Chuong 3

Chương 3: HỆ PHƯƠNG TRÌNH TUYẾN TÍNH
BÀI GIẢNG
Tp. Hồ Chí Minh - 2020
BÀI GIẢNG HỆ PHƯƠNG TRÌNH TUYẾN TÍNH Tp. Hồ Chí Minh - 2020 1 / 32
Contents
1 Khái niệm hệ phương trình tuyến tính
2 Các phương pháp giải

2.1. Hệ Cramer và quy tắc Cramer
2.2. Phương pháp khử Gauss
3 Hệ phương trình tuyến tính thuần nhất
4 Bài tập
Khái niệm hệ phương trình tuyến tính

4 Bài tập
1.1. Các định nghĩa và ví dụ
Định nghĩa
Hệ phương trình tuyến tính n ẩn và m phương trình là hệ có dạng

a x + a12 x2 + . . . + a1n xn = b1
 11 1


a21 x1 + a22 x2 + . . . + a2n xn = b2

.. (1)


 .

am1 x1 + am2 x2 + . . . + amn xn = bm ,

trong đó aij , bi , 1 6 i 6 m, 1 6 j 6 n, là các hằng số cho trước,

xj , 1 6 j 6 n, gọi là các ẩn. aij gọi là các hệ số và bi gọi là các hệ số tự
do của hệ (1).
Khi m = n = 2 thì hệ này là hệ phương trình bậc 1 hai ẩn x = x1 , y = x2 :

(
a1 x + b1 y = c1
(2)
a2 x + b2 y = c2 .
Ký hiệu
     
a11 a12 ··· a1n b1 x1
 a21 a22 ··· a2n 

 b2 
 
 x2 
 
A= . ..  , b =  ..  , x =  ..  .

..
 .. . ··· .   .  .
am1 am2 · · · amn bm xn
Khi đó hệ phương trình (1) được viết lại là
Ax = b. (3)
Ma trận A gọi là ma trận hệ số và b gọi là cột hệ số tự do và x là ma trận

ẩn của hệ (1).
Ký hiệu Ā = (A, b) là ma trận cỡ m × (n + 1) nhận được từ A bằng cách
ghép thêm cột b ở bên phải. Tức là
A b
 
a11 a12 ··· a1n b1
 a21 a22 ··· a2n b2 
Ā =  . ..  .
 
.. ..
 .. . ··· . . 
am1 am2 · · · amn bm
Ma trận Ā gọi là ma trận mở rộng hoặc ma trận bổ sung của hệ (1) hoặc
(3).
Ví dụ. Cho hệ phương trình

2x1 + 3x2 − 5x3 + x4 = −2

−x1 + 2x2 + 5x3 = 5

x2 − 4x3 − 6x4 = 1.

 
    x1
2 3 −5 1 −2 x2 
Khi đó A = −1 2 5 0 , b =  5 , x = 
x3  và

0 1 −4 −6 1
x4
 
2 3 −5 1 −2
Ā = −1 2 5 0 5 .
0 1 −4 −6 1
Hệ phương trình đã cho được viết dưới dạng ma trận là Ax = b. Tức là
 
  x1  
2 3 −5 1   −2
−1 2 5 x 2
0 x3  =  5 .
0 1 −4 −6 1
x4
1.2. Nghiệm của hệ phương trình tuyến tính
Định nghĩa
Bộ số c = (c1 , c2 , . . . , cn ) được gọi là nghiệm của hệ phương trình tuyến
tính (1) nếu thay thế xj = cj , 1 6 j 6 n, vào hệ (1) thì ta được các đẳng
thức đúng. Giải hệ phương trình (1) là tìm tất cả các nghiệm của hệ
phương trình đó.
Định lý (Kronecker-Capeli)
Hệ phương trình tuyến tính (1) có nghiệm khi và chỉ khi
rank(A) = rank(Ā).
(
2x1 + x2 = −1 2 1
Ví dụ. Xét hệ phương trình (∗). Ta có A = ,
4x1 + 2x2 = 1 4 2

2 1 −1
Ā = . Vì rank(A) = 1 và rank(Ā) = 2 nên hệ phương trình đã
4 2 1
cho vô nghiệm.
Các phương pháp giải

4 Bài tập

4 Bài tập
2.1.1. Hệ Cramer
Định nghĩa
Hệ phương trình tuyến tính n ẩn và n phương trình có dạng

a x + a12 x2 + . . . + a1n xn = b1
 11 1


a21 x1 + a22 x2 + . . . + a2n xn = b2

.. (4)


 .

an1 x1 + an2 x2 + . . . + ann xn = bn ,

6 0).
được gọi là hệ Cramer nếu định thức của ma trận hệ số khác 0 (|A| =

2 1
Ví dụ. Hệ phương trình (∗) không phải là hệ Cramer vì |A| = = 0.
4-4-27-6+3+24 = -6 4 2

2x1 − x2 − 3x3 = 3

 2 −1 −3

Hệ 3x1 + 2x2 − 4x3 = −1 là hệ Cramer vì 3 2 −4 = −6 6= 0.
 −1 3 1
−x1 + 3x2 + x3 = 1

2.1.2. Quy tắc Cramer
Cho hệ Cramer (4). Ta ký hiệu Bj là ma trận thu được từ ma trận hệ số A

bằng cách thay thế cột thứ j của A bằng cột hệ số tự do b. Tức là
 
a11 · · · a1(j−1) b1 a1(j+1) · · · a1n
a21 · · · a2(j−1) b2 a2(j+1) · · · a2n 
Bj =  . ..  , 1 6 j 6 n.
 
.. .. ..
 .. · · · . . . ··· . 
an1 · · · an(j−1) bn an(j+1) · · · ann
Định lý (Cramer)
Hệ phương trình Cramer (4) có nghiệm duy nhất được xác định bởi
|B1 | |Bj | |Bn |

x1 = , . . . , xj = , . . . , xn = .
|A| |A| |A|
Ví dụ 1. Giải hệ phương trình sau: |A| = 3+2+4-1+6+4 = 18
2x + 5y = 3  |B1| = -6+4+12-2+18-8 = 18
3x - 4y = 5 x1 − x2 + x3 = −2
 |B2| = 18+4+4-6+12+4 = 36
2 5 3 5 |B3| = 2-6-8+2+4-12 = -18
A= B1 = 2x1 + x2 − 2x3 = 6
3 -4 5 -4 
x1 + 2x2 + 3x3 = 2.

2 3
B2 =
Ta có 3 5
   
|A| = -23 = 0 1 −1 1 −2 −1 1
|B1| = -37 A = 2 1 −2 , B1 =  6 1 −2
|B2| = 1
1 2 3 2 2 3
37
x=    
23 1 −2 1 1 −1 −2
B2 = 2 6 −2 , B3 = 2 1 6
1
y=- 1 2 3 1 2 2
23
Tính định thức các ma trận trên ta được |A| = 18, |B1 | = 18, |B2 | = 36,
|B3 | = −18. Vậy hệ phương trình có nghiệm duy nhất xác định bởi
−18
x1 = 18 36
18 = 1, x2 = 18 = 2, x3 = 18 = −1.
Ví dụ 2. Giải hệ phương trình sau:



 3x1 + 5x2 − 2x3 + 4x4 = 5

x − 3x + 3x + 5x = −2
1 2 3 4


 4x1 + 2x2 − 7x3 + 6x4 = −1

−3x + x − x + 2x = 3
1 2 3 4
Ta có
   
3 5 −2 4 5 5 −2 4
1 −3 3 5   −2 −3 3 5
A= , B1 =  ,
4 2 −7 6 −1 2 −7 6
−3 1 −1 2 3 1 −1 2
   
3 5 −2 4 3 5 5 4
1 −2 3 5 1 −3 −2 5
B2 =   , B3 =  ,
4 −1 −7 6 4 2 −1 6
−3 3 −1 2 −3 1 3 2
 
3 5 −2 5
 1 −3 3 −2
B4 =  .
4 2 −7 −1
−3 1 −1 3
Tính định thức các ma trận trên ta được
|A| = 1128, |B1 | = −613, |B2 | = 1463, |B3 | = 462, |B4 | = 272. Do đó hệ
phương trình đã cho có nghiệm duy nhất là:
613 1463 462 272
x1 = − , x2 = , x3 = , x4 = .
1128 1128 1128 1128
Ví dụ 3. Cho a,b, c là các số phân biệt và hệ phương trình

2
x1 + ax2 + a x3 = 1 1 a a2
 

x1 + bx2 + b 2 x3 = 1 A = 1 b b 2  .
1 c c2

x1 + cx2 + c 2 x3 = 1.

Ta có |A| = |B1 | = (a − b)(b − c)(c − a) 6= 0, |B2 | = |B3 | = 0. Vậy hệ có
nghiệm duy nhất là x1 = 1, x2 = x3 = 0.

4 Bài tập
2.2.1. Phương pháp khử Gauss
Phương pháp khử Gauss sử dụng các phép biến đổi tương đương các hệ
phương trình tuyến tính bằng các phép biến đổi sơ cấp sau:
P1. Đổi vị trí hai phương trình trong hệ (1);
P2. Nhân hai vế của một phương trình trong hệ (1) với một số α 6= 0.
P3. Cộng vào hai vế của một phương trình của hệ (1) với một bội của một
phương trình khác trong hệ.
Khi áp dụng các phép biến đổi sơ cấp P1, P2, P3 trên hệ phương trình
(1), ta được một hệ phương trình mới mà ma trận hệ số và ma trận mở
rộng nhận được từ ma trận hệ số và ma trận mở rộng Ā của hệ (1) bằng
cách sử dụng các phép biến đổi sơ cấp hàng R1, R2, R3, tương ứng. Ta
biến đổi cho đến khi ma trận mở rộng có dạng bậc thang T̄ = (T , b 0 ),
trong đó phần T của ma trận T̄ có r hàng khác không. Khi đó
(b 0 )∗ = (b10 , . . . , br0 , br0 +1 , 0, . . . , 0).
- Nếu br0 +1 6= 0 thì rank(A) = r < r + 1 = rank(Ā) nên theo Định lý
Kronecker-Capeli, hệ phương trình (1) vô nghiệm.
2.2.1. Phương pháp khử Gauss
- Giả sử br0 +1 = 0, khi đó hệ (1) có nghiệm và ta có thể giải hệ như sau:
Giả sử các phần tử đầu tiên khác không của r hàng khác không của ma
trân T tương ứng nằm trên các cột 1 6 j1 < j2 < . . . < jr 6 n. Khi đó ta
giải hệ phương trình đã cho theo các ẩn xj1 , xj2 , . . . , xjr theo các ẩn còn lại
được lấy giá trị tùy ý.

x1 − 2x2 + x3 = 1



3x + x − x = −2
1 2 3


 9x 1 − 4x 2 + 2x3 = 3

5x − 3x + 2x = 4.
1 2 3
 
1 −2 1 1
3 1 −1 −2
Ma trận mở rộng của hệ là Ā = 
9 −4 2
.
3
5 −3 2 4
2.2.2. Các ví dụ
Ta biến đổi Ā về dạng bậc thang bằng cách dùng các phép biến đổi sơ cấp
hàng.
   
R2 −3R1 1 −2 1 1 1 −2 1 1
R3 −9R1 R3 −2R2
R4 −5R1 0 7 −4 −5 4 −R2 0
 R−→
 7 −4 −5
Ā −→  
0 14 −7 −6 0 0 1 4
0 7 −3 −1 0 0 1 4
 
1 −2 1 1
R4 −R3 0
 7 −4 −5
−→  .
0 0 1 4
0 0 0 0
Vậy hệ đã cho tương đương với hệ
 
1
x1 − 2x2 + x3 = 1
 x1 = 7

7x2 − 4x3 = −5 ⇔ x2 = 117
 
x3 = 4 x3 = 4.
 



2x1 − 3x2 + 4x3 − x4 = 3

x + 2x − x + 2x = 1
1 2 3 4
.


3x1 − x2 + 2x3 − 3x4 = 4

3x − x + x − 7x = 4
1 2 3 4
 
2 −3 4 −1 3
1 2 −1 2 1
Ma trận mở rộng Ā = 
3 −1 2 −3 4 . Biến đổi sơ cấp trên hàng

3 −1 1 −7 4
của Ā ta được
   
1 2 −1 2 1 R2 −2R1 1 2 −1 2 1
R3 −3R1
2 −3 4 −1 3 R−→
R1 ↔R2   4 −3R1 0 −7 6 −5 1
Ā −→ 3 −1 2 −3 4

0 −7 5

−9 1
3 −1 1 −7 4 0 −7 4 −13 1
   
1 2 −1 2 1 1 2 −1 2 1
R3 −R2
R4 −R2 0 −7 6 −5 1 0 −7 6 −5 1
−2R3 
 R4−→

−→  0 0 −1 −4 0 0 0 −1 −4 0
0 0 −2 −8 0 0 0 0 0 0
Vậy hệ đã cho tương đương với hệ
 
x1 + 2x2 − x3 + 2x4 = 1
 x1 + 2x2 − x3 + 2x4 = 1

−7x2 + 6x3 − 5x4 = 1 ⇔ x2 = − 29x74 +1
 
−x3 − 4x4 = 0 x3 = −4x4
 
Giải hệ trên theo x4 lấy giá trị tùy ý, ta được nghiệm của hệ là
16x4 + 9 29x4 + 1
x1 = , x2 = − , x3 = −4x4 ,
7 7
trong đó x4 lấy giá trị tùy ý.
Ví dụ 3. Cho hệ phương trình



 x1 + x2 + 2x3 = 10

2x + x + x = 7
1 2 3


 x1 + 2x2 + x3 = 17

3x + 2x + 4x = m,
1 2 3
trong đó m la tham số. Tìm giá trị của m để cho hệ phương trình có
nghiệm và xác định tất cả các nghiệm của nó.
Ta biến đổi ma trận ma mở rộng Ā về dạng bậc thang bằng cách sử dụng
các phép biến đổi sơ cấp hàng
   
1 1 2 10 R2 −2R1 1 1 2 10
R3 −R1
2 1 1 7  R4 −3R1 0 −1 −3 −13 
1 2 1 17 −→ 0 1 −1
Ā =    
7 
3 2 4 m 0 −1 −2 m − 30
   
1 1 2 10 1 1 2 10
R3 +R2
R4 −R2 0 −1 −3 −13  3 ↔R4
 R−→
0 −1 −3 −13 
−→  0 0 −4
 
−6  0 0 1 m − 17
0 0 1 m − 17 0 0 −4 −6
 
1 1 2 10
R4 +4R3  0 −1 −3 −13 
−→  .
0 0 1 m − 17 
0 0 0 4m − 74
Như vậy rank(A) = 3. Để hệ đã cho có nghiệm thì rank(Ā) = 3 suy ra

m = 37
2 . Khi đó nghiệm của hệ là
3 17 3
x1 = − , x2 = , x3 = .
2 2 2
Hệ phương trình tuyến tính thuần nhất

4 Bài tập
3.1. Khái niệm hệ phương trình tuyến tính thuần nhất
Định nghĩa
Hệ phương trình tuyến tính thuần nhất là hệ có dạng

a11 x1 + a12 x2 + . . . + a1n xn = 0


a21 x1 + a22 x2 + . . . + a2n xn = 0

.. (5)


 .

am1 x1 + am2 x2 + . . . + amn xn = 0.

Nhận xét rằng hệ (5) có nghiệm x1 = x2 = . . . = xn = 0. Nghiệm này

được gọi là nghiệm tầm thường của hệ (5).
Nếu m = n và |A| =6 0 với A là ma trận hệ số thì theo Định lý Cramer,
nghiệm tầm thường là nghiệm duy nhất của hệ (5).
3.2. Nghiệm của hệ phương trình tuyến tính thuần nhất
Định lý
Hệ phương trình tuyến tính thuần nhất (5) với m = n, có nghiệm không
tầm thường khi và chỉ khi |A| = 0 (hay rank(A) < n).
Hệ phương trình (5) có một số tính chất sau:

Cho c = (c1 , c2 , . . . , cn ), d = (d1 , d2 , . . . , dn ) là các nghiệm của hệ (5) và
α là một số. Khi đó c + d, αc, −c cũng là các nghiệm của (5), trong đó
c + d = (c1 + d1 , c2 + d2 , . . . , cn + dn ),
αc = (αc1 , αc2 , . . . , αcn ), −c = (−c1 , −c2 , . . . , −cn ).
Ví dụ. Giải hệ phương
 trình sau


x1 + 7x2 − 8x3 + 9x4 = 0

2x − 3x + 3x − 2x = 0
1 2 3 4
5x1 + x2 − 2x3 + 5x4 = 0



3x − 13x + 14x − 13x = 0.
1 2 3 4
3.2. Nghiệm của hệ phương trình tuyến tính thuần nhất
 
1 7 −8 9
2 −3 3 −2 
Ma trận của hệ đã cho là A =  . Dùng các phép
5 1 −2 5 
3 −13 14 −13
biến đổi sơ cấp hàng biến đổiA về dạng bậc thang,  ta được
1 7 −8 9
0 −17 19 −20
A −→  0
.
0 0 0 
0 0 0 0
Do đó hệ đã cho tương ( đương với hệ
x1 + 7x2 − 8x3 + 9x4 = 0
−17x2 + 19x3 − 20x4 = 0.
Giải hệ này theo x3 , x4 ta được nghiệm của hệ là
3x3 − 13x4 19x3 − 20x4
x1 = , x2 = ,
17 17
trong đó x3 , x4 lấy giá trị tùy ý.
Bài tập

4 Bài tập
Bài tập
1. Giải
 các hệ phương trình sau bằngcách dùng quy tắc Cramer.
−3x1 − x2 + 2x3 = 1
 2x1 + x2 + 3x3 = 2

a) 2x1 − 2x2 + 2x3 = 3 b) −4x1 + x2 + 5x3 = −3
 
−2x1 + 2x2 + x3 = −1, x1 − 2x2 + x3 = 2,
 
 
3x1 − 2x2 + 5x3 = 1
 3x1 − x2 − 4x3 = 6

c) x1 + 2x2 + x3 = 7 d) 6x1 − 11x3 = 7
 
x1 + 7x3 = 11, −x1 + 3x2 + x3 = 1,
 
 


 x1 + 2x2 − x3 + 3x4 = 3 

2x1 + 3x2 − x3 + x4 = 2

−2x + 3x + x + 2x = −1 
7x − 2x + x + x = 3
1 2 3 4 1 2 3 4
e) f)
4x1 + x2 − 3x3 + 2x4 = 2
 3x1 + x2 + x3 − 2x4 = 7


 

5x + 2x + x + x = 4, 3x − 8x + 2x − x = 5.
1 2 3 4 1 2 3 4
Bài tập
2. Giải các hệ phương trình sau đây bằng phương pháp khử Gauss nếu nó
có nghiệm: 
( 2x1 + 3x2 − x3 + x4 = 2



7x − 2x + x = 3
x1 + x2 + 2x3 + x4 = 1 1 2 4
a) b)
x1 − 2x2 − x4 = 2, 

 3x 1 + x2 + x3 − 2x4 = 7

3x − 8x + 2x − x = 5
  1 2 3 4


 3x1 + 2x2 − 3x3 = −3 

x1 − x2 + 2x3 + 2x4 = 2

x + 2x + 4x = 9 
3x − 2x − x − x = −1
1 2 3 1 2 3 4
c) d) .


 2x1 + 7x2 − x3 = 0 

5x1 − 3x2 − 4x3 − 2x4 = −4

3x − 8x − x = 1 
7x − 4x − 7x − 5x = −7
1 2 3 1 2 3 4
Đáp số các bài tập
1.
7
a) x1 = 24 , x2 = −13 2
24 , x3 = 3 .
−23
b) x1 = 47 11
52 , x2 = 52 , x3 = 52 .
−5 32 18
c) x1 = 11 , x2 = 11 , x3 = 11 .
16
d) x1 = 6, x2 = 11 , x3 = 29
11 .
−33
27
e) x1 = 34 , x2 = 17 , x3 = 24 85
17 , x4 = 34 .
f) x1 = 35 , x2 = 35 , x3 = −6, x4 = −157
58 −33
35 .
2.
a) x1 = − 13 (4x2 + x4 − 4), x2 = − 13 (2x3 + 2x4 + 1), x3 , x4 tùy ý.
b) Vì rank(A) < rank(Ā) nên hệ không có nghiệm.
c) x1 = 1, x2 = 0, x3 = 2.
d) x1 = 5x3 − 5, x2 = 7x3 − 7, x3 tùy ý, x4 = 0.
KIỂM TRA
Câu 1. Tính hạng của ma trận sau:
 
2 3 −2 5 −1
1 −2 3 2 2 
A= .
3 5 −1 1 1 
7 15 −7 5 −1
Câu 2. Cho hệ phương trình


3x1 − 2x2 + 2x3 = 2

x1 + 4x2 − x3 = 5

3x1 + mx2 + x3 = 1

trong đó m là tham số.

a) Giải hệ phương trình trên khi m = 1.
b) Xác định giá trị của m để hệ phương trình trên có nghiệm.

Chuong 3

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Chuong 3

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Chương 3: HỆ PHƯƠNG TRÌNH TUYẾN TÍNH

Tp. Hồ Chí Minh - 2020

1 Khái niệm hệ phương trình tuyến tính

2 Các phương pháp giải

3 Hệ phương trình tuyến tính thuần nhất

1 Khái niệm hệ phương trình tuyến tính

2 Các phương pháp giải

3 Hệ phương trình tuyến tính thuần nhất

trong đó aij , bi , 1 6 i 6 m, 1 6 j 6 n, là các hằng số cho trước,

Khi m = n = 2 thì hệ này là hệ phương trình bậc 1 hai ẩn x = x1 , y = x2 :

Khi đó hệ phương trình (1) được viết lại là

Ma trận A gọi là ma trận hệ số và b gọi là cột hệ số tự do và x là ma trận

1 Khái niệm hệ phương trình tuyến tính

2 Các phương pháp giải

3 Hệ phương trình tuyến tính thuần nhất

1 Khái niệm hệ phương trình tuyến tính

2 Các phương pháp giải

3 Hệ phương trình tuyến tính thuần nhất

Cho hệ Cramer (4). Ta ký hiệu Bj là ma trận thu được từ ma trận hệ số A

|B1 | |Bj | |Bn |

Ví dụ 3. Cho a,b, c là các số phân biệt và hệ phương trình

1 Khái niệm hệ phương trình tuyến tính

2 Các phương pháp giải

3 Hệ phương trình tuyến tính thuần nhất

trong đó x4 lấy giá trị tùy ý.

Như vậy rank(A) = 3. Để hệ đã cho có nghiệm thì rank(Ā) = 3 suy ra

1 Khái niệm hệ phương trình tuyến tính

2 Các phương pháp giải

3 Hệ phương trình tuyến tính thuần nhất

Nhận xét rằng hệ (5) có nghiệm x1 = x2 = . . . = xn = 0. Nghiệm này

Hệ phương trình (5) có một số tính chất sau:

1 Khái niệm hệ phương trình tuyến tính

2 Các phương pháp giải

3 Hệ phương trình tuyến tính thuần nhất

Câu 2. Cho hệ phương trình

trong đó m là tham số.

You might also like