ARTI

KELI
LMI
AH

NI
LAINI
LAIPANCASI
LASEBAGAINI
LAIFUNDAMENTALTERHADAPSI
STEM
ETI
KA

Na
ma:
Fit
riJ
aya
nti

NI
M:43020021
367
5

ABSTRAK
Pa
nca
sil
ada
net
ikaa
dal
ahd
uah
aly
angt
ida
kda
patd
ipi
sah
kank
are
nas
ama
-sa
ma
me
nga
jar
kant
ent
angn
il
ai
-ni
l
aiy
angme
nga
ndu
ngk
eba
ika
n.Et
ikaPa
nca
sil
aad
ala
het
ikay
ang
me
nda
sar
kanpe
nil
ai
anba
ikd
anbu
rukpa
dan
il
ai
-ni
l
aiPa
nca
sil
a,y
ait
uni
l
aik
etu
han
an,n
il
ai
k
ema
nus
iaa
n,n
il
aipe
rsa
tua
n,n
il
aik
era
kya
tand
ann
il
aik
ead
il
an.Su
atupe
rbu
ata
ndi
kat
aka
nba
ik
bu
kanh
any
aapa
bil
ati
dakbe
rte
nta
nand
enga
nni
l
ai-
nil
aiPa
nca
sil
ate
rse
but
,te
tapiba
gai
man
a
me
niggi
kann
il
ai
-ni
l
aiy
anga
dame
nja
dis
uat
uha
lya
ngl
ebi
hme
mbe
rik
anma
nfa
atk
epa
day
angl
ai
n.
Ni
l
ai-
nil
aiPa
nca
sil
a,me
ski
punme
rupa
kank
ris
tal
i
sas
ini
l
aiy
angh
idu
pda
lamr
eal
i
tass
osi
al
,
k
eaga
maa
n,ma
upu
nad
atk
ebu
day
aanba
ngs
aIn
don
esi
a,n
amu
nse
ben
arn
yaj
ugan
il
ai
-ni
l
aiy
ang
be
rsi
fatu
niv
ers
ald
apa
tdi
ter
imao
lehs
iapapu
nda
nka
panpu
n.Et
ikaPa
nca
sil
abe
rbi
car
ate
nta
ng
n
il
ai
-ni
l
aiy
angs
anga
tme
nda
sard
ala
mke
hid
upa
nma
nus
ia.
Me
nga
cuk
epa
dan
il
ai
-ni
l
aiy
angt
erk
and
ungd
ala
mPa
nca
sil
a,ma
kaPa
nca
sil
ada
patme
nja
di
s
ist
eme
tik
aya
ngs
anga
tku
at,n
il
ai
-ni
l
aiy
anga
dat
ida
kha
nyabe
rsi
fatme
nda
sar
,na
munj
uga
r
eal
i
sti
sda
napl
i
kat
if.Ni
l
ai-
nil
aiPa
nca
sil
ame
rupa
kann
il
ai
-ni
l
aii
dea
lya
ngs
uda
had
ada
lamc
ita
-
c
itaba
ngs
aIn
don
esi
aya
ngh
aru
sdi
wuj
udk
and
ala
mre
ali
task
ehi
dupa
n.Ni
l
ai-
nil
ai
Pa
nca
sil
aapa
bil
abe
nar
-be
nard
ipa
hami
,di
hay
ati
dan
d
iama
lka
n,t
ent
u ma
mpu me
nur
unk
ant
ingk
atk
eja
hat
and
anpe
lan
gga
rand
ala
mke
hid
upa
n
be
rma
sya
rak
at,be
rba
ngs
a,d
anbe
rne
gar
a.Pe
nan
ama
nsa
tun
il
ait
ent
uny
ati
dakc
uku
pda
n
me
man
gti
dakbi
sad
ala
mko
nte
ksP
anc
asi
l
a,k
are
naPa
nca
sil
aad
ala
hsu
atus
ist
emn
il
aiy
ang
me
rupa
kank
esa
tua
nor
gan
isy
angt
ida
kda
patd
ipi
sah
kans
atud
enga
nya
ngl
ai
n.De
nga
nde
mik
ian
,
a
kanme
nja
dik
eku
ata
nmo
ralbe
sarma
nak
alak
ese
lur
uha
nni
l
aiPa
nca
sil
aya
ngme
li
put
ini
l
ai
k
etu
han
an,n
il
aik
ema
nus
iaa
n,n
il
aipe
rsa
tua
n,n
il
aik
era
kya
tan
,da
nni
l
aik
ead
il
and
ija
dik
anl
and
asa
n
mo
ril
dand
iapl
i
kas
ika
nda
lams
elu
ruhl
ehi
dupa
nbe
rba
ngs
ada
nbe
rne
gar
a.
 Pe
nan
ama
nni
l
ais
eba
gai
man
ate
rse
butd
iat
aspa
li
nge
fek
tifa
dal
ahme
lal
uipe
ndi
di
kand
an
me
dia
.Pe
ndi
di
kani
nfo
rma
ldik
elu
argah
aru
sme
nja
dil
and
asa
nut
amad
ank
emu
dia
ndi
duk
ungo
leh
pe
ndi
di
kanf
orma
ldis
eko
lahd
ann
onf
orma
ldima
sya
rak
at.Me
diah
aru
sme
mil
i
kiv
isid
anmi
si
me
ndi
di
kba
ngs
ada
nme
mba
ngu
nka
rak
terma
sya
rak
aty
angma
ju,n
amu
nte
tapbe
rke
pri
bad
ian
I
ndo
nes
ia.
Ka
taKu
nci
:Pa
nca
sil
a,Si
ste
m,Et
ika
ABSTRACT
Pa
nca
sil
aan
det
hic
sar
etwot
hin
gst
hatc
ann
otbes
epa
rat
edbe
cau
set
heybo
tht
eac
h
a
bou
tgo
odv
alu
es.Et
hic
sofPa
nca
sil
aisa
nba
sice
thi
csa
bou
tgo
oda
ndba
dju
dgme
ntso
nth
e
v
alu
eso
fPa
nca
sil
a,n
ame
lyt
hev
alu
eofd
ivi
ni
ty,h
uma
nva
lue
s,t
hev
alu
eofu
nit
y,t
hev
alu
eof
d
emo
cra
cya
ndt
hev
alu
eofj
ust
ice
.Ana
cti
oni
ssa
idt
obego
odn
oto
nlyi
fiti
sno
tvu
lne
rabl
eto
t
hev
alu
eso
fPa
nca
sil
a,bu
tho
wtoa
ssi
gne
xis
tin
gva
lue
sin
tos
ome
thi
ngmo
rebe
nef
ici
alt
oot
her
s.
Th
eva
lue
sofPa
nca
sil
a,t
hou
ghac
rys
tal
l
iza
tio
nofv
alu
est
hatl
i
vei
nth
eso
cia
l,r
eli
gi
ous
,an
d
c
ult
ura
lre
ali
ti
eso
fIn
don
esi
anc
ult
ure
,ar
einf
actu
niv
ers
alv
alu
esa
cce
pta
blet
oan
yon
ean
d
a
nyt
ime
.Et
hic
sofPa
nca
sil
ain
clu
deso
fth
eve
ryba
sicv
alu
esi
nhu
manl
i
fe.
Re
fer
rin
gtot
hev
alu
esc
ont
ain
edo
fPa
nca
sil
a,Pa
nca
sil
aca
nbeav
erys
tro
nge
thi
cal
s
yst
em,t
hev
alu
est
hate
xis
tar
eno
ton
lyf
und
ame
nta
l,bu
tal
sor
eal
i
sti
can
dappl
i
cabl
e.Va
lue
sof
Pa
nca
sil
aar
eid
ealv
alu
est
hata
lre
adye
xis
tint
hei
dea
lso
fth
eIn
don
esi
ann
ati
ont
hatmu
stbe
r
eal
i
zedi
nth
ere
ali
tyo
fli
fe.Va
lue
sofPa
nca
sil
awh
enf
ull
yun
der
sto
od,l
i
veda
ndpr
act
ice
d,
c
ert
ain
lya
blet
ore
duc
eth
ele
vel
ofc
rimea
ndv
iol
ati
onsi
nth
eli
feo
fso
cie
ty,n
ati
ona
nds
tat
e.
Th
epl
ant
ingo
fon
eva
luei
sce
rta
inl
yno
ten
ougha
ndi
tca
nno
tbei
nth
eco
nte
xto
f
Pa
nca
sil
a,be
cau
sePa
nca
sil
aisav
alu
esy
ste
mth
ati
sano
rga
nicu
nit
yth
atc
ann
otbes
epa
rat
ed
f
romo
nea
not
her
.Th
us,i
twi
l
lbeagr
eatmo
ralf
orc
ewh
ent
heo
ver
allv
alu
eofPa
nca
sil
awh
ich
i
ncl
ude
sth
eva
lueo
fdi
vi
ni
ty,h
uma
nva
lue
s,t
hev
alu
eofu
nit
y,t
hev
alu
eofd
emo
cra
cy,a
ndt
he
v
alu
eofj
ust
icea
reu
seda
smo
ralf
oun
dat
iona
nda
ppl
i
edi
nal
lna
tio
nala
nds
tat
eli
fe.Th
e
c
ult
iva
tio
nofv
alu
esa
sme
nti
one
dabo
vei
smo
ste
ffe
cti
vet
hro
ughe
duc
ati
ona
ndme
dia
.In
for
mal
e
duc
ati
oni
nth
efa
mil
ysh
oul
dbet
hema
inf
oun
dat
iona
ndt
hens
uppo
rte
dbyf
orma
lan
dno
n-
f
orma
lsc
hoo
li
ngi
nth
eco
mmu
nit
y.Th
eme
diamu
sth
aveav
isi
ona
ndmi
ssi
ont
oed
uca
tet
hen
ati
on
a
ndt
obu
il
dth
ech
ara
cte
rofa
nad
van
ceds
oci
ety
,bu
tst
il
lth
epe
rso
nal
i
tyo
fIn
don
esi
a
Ke
ywo
rds:
Pan
cas
il
a,s
yst
em,Et
hic
s
PENDAHULUAN
 Pa
nca
sil
ate
lahme
nja
dik
ese
pak
ata
nna
sio
nalba
ngs
aIn
don
esi
ase
baga
ida
sarNe
gar
a
Ke
sat
uanRe
publ
i
kIn
don
esi
a,me
ski
pund
ala
mupa
yai
mpl
eme
nta
sin
yame
nga
lami
ber
baga
i
h
amba
tan
.Ge
rak
anr
efo
rma
siy
angd
igu
li
rka
nse
jakt
umba
ngn
yak
eku
asa
an Pe
mer
int
aha
n
Pr
esi
denSo
eha
rto
,pa
dah
aki
kat
nyame
rupa
kant
unt
uta
nun
tukme
lak
san
aka
nde
mok
rat
isa
sid
i
s
ega
labi
dan
g,me
nega
kka
nhu
kumd
ank
ead
il
an,me
nega
kka
nha
kas
asi
man
usi
a(HAM)
,
me
mbe
ran
task
oru
psi
,ko
lus
ida
nne
pot
isme(
KKN)
,me
lak
san
aka
not
ono
mid
aer
ahd
anpe
rimba
nga
n
k
eua
nga
nan
tar
ape
mer
int
ahpu
satd
and
aer
ah,s
ert
ame
nat
ake
mba
lipe
rand
an
k
edu
duk
anTNId
anPOLRI
.Da
lampe
rke
mba
nga
nny
a,ge
rak
anr
efo
rma
siy
angs
ebe
nar
nyame
man
g
a
matd
ipe
rlu
kan
,na
muns
eba
gia
nma
sya
rak
ats
epe
rtil
epa
ske
nda
lid
ant
erge
li
nci
rked
ala
m
pe
ril
akuy
anga
nar
kis
,ti
mbu
lbe
rba
gaik
onf
li
kso
sia
lya
ngt
ida
kku
nju
ngt
era
tas
i,d
anba
hka
ndi
be
rba
gai
dae
raht
imbu
lge
rak
any
angme
nga
nca
mpe
rsa
tua
nda
nke
sat
uanba
ngs
ase
rtak
eut
uha
n
NKRI
.Ba
ngs
aIn
don
esi
ase
dan
gdi
l
and
akr
isi
smu
lti
di
men
sio
nald
ise
gen
apa
spe
kke
hid
upa
n
ma
sya
rak
atd
anba
ngs
a,ba
hka
nme
nur
utbe
ber
apapa
kard
anpe
muk
ama
sya
rak
at,y
angs
anga
t
s
eri
usi
al
ahk
ris
ismo
ral
,ma
sya
rak
atd
anba
ngs
ase
dan
g me
nga
lamid
emo
ral
i
sas
i.Ha
lin
i
s
ebe
nar
nyad
apa
tdi
hi
nda
ria
pabi
l
ase
tia
pan
ggo
tama
sya
rak
at,u
tama
nyapa
rape
nye
len
gga
ra
n
ega
rad
an pa
rae
li
t po
li
ti
k,d
ala
m me
lak
san
aka
n ge
rak
anr
efo
rma
sis
eca
rak
ons
eku
en,
me
wuj
udk
anMa
saDe
panI
ndo
nes
iay
angd
ici
ta-
cit
aka
n,s
ena
nti
asabe
rda
sar
kanpa
dak
esa
dar
an
d
ank
omi
tme
nya
ngk
uatt
erh
ada
pPe
mbu
kaa
nUUD1
945
,ya
ngd
ida
lamn
ya
me
nga
ndu
ngn
il
ai
-ni
l
aiPa
nca
sil
aya
ngh
aru
sdi
jad
ika
npe
doma
n.
Et
ikame
rupa
kanc
aba
ngf
als
afa
hda
nse
kal
i
gusme
rupa
kanc
aba
ngd
arii
l
muk
ema
nus
iaa
n
(
huma
nio
ra)
.Et
ikas
eba
gaic
aba
ngf
als
afa
hme
mba
hass
ist
emd
anpe
mik
ira
nme
nda
sart
ent
ang
a
jar
and
anpa
nda
nga
nmo
ral
.Et
ikas
eba
gaic
aba
ngi
l
mume
mba
hasba
gai
man
ada
nme
nga
pak
ita
me
ngi
kut
isu
atua
jar
anmo
ralt
ert
ent
u.Et
ikas
osi
alme
li
put
ica
ban
get
ikay
angl
ebi
hkh
usu
s
s
epe
rtie
tik
ake
lua
rga
,et
ikapr
ofe
si,e
tik
abi
sni
s,e
tik
ali
ngk
unga
n,e
tik
ape
ndi
di
kan
,et
ika
k
edo
kte
ran
,et
ikaj
urn
ali
sti
k,e
tik
ase
ksu
ald
ane
tik
apo
li
ti
k.
Pan
cas
il
ame
rupa
kann
il
aid
asa
rya
ng
me
nja
dipe
doma
nhi
dupba
giba
ngs
aIn
don
esi
a.Ni
l
ai-
nil
aid
asa
rit
uke
mud
ianme
lah
irk
ane
mpa
t
k
aid
ahpe
nun
tunh
uku
mya
ngh
aru
sdi
jad
ika
npe
doma
nda
lampe
mba
ngu
nanh
uku
m.Hu
kum
I
ndo
nes
iah
aru
sbe
rtu
jua
nda
nme
nja
mini
nte
gra
siba
ngs
a,ba
iks
eca
rat
eri
tor
ial
mau
puni
deo
logi
s.
Pa
nca
sil
ase
baga
ihu
kumd
asa
r,h
aru
sny
ama
mpume
nja
dia
cua
nba
gia
tur
an-
atu
ranh
uku
mla
inn
ya.
Pa
nca
sil
ame
mega
ngpe
ran
and
ala
mpe
rwu
jud
ans
ebu
ahs
ist
eme
tik
aya
ngba
ikd
ine
gar
ain
i.
Dis
eti
aps
aatd
and
ima
nas
ajak
itabe
rad
aki
tad
iwa
jibk
anu
ntu
kme
ner
apk
anpe
ril
akue
tik
a,
s
epe
rti
ter
can
tumpa
das
il
ake
duaPa
nca
sil
a,y
ait
u“Ke
man
usi
any
anga
dil
danbe
rad
ab”y
angma
na
t
ida
kda
patd
ipu
ngk
iriba
hwak
eha
dir
anpa
nca
sil
ada
lam me
mba
ngu
net
ikaba
ngs
ain
isu
nggu
h
s
anga
tdi
per
luk
an.

TI
NJAUANPUSTAKA
Da
lamt
inj
aua
npu
sta
kai
nid
iur
aik
anme
nge
nai
Pan
cas
il
a,Sy
ste
m,Et
ika
.

1
.Pa
nca
sil
a
Pa
nca
sil
abe
ras
ald
arid
uak
atay
ait
upa
ncad
ans
il
a.Pa
ncaa
rti
nyal
i
ma,s
eda
ngk
ans
il
a
a
rti
nyad
asa
rat
aupe
rat
ura
nti
ngk
ahl
akuy
angba
ik,y
angpe
nti
nga
taus
eno
noh
.Ja
di,
Pa
nca
sil
aad
ala
hli
mad
asa
rya
ngd
ija
dik
ana
cua
nda
lambe
rsi
kapd
anbe
rti
ngk
ahl
aku
.
2.
Sis
tem
Si
ste
mad
ala
hsu
atuk
esa
tua
nya
ngt
erd
irid
arik
ompo
nena
taue
leme
nya
ngd
ihu
bun
gka
n
be
rsa
mau
ntu
kme
mud
ahk
ana
li
rani
nfo
rma
si,ma
ter
iat
aue
ner
giu
ntu
kme
nca
pai
sua
tut
uju
an.
Si
ste
mni
l
aid
ala
mpa
nca
sil
aad
ala
hsa
tuk
esa
tua
nni
l
ai-
nil
aiy
anga
dad
ala
mpa
mca
sil
aya
ng
s
ali
ngbe
rka
ita
nsa
tus
amal
ai
n,t
ida
kda
patd
ipi
sah
kana
tau
pund
itu
kart
empa
tka
nka
ren
a
s
ali
ngbe
rka
ita
nan
tar
asa
tud
enga
nya
ngl
ai
n.Ni
l
ai-
nil
aiy
angd
ima
ksu
dia
lah:
Pe
rta
ma,Ni
l
aiKe
tuh
ana
n:Se
car
ahi
era
rki
s,n
il
aii
nibi
sad
ika
tak
ans
eba
gain
il
aiy
ang
t
ert
inggi
kar
ename
nya
ngk
utn
il
aiy
angbe
rsi
fatmu
tla
k.Se
lur
uhn
il
aik
eba
ika
ndi
tur
unk
and
ari
n
il
aii
ni(
ni
la
ike
tuh
ana
n).Su
atupe
rbu
ata
ndi
kat
aka
nba
ika
pabi
l
ati
dakbe
rte
nta
nga
nde
nga
n
n
il
ai
,ka
ida
h,d
anh
uku
mTu
han
.Pa
nda
nga
nde
mik
ians
eca
rae
mpi
ri
sbi
sad
ibu
kti
kanba
hwas
eti
ap
pe
rbu
ata
nya
ngme
lan
gga
rni
l
ai,k
aid
ah,d
anh
uku
mTu
han
,ba
iki
tuk
ait
ann
yad
enga
nhu
bun
gan
k
asi
hsa
yan
gan
tar
ses
ama
,ak
anme
ngh
asi
l
kank
onf
li
kda
npe
rmu
suh
an.Da
rin
il
aik
etu
han
an
me
ngh
asi
l
kann
il
ais
pir
itu
ali
tas
,ke
taa
tan
,da
nto
ler
ans
i.(
Nga
din
oSu
rip,d
kk,201
5:1
80)
Ke
dua
,Ni
l
aiKe
man
usi
aan
:Su
atupe
rbu
ata
ndi
kat
aka
nba
ika
pabi
l
ase
sua
ide
nga
nni
l
ai-
nil
ai
k
ema
nus
iaa
n.Pr
ins
ippo
kokd
ala
mni
l
aik
ema
nus
iaa
nPa
nca
sil
aad
ala
hke
adi
l
and
ank
ead
aba
n.
Ke
adi
l
anme
nsy
ara
tka
nke
sei
mba
nga
n,a
nta
ral
ahi
rda
nba
tin
,ja
sma
nid
anr
oha
ni,i
ndi
vi
dud
an
s
osi
al
,ma
khl
ukbe
basma
ndi
rid
anma
khl
ukTu
hany
angt
eri
kath
uku
m-h
uku
mTu
han
.Ke
ada
ban
me
ngi
ndi
kas
ika
nke
unggu
lanma
nus
iad
iba
ndi
ngd
enga
nma
khl
ukl
ai
nse
per
tih
ewa
n,t
umbu
han
,
d
anbe
ndat
akh
idu
p.Ka
ren
ait
u,s
uat
upe
rbu
ata
ndi
kat
aka
nba
ika
pabi
l
ase
sua
ide
nga
nni
l
ai-
n
il
aik
ema
nus
iaa
nya
ngd
ida
sar
kanpa
dak
ons
epk
ead
il
and
ank
ead
aba
n.Da
rin
il
aik
ema
nus
iaa
n
me
ngh
asi
l
kann
il
aik
esu
sil
aanc
ont
ohn
yas
epe
rti
tol
ongme
nol
ong,pe
ngh
arga
an,pe
ngh
orma
tan
,
k
erj
asa
ma,d
anl
ai
n-l
ai
n.(
Ibi
d,Nga
din
oSu
rip,d
kk,201
5:1
80)
Ke
tiga
,Ni
l
aiPe
rsa
tua
n:Su
atu pe
rbu
ata
ndi
kat
aka
nba
ika
pabi
l
ada
patme
mpe
rku
at
pe
rsa
tua
nda
nke
sat
uan
.Si
kape
goi
sda
nme
nan
gse
ndi
rime
rupa
kanpe
rbu
ata
nya
ngt
ida
kba
ik,
d
emi
ki
anpu
las
ika
pya
ngme
mec
ahbe
lahpe
rsa
tua
n.Sa
nga
tmu
ngk
ins
ese
ora
ngs
eak
ana
kan
me
nda
sar
kanpe
rbu
ata
nny
aat
asn
amaa
gama(
si
lak
e-1
),n
amu
napa
bil
ape
rbu
ata
nte
rse
but
d
apa
tme
mec
ahpe
rsa
tua
nda
nke
sat
uanma
kame
nur
utpa
nda
nga
net
ikaPa
nca
sil
abu
kan
me
rupa
kanpe
rbu
ata
nba
ik.
Dar
ini
l
aipe
rsa
tua
nme
ngh
asi
l
kann
il
aic
int
ata
naha
ir,pe
ngo
rba
nan
,
d
anl
ai
n-l
ai
n.(
Ibi
d,Nga
din
oSu
rip,d
kk,201
5:1
80)
Ke
empa
t,Ni
l
aiKe
rak
yat
an:Da
lamk
ait
ann
yad
enga
nke
rak
yat
an,t
erk
and
ungn
il
ail
ai
nya
ng
s
anga
tpe
nti
ng,y
ait
uni
l
aih
ikma
tat
auk
ebi
jak
san
aand
anpe
rmu
sya
war
ata
n.Ka
tah
ikma
tat
au
k
ebi
jak
san
aanbe
ror
ien
tas
ipa
dat
ind
aka
nya
ngme
nga
ndu
ngn
il
aik
eba
ika
nte
rti
nggi
.At
asn
ama
me
nca
rik
eba
ika
n,pa
nda
nga
nmi
nor
ita
sbe
lumt
ent
uka
lahd
iba
ndi
ngk
and
enga
npa
nda
nga
n
ma
yor
ita
s.Pe
laj
ara
nya
ngs
anga
tba
ikmi
sal
nyapa
dape
ris
tiwape
ngh
apu
sant
uju
hka
tad
ala
m
s
il
ape
rta
maPi
aga
mJa
kar
ta.Se
bagi
anbe
sara
nggo
taPPKIme
nye
tuj
uit
uju
hka
tat
ers
ebu
t,
n
amu
nme
mer
hat
ika
nke
lompo
kya
ngs
edi
ki
t(d
ari
wil
aya
hTi
mur
)ya
ngs
eca
raa
rgu
men
tat
ifd
an
r
eal
i
sti
sbi
sad
ite
rima
,ma
kapa
nda
nga
nmi
nor
ita
s‘d
ime
nan
gka
n’a
taspa
nda
nga
nma
yor
ita
s.
De
nga
nde
mik
ian
,pe
rbu
ata
nbe
lumt
ent
uba
ika
pabi
l
adi
set
uju
iat
aube
rma
nfa
atu
ntu
kor
ang
ba
nya
k,n
amu
npe
rbu
ata
nit
uba
ikj
ikaa
tasd
asa
rmu
sya
war
ahy
angd
ida
sar
kanpa
dak
ons
ep
h
ikma
hat
auk
ebi
jak
san
aan
.Da
rin
il
aik
era
kya
tanme
ngh
asi
l
kann
il
aime
ngh
arga
ipe
rbe
daa
n,
k
ese
tar
aan
,da
nla
inl
ai
n.(
Ibi
d,Nga
din
oSu
rip,d
kk,201
5:1
81)
Ke
li
ma,Ni
l
aiKe
adi
l
an:Apa
bil
ada
lams
il
ake
duad
ise
but
kank
ataa
dil
,ma
kak
atat
ers
ebu
t
d
il
ih
atd
ala
mko
nte
ksma
nus
ias
ela
kui
ndi
vi
du.Ad
apu
nni
l
aik
ead
il
anpa
das
il
ake
li
mal
ebi
h
d
iar
ahk
anpa
dak
ont
ekss
osi
al
.Su
atupe
rbu
tand
ika
tak
anba
ika
pabi
l
ase
sua
ide
nga
npr
ins
ip
k
ead
il
anma
sya
rak
atba
nya
k.Me
nur
utKo
hlbe
rg(
1995
:37
),k
ead
il
anme
rupa
kank
eba
jik
an
u
tamaba
gis
eti
appr
iba
did
anma
sya
rak
at.Ke
adi
l
anme
nga
nda
ika
nse
samas
eba
gaipa
rtn
er
y
angbe
basd
ans
amad
era
jat
nyad
enga
nor
angl
ai
n.Da
rin
il
aii
nid
ike
mba
ngk
anl
ahpe
rbu
ata
n
y
angl
uhu
rme
nce
rmi
nka
nsi
kapd
ans
uas
anak
eke
lua
rga
and
ank
ego
ton
gro
yon
gan
.Un
tuki
tu
d
ike
mba
ngk
ans
ika
pad
ilt
erh
ada
pse
sama
,me
nja
gak
ese
imba
nga
nan
tar
aha
kda
nke
waj
iba
n
s
ert
ame
ngh
orma
tih
ak-
hako
ran
gla
in.Da
rin
il
aik
ead
il
anj
ugame
ngh
asi
l
kann
il
aik
epe
dul
i
an,
k
ese
jaj
ara
nek
ono
mi,k
ema
jua
nbe
rsa
ma,d
anl
ai
nl
ai
n.(
Ibi
d,Nga
din
oSu
rip,d
kk,201
5:1
81)
 Me
nil
i
kni
l
ai-
nil
aiy
angt
erk
and
ungd
ala
mPa
nca
sil
a,ma
kaPa
nca
sil
ada
patme
nja
dis
ist
em
e
tik
aya
ngs
anga
tku
at,n
il
ai
-ni
l
aiy
anga
dat
ida
kha
nyabe
rsi
fatme
nda
sar
,na
munj
ugar
eal
i
sti
s
d
ana
pli
kat
if.Ni
l
ai-
nil
aiPa
nca
sil
ame
rupa
kann
il
ai
-ni
l
aii
dea
lya
ngs
uda
had
ada
lamc
ita
-ci
ta
ba
ngs
aIn
don
esi
aya
ngh
aru
sdi
wuj
udk
and
ala
mre
ali
task
ehi
dupa
n.Ni
l
ai-
nil
aiPa
nca
sil
aapa
bil
a
be
nar
ben
ard
ipa
hami
,di
hay
atid
and
iama
lka
n,t
ent
uma
mpume
nur
unk
ana
ngk
aka
susk
oru
psi
.
Pe
nan
ama
nsa
tus
il
asa
ja,y
ait
uKe
tuh
ana
nYa
ngMa
haEs
a,a
pabi
l
aba
ngs
aIn
don
esi
ame
nya
dar
i
j
atid
iri
nyas
eba
gaima
khl
ukAl
l
ah,t
ent
uti
daka
kanmu
dahme
nja
tuh
kanma
rta
batd
iri
nyak
e
d
ala
mke
hin
aand
enga
nme
lak
uka
nko
rups
i.Ke
bah
agi
aanma
ter
iald
ian
gga
pse
gal
a-ga
lan
ya
d
iba
ndi
ngk
and
enga
nke
bah
agi
aans
pri
tua
lya
ngl
ebi
hagu
ng,me
nda
lamd
anj
angk
apa
nja
ng.
Ke
ingi
nanme
nda
pat
kank
eka
yaa
nda
nke
dud
uka
nse
car
ace
patme
nja
dik
ann
yan
il
ai
-ni
l
aia
gama
d
ike
sampi
ngk
an.Bu
ahd
aripe
nan
ama
nda
npe
ngh
aya
tann
il
aik
etu
han
ani
nia
dal
ahk
ere
laa
n
u
ntu
kdi
atu
rAl
l
ah,me
lak
uka
nya
ngd
ipe
rin
tah
kand
anme
nin
gga
lka
nla
ran
gan
-Ny
a.(
Ibi
d,
Nga
din
oSu
rip,d
kk,201
5:1
82)Pe
nan
ama
nsa
tun
il
ait
ent
uny
ati
dakc
uku
pda
nme
man
gti
dak
bi
sad
ala
mko
nte
ksPa
nca
sil
a,k
are
nan
il
ai
-ni
l
aiPa
nca
sil
ame
rupa
kank
esa
tua
nor
gan
isy
ang
t
ida
kda
patd
ipi
sah
kans
atud
enga
nya
ngl
ai
n.De
nga
nde
mik
ian
,ak
anme
nja
dik
eku
ata
nmo
ral
be
sarma
nak
alak
ese
lur
uha
nni
l
aiP
anc
asi
l
aya
ngme
li
put
ini
l
aik
etu
han
an,n
il
aik
ema
nus
iaa
n,n
il
ai
pe
rsa
tua
n,n
il
aik
era
kya
tan
,da
nni
l
aik
ead
il
and
ija
dik
anl
and
asa
nmo
rild
and
iej
awa
nta
hka
n
d
ala
mse
lur
uhk
ehi
dupa
nbe
rba
ngs
ada
nbe
rne
gar
a,t
eru
tamad
ala
mpe
mbe
ran
tas
ank
oru
psi
.
Pe
nan
ama
nni
l
ais
eba
gai
man
ate
rse
butd
iat
aspa
li
nge
fek
tifa
dal
ahme
lal
uipe
ndi
di
kand
an
me
dia
.Pe
ndi
di
kani
nfo
rma
ldik
elu
argah
aru
sme
nja
dil
and
asa
nut
amad
ank
emu
dia
ndi
duk
ung
o
lehpe
ndi
di
kanf
orma
ldis
eko
lahd
ann
onf
orma
ldima
sya
rak
at.Me
diah
aru
sme
mil
i
kiv
isid
an
mi
sime
ndi
di
k ba
ngs
ada
n me
mba
ngu
nka
rak
ter ma
sya
rak
aty
ang ma
ju,n
amu
nte
tap
be
rke
pri
bad
ianI
ndo
nes
ia.
(Ibi
d,Nga
din
oSu
rip,d
kk,201
5:1
83)

3.
Eti
ka
Et
ikaa
dal
ahi
l
mut
ent
anga
pay
angba
ikd
ana
pay
angbu
rukd
ant
ent
angh
akd
ank
ewa
jiba
n
mo
ral
(ak
hla
q),k
umpu
lana
sasa
taun
il
aiy
angbe
rke
naa
nde
nga
nak
hla
q,n
il
aime
nge
nai
ben
ard
an
s
ala
hya
ngd
ian
uts
uat
ugo
lon
ganma
sya
rak
at.
Sec
araga
risbe
sare
tik
adi
kel
ompo
kka
nme
nja
di:
1
.Et
ikaUmu
m,me
mpe
rta
nya
kanpr
ins
ip-
pri
nsi
pya
ngbe
rla
kuba
gis
eti
apt
ind
aka
nma
nus
ia.
2.
Eti
kaKh
usu
s,me
mba
haspr
ins
ip-
pri
nsi
pte
rse
butd
iat
asd
ala
mhu
bun
gan
nyad
enga
nbe
rba
gai
 a
spe
kke
hid
upa
nma
nus
ia,ba
iks
eba
gai
ind
ivi
du(
eti
kai
ndi
vi
dua
l)ma
upu
nma
khl
uks
osi
al(
eti
ka
s
osi
al
)

PEMBAHASAN
Pa
nca
sil
aSe
baga
iNi
l
aiDa
sard
anSi
ste
mEt
ikaNe
gar
aIn
don
esi
a

1
.Ma
knaNi
l
aiDa
sarPa
nca
sil
a
Ma
knan
il
aid
asa
rpa
nca
sil
adi
kaj
ida
lampe
rspe
kti
ffi
l
oso
fisy
ait
u,Pa
nca
sil
ase
baga
ida
sar
f
il
saf
atn
ega
ras
ert
ase
baga
ifi
l
saf
ath
idu
pba
ngs
aIn
don
esi
aya
ngpa
dah
aki
kat
nyame
rupa
kan
s
uat
uni
l
aiy
angbe
rsi
fats
ist
ema
tis
.Pe
nge
rti
anPa
nca
sil
aha
rusd
ima
kna
ike
sat
uany
angbu
lat
,
h
ira
rkh
isd
ans
ist
ema
tis
.Da
lampe
nge
rti
ani
tuma
kaPa
nca
sil
ame
rupa
kans
uat
usi
ste
mfi
l
saf
at
s
ehi
nggak
eli
mas
il
any
ame
mil
i
kie
sen
sima
knay
angu
tuh
.Da
sarpe
mik
ira
nfi
l
oso
fis
nyay
ait
u
Pa
nca
sil
ase
baga
ifi
l
saf
atba
ngs
ada
nne
gar
aRe
publ
i
kIn
don
esi
a,me
mpu
nya
ima
knaba
hwa
d
ala
m s
eti
apa
spe
kke
hid
upa
nke
ban
gsa
an,k
ema
sya
rak
ata
nse
rtak
ene
gar
aanh
aru
s
be
rda
sar
kann
il
ai
-ni
l
aiKe
tuh
ana
n,Ke
man
usi
aan
,Pe
rsa
tua
n,Ke
rak
yat
and
anKe
adi
l
an.Ti
ti
k
t
ola
kny
apa
nda
nga
nit
uad
ala
hne
gar
aad
ala
hsu
atupe
rse
kut
uanh
idu
pma
nus
iaa
tauo
rga
nis
asi
k
ema
sya
rak
ata
nma
nus
ia.
Hal
demk
iand
apa
tdi
jel
ask
ans
eba
gai
ber
iku
t:
1
.Ni
l
ai-
nil
aiPa
nca
sil
ati
mbu
lda
riba
ngs
aIn
don
esi
ase
hin
ggaba
ngs
aIn
don
esi
ase
baga
ika
usa
ma
ter
ial
i
s.Ni
l
ai-
nil
aii
tus
eba
gaih
asi
lpe
mik
ira
n,pe
nil
ai
ank
rit
iks
ert
aha
silr
efl
eks
i
f
il
oso
fisba
ngs
aIn
don
esi
a.
2.Ni
l
ai-
nil
aiPa
nca
sil
ame
rupa
kanf
il
saf
at(
pan
dan
ganh
idu
p)ba
ngs
aIn
don
esi
ase
hin
gga
me
rupa
kanj
atid
iriba
ngs
a,y
angd
iya
kin
ise
baga
isu
mbe
rni
l
aia
task
ebe
nar
an,k
eba
ika
n,
k
ead
il
and
ank
ebi
jak
san
aand
ala
mhi
dupbe
rma
sya
rak
at,be
rba
ngs
ada
nbe
rne
gar
a.Ni
l
ai-
n
il
aiPa
nca
sil
adid
ala
mny
ate
rka
ndu
ngk
etu
juhn
il
ai
-ni
l
aik
ero
han
iany
ait
uni
l
ai-
nil
ai
k
ebe
nar
an,k
ead
il
an,k
eba
ika
n,k
ebi
jak
san
aan
,es
tet
isd
anr
eli
gi
usy
angma
nif
est
asi
nya
s
esu
aid
enga
nbu
din
ura
niba
ngs
aIn
don
esi
aka
ren
abe
rsu
mbe
rpa
dak
epr
iba
dia
nba
ngs
a.
Ol
ehk
are
nai
tu,Pa
nca
sil
aya
ngd
iambi
lda
rin
il
ai
-ni
l
ail
uhu
rba
ngs
aIn
don
esi
apa
da
d
asa
rny
abe
rsi
fatr
eli
gi
us,k
ema
nus
iaa
n,pe
rsa
tua
n,d
emo
kra
sid
ank
ead
il
an.Di
sampi
ngi
tu
Pa
nca
sil
abe
rci
ri
kana
sask
eke
lua
rga
and
ango
ton
gro
yon
gse
rtape
nga
kua
nat
ash
ak-
hak
i
ndi
vi
du.
2.
Pan
cas
il
aSe
baga
iDa
sarEt
ikaKe
hid
upa
nBe
rba
ngs
aDa
nBe
rne
gar
a.
 Se
baga
ima
nad
ipa
hami
bah
was
il
a-s
il
aPa
nca
sil
aad
ala
hme
rupa
kans
uat
usi
ste
mni
l
ai,a
rti
nya
s
eti
aps
il
ame
man
gme
mpu
nya
ini
l
aia
kant
eta
pis
il
a–s
il
ate
rse
buts
ali
ngbe
rhu
bun
gan
,sa
li
ng
k
ete
rga
ntu
nga
nse
car
asi
ste
mat
ikd
and
ian
tar
ani
l
ais
atus
il
ade
nga
nsi
l
ala
inn
yame
mil
i
ki
t
ingk
ata
n.Ol
ehk
are
nai
tud
ala
mka
ita
nny
ade
nga
nni
l
ai-
nil
aie
tik
aya
ngt
erk
and
ungd
ala
m
pa
nca
sil
a me
rupa
kans
eku
mpu
lann
il
aiy
angd
ian
gka
tda
ripr
ins
ipn
il
aiy
angh
idu
pda
n
be
rke
mba
ngd
ala
mma
sya
rak
at.Ni
l
ai-
nil
ait
ers
ebu
tbe
rupan
il
air
eli
gi
us,n
il
aia
dati
sti
ada
t,
k
ebu
day
aand
ans
ete
lahd
isa
hka
n me
nja
did
asa
r Ne
gar
ate
rka
ndu
ngd
ida
lamn
yan
il
ai
k
ene
gar
aan
.Da
lamk
edu
duk
ann
yas
eba
gaid
asa
rfi
l
saf
atNe
gar
a,ma
kan
il
ai
-ni
l
aipa
nca
sil
a
h
aru
sdi
jaba
rka
nda
lam s
uat
uno
rma y
ang me
rupa
kan pe
doma
n pe
lak
san
aand
ala
m
pe
nye
len
gga
raa
nke
nega
raa
n,ba
hka
nke
ban
gsa
and
ank
ema
sya
rak
ata
n.Te
rda
patd
uama
cam
n
ormad
ala
mke
hid
upa
nbe
rba
ngs
ada
nbe
rne
gar
aya
itun
ormah
uku
mda
nno
rmamo
rala
tau
e
tik
a.Se
baga
ima
nad
ike
tah
uis
eba
gais
uat
uno
rmah
uku
mpo
sit
if,ma
kapa
nca
sil
adi
jaba
rka
n
d
ala
msu
atupe
rat
ura
npe
run
dan
g-u
nda
nga
nya
nge
kpl
i
sit
,ha
lit
use
car
ako
ngk
ritd
ija
bar
kan
d
ala
mte
rti
bhu
kumI
ndo
nes
ia.
Na
mun
,da
lampe
lak
san
aan
nyame
mer
luk
ans
uat
uno
rmamo
raly
angme
rupa
kand
asa
rpi
jak
pe
lak
san
aant
ert
ibh
uku
mdiI
ndo
nes
ia.Ba
gai
man
apu
nba
ikn
yas
uat
upe
rat
ura
npe
run
dan
g-
u
nda
nga
nka
laut
ida
kdi
l
and
asio
leh mo
raly
ang l
uhu
rda
lam pe
lak
san
aan
nyad
an
pe
nye
len
gga
raa
nNe
gar
a,ma
kat
ent
usa
jah
uku
mti
daka
kanme
nca
pais
uat
uke
adi
l
anba
gi
k
ehi
dupa
nke
man
usi
an.Se
lai
nit
u,s
eca
rak
aus
ali
tasba
hwan
il
ai
-ni
l
aipa
nca
sil
aad
ala
hbe
rsi
fat
o
bje
kti
fda
nsu
bje
kti
f.Ar
tin
yae
sen
sin
il
ai
-ni
l
aipa
nca
sil
aad
ala
hun
ive
rsa
lya
ituk
etu
han
an,
k
ema
nus
iaa
n,pe
rsa
tua
n,k
era
kya
tan
,da
nke
adi
l
an.Se
hin
ggame
mun
gki
nka
nda
patd
ite
rapk
an
pa
daNe
gar
ala
iny
angmu
ngk
ins
ajan
ama
nyabu
kanpa
nca
sil
a.Ar
tin
yaj
ikas
uat
uNe
gar
a
me
nggu
nak
anpr
ins
ipf
il
oso
fiba
hwan
ega
rabe
rke
tuh
ana
n,be
rke
man
usi
aan
,be
rpe
rsa
tua
n,
be
rke
rak
yat
an,d
anbe
rke
adi
l
an,ma
kan
ega
rat
ers
ebu
tpa
dah
aki
kat
nyame
nggu
nak
and
asa
r
f
il
saf
atd
ari
nil
ais
il
a-s
il
apa
nca
sil
a.

Ni
l
ai-
nil
aipa
nca
sil
abe
rsi
fato
bje
kti
fda
patd
ije
las
kans
eba
gai
ber
iku
t:
1
)Ru
mus
and
aris
il
a-s
il
apa
nca
sil
ait
use
ndi
ris
ebe
nar
nyah
aki
katy
angt
erd
ala
mme
nun
juk
kan
a
dan
yas
ifa
t-s
ifa
tumu
mun
ive
rsa
lda
nabs
tra
k,k
are
name
rupa
kans
uat
uni
l
ai.
2)I
ntid
arin
il
ai
-ni
l
aiPa
nca
sil
aak
ant
eta
pad
ase
pan
jan
gma
sad
ala
mke
hid
upa
nba
ngs
a
I
ndo
nes
iad
anmu
ngk
inj
ugapa
daba
ngs
ala
inba
ikd
ala
mad
atk
ebi
asa
an,k
ebu
day
aan
,
 k
ene
gar
aan
,ma
upu
nda
lamk
ehi
dupa
nke
aga
maa
n.
3)Pa
nca
sil
aya
ngt
erk
and
ungd
ala
m Pe
mbu
kaa
nUUD1
945
,me
nur
uti
l
muh
uku
m me
men
uhi
s
yar
ats
eba
gaipo
kokk
aid
ahf
und
ame
nta
lNe
gar
ase
hin
ggame
rupa
kans
uat
usu
mbe
rhu
kum
po
sit
ifd
iIn
don
esi
a.Ol
ehk
are
nai
tud
ala
mhi
rar
kis
uat
ute
rti
bhu
kumI
ndo
nes
iabe
rke
dud
uka
n
s
eba
gait
ert
ibh
uku
mya
ngt
ert
inggi
.Ma
kas
eca
rao
bje
kti
fti
dakd
apa
tdi
uba
hse
car
ahu
kum
s
ehi
nggat
erl
eka
tpa
dak
ela
ngs
unga
nhi
dupn
ega
ra.Se
baga
iko
nse
kue
nsi
nyaj
ikan
il
ai
-ni
l
ai
pa
nca
sil
aya
ngt
erk
and
ungd
ala
mPe
mbu
kaa
nUUD1
945i
tud
iuba
hma
kas
amah
aln
yad
enga
n
pe
mbu
bar
ann
ega
ras
esu
aid
enga
npr
okl
ama
si1
945
,ha
lin
ise
baga
ima
nat
erk
and
ungd
ida
lam
k
ete
tapa
n MPRS No
.XX/
MPRS/
1966,d
ipe
rku
at Ta
p.No
.V/
MPR/
197
3.J
o.Ta
p.No
.
I
X/MPR/
197
8.Se
bal
i
kny
ani
l
ai-
nil
ais
ubj
ekt
ifPa
nca
sil
ada
patd
iar
tik
anba
hwak
ebe
rad
aann
il
ai
-
n
il
aipa
nca
sil
ait
ube
rga
ntu
nga
taume
lek
atpa
daba
ngs
aIn
don
esi
ase
ndi
ri
.Pe
nge
rti
ani
tud
apa
t
d
ije
las
kans
eba
gai
ber
iku
t:
1
.Ni
l
ai-
nil
aipa
nca
sil
ati
mbu
lda
riba
ngs
aIn
don
esi
ase
hin
ggaba
ngs
aIn
don
esi
ase
baga
iba
ngs
a
k
aus
ama
ter
ial
i
s.Ni
l
ai-
nil
ait
ers
ebu
tse
baga
iha
silpe
mik
ira
n,pe
nil
ai
ank
rit
is,s
ert
aha
sil
r
efl
eks
ifi
oso
fisba
ngs
aIn
don
esi
a.
2.Ni
l
ai-
nil
aipa
nca
sil
ame
rupa
kanf
il
saf
at(
pan
dan
ganh
idu
p)ba
ngs
aIn
don
esi
ase
hin
gga
me
rupa
kanj
ati
dir
iba
ngs
a,y
angd
iya
kin
ise
baga
isu
mbe
rni
l
aia
tasn
il
aik
ebe
nar
an,k
eba
ika
n,
k
ead
il
and
ank
ebi
jak
san
aand
ala
mhi
dupbe
rma
sya
rak
at,be
rba
ngs
a,d
anbe
rne
gar
a
3.Ni
l
ai-
nil
aipa
nca
sil
adid
ala
mny
ate
rka
ndu
ngk
eni
l
ai-
nil
aik
ero
han
iany
ait
uni
l
aik
ebe
nar
an,
k
ead
il
an,k
eba
ika
n,k
ebi
jak
san
aan
,et
is,e
ste
tisd
ann
il
air
eli
gi
usy
angma
nif
est
asi
nyas
esu
ai
d
enga
nbu
din
ura
niba
ngs
aIn
don
esi
aka
ren
abe
rsu
mbe
rpa
dak
epr
iba
dia
nba
ngs
aIn
don
esi
a
i
tus
end
iri
.
Ni
l
ai-
nil
aipa
nca
sil
ait
uba
giba
ngs
aIn
don
esi
ame
nja
dil
and
asa
n,d
asa
rse
rtamo
tiv
asi
ata
sse
gal
a
pe
rbu
ata
nba
ikd
ala
mke
hid
upa
nse
har
i-h
ari
,ma
upu
nda
lamk
ehi
dupa
nke
nega
raa
n.De
nga
nka
ta
l
ai
nba
hwan
il
ai
-ni
l
aipa
nca
sil
ame
rupa
kand
ass
oll
ena
tauc
ita
-ci
tat
ent
angk
eba
ika
nya
ngh
aru
s
d
iwu
jud
kanme
nja
dis
uat
uke
nya
taa
nat
aud
ass
ein
.Sa
ati
ni
,ta
mpa
kny
ake
but
uha
nak
ann
orma
e
tik
aun
tukk
ehi
dupa
nbe
rba
ngs
ada
nbe
rne
gar
ama
sihpe
rluba
hka
nama
tpe
nti
ngu
ntu
k
d
ite
tapk
an.Ha
lin
ite
rwu
judd
enga
nke
lua
rny
ake
tet
apa
nMPRNo
.VI
/MPR/
2001t
ent
ange
tik
a
k
ehi
dupa
nbe
rba
ngs
a,be
rne
gar
a,d
anbe
rma
sya
rak
aty
ang me
rupa
kanpe
nja
bar
ann
il
ai
ni
la
i
Pa
nca
sil
ase
baga
ipe
doma
nda
lam be
rpi
ki
r,be
rsi
kapd
anbe
rti
ngk
ahl
akuy
ang me
rupa
kan
c
ermi
nand
arin
il
ai
-ni
l
aik
eaga
maa
nda
nke
bud
aya
any
angs
uda
hme
nga
kard
ala
mke
hid
upa
n
be
rma
sya
rak
at.
Et
ikak
ehi
dupa
nbe
rba
ngs
a,be
rne
gar
a,d
anbe
rma
sya
rak
atbe
rtu
jua
nun
tuk
:
1
.Me
mbe
rik
anl
and
asa
net
ikmo
ralba
gis
elu
ruhk
ompo
nenba
ngs
ada
lamme
nja
lan
kank
ehi
dupa
n
k
eba
ngs
aand
ala
mbe
rba
gai
aspe
k
2.
Men
ent
uka
npo
kok
-po
koke
tik
ake
hid
upa
nbe
rba
ngs
a,be
rne
gar
a,d
anbe
rma
sya
rak
at
3.Me
nja
dik
era
ngk
aac
uand
ala
m me
nge
val
uas
ipe
lak
san
aann
il
ai
-ni
l
aie
tik
ada
nmo
rald
ala
m
k
ehi
dupa
nbe
rba
ngs
a,be
rne
gar
a,d
anbe
rma
sya
rak
at.
Et
ikak
ehi
dupa
nbe
rba
ngs
ame
li
put
ise
baga
iEt
ikas
osi
ald
anBu
day
a.Et
ikai
nibe
rto
lakd
ari
r
asak
ema
nus
iaa
nya
ngme
nda
lamd
enga
nme
nampi
l
kank
emba
lis
ika
pju
jur
,sa
li
ngpe
dul
i
,
s
ali
ngme
mah
ami
,sa
li
ngme
ngh
arga
i,s
ali
ngme
nci
nta
i,d
ant
olo
ng-
men
olo
ngd
ian
tar
ase
sama
ma
nus
iad
ana
nakba
ngs
a.Se
lai
nit
u,e
tik
ain
iju
game
ngh
idu
pka
nke
mba
libu
day
ama
lu,y
akn
ima
lu
be
rbu
atk
esa
lah
and
ans
emu
aya
ngbe
rte
nta
nga
nde
nga
nmo
ral
aga
mad
ann
il
ai
-ni
l
ail
uhu
rbu
day
a
ba
ngs
a.

3.
Nil
ai
-Ni
l
aiPa
nca
sil
aSe
baga
iNi
l
aiFu
nda
men
tal
Ter
had
apSi
ste
mEt
ikaNe
gar
a
Ne
gar
aIn
don
esi
aad
ala
hne
gar
ape
rsa
tua
n,y
ait
une
gar
aya
ngme
li
ndu
ngis
ege
nap
ba
ngs
ada
nse
lur
uht
umpa
hda
rahI
ndo
nes
ia,me
nga
tas
ise
gal
apa
ham go
lon
ganma
upu
n
pe
rse
ora
nga
n.Ke
ten
tua
nda
lampe
mbu
kaa
nUUD1
945y
ait
u,“
mak
adi
sus
unl
ahk
eme
rde
kaa
n
k
eba
ngs
aanI
ndo
nes
iad
ala
msu
atuUn
dan
g-Un
dan
gDa
sarNe
gar
aIn
don
esi
a”me
nun
juk
kan
s
eba
gais
umbe
rhu
kum.Ni
l
aid
asa
rya
ngf
und
ame
nta
lda
lamh
uku
m me
mpu
nya
iha
kik
atd
an
k
edu
duk
any
angk
uatd
ant
ida
kda
patbe
ruba
hme
ngi
nga
tpe
mbu
kaa
nUUD1
945s
eba
gaic
ita
-
c
itaNe
gar
a(s
taa
tsi
dee
).Dis
ampi
ngi
tu,n
il
ai
-ni
l
aiPa
nca
sil
aju
game
rupa
kans
uat
ula
nda
san
mo
ral
eti
kda
lamk
ehi
dupa
nke
nega
raa
nya
ngd
ite
gas
kand
ala
mal
i
neak
eempa
tPe
mbu
kaa
nUUD
1
945ba
hwan
ega
rabe
rda
sara
tasKe
tuh
ana
nYa
ngMa
haEs
abe
rda
sara
task
ema
nus
iaa
nya
ng
a
dild
anbe
rad
ab.Ko
nse
kue
nsi
nyad
ala
mpe
nye
len
gga
raa
nke
nega
raa
nan
tar
ala
ino
per
asi
ona
l
pe
mer
int
aha
nne
gar
a,pe
mba
ngu
nann
ega
ra,pe
rta
han
ank
eama
nann
ega
ra,po
li
ti
kne
gar
ase
rta
pe
lak
san
aand
emo
kra
sin
ega
rah
aru
sse
nan
tia
sabe
rda
sar
kanpa
damo
ralk
etu
han
and
an
k
ema
nus
iaa
n.Pa
nca
sil
ase
baga
ida
sarf
il
saf
atba
ngs
ada
nNe
gar
aRe
publ
i
kIn
don
esi
ame
rupa
kan
n
il
aiy
angt
ida
kda
patd
ipi
sah
-pi
sah
kand
enga
nma
sin
g-ma
sin
gsi
l
any
a.Un
tukl
ebi
hme
mah
ami
n
il
ai
-ni
l
aiy
angt
erk
and
ungd
ala
mma
sin
g-ma
sin
gsi
l
aPa
nca
sil
a,ma
kad
apa
tdi
ura
ika
nse
baga
i
be
rik
ut:
 1
.Ke
tuh
ana
nYa
ng Ma
haEs
a,me
li
put
ida
nme
nji
waik
eempa
tsi
l
ala
inn
ya.Da
lams
il
ain
i
t
erk
and
ungn
il
aiba
hwan
ega
ray
angd
idi
ri
kana
dal
ahpe
nge
jawa
nta
hant
uju
anma
nus
ia
s
eba
gai
mah
lukTu
hanYa
ngMa
hae
sa.
2.
Kema
nus
iaa
nYa
ngAd
ild
anBe
rad
ab,Ke
man
usi
anbe
ras
ald
ari
kat
ama
nus
iay
ait
uma
hlu
kya
ng
be
rbu
day
ade
nga
nme
mil
i
kipo
ten
sipi
ki
r,r
asa
,ka
rsad
anc
ipt
a.Po
ten
sii
tuy
angme
ndu
duk
kan
ma
nus
iapa
dat
ingk
ata
nma
rta
baty
angt
inggiy
angme
nya
dar
ini
l
ai-
nil
aid
ann
orma
nor
ma.
Ke
man
usi
aand
apa
tdi
art
ika
nse
baga
iha
kik
atd
ans
ifa
t-s
ifa
tkh
asma
nus
ias
esu
aid
enga
n
ma
rta
bat
.
3.
Per
sat
uanI
ndo
nes
ia.
Per
sat
uanme
nga
ndu
ngpe
nge
rti
anbe
rsa
tun
yabe
rma
cam-
mac
amc
ora
k
y
angbe
ran
ekar
aga
m me
nja
dis
atuk
ebu
lat
an.Pe
rsa
tua
nIn
don
esi
ada
lams
il
ake
tigai
ni
me
nca
kuppe
rsa
tua
nda
lama
rtii
deo
logi
,po
li
ti
k,e
kon
omi
,so
sia
lbu
day
ada
nke
ama
nan
.
Pe
rsa
tua
nIn
don
esi
aia
lahpe
rsa
tua
nba
ngs
aya
ng me
ndi
amis
elu
ruhwi
l
aya
hIn
don
esi
a.
Pe
rsa
tua
nIn
don
esi
ame
rupa
kanf
akt
ory
angd
ina
misd
ala
mke
hid
upa
n.
4.
Ker
aky
ata
nYa
ngDi
pi
mpi
nOl
ehHi
kma
tKe
bij
aks
aaa
nda
lam Pe
rmu
sya
war
ata
n/Pe
rwa
kil
an.
Ra
kya
tme
rupa
kans
eke
lompo
kma
nus
iay
angbe
rdi
amd
ala
msa
tuwi
l
aya
hne
gar
ate
rte
ntu
.
De
nga
nsi
l
ain
ibe
rar
tiba
hwa ba
ngs
aIn
don
esi
a me
nga
nuts
ist
em d
emo
kra
siy
ang
me
nempa
tka
nra
kya
tdi
pos
isi
ter
tin
ggi
dal
amh
ira
rki
kek
uas
aan
.
5
.Ke
adi
l
anSo
sia
lBa
giSe
lur
uhRa
kya
tIn
don
esi
a.Ke
adi
l
ans
osi
albe
rar
tik
ead
il
any
angbe
rla
ku
d
ala
mma
sya
rak
atd
ise
gal
abi
dan
gke
hid
upa
n,ba
ikma
ter
ii
lma
upu
nspi
ri
tua
l.Se
lur
uhr
aky
at
I
ndo
nes
iabe
rar
tiu
ntu
kse
tia
por
angy
angme
nja
dir
aky
atI
ndo
nes
iat
anpat
erk
ecu
ali
.Ad
apu
n
ma
knad
anma
ksu
dis
til
ahbe
rad
abpa
das
il
ake
dua
,“Ke
man
usi
aany
angad
ild
anbe
rad
ab”
y
ait
ute
rla
ksa
nan
yape
nje
lma
anu
nsu
r-u
nsu
rha
kik
atma
nus
ia,j
iwar
aga
,ak
al,r
asa
,ke
hen
dak
,
s
ert
asi
fatk
odr
at pe
rse
ora
nga
nda
n ma
khl
uk Tu
han Ya
ng Ma
ha Es
a.Ha
lde
mik
ian
d
il
aks
ana
kand
ala
mupa
ya pe
nye
len
gga
raa
nke
hid
upa
nbe
rba
ngs
ada
nbe
rne
gar
aya
ng
be
rma
rta
batt
inggi
.

KESI
MPULAN
Be
rda
sar
kanu
rai
and
iat
as,ma
kad
apa
tdi
si
mpu
lka
nse
baga
ibe
rik
ut:
a
.Pa
nca
sil
ada
net
ikaa
dal
ahd
uah
aly
angt
ida
kda
patd
ipi
sah
kank
are
name
rupa
kans
uat
u
s
ist
emy
angme
mbe
ntu
ksa
tuk
esa
tua
nya
ngu
tuh
,sa
li
ngbe
rka
ita
nsa
tud
enga
nya
ngl
ai
n
y
angd
ija
dik
anpe
doma
nda
lamk
ehi
dupa
nbe
rma
sya
rak
at,be
rba
ngs
ada
nbe
rne
gar
a.
b.
Impl
eme
nta
siPa
nca
sil
ase
baga
isi
ste
met
ikad
apa
tte
rwu
juda
pabi
l
ape
mer
int
ahd
an
ma
sya
rak
atd
apa
tme
ner
apk
ann
il
ai
-ni
l
aiy
anga
dad
ala
mpa
nca
sil
ade
nga
nme
nge
depa
nka
n
pr
ins
ipk
ese
imba
nga
nan
tar
aha
kda
nke
waj
iba
n.

SARAN
1
.Pa
nca
sil
ahe
nda
kny
ame
nja
did
asa
rda
npe
doma
nba
giBa
ngs
aIn
don
esi
ada
lambe
rsi
kapd
an
be
rti
ngk
ahl
akus
ehi
nggan
ant
iny
aak
ant
erwu
judma
sya
rak
ata
dild
anma
kmu
rse
sua
ide
nga
n
t
uju
ann
ega
rai
tus
end
iri
.
2.
Pad
ase
tia
pse
ndi
-se
ndi
keh
idu
panma
sya
rak
at,h
aru
sse
nat
ias
ame
ner
apk
ann
il
ai
-ni
l
aipa
nca
sil
a
ba
ikd
ala
mke
hid
upa
nse
har
i-h
arima
upu
nda
lamk
ehi
dupa
nbe
rba
ngs
ada
nbe
rne
gar
ase
hin
ga
t
erwu
judpe
ril
akue
tik
aya
ngme
nju
nju
ngt
inggin
il
aimo
ral
i
tass
eba
gaipe
rwu
jud
and
aric
irid
an
k
epr
iba
dia
nda
riBa
ngs
aIn
don
esi
a.

DAFTARPUSTAKA

Amr
i,SR.
(2020)
.Pa
nca
sil
ase
baga
isi
ste
met
ika
,Ju
rna
lVo
iceo
fMi
dwi
fer
y,Ko
taPa
lopo

Su
rat
man
,WW.
(2020)
.Pa
nca
sil
aSe
baga
iNi
l
aiDa
sarFu
nda
men
tal
Bagi
Ban
gsaDa
nNe
gar
a.
h
ttps
://
mah
asi
swa
ut.
com/
pan
cas
il
a-s
eba
gai
-ni
l
ai-
das
ar-
fun
dame
nta
l-ba
gi-
ban
gsa
-da
n-n
ega
ra,

d
iak
sespa
d 1No
a1 vembe
r2021pu
kul
20.
43WI
B