«Ταξίδι χωρίς επιστροφή»

Διδώ Σωτηρίου

Το απόσπασμα περιγράφει τις κρίσιμες στιγμές πριν από την

καταστροφή της Σμύρνης και το μεγάλο ξεριζωμό των κατοίκων της.

Ανησυχία, ταραχή, αγωνία και αβεβαιότητα από τη μια πλευρά, αμεριμνησία

από την άλλη, συνθέτουν ένα σκηνικό με διαφορετικούς ανθρώπινους τύπους

που έπειτα από λίγο θα τους συνδέει η κοινή μοίρα του πρόσφυγα, του

διωγμένου βίαια από τη γη των πατέρων του.

Η Διδώ Σωτηρίου, χωρίς να μας μεταφέρει σκηνές βίας και φρίκης,

αφήνει να διαφανεί η αδικία που διαπράττεται εναντίον του απλού ανθρώπου,

ο οποίος αφήνεται ανυπεράσπιστος στο έλεος των δυνατών του κόσμου ή

γίνεται αθώο θύμα των ανταγωνισμών και των συμφερόντων.

Οι ιδέες που προβάλλονται είναι:

·        οι ξαφνικές αλλαγές στη ζωή των ανθρώπων

·        ο τρόπος με τον οποίο τις αντιμετωπίζουν,

·        η αδικία σε βάρος ολόκληρων πληθυσμών και λαών με τον

ξεριζωμό και την εξόντωσή τους

·        και κυρίως η καταδίκη του πολέμου, ο οποίος ανατρέπει τα

πάντα και οδηγεί στο μίσος και την καταστροφή.

 Τα ιστορικά γεγονότα καταγράφονται μέσα από τα βιώματα της

ηρωίδας. Μέσα από κινήσεις, λόγια, σκέψεις, οι ήρωες ψυχογραφούνται σε

βάθος και αναδεικνύονται οι ιδιαιτερότητες και οι διαφορές χαρακτήρων και

στάσεων.

Ο κοινωνικός προβληματισμός και το αντιπολεμικό πνεύμα του

κειμένου προβάλλονται κυρίως μέσα από την οργή και την ταραχή της

ηρωίδας, η οποία αδυνατεί να συλλάβει τον παραλογισμό του ξεριζωμού, την

καλλιέργεια της έχθρας, τη δυστυχία να μην μπορούν οι άνθρωποι να

συμβιώσουν.

Στοιχεία του κειμένου

Θεματικά κέντρα
   Ο ξεριζωμός του μικρασιατικού ελληνισμού από τις εστίες του το

1922.

    Το αντιπολεμικό πνεύμα του έργου.

    Η συμπεριφορά του ανθρώπου στις κρίσιμες στιγμές της ζωής του.

Λέξεις-κλειδιά

Μετανάστευση

Πατρίδα, νόστος, ξενιτιά

Μνήμη και καταγωγή

Ταξίδι

Πόλεμος - Ειρήνη
 Ενότητες του κειμένου:
Ενότητα 1η ("Δεν πρόλαβε ο θείος Γιάγκος...να πάρεις τίποτα"): Η

απόφαση για αναχώρηση από τη Σμύρνη

Ενότητα 2η ("Όταν έφυγε ο θείος... και τρέξαµε για το σταθµό. Η

γενναιοδωρία της θείας Ερμιόνης

Ενότητα 3η ("Σ' όλη τη διαδροµή, καθώς...φτιάχναν και γιατί"):

Εικόνες του τοπίου και σκέψεις της Αλίκης κατά τη διαδρομή

Ενότητα 4η ("Όταν φτάσαμε στην οδό... το μέλλον"): Η ανυποψίαστη

ξεγνοιασιά της οικογένειας της Αλίκης, ο αποχαιρετισμός.

Χρόνος: Ο γενικότερος χρόνος είναι λίγο πριν την εισβολή των

Τούρκων στη Σμύρνη, δηλαδή πριν τις 27 Αυγούστου 1922. Στο απόσπασμα

τα γεγονότα εξελίσσονται στο χρονικό διάστημα λίγων ωρών (λίγο μετά το

πρωί έως μετά το μεσημέρι), με κάποιες αναδρομές στο παρελθόν (Αϊδίνιο)

και κάποιες προλήψεις ("Ο αδελφός μου...κι εμείς", "Μόλις δουν πως

πλησιάζουν...πρώτο καϊκι").

Τόπος: Ο ευρύτερος τόπος είναι η Σμύρνη, ενώ ο πιο περιορισμένος

είναι το σπίτι του θείου Γιάγκου στον Μπουτζά και το πατρικό της Αλίκης

στη Σμύρνη. Όταν η Αλίκη πηγαίνει με το τρένο από τα προάστια στην πόλη

βλέπει την ύπαιθρο της Σμύρνης, ενώ απλή αναφορά γίνεται στο εργοστάσιο

του θείου και στο Αϊδίνιο, την εποχή της πρώτης κατάληψής του από τους

Τούρκους.

Τεχνικές αφήγησης:
α) Αφήγηση: Η αφηγήτρια πρωταγωνίστρια παρουσιάζει με αφήγηση τα

γεγονότα. Η ίδια είναι πρωτοπρόσωπη αφηγήτρια, γιατί συμμετέχει στις

εξελίξεις. Προβάλλονται κυρίως τα συναισθήματα της Αλίκης, ενώ τα

συναισθήματα των άλλων δίνονται χωρίς καμιά λεπτομέρεια πετυχαίνοντας

έτσι την αντικειμενικότητα.

β) Περιγραφή: Η αφηγήτρια περιγράφει τις αντιδράσεις της θείας της,

τα δικά της συναισθήματα ("Αισθανόμουν ανατριχίλες, σαστιμάρα, και διάθεση

να κλάψω") και την ομορφιά του τοπίου.

γ) Διάλογος: Εξυπηρετεί την αντικειμενικότητα και τη ζωντάνια του

κειμένου.

δ) Εσωτερικός μονόλογος: Η Αλίκη όταν ταξιδεύει με το τρένο

αναρωτιέται για την αναγκαιότητα του πολέμου και όταν φεύγει από το

πατρικό της αναρωτιέται για το μέλλον. Η θεία Ερμιόνη σκέφτεται τι είναι

καλύτερο να κάνει ("Να κατέβω στο σπίτι; να μην κατέβω;")

Γλώσσα: Είναι απλή, ζωντανή, παραστατική. Οι σμυρναίικες

ιδιωματικές λέξεις είναι ελάχιστες (Αϊντινίου, σουλήνες).

Ύφος: Είναι απλό, λιτό, φυσικό, παραστατικό.

Πρόσωπα: Διαφορετικοί ανθρώπινοι τύποι με διαφορετικές

αντιδράσεις αλλά κοινή μοίρα, του πρόσφυγα.

 Θείος Γιάγκος: ώριμος, συνειδητοποιημένος, οικογενειάρχης, ψύχραιμος,

λογικός, στηρίζει τη γυναίκα του, φροντίζει τη δουλειά του.

 Θεία Ερμιόνη: ευαίσθητη, ταράζεται, αγαπά τον άντρα της, απελπίζεται,

αλλά συνέρχεται, προσπαθεί να λειτουργήσει λογικά, γενναιόδωρη προς

την ανιψιά.

 Αλίκη: ευαίσθητη, αναγνωρίζει την αγάπη της θείας, συγκινείται,

εξωτερικεύει την αγάπη της, με παιδική αγνότητα, φιλάνθρωπα

αισθήματα, ονειρεύεται έναν ειρηνικό κόσμο, αρκετά ώριμη, με ανησυχίες

 και αγωνία για το μέλλον. Έχει ψυχολογικές μεταπτώσεις, αρχικά

ανησυχεί με τις άσχημες ειδήσεις, αγανακτεί και προβληματίζεται με τον

παραλογισμό του πολέμου, όταν βλέπει τους γονείς της παίρνει θάρρος,

λέει τα νέα της φυγής και θλίβεται, από τον πατέρα παίρνει λίγη ελπίδα,

τέλος κυριαρχεί ο φόβος, ανασφάλεια, μελαγχολία, πόνος.

 Πατέρας Αλίκης: με υπέρμετρη αισιοδοξία, αδικαιολόγητη, αμεριμνησία,

δεν εκτιμά την κρισιμότητα των συνθηκών.

 Μητέρα Αλίκης: χωρίς υπέρμετρη αισιοδοξία, ανήσυχη, με φόβο, δεν έχει

απόλυτη εμπιστοσύνη στον άντρα της.

 Αδέρφια: αισιόδοξα, χαρούμενα.

 Αξιωματικοί του Ελ. Στρατού: επιπόλαιοι.

Συναισθήματα, προβληματισμοί και απορίες της Αλίκης

Η Αλίκη, βλέποντας από το τρένο τις όλο γαλήνη εικόνες του ήρεμου

τοπίου με τα περιβόλια και τους χωρικούς να δουλεύουν αμέριμνοι στα

αμπέλια, συγκινείται, που είναι υποχρεωμένη να εγκαταλείψει αυτά τα

χώματα. Το συναίσθημα αυτό εναλλάσσεται με την οργή για τα βάσανα που

προκαλεί ο πόλεμος στους ανθρώπους: για τις ταραχές, για το κυνήγημα και

τον ξεριζωμό των ανθρώπων, για τους σκοτωμούς τους, για τις πυρπολήσεις

των σπιτιών και των σπαρτών τους, για τη γενική απελπισία.

Έτσι της δημιουργούνται προβληματισμοί και απορίες, που τις

εκφράζει με τα αλλεπάλληλα «γιατί;». Αναρωτιέται λοιπόν γιατί να γίνονται

όλα αυτά και γιατί να μη ζουν οι άνθρωποι ειρηνικά στον τόπο τους

ανεξάρτητα από τη θρησκεία ή την εθνικότητα τους.

Και διατυπώνει την άποψη ότι δε θα έπρεπε να γίνονται πόλεμοι, αφού

μόνο οι θεόσταλτες συμφορές είναι αναπότρεπτες. Τέλος αναρωτιέται ποιοι

βρίσκονται πίσω από τη συμφορά αυτού του πολέμου και ποια είναι τα κίνητρα

ή οι στόχοι τους.

Μέσα από τα συναισθήματα, τις απορίες και τους προβληματισμούς της

Αλίκης, που προδίδουν έναν ευαίσθητο ψυχικό κόσμο, εκπέμπεται ένα

πνεύμα αντιπολεμικό και φιλειρηνικό, πνεύμα ισότητας, συναδέλφωσης και

ειρηνικής συμβίωσης των λαών. Και ο αναγνώστης μπορεί να διακρίνει μέσα

από όλα αυτά πόσο άδικοι είναι οι πόλεμοι για τους απλούς ανθρώπους και

πόσο ανυπεράσπιστοι είναι αυτοί μπροστά στις δραματικές εξελίξεις των

ιστορικών γεγονότων, θύματα των ισχυρών του κόσμου και των πολέμων και

αδύναμοι να επέμβουν και να αλλάξουν την πορεία τους αποτρέποντας τις

συμφορές.
 Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου

1. Οι αντιδράσεις των προσώπων του συγγενικού και οικογενειακού

περιβάλλοντος της Αλίκης, όταν ακούνε ότι πρέπει να φύγουν από την

πατρίδα και τα σπίτια τους, είναι διαφορετικές. Οι θείοι της τρομάζουν με τα

δυσάρεστα νέα που μαθαίνουν, κινητοποιούνται άμεσα και ετοιμάζονται να

αναχωρήσουν για την Ελλάδα. Οι γονείς της αντιδρούν με απάθεια μπροστά

στα νέα αυτά, ενώ ο πατέρας της παρουσιάζεται και υπερβολικά αισιόδοξος,

δείχνοντας αδιαφορία για την κατάσταση που επικρατεί.

Η διαφορετική αυτή στάση οφείλεται στο γεγονός πως ο θείος Γιάγκος

είχε καλύτερη πληροφόρηση σχετικά με τα όσα συνέβαιναν στο μέτωπο, ενώ ο

πατέρας της Αλίκης αγνοούσε το τι συνέβαινε στην πραγματικότητα και έτσι

δε θεωρούσε πως έπρεπε να πάρει στα σοβαρά όλα αυτά που άκουγε. Ίσως,

όμως, αυτή η διαφορά στις αντιδράσεις τους να οφείλεται και στο διαφορετικό

χαρακτήρα των ανθρώπων, καθώς ο θείος Γιάγκος είναι περισσότερο

ώριμος, συνετός και προνοητικός από τον πατέρα της Αλίκης, ο οποίος

παρουσιάζεται αφελής, επιπόλαιος και ανώριμος.

2. Σε αυτό το χωρίο του κειμένου αποτυπώνονται οι σκέψεις της

Αλίκης, οι οποίες αποτελούν ένα αντιπολεμικό μήνυμα. Η κοπέλα αδυνατεί να

κατανοήσει το μίσος και τη βαρβαρότητα των ανθρώπων. Δεν μπορεί να

καταλάβει το λόγο, για τον οποίο οι άνθρωποι οδηγούνται σε πολεμικές

συγκρούσεις, σφαγές και λεηλασίες. Ακόμη, δε διακατέχεται από κανένα μίσος

για τους Τούρκους, αλλά οραματίζεται έναν κόσμο, μέσα στον οποίο όλοι οι

άνθρωποι, ανεξάρτητα από την εθνικότητά τους, θα ζουν ήρεμοι, αγαπημένοι

και ειρηνικά. Οι σκέψεις και τα συναισθήματα της Αλίκης αποκαλύπτουν την

αγνότητα, την αγάπη και τα φιλειρηνικά αισθήματα, από τα οποία κυριεύεται η

παιδική ψυχή.