BOTANIKA FARMACEUTYCZNA

WYKŁAD: 16
DATA: 08.02.12
Opracowanie: Ola Tomczak

PODKLASA: Caryophyllidae – Goździkowe

 głównie rośliny zielne rosnące w suchych stanowiskach
 kwiaty 5-krotne promieniste
 liście niepodzielone (bez wcięć)
 4 rzędy, 2 rodziny: Caryophyllaceae i Polygonaceae

RODZINA Caryophyllaceae – Goździkowate

- rośliny zielne
- liście naprzeciwległe
- wzór: *K5C5A5+5G(3-5) – dolny
- owoc: torebka, rzadziej jagoda lub orzech
- kwiaty zebrane w wierzchotki dwuramienne
- gatunki:

1) Saponaria officinalis – mydlnica lekarska

- saponiny stosowane jako środek wykrztuśny
- surowiec: Saponariae radix
- unerwienie łukowate; okazałe, pachnące kwiaty

2) Herniaria glabra – Połonicznik nagi

 bardzo drobne kwiaty
 płożąca łodyga
 Herniariae herba – składnik mieszanek
ziołowych

RODZINA Polygonaceae – Rdestowate

- przylistki zrośnięte w gatkę (tutkę)

1) Rheum palmatum (rzewień dłoniasty)  Rhei radix

(zawiera antrochinony)
2) Rheum officinale (rzewień lekarski)  Rhei radix
3) Polygonum bistorta – Rdest wężownik  Polygoni
bistortae rhizoma; liście odziomkowe
4) Polygonum hydropiper – Rdest ostrogorzki 
Hydropiperis herba
5) Polygonum aviculare – Rdest ptasi  Polygoni
avicularis herba

1
 PODKLASA: Dillenidae – Ukęślowe
- 35 tysięcy gatunków, łodygi zdrewniałe, bardzo duże zróżnicowanie, 9 rodzin:
 Sterculiaceae
 Tiliaceae
 Brassicaceae
 Ericaceae
 Salicaceae
 Hypericaceae
 Urticaceae
 Cannabaceae
 Malvaceae

RODZINA: Sterculiaceae – Zatwarowate, orzesznikowate

1) Cola acuminata i Cola vera  Colae semen lub Colae embryo (zawierają kofeinę)
2) Theobroma cacao  Cacao semen (sfermentowane nasiona dają kofeinę i
teobrominę); owoc (jagoda) wyrasta bezpośrednio z drzewa, kwiaty wyrastają
bezpośrednio na pniach, mają nieprzyjemny zapach. Olej kakaowy – stały w temp.
otoczenia, topi się w temperaturze ludzkiego ciała (do wyrobu czopków).

RODZINA: Tiliaceae – Lipowate

1) Tilia cordata (lipa drobnolistna) i Tilia plantyphyllos (lipa szerokolistna)
 surowiec: Tiliae inflorescentia
 kwiatostan: wierzchotka dwuramienna z okazałą podsadką (też jest surowcem)
 na spodniej stronie liścia w miejscu rozchodzenia się nerwów są włoski:
rdzawe u lipy drobnolistnej i białe u lipy szerokolistnej
 owoc: orzeszek, zapach przyjemny

RODZINA: Ericaceae – Wrzosowate

 kwiaty niepozorne,
 rząd: Ericales - wrzosowce
 liście często skórzaste, pojedyncze;
 krzewinki;
 owoc: jagoda
1) Arctostaphylos uva-ursi (Mącznica lekarska)  Uvae-ursi folium (zawiera arbutynę
– liście czernieją po uszkodzeniu); krzewinka; owoc: jagoda
2) Vaccinium vitis-idea (Borówka brusznica)  Vitis-ideae folium + czerwone jagody
na konfiturę; zawiera kwas benzoesowy – naturalny konserwant
3) Vaccinium myrtillus (Borówka czarna jagoda)  Myrtilli fructus (dużo antocyjanów
– na oczy, poprawia krążenie w naczyniach krwionośnych oka)

RODZINA: Salicaceae – Wierzbowate

 rząd Salicales – Wierzbowe
 kwiaty rozdzielnopłciowe dwupienne
1) Surowiec: Salicis cortex otrzymywany z 4 gatunków:
 Salix purpurea – wierzba purpurowa, wiklina
 Salix alba – wierzba biała
 Salix fragilis – wierzba krucha
 Salix viminalis – wierzba wiciowa, witwa
2) Populus nigra (Topola czarna) i Populus balsamifera (Topola balsamiczna) 
Populi gemmae (pączki)

2
 3) Populus tremula (Topola osika)  Tremulae folium

RODZINA: Hypericaceae – Dziurawcowate (rząd: Theales – Herbatowce)

1) Hypericum perforatum (Dziurawiec zwyczajny)  Hyperici herba (zawiera
hyperycynę o działaniu przecidepresyjnym; po naciśnięciu wypływa czerwony sok)

RODZINA: Theaceae – Herbatowate (rząd Theales – Herbatowce)

1) Camellia sinensis (Thea sinensis) – herbata chińska  Theae folium (herbata
zielona, żółta, czerwona, czarna)
 Camellia sinensis var. sinensis (Chiny)
 Camellia sinensis var. assamica (Indie, Sri Lanka)

RODZINA: Cannabaceae – Konopiowate (rząd Urticales – Pokrzywowce)

1) Humulus lupulus (Chmiel zwyczajny)
 Strobilus lupuli – owocostan szyszkokształtny – orzeszki otulone przez
przykwiatki i podsadki
 Lupulinum – gruczoły chmielowe
2) Cannabis sativa (Konopie siewne)
 haszysz – żywica kwitnących szczytów roślin żeńskich
 marihuana – kwitnące szczyty roślin żeńskich
 w odmianie indyjskiej (Cannabis sativa var. indica) – dużo THC
(tetrahydrokanabinol)

RODZINA: Urticaceae – Pokrzywowate

1) Surowce: Urticae folium, Urticae herba, Urticae Radix z 2 gatunków:
 Urtica dioica – Pokrzywa zwyczajna
 Urtica urens – Pokrzywa żegawka

RODZINA: Brassicaceae – Kapustowate (Cruciferae – krzyżowe)

- pokrój: rośliny zielne, 1-roczne, ok. 100 gatunków
- aparaty szparkowe anizocytyczne
- liście pojedyncze, skrętolegle ułożone, często pierzasto dzielne, odziomkowe w postaci
różyczki
- wzór kwiatowy:
* K2+2C4A2+4G(2) – dolny
- kwiaty obupłciowe, płatki korony ułożone na krzyż międzylegle działkom kielicha
Symetria: promienista
 Kielich (K): działki w 2 okółkach, po 2, wolne
 Korona (C): płatki 4, w 1 okółku, wolne
 Pręcikowie (A): pręciki 6, w dwóch okółkach (2 krótkie, 4 dłuższe) –
tetradynamia, wolne
 Słupkowie (G): owocolistki 2, synkarpijne (zrośnięte), zalążnia górna 2-komorowa
z fałszywą przegrodą
Kwiatostan: grono
Nasiona: bielmowe
Owoc: łuszczyna/łuszczynka

3
 - charakterystyczne metabolity: glukozyndaty (glikozydy izosiarkocyjanowe z których
powstają olejki gorczycowe wydzielające się po uszkodzeniu tkanki pod wpływem
enzymu myrozynozy)
- flawonoidy
- śluz
- kardenolidy (czasem)
- olej tłusty w nasionach
- gatunki lecznicze i surowce:

1) Brassica nigra – kapusta czarna  Sinapis nigrae semen – nasiona do wyrobu

plastrów rozgrzewających,
2) Brassica napus – kapusta rzepak  Rapae oleum – transgeniczny rzepak do produkcji
rekombinowanych białek np. biofarmaceutyków
3) Sinapis alba – gorczyca jasna  Sinapis albae semen – do wyrobu musztardy
4) Raphanus sativus var. nigra – rzodkiew czarna  Raphani sativi radix (działanie
żółciopędne)
5) Capsella bursa-pastoris – tasznik pospolity  Bursae-pastoris herba

PODKLASA: Rosidae – Różowe

- ¼ Angiospermae; 60 tysięcy gatunków, duża i różnorodna grupa
- 4 interesujące rodziny:
 Rosaceae
 Fabaceae
 Apiaceae
 Rhamnaceae

RODZINA: Rosaceae – Różowate

- rośliny zielne, drzewa
- liście całobrzegie lub z wcięciami, skrętoległe, pojedyncze lub złożone
- mogą występować kolce lub ciernie
- kwiaty obupłciowe, dno kwiatowe często bierze udział w budowie owoców
- wzór kwiatowy:
K5 C5 A. G(1-)

Symetria: promienista
K: działek 5, wolne
C: płatki 5, wolne
A: liczne pręciki
G: owocolistki – 1 lub liczne, zrośnięte lub wolne, zalążnia górna lub dolna
Kwiatostan: baldaszek, podbaldach
Owoc: pestkowiec, jabłko, owoc zbiorowy
Nasiona: bielmowe
- 4 podrodziny różniące się owocami, wzorami kwiatowymi

4
 PODRODZINA OWOC WZÓR KWIATOWY PRZYKŁADY
Spiraeoideae – mieszek *K5C5Aniesk.G2-5 Quillaja saponaria – mydłodrzew
tawułowe - surowiec: Quillajae cortex
Rosoideae – owoc *K5C5Aniesk.Gniesk. 1) Rosa canina – róża dzika
różowe zbiorowy surowiec: Rosae pseudo-fructus
2) Potentilla erecta – pięciornik kurze ziele
surowiec: Tormentillae rhizoma zawie
garbniki; KORONA CZTEROPŁATKOWA
3) Potentilla anserina – pięciornik gęsi
surowiec: Anserinae herba
4) Fragaria vesca – poziomka pospolita
surowiec: Fragariae herba
5) Rubus idaeus – malina właściwa
surowiec: Rubi idaei fructus
6) Rubus fruticosus - jeżyna
surowiec: Rubi fruticosi folium/fructus
Maloideae – jabłko *K5C5Aniesk.G2-5 Surowce Crataegi inflorescentia (n
jabłkowe krążenie) i Crataegi fructus z dwóc
gatunków:
1) Crataegi monogyna – głóg jednoszyjkow
2) Crataegi oxyacantha – głóg dwuszyjkowy
3) Sorbus aucuparia – jarząb pospolity
(jarzębina) – surowiec Sorbi fructus
(flawonoidy, antocyjany, kwas sorbowy)
4) Malus sp. – jabłonie
5) Pyrus sp. – grusze
Prunoideae - pestkowce *K5C5Aniesk.G(1) - dolny 1) Prunus spinosa – śliwa tarnina
śliwowe surowiec: Prunus spinosae fructus/flos
2) Prunus padus - czeremcha
3) Amygdalus communis – migdałowie
pospolity – surowiec Amygdalum seme
(zawiera amigdalinę nadającą gorzki smak)
4) Prunus cerasus – wiśnia
5) Prunus avium – czereśnia
6) Prunus persica – brzoskwinia
7) Prunus armenica - morela