Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα

Πνύκ-art, Νο.9, Νοέμβριος

2002, στις σελίδες XIV-XV,
στην ελληνική & στην ιταλική

"le Surrealisme c'est moi" γλώσσα.

από τον Salvador Dali στον Jackson Pollock

κείμενα: Πόλυ Χατζημάρκου (ιστορικός-κριτικός τέχνης), Άγγελος Σπάρταλης (ζωγράφος)

εικονογράφηση: Άγγελος Σπάρταλης

O Σαλβαντόρ Νταλί (1904-1989) είναι

παγκόσμια γνωστός ως ο κύριος
εκπρόσωπος του Σουρεαλιστικού
κινήματος στη ζωγραφική (surrealist par
excellence). Με αφορμή την έκθεση
«Σαλβαντόρ Νταλί: Μύθος και Ιδιομορφία»
στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης,
παραλλαγές της παραπάνω περιγραφικής
διατύπωσης επαναλαμβάνονται και
κυκλοφορούν ανάμεσα στα μήντια και στο
κοινό.

Είναι όμως έτσι? Ποια είναι η σχέση του Νταλί

με τον Μπρετόν? Υπάρχει ουσιαστική
επανάσταση και ποια η ιδιομορφία του
αινιγματικού Νταλί? Πόσο κοντά φτάνει ο
Νταλί στην πρακτική αλλά και θεωρητική
υπόσταση του σουρεαλιστικού κινήματος? Και
τελικά, πόσο αυτόματη είναι η «γραφή» του
σε σχέση με άλλους καλλιτέχνες?

ΑΠΌ ΤΟΝ ΙΜΠΡΕΣΙΟΝΙΣΜΌ ΣΤΟΝ ΑΝΔΑΛΟΥΣΙΑΝΌ ΣΚΎΛΟ

Ο Νταλί στα πρώιμα έργα του έχει έντονες επιρροές κυρίως από τον Ιμπρεσιονισμό
και τον Κυβισμό. Η πρώτη ατομική του έκθεση το 1925 στη Βαρκελώνη, και
συγκεκριμένα οι θαλασσογραφίες που εκθέτει, καθόλου δεν προμηνύουν την
καλλιτεχνική του συνέχεια. Παρόλα αυτά έχει ήδη γνωρίσει στην Ακαδημία Καλών
Τεχνών της Μαδρίτης, τον Μπουνιουέλ και τον Λόρκα.. Με τον Μπουνιουέλ
συνεργάζεται στον «Ανδαλουσιανό Σκύλο» (1928) και είναι αυτή ακριβώς η ταινία η
οποία τον τοποθετεί στην ομάδα των Σουρεαλιστών για τα επόμενα δέκα χρόνια.

Ο BRETON ΚΑΙ Ο ΝΕΟΣ ΟΡΟΣ

Ο Αντρέ Μπρετόν εγκαθιδρύει επίσημα το κίνημα του σουρεαλισμού στον
Ευρωπαϊκό καλλιτεχνικό χάρτη, με τη δημοσίευση του πρώτου μανιφέστου, το 1924.
Ένα Μανιφέστο με μια πλατιά ερμηνεία που ουσιαστικά αγκαλιάζει πολλές
αποκλίσεις και διαφορετικές ματιές των καλλιτεχνών που ανήκουν στο κίνημα. Όντας
έξυπνος και με συντονιστικές δυνατότητες, ο Μπρετόν δεν θέλει να πέσει στο
ατόπημα του Νταντά. Εκμεταλλεύεται την παρακμή και διάλυση των Ντανταϊστών
(αγαπημένο τους σύνθημα: «η καταστροφή είναι επίσης δημιουργική») και
διατηρώντας στοιχεία και μέλη από την ακτιβιστική & κοινωνικά επαναστατική αυτή
ομάδα, δημιουργεί το νέο κίνημα. Υιοθετεί την λέξη Surréalisme από μια θεατρική
παρωδία του Apollinaire (“Οι μαστοί του Τειρεσία”, 1917) αποδίδοντας την στη
μέθοδο αυθόρμητης-αυτόματης γραφής με την οποία τότε πειραματιζόταν: η
αυτόματη γραφή, δηλαδή το ασυνείδητο, δημιουργεί τέχνη.
TA ΟΝΕΙΡΑ KAI O FREUD
Ο Μπρετόν, οπαδός των νέων ψυχαναλυτικών μεθόδων του Φρόυντ (σημ: και ο
Νταλί μελετάει από νωρίς τα γραπτά του Φρόυντ και συναντάται αργότερα μαζί του),
θεωρεί ότι οι συμβολικές εικόνες των ονείρων και η ανάλυση αυτών μπορούν να
χρησιμοποιηθούν στην ποίηση και να μεταμορφωθούν πλαστικά στη ζωγραφική και
τη γλυπτική. Ο Φρόυντ δεν αποδέχεται ποτέ το κίνημα, θεωρώντας τους «ως
αυθεντικούς παράφρονες» (1938, επιστολή Φρόυντ στον συγγραφέα Τσβάϊχ) αλλά
εντυπωσιάζεται από το μυστήριο Νταλί και το έργο «Η μεταμόρφωση του
Νάρκισσου». Βέβαια η έκφραση ανορθόδοξων κομματιών του ασυνείδητου, δηλαδή
η εξερεύνηση του κόσμου πέρα από την προφανή πραγματικότητα, είχε ήδη
εμφανιστεί και πριν το στιβαρό θεωρητικό υπόβαθρο του σουρεαλισμού: από την
ποίηση χαρακτηρισμένη ως «θεϊκή τρέλα» των αρχαίων και την ποίηση των
ρομαντικών ποιητών μετά από πειραματισμούς με όπιο έως τα φανταστικά σκηνικά
του Ολλανδού Ιερώνυμου Μπος, τη δουλειά του άγγλου ζωγράφου και ποιητή
Γουίλιαμ Μπλέικ, τις παράδοξες τοπιογραφίες του Γερμανού Κάσπαρ Ντέιβιντ
Φρίντριχ και την ποιητική ζωγραφική του Σαγκάλ.

Ψυχαναλύοντας τον Νταλί θα διαπιστώναμε ότι από μικρό παιδί ήταν εξαιρετικά
ντροπαλός και χαμηλών τόνων ενώ η πατρική φιγούρα ήταν δυναμική και κυρίαρχη.
Έτσι, η αναπτυσσόμενη επιδειξιμανία του εκφράζει την ανάγκη για ένα κυριαρχικό
χαρακτήρα, ισοδύναμο με του πατέρα του. Το αποτέλεσμα συμπυκνώνεται σε ένα
τσιτάτο από μία –εκ των πολλών- τηλεοπτική του συνέντευξη: “If you play a genius
you become one” (=αν το παίζεις ιδιοφυΐα, γίνεσαι ιδιοφυΐα).

Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ DALI

Στη ζωγραφική του, ο Νταλί επαναλαμβάνει με μονοσήμαντους συμβολισμούς,
εμβλήματα της μνήμης του και των εμμονών του και μας κατευθύνει ψευδαισθησιακά
(παρανοϊκή-κριτική μέθοδος): η ξύλινη διχάλα που σημαίνει την σεξουαλική
ανικανότητα και στηρίζει ‘λιωμένα’ σώματα ή αντικείμενα, η αποσύνθεση και ο
φόβος του για τον θάνατο και το σεξ, οι διπλές εικόνες (double images) απόρροια των
αναμορφώσεων σε επιλεγμένα θέματα, οι ακρίδες που είναι μια μεγάλη φοβία του, τα
φασόλια, το ψωμί, ο αυνανισμός και η ηδονοβλεψία, οι αιμομεικτικοί υπαινιγμοί και
φυσικά η Γκαλά, μια συμβολική Gradiva (λογοτεχνικό πρόσωπο - μούσα των
Σουρεαλιστών).

Ο Νταλί εξηγεί τη τέχνη του ως «μια χειροποίητη φωτογραφία από έξτρα φίνες,
υπερβολικές, υπερ-αισθητικές εικόνες ενός θεμελιωμένου ανορθόδοξου». Σύμφωνα
με τον Διευθυντή του Μουσείου Reina Sofia της Μαδρίτης, από όπου και έχουν
μεταφερθεί τα 31 έργα στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης: «Ο Νταλί χρησιμοποιεί με
κάπως διεστραμμένο τρόπο την ακαδημαϊκή παράδοση». (Βήμα, 27/10/02)
Πραγματικά, ο ονειρικός κόσμος του Νταλί είναι μια σειρά από φανταστικές εικόνες,
μη προσπελάσιμες σε ανάγνωση του ασυνείδητου, αφού ο ίδιος το έχει ήδη
αναγνώσει πριν από εμάς και μας προσφέρει έτοιμα τα αμφίβολα αποτελέσματα του.
Άριστος τεχνίτης στην παραστατική ζωγραφική προκαλεί αναστάτωση και ανάμεικτα
συναισθήματα. Αφιερώνεται «σε μια ρητορική μίμηση μηχανισμών απελευθέρωσης
του ασυνειδήτου, η οποία έχει ως αποτέλεσμα να φτωχαίνει η σύνθεση σε αυθεντική
ονειρική ατμόσφαιρα και μαγεία» (Λοιζίδη).
DALI ΚΑΙ BRETON: ΤΟ ΤΕΛΟΣ
Στον Νταλί ο Μπρετόν αμέσως εντοπίζει την έντονη δραστηριότητα του, τον
πομπώδη λόγο του, την ικανότητα του να παίρνει δημοσιότητα από σκάνδαλα και την
ζωντάνια με την οποία εξισορροπεί τις πολιτικές δυσκολίες που αντιμετωπίζει η
ομάδα. Ο Μπρετόν και οι υπόλοιποι τον χρειάζονται για όλα αυτά, τον χρειάζονται
για το publicity operation τους. Ο σουρεαλισμός είναι ουσιαστικά το πιο καλά
οργανωμένο και σχεδιασμένο καλλιτεχνικό κίνημα όλων των εποχών. Η ταινία με τον
Μπουνιουέλ, το ταξίδι του Νταλί στο Παρίσι και η αποδοχή του στην ομάδα είναι μια
έξυπνη κίνηση και για τις δύο πλευρές, η οποία όμως αργότερα καταρρέει με έντονες
αντιπαραθέσεις μεταξύ των δύο ανδρών. Ο Νταλί κατηγορεί τον Μπρετόν για
προσκόλληση στον Κομμουνισμό και επί τούτου δημιουργεί το έργο «Το αίνιγμα του
Γουλιέλμου Τέλου», 1933) όπου το πρόσωπο της κεντρικής φιγούρας είναι ο Λένιν!
«…Η συχνά διαφημιζόμενη στράτευση στην απουσία κάθε αισθητικού ή ηθικού
ελέγχου [του Μπρετόν] ήταν εξαιρετικά περιορισμένη στην πραγματική ζωή…ο
μακροπρόθεσμος στόχος του να ενώσει τον Σουρεαλισμό με το Κομμουνιστικό
Κόμμα, ενώ θα διατηρούσε την απόλυτη αισθητική ανεξαρτησία δεν επιτεύχθηκε
ποτέ» (Lucie-Smith). Η πολιτική χροιά του Μπρετόν δεν αφορά τον Νταλί, πέρα από
τις φανφαρίστικες δηλώσεις του για τον Φράνκο, τον Χίτλερ και την πολιτική της
Ισπανίας. Ο Νταλί δεν έχει μέντορα τον Μπρετόν, ούτε τον Τρότσκι αλλά την
Γκαλά… Διασπάται από το κίνημα και αφοσιώνεται σε ζωγραφικά θέματα από
επιστήμη και θρησκεία. Το 1939 ο Νταλί δεν είναι πια σουρεαλιστής. Το 1939 είναι η
εκκίνηση της ‘κλασικής’ περιόδου του, όπως την ονόμασε ο ίδιος.

ΑΠΟ ΤΟΝ DALI ΣΤΟΝ POLLOCK

Οι τάσεις ενδοστρέφειας και η ελευθερία στις
παρορμήσεις του ‘εγώ’ που αδιαφορεί για τις
κοινωνικές συμβάσεις και επιταγές, είναι κοινά
χαρακτηριστικά δύο καλλιτεχνικών –ισμών:
του σουρεαλισμού και του (αφηρημένου)
εξπρεσιονισμού. Κατά τον Adorno, «στην
κοινή χρήση της γλώσσας ο –ισμός περιέχει
μια ελαφριά αντίφαση καθώς φαίνεται να
τονίζει το φρόνημα και την αποφασιστικότητα
και να διώχνει από την τέχνη το στοιχείο του
ακούσιου. […] ο εξπρεσιονισμός και ο σουρεαλισμός διασύρθηκαν ως –ισμοί, καθώς
αναγόρευσαν σε πρόγραμμα της βούλησης τους ειδικά το στοιχείο της ακούσιας
παραγωγής»

Θεωρώντας ως εκπρόσωπους των δύο παραπάνω κινημάτων τον Νταλί

(σουρεαλισμός) και τον Τζάκσον Πόλοκ (αφηρημένος εξπρεσιονισμός), και
συγκρίνοντας το έργο τους στο θέμα της «ακούσιας παραγωγής» δηλαδή της
αυτόματης γραφής ή αλλιώς του αυτοματισμού τους, φανερώνεται ότι ο Νταλί δεν
έχει τον ζωγραφικό αυτοματισμό του σουρεαλισμού που ενυπάρχει ακέραιος για
πρώτη φορά στην ιστορία στο έργο του Πόλοκ. Ανάμεσα σους δύο καλλιτέχνες
τοποθετείται ο Μιρό του οποίου όμως η ειλικρίνεια στον αυτοματισμό δεν
συγκρίνεται με την αντίστοιχη ειλικρίνεια της action painting που εκπροσωπεί ο
Πόλοκ.

Ο σουρεαλισμός κατά τον Μπρετόν είναι «καθαρά ψυχικός αυτοματισμός με τον

οποίο θέλει κανείς να εκφράσει προφορικά, γραπτά ή με οποιοδήποτε άλλο μέσο τις
πραγματικές διεργασίες της σκέψης. Η υπαγόρευση της σκέψης, χωρίς κανένα έλεγχο
της λογικής ή των αισθητικών και ηθικών ενασχολήσεων». Αυτή η αυτόματη γραφή,
όπως την διακήρυξε ο Μπρετόν, δεν εφαρμόζεται από τον Νταλί στην «εκτέλεση»
της ζωγραφικής του. Αντίθετα ασκεί ένα βαρύ ακαδημαϊσμό, συνοδευόμενο από ένα
μεγεθυντικό φακό και ντελικάτα πινέλα δύο ή τριών τριχών. Ο Νταλί είναι ένας
εικονογράφος του σουρεαλιστικού κινήματος και όχι ο ολοκληρωμένος σουρεαλιστής
ζωγράφος.

Κατά τον Αργκάν, «η τεχνική του Πόλοκ οφείλει πολλά στην αυτοματική τεχνική του
σουρεαλισμού» και «η αμερικανική action painting […] είναι απροσχεδίαστη δράση
μέσα σε μία κοινωνία όπου όλα είναι προσχεδιασμένα · είναι η βίαιη αντίδραση του
καλλιτέχνη- διανοούμενου ενάντια στον καλλιτέχνη-τεχνικό, το βιομηχανικό
σχεδιαστή που έχει συσσωματωθεί στο σύστημα και αφοσιώνεται στο να κάνει
περισσότερο επιθυμητά-αρεστά τα καταναλωτικά προϊόντα»

Ο Πόλοκ, μυημένος στις ιδέες που διαδόθηκαν στην Αμερική από τον Μπρετόν και
άλλους σουρεαλιστές κατά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, εφαρμόζει ανορθόδοξες
μεθόδους και καταθέτει στιγμιαία, ασυνείδητη διεργασία, δηλαδή τον πρώτο στην
ιστορία σουρεαλισμό στη ζωγραφική, είκοσι χρόνια μετά τον «σουρεαλιστικό»
Νταλί.

Βιβλιογραφία-αναφορές
- Adorno, Theodor: Αισθητική θεωρία, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2000
- Αργκάν, Τζούλιο Κάρλο: Η Μοντέρνα Τέχνη, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης,
Ηράκλειο 1998
- Lucie-Smith Edward: Παγκόσμια Ιστορία Τέχνης & Πολιτισμού, (4ος τόμος),
Ευρωεκδοτική, Αθήνα 2001
- Read, Herbert: A concise history of modern painting, Thames and Hudson, London
1995
- Stangos, Nikos (ed.): Concepts of Modern art: From Fauvism to postmodernism,
Thames and Hudson, London 1995
- Εφημερίδα ΒΗΜΑ της Κυριακής: συνέντευξη διευθυντή Μουσείου Reina Sofia
στον συντάκτη Α. Ζενάκο, 27/10/02
- Εφημερίδα ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, ένθετο Επτά Ημέρες: αφιέρωμα στον Ελληνικό
Υπερεαλισμό, Λοϊζίδη Νίκη: «Μια ονειρική επανάσταση» ερήμην του Φρόιντ, 7/7/02
- Τηλεοπτική εκπομπή OMNIBUS (Αγγλία), αφιέρωμα στον Νταλί, Α’&Β’ μέρος