Professional Documents
Culture Documents
Dokum
Dokum
___________________________________________________________________________
Ç NDEK LER
1 G R
2.1 ER TME
2.2 GAZ ÇÖZÜNÜRLÜ Ü VE GAZ G DERME
2.3 KALIBIN DOLDURULMASI VE YOLLUK S STEM
2.4 AKICILIK
2.5 KATILA MA
2.5.1 Saf Metallerde Kat,la-ma
2.5.2 Ala-,mlarda Kat,la-ma
2.5.3 Kat,la-ma S,ras,nda Olu-an Hac,m Azalmalar,
2.5.4 Kal,p çinde Kat,la-man,n Yönlendirilmesi
3.1 G R
3.2 MODELLER
3.2.1 Model Türleri
3.2.2 Model Tasar,m,
3.2.3 Model Malzemeleri
3.3 MAÇALAR
3.4 KUM ESASLI KALIP TÜRLER
3.4.1 Ya- Kum Kal,plar
3.4.2 Kuru Kum Kal,plar
3.4.3 Toprak (Balç,k) Kal,plar
3.4.4 Çukur Kal,plar
3.4.5 Karbondioksit Yöntemi
3.4.6 Kabuk Kal,plar
3.4.7 Havada Sertle-en Kal,plar
3.4.8 Çimento BaBlay,c,l, Kal,plar
3.4.9 Vakumlu Kal,plama Yöntemi
3.4.10 Dolu Kal,ba Döküm
3.5 KUM ESASLI KALIP MALZEMELER
3.5.1 Kum Özellikleri
3.5.2 BaBlay,c, ve DiBer Katk,lar
3.5.3 Kum Esasl, Kal,p Malzemelerinin Özellikleri
3.5.4 Kum Yenileme ve Ta-,ma
3.5.5 Yüzey Kaplamalar,
3.6 KUM KALIPLAMA MAK NALARI
1
Ahmet ARAN – Döküm Teknolojisi
___________________________________________________________________________
4. D ER DÖKÜM YÖNTEMLER
5. ER TME OCAKLARI
6. B T RME LEMLER
9. DÖKÜM MALZEMELER
2
Ahmet ARAN – Döküm Teknolojisi
___________________________________________________________________________
1 G R
Bu kitap kapsam,nda ele al,nan döküm tekniBi, s,v, halde ak,c, olan metallerin,
üretilmek istenen parçan,n biçiminde bir bo-luk içeren kal,plara (yerçekimi yard,m,yla
veya uygulanan bas,nçla) doldurularak kat,la-t,r,ld,B, bir imalat yöntemidir. S,v, metalin
içine döküldüBü kal,p olarak, her dökülen parçadan sonra bozulan (örneBin kum) kal,plar
kullan,ld,B, gibi, birden fazla parçan,n üretimine imkan veren kal,c, (örneBin metal)
kal,plar da kullan,labilir. Metalin kat,la-mas,ndan sonra kum kal,plarda kal,p bozularak,
kal,c, kal,plarda ise kal,p aç,larak dökülen parça ç,kar,l,r. Döküm yöntemiyle doBrudan
parça üretildiBi gibi, ingotlar da dökülebilir. ngotlar, metal endüstrisinde
ala-,mland,r,lmas, tamamlan-m,- eriyik halindeki malzemenin, haddeleme veya dövme ile
-ekil verilmek üzere basit ve büyük kal,plara dökülmesi ile elde edilen parçalard,r.
3
Ahmet ARAN – Döküm Teknolojisi
___________________________________________________________________________
ÜRET M YÖNTEMLER
DÖKÜM KAYNAK
Erimi Durumdaki Yerel Eritme le
Ak c l ktan Yararlan l r Birle tirme Sa lan r
Tornalama Dövme
Frezeleme Haddeleme
Planyalama Ekstrüzyon
Ta#lama Çekme
4
Ahmet ARAN – Döküm Teknolojisi
___________________________________________________________________________
5
Ahmet ARAN – Döküm Teknolojisi
___________________________________________________________________________
Döküm i-lemi, içinde üretilmek istenen parçan,n biçimine sahip bir bo-luk bulunan
kal,plara s,v, metalin doldurulmas, ile yap,l,r. Kal,p bo-luBunun boyutlar, elde edilmek
parçanan biraz daha büyüktür; bu -ekilde kat,la-ma ve soBuma s,ras,ndaki boyut
azalmalar, dengelenir. S,v, metalin doldurulduBu kal,p aç,k veya kapal, olabilir. Döküm
teknolojisinde daha yayg,n olarak kullan,lan kapal, kal,plarda, s,v, metalin kal,ba
doldurulmas, için bir yolluk sistemi bulunur, ekil 1.2. Kal,plar deBi-ik refrakter
malzemelerden yap,labilir, bunlar aras,nda kum, alç,, seramik ve metal say,labilir.
Kat,la-ma sonras,nda baz, döküm yöntemlerinde parçan,n ç,kar,lmas, için kal,b,n
bozulmas, gerekir, yani kal,plar sadece bir kez kullan,l,rlar (kum kal,p). Baz, yöntemlerde
ise kal,plar kal,c,d,r ve birden çok parça üretimi için kullan,l,rlar (metal/kokil kal,p).
Döküm öncesinde metal eritilir ve döküm s,cakl,B,na ç,kar,l,r. Kal,ba dolan metal
soBumaya ba-lar, s,cakl,k belirli bir deBere dü-tüBü zaman kat,la-ma ba-lar ve kat,la-ma
tamamland,B,nda hala s,cak olan parça oda s,cakl,B,na kadar soBur. Bu s,rada önemli
miktarda ,s, uzakla-t,r,l,r ve faz dönü-ümleri olabilir. Bütün bu süreç boyunca parçan,n
boyut ve biçimi yan,nda malzemenin içyap,s, ve dolay,s,yla özellikleri belirlenir. Döküm
sonras,nda parça kal,ptan ç,kar,l,r, parçaya ait olmayan k,s,mlar uzakla-t,r,l,r, yüzey
temizlenir, varsa ,s,l i-lem yap,l,r ve gerekli kontrollerden sonra imalat tamamlanm,- olur.
Döküm tekniBinde kaliteyi, büyük ölçüde erimi- metalin içine döküldüBü kal,plar,n
türü ve haz,rlan,-,nda gösterilen özen belirler. Uygulanacak kal,plama yönteminin
seçiminde: üretilecek parça say,s,, amaçlanan üretim h,z,, boyut hassasiyeti, yüzey
kalitesi, metalurjik kriterler ve yönteme özgü diBer özellikler dikkate al,n,r. Metal döküm
teknikleri kullan,lan kal,plar,n türüne göre iki gruba ayr,l,r:
• Harcanan kal p kullan lan yöntemler: Bu yöntemlerde kat,la-ma sonras,nda parça
ç,kar,l,rken kal,p bozulur. Yani her yeni parça için yeni bir kal,p gereklidir.
• Kal c kal p kullan lan yöntemler: Bu yöntemlerde kal,p defalarca
kullan,labileceBinden, seri üretim için daha ekonomik çözümdür.
6
Ahmet ARAN – Döküm Teknolojisi
___________________________________________________________________________
Bu kitapta döküm yöntemleri bu iki grupta toplanarak teker teker ele al,nacakt,r.
Ancak bunlar aras,nda kum kal,ba döküm uygulamalar, diBer tekniklere göre çok daha
yayg,n olarak kullan,ld,B,ndan, ayr,nt,l, bilgi verebilmek amac,yla ayr, bir bölüm olarak
ele al,nm,-t,r.
7
Ahmet ARAN – Döküm Teknolojisi
___________________________________________________________________________
1.3 TÜRK YE’DE DÖKÜM SANAY
Ülkemizde döküm yönteminin ilk önemli uygulamalar, askeri amaçl, olup, Fatih
Sultan Mehmet taraf,ndan Tophane'de kurulan top dökümhanesi, diBer padi-ahlar
taraf,ndan da (özellikle Kanuni zaman,nda) geli-tirilmi-tir. Cumhuriyet döneminde de
devlet yat,r,mlar, olarak büyük döküm tesisleri kurulmu-tur. 1960' lardan sonra otomotiv
ve in-aat sektörünün geli-melerine paralel olarak ülkemizdeki döküm sanayi de h,zl, bir
geli-me göstermi-tir. Halen ülkemizde sanayinin yoBun olduBu bölgelerde deBi-ik
kapasitelerde çok say,da dökümhane bulunmakta ve bu kitap kapsam,nda ele al,nan
yöntemlerin büyük çoBunluBu ba-ar, ile uygulanmaktad,r. Türk döküm sanayi halen
Avrupada 6., dünyada ise 13. s,radad,r. Yakla-,k 1.000.000 ton/y,l olan toplam üretimin
%71'i lamel grafitli dökme demir, %14'ü küresel grafitli (sfero) dökme demir, %1'i
temper dökme demir, %10'u dökme çelik ve %4'ü de demird,-, metallerin üretimi olarak
gerçekle-tirilmektedir. Bu üretimin %25'i in-aat, %35'i makina-imalat, %20'si otomotiv,
%8'i bas,nçl, boru ve %12'si demir-çelik ve diBer alanlarda kullan,lmaktad,r. Türk Döküm
Sanayicileri DerneBi taraf,ndan haz,rlanan a-aB,daki tablolarda, bu sektörün son 40 y,l
içindeki h,zl, geli-mesi aç,kça görülmektedir. Tablo 1.1’de verilen y,ll,k üretim rakamlar,
son 40 y,ldaki büyük geli-meyi, Tablo 1.2’de verilen ihracat rakamlar, da 1980 y,l,ndan
itibaren ihracatta saBlanan büyük art,-lar, yans,tmaktad,r. Türk Döküm Sanayinde
ya-anan deBi-imi vurgulamak için, Tablo 1.3’de, 1977 ile 1998 y,llar,na ait rakamlar
kar-,la-t,r,lmaktad,r. GörüldüBü gibi bu 20 içinde sektörde büyük i-letmelerin üretimdeki
pay, h,zla artm,-, gerçekle-tirilen modern yat,r,mlar ve verimlilik art,-lar, sonucu çal,-an
say,s, hemen hemen ayn, kalmas,na raBmen üretimde iki kat art,- saBlanm,-t,r.
Tablo 1.1: Türk Döküm Sanayinin son 40 y,l içindeki üretim rakamlar, (ton)
DEM R
YIL KIR DD SFERO TEMPER ÇEL K TOPLAM
DI I.
1960 150,000 1,000 10,000 161,000
1970 200,000 2,000 15,000 217,000
1985 385,000 18,000 9,000 58,000 470,000
1990 415,000 60,200 10,500 58,000 543,000
1995 606,000 79,700 12,960 65,690 20,000 764,350
2000 690,000 130,000 7,000 98,000 40,000 965,000
8
Ahmet ARAN – Döküm Teknolojisi
___________________________________________________________________________
Tablo 1.2: Türk Döküm Sanayinin son 20 y,l içindeki ihracat rakamlar,
DEM R
Y,l KIR DD SFERO TEMPER ÇEL K TOPLAM
DI I
1980 3.770 --- ------- 880 4.650
1990 15.178 2.500 722 2.800 21.200
1997 98.000 39.000 1.840 21.000 159.840
2000 198.000 61.500 3.700 47.000 18.700 328.900
1977 1998
Büyük Küçük Büyük Küçük
TOPLAM TOPLAM
Tesisler Tesisler Tesisler Tesisler
Ton 141500 230000 371500 605000 90000 695000
K,r DD
% 38 62 100 87 13 100
Ton 2500 - 2500 11760 240 12000
Sfero
% 100 - 100 98 2 100
Ton 2500 - 2500 115940 7060 123000
Temper
% 100 - 100 98 2 100
Ton 65000 - 65000 100000 1000 101000
Çelik
% 100 - 100 100 - 100
Çal,-an Ki-i
8146 11850 19996 19860 6502 22362
9
Ahmet ARAN – Döküm Teknolojisi
___________________________________________________________________________
2.1 ER TME
-eklinde yaz,labilir. Burada Q toplam ,s,, U yoBunluk, ck kat, durumda özgül ,s,, Te erime
s,cakl,B,, To ba-lang,ç s,cakl,B,, r erime ,s,s,, cs s,v, durumda özgül ,s,,Td döküm
s,cakl,B,d,r.
10
Ahmet ARAN – Döküm Teknolojisi
___________________________________________________________________________
Çizelge – 2.1. DeBi-ik malzemelerin döküm ve erime s,cakl,klar,
ekil – 2.1. Metal içinde çözünen gaz miktar,n,n s,cakl,k ile deBi-imi
En uygun eritme ko-ullar,nda dahi gazlar,n (özellikle hidrojenin) s,v, metal içinde
çözünmesine engel olunamaz. ÖrneBin hidrojen, havadaki veya ortamdaki nemin, s,v,
metalin s,cak yüzeyinde hidrojen ve oksijene ayr,-mas, ile ortaya ç,kar ve küçük çapl,
11
Ahmet ARAN – Döküm Teknolojisi
___________________________________________________________________________
olan bu atom, eriyik içinde kolayl,kla çözünür. Gazlar,n s,v, metal içinde çözünürlüBü
bas,nç ve s,cakl,Ba çok baBl,d,r. Çözünürlük, eriyiBin soBumas, ve özellikle kat,la-mas,
s,ras,nda büyük oranda dü-er ( eki1 2.1), yani çözünmü- gazlar,n soBuma ve kat,la-ma
s,ras,nda metal eriBini terk etmesi gerekir. Kat,la-ma s,ras,nda aç,Ba ç,kan bu gazlar,
eriyik d,-,na kaçamaz ise parça içinde gözeneklerin ve gaz bo luklar n n olu-mas,na
ve malzeme özelliklerinin olumsuz etkilenmesine neden olurlar. ekil 2.1 den de
görüldüBü gibi gaz,n en büyük k,sm, kat,la-ma s,ras,nda aç,Ba ç,kar. ÖrneBin bak,r, içinde
aB,rl,k yüzdesi olarak sadece % 0,01 H2 bulunmas, durumunda, 1 m3'lük bir bak,r
eriyiBinin içinden 0,3...0,4 m3 hidrojenin ç,kmas, söz konusudur (kaynama!).
Gazlar,n aç,Ba ç,kmas,n, önleyen bir diBer etken de bas,nçt,r. Yüksek bas,nç
alt,nda s,v, metal içindeki gaz çözünürlüBü yüksek olacaB,ndan, örneBin bas,nçl, döküm
yönteminde gazlar,n d,-ar, kaçmas, söz konusu deBildir. Bu gazlar kat,la-ma ve soBuma
bittikten sonra malzeme içinde hapis kal,rlar. Ancak bu tür parçalara sonradan eritme,
elektroliz veya ,s,tma bir i-lem uygulan,rsa, malzeme içinde a-,r, doymu- olarak kalan bu
gazlar kaçmaya çal,-acaB,ndan kusurlara neden olabilir. ÖrneBin eritme kaynaB, yap,lan
bas,nçl, döküm parçalarda diki-ler gözenekli olur!
S,v, metallerde gaz çözünmesini önlemek için dikkat edilmesi gereken hususlar her
metal için farkl,d,r, ancak baz, genel kurallar a-aB,da verilmi-tir:
• Döküm s,cakl,B, mümkün olduBu kadar dü-ük seçilmelidir.
• S,v, metal ile temas edecek tüm parçalar kurutulmal,d,r.
• Eriyik fazla bekletilmemeli, döküm en k,sa sürede yap,lmal,d,r.
• Eriyik gerekmedikçe kar,-t,r,lmamal, ve üzerindeki koruyucu örtü dökümden
hemen önce s,yr,lmal,d,r.
12
Ahmet ARAN – Döküm Teknolojisi
___________________________________________________________________________
2.3 KALIBIN DOLDURULMASI VE YOLLUK S STEM
13
Ahmet ARAN – Döküm Teknolojisi
___________________________________________________________________________
• Metalin kal,ba dolu-unu düzenleyerek, yönlenmi- kat,la-may, kolayla-t,ran,
çarp,lmaya neden olmayan bir s,cakl,k gradyeni olu-turur.
• Kal,p bo-luBunu gereken h,zda doldurmaya yetecek kadar büyük, ancak malzeme
kayb,na neden olmayacak kadar küçük boyutland,r,l,r.
Kal,p bo-luBuna doldurulacak s,v, metal, dü-ey yolluBun üstünde bulunan döküm
a z n n içine dökülür. Basit bir huni olarak biçimlendirilen döküm aB,zlar, olduBu gibi,
metalin döküldüBü ve kal,ba girdiBi k,s,mlar,n tümsek ve perdelerle ayr,larak cüruf, köpük
ve havan,n dü-ey yolluBa girmesinin önlendiBi biçimler de vard,r ( ekil 2.3) . Dü ey
yolluk, a-aB,ya doBru daral,r ve metali yatay yollu a iletir. Dü-ey yolluk kesiti a-aB,ya
doBru daralt,larak, metalin serbest akmas,na, yani h,z,n,n giderek artmas,na tekabül
edecek -ekilde biçimlendirilir ve bu -ekilde dü-ey yolluBa hava kaçmas, önlenir. Topuk
boyutlar, ve biçimi, yön deBi-tirerek yatay yolluBa geçen metalin erozyonla kal,b,
bozmas,na ve türbülansla gaz almas,na engel olacak -ekilde düzenlenmelidir. Yatay
yolluk, uygun konum ve boyutlardaki ara yolluklarla kal,p bo-1uBuna baBlan,r. Yatay
yolluBun ucunda pislik tutucu bulunur. Ara yolluklar, kal,p bo-luBunun bir kenar,
boyunca s,ralanabilir veya tüm çevre boyunca düzenlenebilir ( ekil 2.4).
Ara yolluklar,n konum ve doBrultular,, kal,p bo-luBuna giren s,v, metalin maça
erozyonuna neden olmas,n, engelleyecek -ekilde düzenlenmelidir. S,v, metalin kal,ba
doldurulmas, i-lemi, yer çekimi yard,m,yla veya bas,nç uygulanarak yap,l,r. En yayg,n
olarak kullan,lan, metalin kendi aB,rl,B, ile bir yolluk sisteminden geçerek kal,b,
doldurmas,d,r. Döküm, sürekli ve üniform bir h,zla yap,lmal,; döküm h,z,, döküm
süresinin bitiminden sonra kat,la-ma ba-layacak -ekilde ayarlanmal,d,r. GerektiBinde
birden fazla yolluktan döküm yap,labilir. Döküm h,z, eriyiBin kal,ba doldurulma h,z,d,r.
Doldurma yava- olursa kal,p tam dolmadan kat,la-ma ba-lar, h,zl, olursa türbülans
problemleri ortaya ç,kabilir. Türbülans önlenmelidir, çünkü metalin atmosferle daha fazla
temas ederek oksitlenmesine ve ayr,ca kal,p erozyonuna neden olur.
14
Ahmet ARAN – Döküm Teknolojisi
___________________________________________________________________________
S,v, metalin yolluk sistemi içindeki ak,-, Bernoulli denklemi yard,m,yla hesapsal
olarak ele al,nabilir. Bu baB,nt,, sürtünmenin ihmal edilmesi durumunda akan bir s,v,da
bas,nç, h,z ve yükselti deBi-kenleri ile hesaplanan a-aB,daki ifadenin her noktada ayn,
olduBunu söyler:
2 2
½ Uv1 + Ugh1 = ½ Uv2 + Ugh2
yaz,labilir. Bu baB,nt, yard,m,yla yolluk siteminin ç,k,- noktas,ndaki h,z hesaplanabilir. 1
noktas, yolluk sistemi giri-i, 2 noktas, yolluk sisteminin ç,k,- noktas,, dü-ey yolluk
yüksekliBi h ise ve ba-lang,ç h,z, 0 kabul edilirse
v2 = [2gh bulunur.
DiBer bir baB,nt, da süreklilik baB,nt,s,d,r. Tüm yolluk sistemi boyunca kesit deBi-ebilir,
ancak süreklilik bak,m,ndan debinin sabit kalmas, gerekir.
Q = v1 A1 = v2 A2
GörüldüBü gibi dökülen s,v,, ç,k,- noktas,na yakla-t,kça h,z, artar, yani süreklilik
baB,nt,s,na göre yolluk kesitlerinin daralt,lmas, gerekmektedir. Kesit sabit b,rak,l,rsa tüm
kesiti s,v, metal dolduramayacaB,ndan, yolluk içine hava girer ve s,v, metalle birlikte
kal,ba dolar. Bunu önlemek için yolluk sisteminin kesitleri v.A çarp,m, sabit kalacak
-ekilde daralt,l,r.
Döküm s,ras,nda kal,p dolma süresi (KDS) ise a-aB,daki baB,nt, ile hesaplanabilir.
Doldurulmas, gereken kal,p bo-luBunun hacmi V ise
15
Ahmet ARAN – Döküm Teknolojisi
___________________________________________________________________________
2.4 AKICILIK
16
Ahmet ARAN – Döküm Teknolojisi
___________________________________________________________________________
Kat,la-ma sabit s,cakl,kta ise ak,c,l,k en iyidir (saf ve ötektik ala-,mlar). DiBer
ala-,mlarda ise belirli bir s,cakl,k aral,B,nda ayn, anda s,v, ve kat, fazlarbulunur ve ak,c,l,k
olumsuz etkilenir. Döküm s,cakl,B,n,n art,r,lmas, ak,c,l,B, iyile-tirmek için kolay bir
çözümdür, ancak yüksek s,cakl,klara ç,k,lmas, durumunda, oksit olu-umu, gaz
çözünürlüBün artmas,, penetrasyon gibi birçok olumsuzluBun ortaya ç,kacaB,
unutulmamal,d,r.
2.5 KATILA MA
Metal malzemelerin özellikleri büyük ölçüde kat,la-ma s,ras,nda olu-an içyap, ile
belirlenir. Dolay,s,yla özellikle döküm malzemelerin özelliklerinin kontrol edilebilmesi için
kat,la-ma olay,n,n (kristalle-me) iyi bilinmesi gerekir. Bir s,v, metalin kat,la-mas, birincil
kristalle4me (kat la4ma) ve bu s,rada olu-an kat,la-ma içyap,s, (döküm içyap,s,)
birincil içyap olarak adland,r,l,r. Döküm parçalarda birincil içyap,, parça ömrü boyunca
hiç deBi-meyeceBinden kat,la-ma olay,n,n çok iyi kontrol edilmesi zorunludur.
Haddeleme, dövme gibi plastik -ekil verme yöntemleri sonras,nda bu içyap, ,s,l
veya termomekanik i-lemler (örneBin normalizasyon, s,cak -ekil verme gibi) ile yeniden
olu-turulabilir (yeniden kristalle-me) ve bu -ekilde ortaya ç,kan içyap, ikincil içyap
olarak adland,r,l,r. Döküm parçalarda bu imkan genellikle olmad,B,ndan kat,la-man,n iyi
kontrolu ile uygun bir birincil içyap,n,n elde edilmesi çok önemlidir.
17
Ahmet ARAN – Döküm Teknolojisi
___________________________________________________________________________
Çekirdeklenme
Çekirdekler çok küçük kat, parçac,klar olup kararl,l,klar,, yani tekrar erimeden
büyümeye devam etmeleri, ancak yeterli bir büyüklüBe sahip olmalar,na baBl,d,r. Bu
durum, serbest enerji yard,m,yla aç,klanabilir. Herhangi bir olay,n kendiliBinden devam
edebilmesi için, bu olayla ilgili serbest enerji toplam,n,n azalmas, gerekir. Kat, durum,
s,v,ya göre daha dü-ük enerjili olduBundan, eriyikte kat, parçac,klar,n olu-mas, s,ras,nda
kristalle-me ,s,s, aç,Ba ç,kar. Öte yandan yeni yarat,lan s,v,/kat, ara yüzeylerinin olu-umu
için enerjiye ihtiyaç vard,r ve aç,Ba ç,kan enerji burada kullan,l,r. Dolay,s,yla
çekirdeklenme s,ras,nda sistemin serbest enerjisi kristalle-me nedeniyle azal,rken,
yarat,lan yeni yüzeyler dolay,s,yla artma eBilimindedir. Çekirdekler çok küçük iken
yüzeyleri hacimlerine oranla büyüktür ve kristalle-me s,ras,nda aç,Ba ç,kan enerji, bu
yüzeylerin yarat,lmas, için yeterli olmaz. Çekirdek yar,çap, kritik bir r0 deBerine
ula-t,B,nda, art, ve eksi i-aretli enerji deBi-imleri birbirine e-it olur ve bu r0 deBerinden
daha büyük yar,çapl, çekirdeklerde aç,Ba ç,kan enerji yüzeylerin yarat,lmas, için gereken
enerjiden büyük olacaB,ndan ve dolay,s,yla toplam serbest enerji kat,la-ma ile
azalacaB,ndan kat,la-ma olay, kendiliBinden devam eder. Özetle çekirdek tekrar
erimeden, kristalin büyümeye devam edebilmesi için, en az r0 yar,çap,na ula-m,-
bulunmas,, veya diBer bir deyi-le söz konusu yar,çapa ula-ana kadar gerekli
aktivasyonun d,-ardan saBlanm,- olmas, zorunludur.
18
Ahmet ARAN – Döküm Teknolojisi
___________________________________________________________________________
ekil – 2.8 Kat,la-ma s,ras,nda (a) çekirdeklenme, (b,c) dendritik büyüme, (d)
kat,la-ma cephelerinin birle-mesi ile olu-an taneler ve tane s,n,rlar,.
ekil – 2.9 a) A-,r, soBuman,n ( T), birim zamanda olu-an çekirdek say,s, (K)
ve büyüme h,z,na (W)etkisi
b) Saf metallerde artan soBuma h,z,n,n a-,r, soBuma miktar,na etkisi
Homojen çekirdeklenme
çinde çekirdek görevi yapabilecek parçac,klar (karbür, nitrür, oksit ve diBer kat,
bile-ikler gibi) bulunmayan ideal ve homojen bir eriyikte kararl, çekirdeklenmeye ili-kin
aktivasyon enerjisi, eriyiBin kendi enerji içeriBinden kar-,lanmal,d,r. Bu nedenle homojen
çekirdek olu4umu (öz çekirdeklenme) için bir miktar ,s,l a-,r, soBumas, ( T)
19
Ahmet ARAN – Döküm Teknolojisi
___________________________________________________________________________
gereklidir. Yani eriyik kat,la-maya Te erime s,cakl,B,nda deBil, daha dü-ük bir T = Te - T
s,cakl,B,nda ba-lar.
A-,r, soBuman,n ( T) art,r,lmas, ile, birim zamanda olu-an çekirdek say,s, (K)
yükselir ( ekil 2.9a). Ancak s,cakl,B,n çok dü-mesi halinde bu kez atomlar,n hareketleri
çok yava-layacaB,ndan, bunlar,n yan yana gelip çekirdek olu-turmas, güçle-ir ve a-,r,
soBuma çok artarsa K deBerinde tekrar dü-me görülür.
Birincil içyap,n,n tane büyüklüBü, hem birim zamanda olu-an çekirdek say,s,na (K)
ve hem de kristallerin büyüme h,z,na (W) baBl,d,r. K ne kadar büyük ise, o kadar ince
taneli bir içyap, olu-ur. Kristal büyüme h,z,n,n (W) çok büyük olmas, halinde ise ilk
olu-an çekirdekler büyüyerek tüm içyap,y, kaplayacaB,ndan yeni çekirdek olu-umuna
zaman kalmaz ve içyap, daha kaba taneli olur. ekil 2.9a'da W2 olarak gösterilen büyüme
h,z,na sahip malzemenin içyap,s, W1'inkine oranla daha küçük tanelidir.
ekil 2.9b'de saf metallerde soBuma h,z,n,n a-,r, soBumaya ( T) olan etkisini
özetlenmektir. EBrinin (a) noktas, çekirdek olu-umunun, yani kristalle-menin ba-lang,c,n,
temsil etmektedir. Aç,Ba ç,kan kristalle-me ,s,s, nedeniyle s,cakl,k, erime s,cakl,B,na kadar
artar. Daha sonra Te s,cakl,B, sabit kalarak kat,la-ma devam eder ve (b) noktas,nda
sona erer.
Heterojen Çekirdeklenme
20
Ahmet ARAN – Döküm Teknolojisi
___________________________________________________________________________
• Baz, durumlarda eriyiBe döküm s,ras,nda katk,lar yap,larak çekirdek görevi
yapacak parçalar,n varl,B, saBlan,r ve bu -ekilde ince taneli bir içyap, garanti edilir.
Bu i-leme a4 lama ad, verilir.
Kristal Büyümesi
Döküm parçalar,n içyap,s, da, kat,la-madaki soBuma ko-ullar, ile belirlenir. Burada
üç ayr, bölge söz konusu olabilir. Kal,p cidarlar,nda ani soBuma (chill) etkisi ile küçük ve
e-eksenli tanelerden olu-an bir kabuk, bunu izleyen bölgede s,cakl,k gradyeninin etkisiyle
uzun çubuksu taneler, orta k,s,mda ise soBuma her taraftan olduBundan, tekrar e-eksenli
taneler görülür ( ekil 2.11).
21
Ahmet ARAN – Döküm Teknolojisi
___________________________________________________________________________
ekil – 2.11
Kal,p içinde kat,la-mada farkl,
bölgelerin tane biçimleri
(a)H,zl, soBuma etkisiyle olu-an küçük
ve e-eksenli tanelerin bulunduBu kabuk
(b)S,cakl,k gradyeni etkisiyle olu-an
uzun çubuk taneler
(c)So$uman'n her taraftan olmas' ile
ortaya ç'kan e,eksenli taneler
ekil 2.12: Cu-Ni sisteminin faz diyagram, ve %50’l,k ala-,m,n soBuma eBrisi
22
Ahmet ARAN – Döküm Teknolojisi
___________________________________________________________________________
soButulduBunda, kat,la-an ilk kat, çözelti kristallerinin ( ekil 2.13a) B-atomu yüzdesi (c,),
eriyiBin ortalama deBerinden (co) çok daha dü-üktür. Yani ilk kristalle-en kat,da B atomlar,
yüzdesi dü-ük olmaktad,r. Bu ilk kristalle-meden arta kalan B-atomlar, eriyiBe
geçeceklerinden, kat,la-man,n devam edeceBi ara yüzey civar,ndaki eriyik, B-atomu
bak,m,ndan zenginle-ir ( ekil 2.13b). Ala-,m,n ortalama bile-imine göre daha fazla B-
atomu içeren (c>c0) bu eriyik tabakas,nda kat,la-man,n ba-layacaB, likidüs s,cakl,B, (TLi)
ise B yüzdesi yüksek olduBu için eriyikten daha dü-ük (TLi<Tg) hale gelir. ekil 2.13c'de
bu deBi-imi gösteren eBri ile eriyik içindeki gerçek s,cakl,k daB,l,m, (gradyeni) Tger birlikte
görülmektedir. Eriyik içinde kat,la-ma cephesine yak,n bölgelerde de gerçek s,cakl,k Tger,
soBuma nedeniyle To’dan daha dü-ük olup bir s,cakl,k gradyeni sözkonusudur. Bu gradyeni
belirleyen parametrelerin ba-l,calar,: döküm s,cakl,B,, kal,p s,cakl,B,, eriyiBin ,s, içeriBi ve
kal,b,n ,s, uzakla-t,rma özellikleridir. Sonuçta bu iki eBrinin kesi-me noktas,ndan s,v, /kat,
arayüzeyine kadar ( x) kal,nl,B,ndaki bölgede ala-,m,n gerçek s,cakl,B, (Tger), kat,la-man,n
baBlayacaB, likidüs s,cakl,B,ndan (TLi) daha dü-ük olduBu, yani bir a-,r, soBuman,n varl,B,
görülmektedir ( ekil 2.13c). Bu bölgede malzemenin kat,la-mas, için ko-ullar haz,rd,r ve
kat,la-ma cephesi h,zla ilerleyebilir. Kat,la-madaki deri-iklik farklar, nedeniyle olu-an bu
olay, yap sal a4 r soAuma ad,n, al,r ve ala-,mlarda ,s,l a-,r, soBumaya göre çok daha
büyük önem ta-,r.
23
Ahmet ARAN – Döküm Teknolojisi
___________________________________________________________________________
Bir eriyiBin soBuma h,z,, yani eriyik içindeki gerçek s,cakl,k daB,l,m, (gradyeni),
yap,sal a-,r, soBuma bölgesinin büyüklüBünü belirler ve farkl, soBuma ko-ullar,nda
birbirinden çok farkl, özelliklerde içyap,lar ortaya ç,kar. EBer ,s, iletimi, yap,sal a-,r,
soBuma bölgesi yaratmayacak -ekilde yava- olursa, düzlemsel kat la4ma meydana gelir
(Sekil 2.14a). Burada çabuk büyüme eBilimindeki herhangi bir kristal, önündeki yüksek
s,cakl,k bölgesi taraf,ndan engelleneceBinden, kristalle-me h,z, dü-ük ve cephenin her
noktas,nda ayn, olur. Teknik uygulamalarda genellikle yap,sal a-,r, soBuma hemen her
zaman vard,r. Eriyik geni- bir x bölgesinde a-,r, soBuduBundan, bu bölge içine kat,la-arak
uzam,- her kristal, ,s,n,n çekildiBi yönde daha h,zl, olarak büyümesine devam eder ve
sonuçta dendritik bir içyap, olu-ur.
ekil – 2.14 Kat,la-ma cephesi ve içyap,n,n yap,sal a-,r, soBumayla olarak deBi-imi
a) SoBuma yava-, Tger gradyeni dik >> düzlemsel kat,la-ma
b) SoBuma h,zl,, Tger gradyeni yat,k >> dendritik kat,la-ma
Mikrosegregasyon:
olmal,d,r. Bunun gerçekle-mesi için bir miktar B-atomunun yay,nma yolu ile önceden
ayr,-m,- 1'e ula-arak içinde çözünmesi zorunludur. Ancak soBuma h,zl, olduBundan ve
yay,nma için gerekli zaman bulunmad,B,ndan, bu kütle transferi genellikle gerçekle-emez.
Yani ilk ayr,-an 1-kat, çözeltileri, 2 bile-imine ula-amazlar. T2 s,cakl,B,nda olu-an 2 kat,
24
Ahmet ARAN – Döküm Teknolojisi
___________________________________________________________________________
c0)
Kat,la-ma aral,B, olan her ala-,m,n döküm yap,s,nda görülebilen mikrosegregasyon
veya tabakal, kat,la-ma olarak adland,r,lan bu olay, istenmeyen özellik deBi-imlerine
neden olur. Bu olumsuzluk,
• Kat,la-ma aral,B, ne kadar büyük,
• SoBuma ne kadar h,zl,,
• Olaya kat,lan elemanlar,n yay,nma katsay,lar, ne kadar dü-ük ise, o kadar belirgin
olarak ortaya ç,kar.
25
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
Kat,la-ma Kat,n,n
MALZEME
Çekmesi (%) Büzülmesi (%)
26
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
27
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
Kal,p içine doldurulan s,v, metalin tümü ayn, anda kat,la-maz. Kat,la-man,n hangi
bölge veya bölgelerde ba-lay,p, nas,l ilerleyeceBi ve nerede son bulacaB, çekme
bo4luklar n n olu-acaB, yerleri belirler. Kal,b,n ,s, uzakla-t,rma özellikleri her yerde ayn,
ise, kat,la-ma öncelikle soBuman,n h,zl, olduBu ince kesitlerde ba-lar ve bu s,rada olu-an
hacim azalmalar, nedeniyle o ana kadar kat,la-mam,- olan kal,n kesitlerdeki s,v, metal bu
bölgeleri besler. yi tasarlanm,- bir kal,pta, kat,la-ma kal,n kesitlerin ince kesitleri
beslemesiyle kademeli olarak ilerlemeli ve en son kat,la-an bölgelerin d,-a aç,k olan
yolluk ve ç,k,c,larda kalmas, saBlanmal,d,r. Böylece çekme bo-luBu veya diBer kusurlar,n
parça içinde olu-mas, önlenir. Döküm kal,plar için çok önemli olan bu tasar,m prensibi,
kat la4man n yönlendirilmesi olarak adland,r,l,r ( ekil 2.19). Döküm yöntemiyle
üretilecek parçalar,n tasar,m,nda da boyutland,rma ve biçimlendirmelerde bu durum
dikkate al,nmal,d,r.
28
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
Ç k c ve Besleyiciler
Ç,k,c, ve besleyicilerin görevi, kal,p içinde kat,la-an parçan,n iç ve d,- çekme bo-luklar,
olu-abilecek bölgelerini s,v, metal ile beslemektir. Yani ç k c ve besleyiciler, sv
metal depolar olup en son kat la4acak bölgeler olarak tasarlanm 4lard r. Ç,k,c,lar
atmosfere aç,k, huni biçiminde; besleyiciler ise d,-ar,ya kapal, ve genellikle küresel
kal,p elemanlar,d,r ( ekil 2.21). Besleyiciler biçimleri gereBi daha yava-
soBuduklar,ndan, döküm sonras,nda parçadan ayr,lmalar, daha kolay olduBundan ve
kal,b,n istenilen her bölgesine yerle-tirilebildiklerinden daha çok tercih edilirler.
29
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
KS = Ck (V/A)n
Burada KS kat,la-ma süresi, Ck kal,p katsay,s,, V kat,la-an parçan,n hacmi, A ise kat,la-an
parçan,n yüzey alan,d,r. GörüldüBü gibi parça geometrisi bak,m,ndan kat,la-ma süresini
parçan,n V/A (hacim/soBuma yüzeyi) oran, belirlemektedir, dolay,s,yla bu oran
M=V/A
kat la4ma modülü olarak adland,r,labilir. DiBer ko-ullar,n ayn, kalmas, durumunda M
deBeri büyüdükçe kat,la-ma süresi artar. Çizelge 2.2'de bu modülün deBi-ik geometriler
için hesaplanm,- deBerleri verilmektedir. Ç,k,c, ve besleyicilerin besledikleri bölgelerden
daha geç kat,la-malar, gerektiBinden, kat,la-ma modülleri daha büyük olmal,, yani
30
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
31
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
SoAutucular
32
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
33
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
3.1 G R
Demir esasl, ve demir d,-, metallerin dökümünde, ucuz ve refrakter özelliBe sahip
kum esasl, kal,p malzemeleri yayg,n olarak kullan,l,r. Kum kal,ba döküm bir harcanan
kal,p yöntemidir, yani kat,la-ma sonras,nda kal,p bozularak parça ç,kar,l,r ve her
dökülecek parça için ayr, bir kal,p haz,rlamak gerekir. Kal,plama kum esasl, malzemenin
bir model etraf,na s,k,-t,r,lmas, ve daha sonra modelin kal,ptan ç,kart,lmas, ile yap,l,r.
Genellikle iki parça olan kal,pta, yolluk sistemi ve besleme amaçl, ç,k,c,lar gibi diBer
kal,plama elemanlar, da bulunur. ç bo-luklar,n elde edilmesi için gerektiBinde
maçalardan yararlan,l,r. ekil 3.1’de döküme haz,r bir kum kal,b,n kesidi görülmektedir.
34
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
35
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
Kum esasl, kal,p kullanan bir dökümhane: modelhane, kal,plama, maça üretimi,
eritme, bitirme ve kalite kontrol gibi deBi-ik bölümlerden olu-ur. ekil 3.3’te karakteristik
bir ak,m -emas, görülen bu tür bir tesiste her bölümün görevi -öyle özetlenebilir:
36
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
• Maça bölümü: Maçalar, parça içindeki bo-luklar,n elde edilmesi için kullan,l,r. Kum
esasl, kal,plara yerle-tirilen maçalar da genellikle kum esasl,d,r.
• Kal plama: Kum esasl, kal,plar, modeller yard,m,yla haz,rlan,r ve maçalar,
yerle-tirilerek döküme haz,r hale getirilir. Kal,plama, elle veya makinalar yard,m,yla
yap,labilir.
• Eritme ve döküm: Kupol, elektrik ocaklar,, potal, ocaklar, v.b. ocaklardan
yararlan,larak eritilen metal, potalar yard,m,yla kal,plara dökülür.
• Kal p bozma: Kat,la-ma sonras,nda kum kal,p bozularak parça ç,kar,l,r.
• Bitirme: Kal,ptan ç,kar,lan parçadan yolluk, ç,k,c, gibi k,s,mlar ayr,l,r. Yüzey
temizleme, ,s,l i-lem, boyama, i-leme gibi deBi-ik i-lemler bu bölümde yap,l,r.
• Kalite kontrol: Malzemelerin kimyasal ve fiziksel özelliklerinin belirli standartlar,
saBlad,B, ve parça boyutlar,n,n verilen toleranslar içinde kald,B, kontrol edilir. Boyut,
yüzey, bo-luk v.b. kontroller ile kimyasal ve fiziksel deneylerin yap,lmas, ve/veya
yapt,r,lmas, bu bölümün görev alan,d,r. Kusursuz dökümlerin elde edilebilmesi için
dökümhane girdi malzemelerinin istenilen kalitede olmas, da kontrol edilmesidir.
ekil 3.3. Kum esasl, kal,p kullanan dökümhaneler için karakteristik bir ak,- -emas,
37
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
3.2 MODELLER
Model, üretilecek parçan,n yakla-,k bire bir kopyas, olup, kal,p içinde dökülecek
s,v, metalin dolduracaB, bo-luBu elde etmek için kullan,l,r. Modellerin biçim ve
boyutlar,n,n belirlenmesinde, kat,la-ma sonras,nda parçan,n soBuyarak büzülmesi, i-leme
paylar,, modelin kal,ptan s,yr,lmas,n, kolayla-t,racak eBimler ve maça yuvalar,n,n da
dü-ünülmesi gerekir. Döküm teknolojisinde modelin doBru tasar,m, ve kaliteli olarak
üretimi çok önemlidir. Kötü bir model kullanarak kaliteli bir kal,p haz,rlamak ve iyi bir
döküm gerçekle-tirmek mümkün deBildir.
Serbest Model
Serbest model, üretilecek döküm parçan,n yakla-,k bire bir kopyas, olup, ucuz,
basit ve yayg,n olarak kullan,lan bir model türüdür. Serbest modellerin
boyutland,r,lmas,nda çekme ve i-leme paylar, dikkate al,n,r. Kal,plama s,ras,nda
yerle-tirilecek maçalar,n yuvalar,n, olu-turan maça ba-lar, da model üzerinde bulunur,
ekil 3.4. Genellikle ah-aptan yap,l,rlar, ancak metal, plastik, alç,, mum veya diBer uygun
malzemeler de kullan,labilir. Serbest modellerde kal,plama çoBunlukla elle yap,l,r,
dolay,s,yla yöntem yava- ve pahal,d,r. Kal,plama s,ras,nda modelin kumdan s,yr,lmas, için
model iki parçaya ayr,larak alt ve üst dereceye ait k,s,mlar geçmeli olarak yap,l,r. Pimlerle
birbirine göre konumlar, belirlenen bu iki k,sm,n birle-me yüzeyi, ayn, zamanda kal,b,n
bölüm yüzeyidir. Kum kal,plarda genellikle elle aç,lan yolluk, ç,k,c, ve diBer bo-luklar da
istenirse modelle birlikte veya ayr, model parçalar, olarak dü-ünülebilir.
38
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
Basit biçimli ve bir yüzeyi düzlemsel olan parçalarda model tek parça olarak
yap,labilir ve kal,p bo-luBu alt derecede olu-turulur, ekil 3.5. Model üzerinde girinti,
ç,k,nt, gibi modelin kal,ptan s,yr,lmas,n, engelleyecek k,s,mlar bulunursa, bu k,s,mlar
serbest parçal, yap,labilir, ekil 3.5. Kal,plama s,ras,nda ana modele geçici olarak
tutturulan serbest parça, ayr, olarak ç,kar,larak kal,b,n bozulmas, önlenir.
ekil 3.5 Tek parça model ve alt derecede olu-turulan kal,p bo-luBu
39
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
Levhal Modeller
40
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
Büyük döküm parçalarda alt ve üst derece için iki ayr, levhal, model kullan,l,r
( ekil 3.6). Tek tarafl, olan bu modeller ile alt ve üst derece ayr, ayr, kal,planarak daha
sonra birle-tirilir, ancak burada derecelerin birbirlerine göre konumlar,n,n iyi
ayarlanmas, çok önemlidir.
Altl k
Bölüm yüzeyi düzgün olmayan serbest modellerde kal,plama s,ras,nda kum veya
tahta altl,klardan yararlan,l,r ( ekil 3.7). Altl,klar,n bir diBer kullan,m amac, da kal,plama
s,ras,nda uygulanan kuvvetler etkisiyle biçimi bozulabilecek veya k,r,labilecek narin
modellerin desteklenmesidir. Altl,k, alt derecenin haz,rlanmas,nda serbest modele destek
olur ve bölüm yüzeyini belirler. Kum altl,klardan ancak birkaç kez yararlan,labilir. Alç,
altl,klar daha uzun ömürlüdür. Oyma tekniBiyle haz,rlanm,- ah-ap levhalar da altl,k olarak
kullan,labilirler. Kal,plama s,ras,nda önce alt derece, model ve ah-ap altl,k üzerinde
haz,rlan,r, kal,p çevrilir, altl,k al,n,r ve sonra üst derece haz,rlan,r.
41
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
Model tasar,mc,lar, döküm teknolojisi hakk,nda bilgi sahibi olmal, ve verilen bir
parçan,n en uygun nas,l kal,planacaB,na karar verebilmelidir. Ayr,ca model üretiminde
kullanacaB, ah-ap, metal, plastik v.b. malzemeleri biçimlendirmek için kullan,lan
yöntemlere hakim olmal,d,r. Bütün bunlar,n yan,nda, parça tasar,mc,s, ve dökümcüler
ile diyalog kurabilmek için döküm teknolojisini ve sorunlar,n, yak,ndan tan,mal,d,r. Verilen
parça biçim ve boyutlar, ile maça yuvalar, dü-ünülerek önce modelin bire bir ölçekli bir
plan, yap,l,r ve buradan çekme ve i-leme paylar, da eklenerek elde edilen boyutlar
üretilecek modele aktar,l,r. Ayr,ca modelin bölüm yüzeyine dik yüzeylerinin kal,ptan
s,yr,labilmesi için gerekli eBimler verilir.
42
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
4leme Pay
EBer dökümden sonra parçan,n baz, yüzeyleri i-lenecekse, bu yüzeylerde yeterli
bir i-leme pay,n,n b,rak,lmas, gerekir. Bu pay kullan,lan metale, parçan,n biçimine,
büyüklüBüne, çarp,lma eBilimine, i-leme yöntemi ve uygulamas,na baBl,d,r. Mümkünse
i-lenecek yüzeyler kal,b,n alt k,s,mlar,na getirilmelidir. Çünkü cüruf, oksitler ve diBer
kat,-k,lar dökümde üst k,sma yükseldiBinden döküm parçalar,n alt k,s,mlar,ndaki yüzeyler
daha temiz ç,kar. Ayr,ca metalin kendini çekmesi sonucu olu-abilecek bo-luklar da üst
yüzeyde bulunacakt,r. -lenecek yüzeylerin kal,b,n üst bölgesinde kalmas, zorunlu ise, bu
durumda daha büyük i-leme paylar,n,n seçilmesi gerekir.
43
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
Malzeme olarak ah-ap, metal, alç,, plastik, köpük v.b. malzemeler kullan,l,r.
Model malzemesi seçiminde -u kriterler dikkate al,n,r:
• Üretilecek parça say,s,
• stenen boyut hassasiyeti
• Uygulanacak kal,plama yöntemi
• Parçan,n boyut ve biçimi
• Modelde düzeltme yap,l,p yap,lmayacaB,.
En yayg,n olarak kullan,lan malzeme ah4apt r. Bunun nedeni ucuz, hafif ve kolay
-ekillendirilebilir olmas,d,r. Haz,rlanacak kal,p say,s, az ise, ah-ap malzeme olarak
yumu-ak çam seçilebilir. Ancak model üretimi için genellikle kuru, sert ve az gözenekli
malzemeler daha uygundur.
Metal modeller, ömür bak,m,ndan ah-aba göre çok daha üstündür. Modellerin
a-,nmamas, veya örneBin kabuk kal,plamada olduBu gibi ,s,t,lmas, gerekiyorsa, malzeme
olarak alüminyum, pirinç, bronz, k,r dökme demir, çelik ve dü-ük s,cakl,kta eriyen diBer
metal ala-,mlar, kullan,labilir. Alüminyum ala-,mlar,ndan üretilmi- levhal, modeller ve
maça kutular, özellikle kabuk kal,ba dökümde yayg,n olarak kullan,l,rlar. Yüzeyleri çok
düzgün olan plastik malzemelerden yap,lm,- modeller, tahta modellerden daha
dayan,kl,d,r. Bunlar kal,ptan kolay s,yr,l,rlar, a-,nma ve çizilmeye kar-, daha
dayan,kl,d,rlar ve hasara uBrad,klar,nda tamir edilmeleri kolayd,r. Plastik model
malzemelerinin boyut kararl,l,B, ve yüzey kalitesi de üstün olup, ayr,ca daha ucuzdurlar.
Dayan,m,n yetersiz olduBu durumlarda cam takviyeli plastikler de kullan,labilir. Kullan,m
s,ras,nda çabuk a-,nan bölgelerin metal parçac,klar ile takviye edilmesi de mümkündür.
Plastik esasl, diBer bir model türü de, dolu kal,ba döküm yönteminde kullan,lan köpük
modellerdir. Bunlar dökümden önce kal,ptan ç,kar,lmazlar ve erimi- metalle temasa
44
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
geçtiklerinde gaz haline geçerek kal,b, terk ederler. Yüzey kalitesini artt,rmak için
yüzeyleri kaplanabilir. Hassas döküm tekniBinde ise genellikle mum modeller kullan,l,r.
Bu modeler, haz,rlanan kal,b,n ,s,t,lmas,yla eritilerek kal,p bo-luBu olu-turulur. Alç
modellerin üstünlüBü, kolay -ekillendirilebilir olmalar,d,r. Dayan,m,n yetersiz kalmas,
halinde alç,ya katk, malzemeleri ilave edilebilir.
3.3 MAÇALAR
45
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
ekil
ekil – 3.10 Maça kullan,m yerlerine örnekler
Kum esasl, maçalar, üretildikleri malzeme veya yönteme göre adland,r,l,rlar: ya-
kum maçalar, kuru kum maçalar, kabuk maçalar, CO2 yöntemiyle üretilen maçalar, reçine
veya diBer baBlay,c,l, maçalar. Maça malzemesi kar,-,m,n,n esas,n, silis, zirkon, olivin gibi
kumlar olu-turur. Kullan,lan baBlay,c,lar ise organik ve inorganik olmak üzere ikiye ayr,l,r.
46
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
Maçalar,n kal,p içinde yerle-tirilme -ekli dü-ünülerek kum kal,pta gerekli bo-luklar,
maça yuvalar b,rak,l,r. Maça yuvalar,, maçalar,n kendi aB,rl,klar, ve s,v, metalin
kald,rma kuvveti dikkate al,narak boyutland,r,l,r. Maçalar,n yerle-tirilmesinden sonra
kendi aB,rl,klar,, s,v, metal ak,m, veya kal,ba dolacak s,v, metalin uygulayacaB, kald,rma
kuvveti ile konumlar,n,n deBi-memesi için önlemler al,nmal, ve gerektiBinde maça
desteklerinden yararlan,lmal,d,r ( ekil 3.11). Maça destekleri döküm s,ras,nda parçaya
kaynay,p içinde kalacaB,ndan, dökülen metale yak,n ala-,mlardan üretilmelidirler.
47
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
bir hava ak,m, içinde maça kutusuna ta-,nmas,d,r. Böylece hem maça kutusu doldurulur,
hem de s,k,-t,rma saBlan,r. Makinada üflenecek kum kar,-,m,n,n bulunduBu bir kum
haznesi ve hazne ile maça aras,nda çelikten yap,lm,- bir üfleme plakas, bulunur. Plaka
üstündeki delikler, maçan,n biçimine uygun olarak düzenlenmi-tir. Hava bas,nc,n,n
uygulanmas,yla kum kar,-,m, çelik plakadaki deliklerden üflenerek maça kutusunu
doldurur. Havan,n d,-ar, ç,kmas, için maça kutusunda süzgeçli hava delikleri aç,lm,-t,r.
Üfleme i-lemi çok h,zl, olup maça kutusu çok k,sa sürede dolar. Üfleme plakas,n,n
boyutlar,, baBlanabilecek en büyük maça kutusunu belirler. Uygulamada elle kontrol
edilen basit tezgah tipi üfleyicilerden, otomobil motoru silindirleri için s,cak kutu
yöntemiyle maça üreten büyük üfleyicilere kadar deBi-ik boyutlarda makinalar
kullan,lmaktad,r. lerdeki bölümlerde anlat,lan CO2 yöntemi ve kabuk döküm yöntemi
de, maça üretiminde kullan,labilir.
Maça pi4irme i-lemi s,v, yak,tl,, gaz yak,tl, veya elektrikli f,r,nlarda yap,labilir.
Pi-irme s,cakl,B, ve süresi baBlay,c,n,n türü, bile-imdeki oran,, maçan,n büyüklüBü ve
biçimine baBl, olarak belirlenir.
48
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
Kal,plama, küçük parçalar için tezgah üzerinde, iri parçalar için yerde kum
havuzlar,nda yap,l,r. Elde edilen parçan,n kalitesi belli ölçüde kal,pç, ustas,n,n becerisi ile
49
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
belirlenir. Ancak saatte 60 ve daha fazla kal,p üretmek gerektiBinde makinal, kal,plamaya
geçmek zorunlu olur.
Kuru kum kal,plar, ya- kum kal,plara benzer -ekilde haz,rlan,r ve 150...350°C
aras,ndaki s,cakl,klarda kurutulurlar. BaBlay,c, görevi yapan kilin tüm suyunu
kaybetmemesi için 400°C s,cakl,B,n üzerine ç,k,lmamal,d,r. Yöntemin sak,ncas, kurutma
i-leminin kal,p haz,rlama süresini uzatmas, ve maliyeti art,rmas,d,r.
Baz, durumlarda ya- kum kal,plar,n sadece yüzeyleri (6...25 mm kal,nl,B,nda bir
tabaka) kurutularak dökümde nemden kaynaklanan sorunlar azalt,labilir. Bu i-lemde
üfleç, s,cak hava veya elektrikli ,s,t,c,lardan yararlan,l,r. Yüzeyi kurutulmu- kal,plarda iç
50
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
ekil – 3.14. Bir toprak kal,b,n alt yar,s,n,n -ablonla taranarak haz,rlanmas,
51
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
52
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
• Kal,p kurutma i-lemine gerek kalmadan, dayan,m, yüksek kal,plar elde edilir.
F,r,nlar için yat,r,m yap,lmas, gerekmez, yer ve zamandan tasarruf edildiBinden
kuru kum kal,plamadan daha ekonomiktir.
• Yöntemde rahats,z edici gaz ve kokular ç,kmaz.
• Maça üretiminde CO2 - gaz, geçirilmeden önce maçalar,n içi bo-alt,larak kabuk
kal,plama yöntemindekine benzer -ekilde içi bo- maça üretimi yap,labilir.
Yöntemin s n rlar ise -unlard,r:
• Haz,rlanan kum kar,-,m,n,n ve sertle-tirilen kal,plar,n bekletilebilecekleri süreler
k,sad,r. Alt ve üst kal,plar,n bu -ekilde sertle-tirilip kal,b,n kapat,lmas,ndan sonra
dökümün 24 saat içinde yap,lmas, gerekir.
• Kal,p ve maçalar,n dökümünden sonra daB,labilme özellikleri çok kötüdür.
Kabuk kal,plamada kullan,lan kal,p malzemesi, ince taneli kum ile baBlay,c, olarak
kat,lan ve yüksek s,cakl,kta sertle-en bir termoset reçinenin kar,-,m,d,r. Kumun tane
inceliBi arzulanan yüzey kalitesine göre seçilir. Kullan,lan baBlay,c, reçineler sayesinde
kal,p malzemesi çok yüksek dayan,mlara ula-t,B,ndan, ve kal,p malzemesi pahal,
olduBundan, kabuk biçiminde kal,plar,n kullan,lmas, yeterli olur. Metalsel levhal,
modellerin yüzeylerine kal,plamadan önce özel bir s,v, püskürtülür, yakla-,k 200°C
s,cakl,Ba ,s,t,l,r ve kum-reçine kar,-,m,yla kaplan,r. Model yüzeyine püskürtülen s,v,,
modeli temiz tutar ve kal,p kumunun modele yap,-mas,n, önler. Kal,p malzemesi model
üzerinde k,sa bir süre (yakla-,k 5 ila 20 saniye) tutulur, bu s,rada model yüzeyine
temas ederek ,s,nan bölgede reçine sertle-ir ve s,cakl,k ve tutma süresi ile kal,nl,B,
ayarlanabilen ince bir kabuk olu-ur. Kabuk istenilen kal,nl,Ba ula-t,B,nda (6...12mm),
sertle-memi- ve baBlanmam,- kum geriye dökülür. Tam sertle-meyi saBlamak için kabuk
modelden ç,kar,lmadan önce yakla-,k 315°C s,cakl,kta pi-irilir ve böylece tam dayan,m,na
kavu-an kabuk, modelden ayr,l,r. Kabuk döküm yönteminin a-amalar, ekil 3.15'te
görülmektedir.
Kabuk kal,plar iki veya daha çok parçal, yap,l,r ve daha sonra yap,-t,r,larak
birle-tirilir. Döküm s,ras,nda kal,b,n biçim deBi-tirmesini (-i-mesini) önlemek için kal,plar
genellikle bir dolgu malzemesinin (iri taneli kum, çak,l, metal bilyalar) içine gömüldükten
sonra s,v, metal ile doldurulur.
53
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
Kabuk kal,ba döküm yöntemiyle, maça üretimi de mümkündür. Maçalar çok k,sa
süre içinde sertle-tiBinden yöntem çok h,zl,d,r ve elde edilen maçalar,n kalitesi de
mükemmeldir.
54
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
Pi-irme i-leminin gerekli olmad,B, bu yöntemde kal,p malzemesi kum, s,v, bir
organik baBlay,c, ile uygun bir katalizatörün kar,-,m,d,r. Kal,p dayan,m, s,v, reçinenin oda
s,cakl,B,nda polimerizasyonu ile saBlan,r. Kal,p malzemesi modelin etraf,na dökülüp
s,k,-t,r,l,r ve en az 20 dakika beklendikten sonra model ç,kar,l,r. Kal,p tam sertliBine
ula-t,ktan sonra döküm yap,l,r. Bu gruba giren baz, kal,p malzemelerinde sertle-me
reaksiyonu kal,p içinden gaz halinde bir katalizörün geçirilmesi ile saBlan,r.
Kal,p malzemesi, kum , %8..12 çimento ve % 4..6 sudan olu-ur. Kal,plama diBer
kum kal,plarda olduBu gibidir. Model ç,kar,lmadan önce kal,p malzemesinin yeterli bir
dayan,ma kavu-mas, beklenir. Tam sertle-me için gerekli olan 72 saat sonras,nda ise
kal,p döküme haz,r hale getirilir. Döküm s,ras,nda ortaya ç,kan yüksek s,cakl,klarda
çimentonun kristal suyunu kaybetmesiyle olu-an nemin kal,b, terkedebilmesi için
gerekli kal,p geçirgenliBi saBlanmal,d,r. Bu yöntem büyük parçalar,n dökümü için,
dayan,m,, yüzey kalitesi ve boyut hassasiyeti yüksek kal,plar,n üretiminde kullan,l,r.
Kal,plama s,ras,nda kumu s,k,-t,rma i-lemleri daha az olup kurutma i-lemine gerek
yoktur. Kal,p ve maçalar,n dökümünden sonra daB,labilme özellikleri çok kötüdür.
55
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
56
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
Dolu kal,ba döküm yöntemi, yanarak gaz haline geçen köpük modellerin
(polistiren) kullan,ld,B, bir kal,plama tekniBidir, ekil 3.17. Bu model malzemesi testere,
b,çak veya s,cak tel ile kesilerek model biçimlendirilir. Büyük modeller birçok parçan,n
birbirine yap,-t,r,lmas, ile de olu-turulabilir. Kal,plama sonras,nda köpük model kal,p
içinde b,rak,l,r (dolu kal,p) ve erimi- metal kal,ba dökülünce model yanarak gaz halinde
kal,b, terkeder. Böylece erimi- metalin köpük modelin yerini almas,yla parça biçimlenir.
57
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
Dolu kal,ba döküm tekniBi özellikle, sadece az say,da üretilecek büyük parçalar,n
dökümünde kullan,lmaktad,r. ÖrneBin otomotiv endüstrisinde kullan,lan pres kal,plar, bu
yöntemle üreti1ir. Teknik ve ekonomik bak,mdan önemli avantajlar, olan bu yöntemin,
küçük parçalar,n seri üretiminde de kullan,lmas,n, saBlayacak ara-t,rmalar
sürdürülmektedir.
Kaya ve cüruflar,n daB,lmas, ve k,r,lmas, ile olu-an taneli parçac,klar kümesi, kum
olarak adland,r,l,r. Kum, çaplar, 0,05 ile 2 mm aras,nda deBi-en küçük taneler,
mineraller veya kayalar içeren bir kar,-,md,r. En yayg,n olarak doBada nehir, göl ve diBer
sular ile eskiden yeralt, sular,n,n bulunduBu bölgelerde bulunan silis kumu (Si02)
kullan,l,r. Ancak kum sözcüBü silis veya kuvarz gibi belirli bir minerali belirtmez; zirkon,
olivin, kromit ve öBütülmü- seramik mineralleri de boyutlar, bak,m,ndan yukar,daki
s,n,rlar içinde ise kum olarak adland,r,l,rlar.
Tane BüyüklüAü ve Tane DaA l m : Kumun tane büyüklüBü ve tane daB,l,m,, kal,p
kumu kar,-,m,n,n birçok özelliBini belirler. nce taneli kum kullan,lmas, halinde döküm
parçan,n yüzey kalitesi daha iyi olur. Buna kar-,n iri taneli kum içeren kal,plar,n gaz
geçirgenliBi daha yüksektir.
58
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
Tane Biçimi: Yuvarlak biçimli tanelerde taneleraras, temas yüzeyi küçük olduBundan
geçirgenlik yüksektir. Yuvarlak taneli kumlar,n ak,c,l,k özelliBininiyi olusu, makinal,
kal,plamada önemli bir avantajd,r. Kö-eli taneler ise daha yoBun olarak istiflenebilirler.
Kö-eli tanelerde temas yüzeyi daha fazla olduBundan, kal,p malzemesinin dayan,m, daha
yüksektir.
BaBlay,c,lar, kuma sonradan kat,lan veya kum içinde kil gibi doBal olarak bulunan
ve kum taneciklerinin birbirlerine tutunmas,n, saBlayarak, kal,p malzemesine dayan,m
kazand,ran malzemelerdir. BaBlay,c,lar, organik ve inorganik olarak ikiye ayr,l,r.
norganik BaAlay c lar: En yayg,n olarak kullan,lan baBlay,c, kildir. Killerin baBlay,c,l,k
etkisi, içerdiBi su miktar,na baBl, olarak deBi-ir. Kum-kil-su kar,-,m, olan kal,p
malzemelerinin bile-imi % 80-90 kum, % 8-14 kil ve % 2-6 sudan olu-ur. Kil d,-,ndaki
inorganik baBlay,c,lara örnek olarak çimento ve silikatlar gösterilebilir.
Organik BaAlay c lar: BaBlay,c, olarak kullan,lan reçinelerin deBi-ik bile-imlerde doBal
ve yapay türleri vard,r. Birçok reçinede sertle-me reaksiyonunun gerçekle-ebilmesi için
yüksek s,cakl,klar gereklidir. DiBer bir grup reçine de ise sertle-me bir katalizör
yard,m,yla oda s,cakl,B,nda gerçekle-tirilir.
Özellikle küçük maçalar,n elde edilmesinde yaB esasl, baBlay,c,lardan yararlan,l,r. Bunlar
pi-irilerek dayan,mlar,n, kazan,rlar. YaB esasl, baBlay,c,lar neme duyarl, deBildir.
Dökümhanelerde kullan,lan tah,l baBlay,c,lar ince öBütülmü- m,s,r, buBday ve çavdar
unlar,d,r. Baz, durumlarda melas gibi s,v, organik baBlay,c,lar da kullan,l,r. Tah,llar %
0,25-2 aras,nda kat,larak kal,p kar,-,mlar,n,n yaB veya kuru dayan,mlar,n, artt,rmak ve
daB,labilme özelliBini geli-tirmek için kullan,l,rlar. Ucuz tah,l baBlay,c,lar, maça kumu
kar,-,mlar,na da kolay üflenebilme ve daB,labilme özelliBi saBlarlar. Tah,llar yakla-,k
260-370°C s,cakl,klar,nda yand,klar,ndan, baBlay,c, görevini yerine getirdikten sonra
kolayl,kla daB,l,rlar. Tah,l baBlay,c,lar,n sak,ncal, bir yönü hidroskopik olmalar, ve
bünyelerine nem alarak zamanla kal,p ve maçalar,n dayan,m,n,n dü-mesine neden
olmalar,d,r.
59
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
DiAer katk lar: BaBlay,c, görevi yapmayan, ancak kum kar,-,mlar,n,n diBer özelliklerini
geli-tirmek için kullan,lan deBi-ik katk,lar da vard,r. Kum kal,p malzemesi katk,lar,
aras,nda karbon içerikli malzemeler önemli bir yer tutar (kömür tozu, reçineler, zift,
yaBlar v.s.). Bunlar,n erimi- metal ile temas, s,ras,nda kum tanecikleri bir karbon
tabakas, ile kaplan,r ve kumun s,v, metal taraf,ndan ,slat,lmas, güçle-ir. Böylece daha
düzgün ve temiz yüzeyler elde edilir.
Kuma birçok kez yan,c, maddeler (kömür tozu, tahta tala-,, selüloz, kabuk v.b.) kat,l,r,
bunlar havan,n oksijenini baBlad,B,ndan yüzeyin oksitlenmesini bir ölçüde engeller ve
temiz yüzeyli parçalar,n üretimi mümkün olur. Bu tür katk,lar,n yanmas,yla ortaya ç,kan
bo-luklar sayesinde:
• Kumun geçirgenliBi artar.
• S,cakl,k etkisine maruz kalan kum taneciklerinin genle-ebileceBi bu bölgeler
sayesinde, kal,pta biçim deBi-iklikleri ve çatlamalar önlenir.
• Döküm sonunda kal,p bozma i-lemi kolayl,kla gerçekle-tirilir.
Dayan m: Kum esasl, kal,p malzemelerinin ya-, kuru ve yüksek s,cakl,k dayan,mlar, söz
konusudur. Bu özellik, kal,b,n biçimini koruma kabiliyetinin bir ölçüsüdür. Kar,-,mdaki
kum taneleri ne kadar ince ise belirli bir hacimdeki toplam baBlama yüzeyi o kadar fazla
ve dolay,s,yla dayan,m o kadar yüksek olur. Ayr,ca kum tanelerinin biçimi ve tane
büyüklüBü daB,l,m, s,k, istiflenmeye ne kadar uygun olursa dayan,m da o kadar artar.
Dayan,m, etkileyen önemli bir diBer faktör de baBlay,c,n,n türü ve miktar,d,r. Ancak
baBlay,c, miktar,n,n artmas, ile kal,p geçirgenliBi olumsuz yönde etkileneceBinden,
baBlay,c, miktar, için bir optimum deBer aran,r.
Kum-kil-su kar,-,mlar, olan ya- kum kal,plarda dayan,m, su miktar, ile çok deBi-ir ve
yüksek dayan,mlar,n elde edilebilmesi için su oran,n,n çok iyi kontrol edilmesi gerekir
( ekil 3.18).
Kal,p malzemelerinin dayan,mlar,n, ölçmek için basma, çekme, kesme ve eBme
deneylerinin yap,ld,B, üniversal test cihazlar, geli-tirilmi-tir.
60
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
ekil–3.18 Ya- kum kal,plarda daya- ekil – 3.19 Ya- kum kal,plarda geçir-
n,m,n nem oran, ve tane büyüklüBü genliBin tane büyüklüBü ve nem
ile deBi-imi oran, ile deBi-imi
Geçirgenlik : Döküm s,ras,nda olu-an buhar ve diBer gazlar,n kal,p malzemesi içinden
geçerek kal,b, terk etmesini saBlayan özelliBi, geçirgenliktir. Yuvarlak biçimli tanelerde
taneleraras, bo-luklar,n hacim oran, en büyüktür. GeçirgenliBin olumsuz etkilenmemesi
için kum kar,-,m,nda bu bo-luklar, doldurabilecek çok küçük tanelerin bulunmamas,
gerekir. Ortalama tane büyüklüBü azald,kça, taneler aras,ndaki aral,klar
daralacaB,ndan, kal,b, terkeden gaz,n yüzey sürtünmesi ve daha s,k yön deBi-tirmesi
nedeniyle kal,b,n geçirgenliBi dü-er ( ekil 3.19).
BaBlay,c, tür ve miktar, da geçirgenliBi etkileyen önemli bir diBer parametredir. BaBlay,c,
miktar,n,n artmas,yla taneleraras, bo-luklar dolup geçirgenlik dü-eceBinden, dayan,m ve
geçirgenlik birlikte dü-ünülerek optimum bir baBlay,c, miktar, aran,r.
Ya- kum kal,plarda kil oran, sabit tutulursa, su miktar, hem dayan,m,, hem de geçirgenliBi
belirler. Suyun optimum deBerden az veya çok olmas, hem dayan,m,n, hem de
geçirgenliBin dü-mesine neden olur ( ekil 3.18 ve 3.19) . Kum tanecikleri aras,ndaki
bo-luklar, su miktar, az ise kuru kil tanecikleri, su miktar, fazla ise bu kez de su ile
dolacaB,ndan geçirgenlik her iki durumda da dü-er.
Kal,p malzemelerinin geçirgenliBinin ölçülmesinde kullan,lan standart deneyler
geli-tirilmi-tir, bu deneylerin prensibi, standart bir deney parças,ndan belirli bir bas,nç
alt,ndaki havan,n geçi- h,z,n,n ölçülmesine dayan,r.
Sertlik: Yayg,n olarak kullan,lan diBer bir yöntem de kal,p sertliBinin ölçülmesidir.
Burada kal,p yüzeyine belirli bir kuvvetle bat,r,lmak istenen bilyan,n dalmas,na kar-, kal,p
malzemesinin gösterdiBi direnç ölçülür. ekil 3.20'de bir sertlik ölçme cihaz,
61
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
Is l kararl l k: S,v, metal ile temas eden kal,p malzemesinin çatlamadan veya birbirine
kaynamadan dayanabildiBi s,cakl,kla ilgilidir. Bu özellik, büyük ölçüde kumun türüne baBl,
ise de döküm s,ras,nda metal oksitleri gibi refrakterliBi dü-ük kat,-k,lar,n kumun
bünyesine girmesi ile olumsuz etkilenebilir.
Yüzey kalitesi: Kum ne kadar ince taneli olursa, üretilen döküm parçan,n yüzey kalitesi
de o kadar iyi olur. Yüzey kalitesi geçirgenlikle ters orant,l,d,r, kumun s,k,-t,r,lmas, ve
taneler aras, bo-luklar,n azalmas, ile artar.
62
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
63
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
ve diBer katk,lar otomatik olarak tart,l,p doldurulur. Haz,rlanan kum kar,-,m, ise genellikle
konveyörlerle kal,plama makinalar,n,n haznelerine gönderilir.
Kum esasl, kal,p ve maçalar,n s,v, metal ile temas edecek yüzeylerine döküm öncesinde
deBi-ik amaçlarla kaplamalar uygulan,r:
• Yüzey kalitesini art,rmak.
• S,v, metalin kal,p malzemesine doBrudan temas,n, engelleyerek, kum tanecikleri
aras,na s,zmas,n, ve kum taneciklerinin parça yüzeyine yap,-mas,n, önlemek.
• Is, yal,t,m, saBlayarak, kal,p malzemesini korumak.
Bu kaplamalar, ta-,y,c, bir s,v, içinde süspansiyonu olarak haz,rlan,r. Kaplama
malzemesi olarak kömür tozu, grafit, kuvarz, -amot, zirkonsilikat v.b. malzemeler,
ta-,y,c, s,v, olarak ise su veya alkol söz konusudur. Bu süspansiyonlar kal,p veya maça
yüzeylerine püskürtme, f,rçayla sürme, dald,rma v.b. yöntemlerle tatbik edilirler.
64
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
Sarsma yönteminde kal,b, ta-,yan tabla kald,r,l,p dü-ürülerek her darbede kum
tanelerine etkiyen frenleme kuvvetleri ile s,k,-t,rma saBlan,r. Sarsma yönteminde de
pnömatik sistemlerden yararlan,l,r. S,k,-t,rma derecesi, kal,b,n yüksekliBine ve uygulanan
darbe say,s,na baBl,d,r. Burada kal,p sertliBi, kum ile modelin birle-tiBi ara yüzeyde en
yüksek olup, gev-ek kalan en üst yüzeyin çoBunlukla sonradan elle s,k,-t,r,lmas, gerekir.
Kal,b,n hem alt,nda hem de üstünde üniform bir sertlik elde edebilmek için, yukar,da
anlat,lan ezme ve sarsma yöntemlerinin birlikte uyguland,B, ezme-sarsma makinalar,
yayg,n olarak kullan,l,r.
65
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
66
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
67
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
4 D ER DÖKÜM YÖNTEMLER
Çok yayg,n olarak kullan,lan kum kal,ba döküm yöntemleri d,-,nda, diBer
ihtiyaçlara cevap verebilmek amac,yla deBi-ik döküm teknikleri geli-tirilmi-tir. Bu
yöntemlerin temel fark, kullan,lan kal,p malzemesi olup, bunun yan,nda model ve
kal,plama tekniklerinde de deBi-ik uygulamalar görülmektedir.
Bu yöntemde mum ve benzeri modeller, harç halindeki refrakter bir malzeme içine
gömülerek kal,p haz,rlan,r, kal,plama sonras,nda kal,p ,s,t,l,r ve mum model malzemesi
eritilerek kal,ptan d,-ar, ak,t,larak kal,p bo-luBu olu-turulur. Hassas döküm as,rlardan beri
bilinen çok eski bir döküm yöntemidir. Yöntemin günümüzden 3000 y,l önce M,s,r’da ve
ang hanedan, döneminde Çin'de kullan,ld,B, bilinmektedir. Hassas döküm tekniBi
2.Dünya Sava-,na kadar ticari olarak sadece kuyumcu ve di-çiler taraf,ndan uygulanm,-;
daha sonra özellikle uçak, tekstil, elektronik ve makina sanayinde hassas parçalara
duyulan ihtiyaç, yöntemin endüstriyel uygulamas,n, yayg,nla-t,rm,-t,r.
Üretilecek her parça için ayr, bir model haz,rlanmas,n,n gerekli olduBu hassas
dökümde mum, plastik, donmu- c,va v.b. modeller kullan,l,r. Modeller, mum veya
plastiBin metal bir kal,ba enjeksiyonu ile üretilir ve çok say,da model, ortak bir yolluBa
baBlanarak salk,m seklinde düzenlenir. Dökülen metalin türü, parça boyutlar,, istenen
soBuma h,z, gibi faktörlere baBl, olarak a-aB,daki iki farkl, kal,plama yönteminden biri
seçilir:
a) Dereceli hassas döküm
b) Seramik kabuklu hassas döküm
68
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
870°C, demir esasl, ala-,mlarda ise 1050°C civar,ndad,r. S,v, metalin kal,ba doldurulmas,
ve kat,la-madan sonra, kal,p k,r,l,p ç,kar,lan metal salk,mdan parçalar kesilerek ayr,l,r ve
baBlant, yerleri ta-lanarak düzeltilir.
69
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
edilene kadar tekrarlan,r (6...8 kez). Son olarak pi-irilen kabuk, ön ,s,t,larak döküme
haz,r hale getirilir.
70
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
Alç, ba-lang,çta CaS04 . 1/2 H20, yani yar,m sulu haldedir. Harc,n kat,la-mas,
s,ras,nda su ile reaksiyona girerek iki sulu (CaS04.2H20) hale dönü-ür. Sulu harc,n model
üzerine dökülmesinden sonra ilk sertle-me gerçekle-ir ve model kal,ptan ç,kar,larak
kal,p 200°C s,cakl,kta birkaç saat kurutulur. Bu -ekilde tüm suyu giderilen kal,p, susuz
kalsiyum sulfat (CaSO4) haline dönü-ür. Kurutulmu- kal,plar,n yeniden nem almas,
önlenmelidir, çünkü nem alç,n,n zaten dü-ük olan gaz geçirgenliBini çok olumsuz etkiler.
Ayr,ca haz,rlanan kal,plar çok k,r,lgan olup, ta-,mada özen gösterilmelidir.
Alç, kal,pta üretilen parçalar,n döküm yüzeyleri çok temiz olup, dar toleranslar elde
edilebilir. Alç,n,n dayan,m, dü-ük olduBundan, bu yöntemle genellikle aB,rl,klar, 10 kg'dan
daha dü-ük olan parçalar üretilebilir. Ayr,ca alç, kal,b,n refrakterliBi çok iyi olmad,B,ndan
dü-ük s,cakl,larda eriyen aluminyum, magnezyum ve bak,r ala-,mlar,n,n dökümünde
kullan,l,r.Alç,n,n ,s, iletimi dü-ük olduBundan soBuma yava- ve üniform olur. Bu nedenle
alç, kal,ba döküm yöntemi büyük kesit farkl,l,klar,n,n bulunduBu karma-,k parçalar,n
71
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
72
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
kal,p malzemesi olarak bronz da kullan,labilir. Kokil dökümde tek bir kal,pla demir esasl,
malzemelerden 3000...10000, alüminyum gibi dü-ük s,cakl,kta eriyen malzemelerden ise
100000'e kadar parça dökülebilir.
73
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
Kokil kal,plar genellikle aç,l,p kapanan iki veya daha çok parçadan olu-ur, ekil
4.2. Kal,p kapand,ktan sonra olu-an bo-luBa erimi- metal dökülür ve kat,la-ma
beklendikten sonra kal,p aç,larak parça ç,kar,l,r. Bu i-lemler elle yap,labileceBi gibi, bir
tertibat yard,m,yla veya mekanizasyona geçilmesi halinde makinalar taraf,ndan da
yap,labilir.
Kal,p üretiminde kal,p bo-luBu ve diBer kanallar tala-l, imalat yöntemiyle aç,l,r.
Kal,p malzemesi geçirgen olmad,B,ndan hava kanallar, aç,lmas, zorunludur. Kokil kal,p
tasar,m, büyük deneyim ister. Kal,p cidar kal,nl,klar, genellikle 18...50 mm aras,nda
seçilir. Metal kal,plar,n cidar kal,nl,B,n,n belirlenmesinde ,s, girdi ve ç,kt,lar,n,n dikkate
al,nmas, gerekir. Çünkü bu yöntemin ba-ar,s, kal,b,n sürekli çal,-ma s,ras,ndaki
s,cakl,B,na baBl,d,r ve gerektiBinde kal,p soButulabilir. Ayr,ca döküm ba-lang,c,nda
metalin kal,ba sorunsuz dolmas, için bir çok kez kal,p ön ,s,t,l,r.
Kal,c, kal,plar,n malzemesi metal d,-,nda refrakter özelliBi daha iyi olan
malzemeler de olabilir. Bu sayede daha yüksek döküm s,cakl,klar, kullan,labilir. Buna
örnek grafit kal,plard,r. Bu kal,plar aluminyum, magnezyum gibi ala-,mlardan az say,da
parça için tercih edilirler. Ancak çok çabuk a-,nd,klar,ndan sadece özel uygulamalarda
kullan,l,rlar. Döküm s,cakl,B, artt,kça kal,p ömrü azal,r.
74
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
Genellikle demir d,-, metallerin dökümü için kullan,lan kokil döküm yöntemiyle
üretilen parçalara örnek olarak soButucu kompresör gövdeleri, hidrolik fren silindirleri,
biyel kollar,, alüminyum daktilo parçalar, ve mutfak e-yalar, gösterilebilir.
75
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
76
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
Bu yöntemde eriyik, metal malzemeden yap,lm,- bir kal,c, kal,ba çok yüksek
bas,nçlar alt,nda doldurulur. Kat,la-ma tamamlanana kadar bas,nç uygulamaya devam
edilir, daha sonra kal,p aç,larak parça itici çubuklar yard,m,yla ç,kar,l,r. -lemlerin tümü
makinalar taraf,ndan yap,ld,B,ndan üretim h,z, yüksektir (100...800 parça/saat). Bu
yöntemle dökülen malzemeler erime s,cakl,B, dü-ük çinko, alüminyum, bak,r, kur-un ve
kalay ala-,mlar, gibi malzemelerdir.
Kal,plar genellikle çift parçal, olup, erimi- metalin bas,ld,B, yolluBun bulunduBu
k,s,m döküm makinas,n,n sabit tablas,na baBl,d,r. Kal,p malzemesi olarak, kal,p ve s,cak
i- tak,m çelikleri kullan,l,r. Bir kal,pta ayn, anda birden fazla parça dökülerek üretim h,z,
artt,r,labilir. Parçan,n kal,ptan ç,kar,lmas, için itici çubuklardan yararlan,l,r. Seri üretim
s,ras,nda kal,p s,cakl,B,n,n çok yükselmesini önlemek için çoBunlukla su ile soButulmas,
gerekir. Bu sayede hem kal,p ömrü artar, hem de kat,la-mada içyap,n,n ince taneli
olu-umu için gerekli olan h,zl, soBuma saBlan,r.
Yöntemin üstünlükleri -öyle özetlenebilir:
• Karma-,k biçimli küçük parçalar,n dökümüne uygundur,
• nce cidarl, parçalarda kal,b,n tam olarak dolmas, saBlan,r,
• Üretim h,z, yüksektir,
• Yüzey kalitesi ve boyut hassasiyeti çok yüksektir,
• H,zl, soBuma sonucu olu-an ince taneli içyap,n,n mekanik özellikleri iyidir.
77
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
78
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
Savurma döküm yönteminde erimi- metal, bir eksen etraf,nda döndürülen kal,p
içine dökülerek biçimlendirilir. Merkezkaç kuvvetlerinin olu-turduBu bas,nç, metalin kal,p
cidarlar,na homojen olarak daB,lmas,n, ve parçan,n kal,b,n iç biçimini almas,n, saBlar.
Ayr,ca olu-an yüksek merkezkaç ivmesi sayesinde dökülen s,v, metal içinde bulunan
dü-ük yoBunluklu kum ve cüruf tanecikleri, metal olmayan kal,nt,lar ve gazlar dönme
eksenine doBru sürüklenirler. Bu sayede parçan,n d,- yüzeyinin gözeneksiz, temiz ve ince
taneli olarak elde edilmesi mümkün olur.
79
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
"ekil – 4.7 : Boru üretiminde kullan lan yatay eksenli bir savurma döküm makinas
Savurma döküm makinalar,, olu-an kuvvetlere kar-, dayan,kl, ve rijit olarak dizayn
edilmelidir. Gerçek savurma döküm yönteminde dönme ekseni yatay, dü-ey veya aç,l,
olabilir. Dönme h,zlar, yer çekimi kuvvetinden çok daha yüksek merkezkaç kuvvetler
olu-acak -ekilde seçilir. Dönme h,z, uygun seçilerek yüksek h,zlarda türbülans olu-umu,
metalin saç,lmas, ve s,cak y,rt,lma önlenmelidir. Yatay dönmede radyal doBrultudaki ivme
75 g (g: yerçekimi ivmesi), dü-ey dönmede ise 100 g deBerine ula-,r.
Yar savurma döküm, dönel simetriye sahip, ancak iç bo-luk içermeyen tekerlek
ve di-li taslaklar, gibi parçalar,n daha kaliteli dökümü için kullan,l,r, ekil 4.8. Parçada iç
bo-luk olu-turma gereBi olmad,B,ndan burada sadece merkezkaç kuvvetin olu-turduBu
radyal bas,nçtan yararlan,l,r. S,v, metal içinde dü-ük yoBunluklu bile-enler merkeze doBru
80
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
81
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
Bas,nçl, Döküm çok küçük – 20 0,5 - 1,5 0,5 - 3 1-3 205 90 - 800 1-2 2
Savurma
< 5000 1,5 0,5 - 81) 101) 170 30 - 50 1-2 1
Döküm
1) Kal,p malzemesi metal 3) 1,5 kg aB,rl,B,nda orta karma-,kl,kta bir parça için
2) Bir aluminyum ala-,m, için 4) 1:en az, 5:en çok
82
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
5 ER TME OCAKLARI
83
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
Kupol ocaB, saçtan yap,lm,- ve içi refrakter tuBla ile örülerek astarlanm,-,
silindirik dü-ey bir ocakt,r, ekil 5.2. S,v, dökme demir elde etmek için kullan,lan
kupol ocaklar,n,n d,- çap, genellikle 1-2 m aras,ndad,r, kapasiteleri ise 20 ton/saat'e
kadar ç,kabilir.
Kupol ocaB, ile çal,-maya ba-lamak için taban kapat,larak üzerinde bir kum
tabakas, dövülür. Bunun üzerine uygun kal,nl,kta bir kok tabakas, doldurularak
ate-lenir. Ate-leme tamamland,ktan sonra yükleme kap,s,ndan ocak içine pik,
hurda, kok ve kireçta-, belli oranlarda ve birbirini izleyen tabakalar halinde üst üste
yüklenir ve -arj, alttan erimi- metalin al,nmas,yla kendi aB,rl,B, ile a-aB, iner. Rejim
halindeki ocakta, alttaki kok yataB,na tüyerlerden üflenen havan,n saBlad,B, yanma
ile olu-an ,s,, birbirini izleyen kok ve metal tabakalar,ndan geçerek metali eritir.
Eriyen metal, kok yataB,ndan a-aB, süzülerek ocak taban,nda toplan,r ve zaman
zaman metal aBz,ndan bir potaya al,n,r. S,v, metal üzerinde biriken cüruf ise ayr, bir
aB,zdan al,n,r.
Dökme demirin eritilmesinde yayg,n olarak kullan,lan bu ocaB,n en önemli
özellikleri söyle s,ralanabilir:
84
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
85
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
Alevli ocaklar,n taval, ve döner olmak üzere deBi-ik tipleri vard,r. Taval, tip
ocaklarda s,B ve uzun bir eritme bölgesi vard,r; döner tip ocaklarda ise ocak eritme
ba-lang,c,nda zaman zaman, metal eridikten sonra ise sürekli döndürülür.
86
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
ak,m ise yüksektir. Bu eritme yöntemi yüksek s,cakl,kta eriyen kaliteli çeliklerin ve
ala-,ml, dökme demirlerin eritilmesinde tercih edilir. Direkt ark ocaklar,ndan
kapasiteleri en çok 10 - 40 ton olanlar kullan,l,r. Eritme kapasiteleri çok daha dü-ük
olan (en çok 1 ton) endirekt ark ocaklar, ise genellikle demir d,-, metallerin
eritilmesinde kullan,l,rlar.
87
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
Endüksiyon ocaklar,n,n bir diBer türü de, eritmenin vakum alt,nda yap,ld,B,
vakum endüksiyon ocaklar,d,r, ekil 5.5. Bu ocaklarda metal eriyiklerinin,
atmosfer ile temas, önlenir.
88
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
89
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
6 B T RME LEMLER
Kal,p içinde kat,la-mas, biten parçan,n, belirli bir s,cakl,Ba kadar kal,p içinde
soBumas, gereklidir. Kal,b,n türü, parçan,n biçimi ve döküm malzemesine baBl, olan
bu s,cakl,k, a-aB,daki kriterler dikkate al,narak belirlenir:
• Kal,p bozulduBunda, parça kat,la-m,- ve biçimini koruyabilir bir dayan,ma
sahip olmal,d,r.
• Parçan,n kal,ptan ç,kar,lacaB, s,cakl,B,n seçiminde, malzemenin faz diyagram,
ile belirli olan içyap, deBi-imleri de dikkate al,nmal,d,r.
• Kal,b,n bozulmas,ndan sonra olu-acak h,zl, soBuman,n çarp,lma ve iç
gerilmelere neden olabileceBi dü-ünülmelidir.
• Kal,p içinde kat,la-mas, tamamlanm,- parçan,n serbestçe büzülebilmesi için
kal,p mümkün olduBunca erken bozulmal,d,r.
90
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
91
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
Küçük parçalarda yüzeye yap,-m,- kum taneleri, tufal ile k,smen çapak ve
teller tamburlar içinde temizlenebilir ( ekil 6.1). GerektiBinde tambura parçalarla
birlikte a-,nd,r,c, da doldurulabilir. Tamburlama s,ras,nda parçalar, kö-eleri de
yuvarlat,lacaB,ndan, a-,r, tamburlama sak,ncal,d,r. Toz olu-umunu önlemek için ya-
tamburlar da kullan,labilir.
Yüzey temizleme amac,yla yararlan,lan diBer yöntemler; sarsarak temizleme,
telle f,rçalama, asitle temizleme ve su püskürtme gibi tekniklerdir. Yolluk ve
ç,k,c,lar,n giderilmesinde tala-l, veya ,s,l kesme i-lemleri kullan,lacak ise, temizleme
i-leminin kesmeden önce yap,lmas, uygun olur.
92
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
6.7. ONARIM
Döküm yöntemiyle üretilmi- parçalarda görülen hatalar,n baz,lar,n,n
onar,lmas, ve parçan,n hurdaya ayr,lmas,n,n önlenmesi mümkün olabilir. Ancak bu
onar,mlar,n parçan,n kullan,m özelliklerini olumsuz etkilememesi ve parçay,
kullanacaklara bilgi verilmesi esast,r. A-aB,da baz, onar,m örnekleri verilmi-tir:
Eksik Döküm:
Kal,b,n tam dolmam,- bölgelerinin onar,m, için genellikle iki seçenek vard,r:
• Kaynak yöntemiyle doldurma (oksi-asetilen veya elektrik ark kaynaB,
yöntemleri kullan,labilir).
• Döküm yöntemiyle onar,m (bir onar,m kal,b, haz,rlanarak, s,v, metal,
onar,lacak bölgedeki parça yüzeyi eriyene kadar ak,t,l,r ve daha sonra
kal,b,n alt ç,k,-, kapat,larak kat,la-ma beklenir, ekil 6.2).
Mikrogözeneklilik:
DeBi-ik çözelti ve kar,-,mlar içinde tutularak gözeneklerini doldurulan
parçalarda, s,zd,rmazl,k saBlan,r.
Yüzey Hatalar :
Yüzey hatalar,n,n onar,m, için kullan,lan deBi-ik dolgu kar,-,mlar, vard,r. Bu
tür bir onar,m, yük ta-,yan bölgeler için deBil, sadece d,- görünümü iyile-tirmek için
kullan,lmal,d,r. Çok büyük bo-luklarda ise parça koyarak onar,m yap,labilir.
93
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
Girdi ve üretim kontrolleri her döküm yöntemi için farkl, olup, kullan,lan
malzemeler ve uygulanan üretim kademelerine göre düzenlenir. Bu nedenle bu
bölümde sadece bitmi- parça kontrolleri üzerinde durulacakt,r.
94
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
95
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
96
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
97
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
98
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
99
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
100
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
101
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
102
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
103
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
b) Kö-e, flan-, kanat, c,vata delikleri gibi çok kullan,lan biçimler için en uygun
boyutland,rman,n nas,l yap,lacaB, deBi-ik el kitaplar,nda verilmektedir. Uzun y,llar,n
deneyimleriyle belirlenmi- bu bilgilerden mümkün olan her yerde yararlan,lmal,d,r.
Çizelge – 12.5. Baz, kal,plama yöntemleri için yüzey pürüzlülüBü deBerleri (µm)
104
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
105
AhmetARAN - Döküm Teknolojisi
ALFABET K D Z N
Dendrit, 21 Öz çekirdeklenme, 19
Direnç ocaklar,, 89
Dolu kal,ba döküm, 57 Pislik tutucu, 13
Döküm aBz,, 13 Potal, ocaklar, 83
Döküm parça kusurlar,, 95
Döküm parça tasar,m,, 99 Sarsma tablas,, 47
Döküm spirali, 16 Savurma döküm, 79
Döküm yöntemlerini kar-,la-t,rma, 82 Segreasyon, 98
Dökümhane, 36 Serbest modeller, 38
Düzlemsel kat,la-ma, 24 Seramik kal,ba döküm, 72
Eksik döküm, 95, 97 S,cak y,rt,lma, 96
Elektrikli ocaklar, 86 S,çrama, 96
Endüksiyon ocaklar,, 87 SoBuk birle-me, 96
Eritme ocaklar,, 83 SoButucu plakalar, 32
106