‫سک‬

‫دو قرن وت‬

‫سرگذشت حوادث و اوضاع تاریخی ایران در دو قرن‬
‫اول اسل م از حمله عرب تا ظهور دولت طاهریان‬

‫حلس‬
‫دکتر عبدا ین زرین‌کوب‬
 ‫نوکوب‬
‫عبدالحسین زری ک‌‬

‫دو قرن سکوت‬

‫سرگذشت حوادث و اوضاع تاریخی ایران در دو قرن‬
‫اول اسل م از حمله عرب تا ظهور دولت طاهریان‬

‫چاپ اول‪ ۱۳۳۰ :‬جامعه لیسانسیه‌هاهای دانشسرای عالی‬ ‫‪‬‬

‫چاپ دوم‪ :‬ویرایش دوم ‪ ۱۳۳۶‬انتشارات امیر کبیر‬ ‫‪‬‬
‫نشر الکترونیکی‪ :‬پاییز ‪۱۳۸۹‬‬ ‫‪‬‬
‫صفحه‌هآرایی و آماده‌هاسازی‪ :‬فراهاد ا‪ .‬ایمان امینی‬ ‫‪‬‬

‫‪http://BertrandRussell.mihanblog.com‬‬
‫‪farhad_1984@ymail.com‬‬
 ‫فهرست مطالب‬
‫مختصری درباره نویسنده و این وکتاب ‪13...................................‬‬

‫مقدمه چاپ دو م ‪25...................................................................‬‬

‫چند اعتراف از نویسنده ‪31........................................................‬‬

‫فرمانروایان صحرا ‪35.................................................................‬‬

‫رو‌زیاهای آرام ‪35..........................................................................‬‬
‫صحرانشینان ‪37..........................................................................‬‬
‫حیره ‪41......................................................................................‬‬
‫بنی لخم ‪44.................................................................................‬‬
‫یاهاماوران ‪51................................................................................‬‬
‫پادشایاهان حمیر ‪54......................................................................‬‬
‫رقابتهای بازرگانی ‪56..................................................................‬‬
‫اصحاب اخدود ‪59.....................................................................‬‬
‫اصحاب فیل ‪62..........................................................................‬‬
‫ذی یزن ‪65.................................................................................‬‬
‫سیف ذی یزن ‪70........................................................................‬‬
‫ویاهرز دیلمی ‪74..........................................................................‬‬
‫کشته شدن سیف ذی یزن ‪77.....................................................‬‬
‫ایرانیان در یمن ‪79......................................................................‬‬

‫توفان و ریگ ‪87.......................................................................‬‬

‫پیام محمد ‪87............................................................................‬‬
‫آیین تازه ‪89..............................................................................‬‬
‫دستبرد تازیان ‪90.......................................................................‬‬
‫بسیج جنگ ‪91..........................................................................‬‬
‫در قادسیه ‪95.............................................................................‬‬
‫فرجام جنگ ‪100.......................................................................‬‬
‫بسوی مدائن ‪102......................................................................‬‬
‫فتح مدائن ‪104..........................................................................‬‬
‫جنگ جلول ء ‪106.....................................................................‬‬
‫شوشتر و شوش ‪109.................................................................‬‬
‫در باب خیانت ‪114...................................................................‬‬
‫آخرین نبرد ‪116........................................................................‬‬
‫فتح نهاوند ‪119.........................................................................‬‬

‫آتش خاموش ‪121.....................................................................‬‬

‫آغاز یک فاجعه ‪121..................................................................‬‬
‫تیاهای محلی ‪127.............................................................‬‬
‫مقاوم ‌‬
‫قتل عمر ‪130.............................................................................‬‬
‫رفتار فاتحان ‪135......................................................................‬‬
‫یامیه ‪141..................................................................‬‬
‫موالی و بن ‌‬
‫ییاها ‪143...................................................................‬‬
‫برتری ایران ‌‬
‫قیام مختار ‪146..........................................................................‬‬
‫حجاج ‪155................................................................................‬‬
‫عبدالرحمن ‪160........................................................................‬‬
‫خروج زید بن علی ‪164............................................................‬‬
‫یحیی بن زید ‪167.....................................................................‬‬
‫ییاها ‪170...................................................................‬‬
‫سقوط امو ‌‬

‫زبان گمشده ‪173.......................................................................‬‬

‫نغم‌هیاهای کهن ‪173....................................................................‬‬
‫پیام تازه ‪175.............................................................................‬‬
‫زبان گمشده ‪177.......................................................................‬‬
‫کتاب سوزی ‪179......................................................................‬‬
‫نقش دیوان ‪183.........................................................................‬‬
‫آغاز سکوت ‪185......................................................................‬‬
‫فریاد خاموشان ‪187...................................................................‬‬
‫آیاهنگ پارسی ‪191.....................................................................‬‬
‫تران‌های در بصره ‪195................................................................‬‬
‫سرود در بلخ ‪197......................................................................‬‬

‫درفش سیاه ‪199........................................................................‬‬

‫بامداد رستاخیز ‪199....................................................................‬‬
‫آشفتگی اوضاع ‪202....................................................................‬‬
‫ابومسلم ‪204...............................................................................‬‬
‫انحطاط عرب ‪208......................................................................‬‬
‫سیا‌هجامگان ‪212.........................................................................‬‬
‫واقعه زاب ‪216...........................................................................‬‬
‫بهافرید ‪217................................................................................‬‬
‫نگرانی منصور ‪221.....................................................................‬‬
‫فرجام ابومسلم ‪224....................................................................‬‬
‫انتقام ابومسلم ‪228......................................................................‬‬
‫راوندیان ‪230..............................................................................‬‬
‫سنباد ‪232...................................................................................‬‬
‫استادسیس ‪243...........................................................................‬‬
‫شورش در یاهم‌هجا ‪251...............................................................‬‬

‫در آن سوی جیحون ‪255...........................................................‬‬

‫ماورا ء النهر ‪255..........................................................................‬‬
‫خاتون بخارا ‪259........................................................................‬‬
‫قتیبه بن مسلم ‪261.....................................................................‬‬
‫فتح سمرقند ‪263........................................................................‬‬
‫اسحاق ترک ‪269........................................................................‬‬
‫بدار ‪270....................................................................‬‬
‫پیغمبر نقا ‌‬

‫شهر هزار و یک شب ‪281.........................................................‬‬

‫بنای بغداد ‪281...........................................................................‬‬
‫شهر یاهزار و یک شب ‪283..........................................................‬‬
‫خلیفه بغداد ‪286.........................................................................‬‬
‫دولت عباسیان ‪290.....................................................................‬‬
‫برمکیان ‪292...............................................................................‬‬
‫سقوط برامکه ‪300......................................................................‬‬
‫بوزینه زبیده ‪309.........................................................................‬‬
‫برامکه و علویان ‪311..................................................................‬‬
‫علی بن عیسی ‪313.....................................................................‬‬
‫حمزه بن آذرک ‪317...................................................................‬‬
‫در درگاه خلیفه ‪324...................................................................‬‬
‫خاندان سهل ‪326.......................................................................‬‬
‫یاهمه جا شورش ‪327...................................................................‬‬
‫در بغداد ‪328..............................................................................‬‬
‫بازگشت بغداد ‪331.....................................................................‬‬

‫بانگ رستاخیز ‪335....................................................................‬‬

‫رستاخیز ایران ‪335.....................................................................‬‬
‫خرم دینان ‪340...........................................................................‬‬
‫اختل ف روایات ‪343..................................................................‬‬
‫بابک ‪346....................................................................................‬‬
‫روایات مجعول ‪348...................................................................‬‬
‫قیام بابک ‪351.............................................................................‬‬
‫افشین و مازیار ‪353....................................................................‬‬
‫ترکان بغداد ‪356.........................................................................‬‬
‫رقابت امرا ‪360...........................................................................‬‬
‫درباره بابک و افشین ‪362...........................................................‬‬
‫بوزینطیه یا بیزانس ‪363..............................................................‬‬
‫تئوفوبوس ‪365...........................................................................‬‬
‫گیاهای بابک ‪366...................................................................‬‬
‫جن ‌‬
‫جنگ و خدعه ‪368.....................................................................‬‬
‫گرفتاری بابک ‪371.....................................................................‬‬
‫فرجام بابک ‪373.........................................................................‬‬
‫افشین ‪375..................................................................................‬‬
‫اشروسنه ‪377..............................................................................‬‬
‫در خدمت خلیفه ‪381.................................................................‬‬
‫اوضاع خراسان ‪383....................................................................‬‬
‫رقابت طایاهریان ‪386...................................................................‬‬
‫بدگمانی خلیفه ‪389....................................................................‬‬
‫مازیار ‪390..................................................................................‬‬
‫مازیار و طایاهریان ‪393.................................................................‬‬
‫بازی افشین ‪395.........................................................................‬‬
‫خروج مازیار ‪396.......................................................................‬‬
‫دویست و بیست و چهار ‪400....................................................‬‬
‫شکست ‪403...............................................................................‬‬
‫کشف توطئه ‪404........................................................................‬‬
‫دشمنان افشین ‪406.....................................................................‬‬
‫احمد بن ابی دواد ‪409...............................................................‬‬
‫در آذربایجان ‪414.......................................................................‬‬
‫سقوط افشین ‪416.......................................................................‬‬
‫در جستجوی فرار ‪418...............................................................‬‬
‫آغاز توطئه ‪420..........................................................................‬‬
‫محاکمه افشین ‪422.....................................................................‬‬
‫افشین و مازیار ‪429....................................................................‬‬
‫سرانجام افشین ‪432....................................................................‬‬
‫طایاهریان ‪436..............................................................................‬‬

‫جنگ عقاید ‪439........................................................................‬‬

‫نبرد در روشنی ‪439....................................................................‬‬
‫آیین زرتشت ‪441.......................................................................‬‬
‫فساد و اختل ف ‪445...................................................................‬‬
‫آیین مانی ‪446............................................................................‬‬
‫مزدک ‪447..................................................................................‬‬
‫زندقه و تأویل احکام ‪449..........................................................‬‬
‫زروانیان ‪452...............................................................................‬‬
‫شک و حیرت ‪455.....................................................................‬‬
‫آیین عیسی ‪458..........................................................................‬‬
‫آیین بودا ‪459.............................................................................‬‬
‫مشاجرات فلسفی ‪460................................................................‬‬
‫فلسفه ثنویت ‪462.......................................................................‬‬
‫زنادقه ‪466..................................................................................‬‬
‫عبدال بن مقفع ‪469...................................................................‬‬
‫بشار بن برد ‪472.........................................................................‬‬
‫انتشار زندقه ‪473........................................................................‬‬
‫مأمون و مجالس مناظره ‪477.......................................................‬‬
‫مناظره ثنوی ‪479........................................................................‬‬
‫گزارش گمان شکن ‪483.............................................................‬‬
‫گجستک ابالیش ‪487..................................................................‬‬
‫شعوبیان ‪488...............................................................................‬‬

‫پایان یک شب ‪499....................................................................‬‬
‫سا‌لیاهای آخر ‪499......................................................................‬‬
‫نفوذ ترکان ‪501..........................................................................‬‬
‫ستمکاری عمال ‪503...................................................................‬‬
‫فساد حکومت ‪506.....................................................................‬‬
‫وزرا ‪509....................................................................................‬‬
‫ثروت وزرا ‪511..........................................................................‬‬
‫خراج و جزیه ‪513......................................................................‬‬
‫ایاهل ذمه ‪514...............................................................................‬‬
‫خراج ستانی ‪517........................................................................‬‬
‫رسم الجا ء ‪520...........................................................................‬‬
‫آشوب و شورش ‪523.................................................................‬‬
‫عیاران و ریاهزنان ‪523..................................................................‬‬
‫مظالم ‪525...................................................................................‬‬
‫فساد عرب ‪526..........................................................................‬‬
‫بعد از دویست سال ‪530............................................................‬‬
‫یک دورنما ‪531..........................................................................‬‬

‫منابع وکتاب ‪533.........................................................................‬‬

 ‫مختصری درباره نویسنده و این وکتاب‬

‫زندگینامه‬
‫ب ‪ ،‬منتق‪‌،‬د ‪ ،‬تاریخ نگپا‪‌،‬ر ‪ ،‬مولپوی پپژو‪‌،‬ه ‪،‬‬
‫نوکوب ادی ‪‌،‬‬
‫عبدالحسین زری ‪‌،‬‬
‫پژوهشپپگ‪‌،‬ر ‪ ،‬مپپترجم و نویسپپند ٔه ایرانپپی در ‪ ۲۷‬اسپپفند سپپال ‪۱۳۰۱‬‬
‫هجری شمسی در بروجرد دیده به جهان گشو‪‌،‬د ‪ .‬تحصیل ت ابتپپدایی‬
‫را در زادگاه خویش به پایپپان‬
‫بپپپپپر‪‌،‬د ‪ .‬تحصپپپپپیل در دور ٔه‬
‫متوسپپطه را تپپا پایپپان سپپال‬
‫پنجپپم متوسپپطه در بروجپپرد‬
‫ادامه داد و به دنبال تعطیلپپی‬
‫وکل س ششم متوسطه در تنها‬
‫دبیرستان شپپهر بپپرای ادامپپه‬
‫ت ‪ .‬ایپپن‬
‫تحصیل به تهپپران رف ‪‌،‬‬
‫بار رشته ادبی را برگزید و در‬
‫سال ‪ ۱۳۱۹‬تحصیل ت دبیرسپپتانی را بپپه پایپپان بپپر‪‌،‬د ‪ .‬سپپال بعپپد در‬
‫امتحان ورودی دانشکده حقوق دانشگاه تهران با رتبپپه اول پپپذیرفته‬
‫شد ولی بدون این وکه ثبپپت نپپام وکن پ‪‌،‬د ‪ ،‬بپپه بروجپپرد بازگشپپت و بپپه‬
‫ت ‪ .‬در این دوران‬
‫نهای خر‪‌،‬مبآباد و بروجرد پرداخ ‪‌،‬‬
‫تدریس در دبیرستا ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۱۴‬دو قرن سکو ت‬

‫ سهای مختلف از تاریخ و جغرافیا و ادبیپپا ت فارسپپی تپپا عربپپی و‬

‫در ‪‌،‬‬
‫یوکر‪‌،‬د ‪ .‬در همیپپن دوره نخسپپتین‬
‫فلسفه و زبان خارجی را تدریس م ‪‌،‬‬
‫ند «‬
‫وکتاب او به نام ‪»‌،‬فلسف‪‌،‬ه ‪ ،‬شعر یا تاریخ تطور شعر و شاعری در ایرا ‪‌،‬‬
‫در بروجرد منتشر ش‪‌،‬د ‪.‬‬

‫در سال ‪ ۱۳۲۴‬پس از بآنکه در امتحپپان ورودی دانشپپکده علپپوم‬

‫معقول و منقول و دانشکده ادبیا ت حپپائز رتبپپه اول شپپده بپپو‪‌،‬د ‪ ،‬وارد‬
‫رشته ادبیا ت فارسی دانشگاه تهران ش‪‌،‬د ‪ .‬در سال ‪ ۱۳۲۷‬با رتبپپه اول‬
‫دوره لیسانس ادبیا ت فارسی را به پایان رسان‪‌،‬د ‪ ،‬و سال بعد وارد دوره‬
‫دوکتری رشته ادبیا ت دانشگاه تهران گردی‪‌،‬د ‪ .‬درسال ‪ ۱۳۳۴‬از رسپپاله‬
‫نک ( وکپه زیپر نظپر‬
‫دوکتری خود با عنوان ‪)‌،‬نقدالشع‪‌،‬ر ‪ ،‬تاریپخ و اصپول بآ ‪‌،‬‬
‫عالزمان فروزانفر تالیف شده بود بپپا مپپوفقیت دفپپاع وکپپر‪‌،‬د ‪ .‬دوکپپتر‬
‫بدی ‪‌،‬‬
‫نوکوب در سال ‪ ۱۳۳۰‬در وکنار عد‪‌،‬های از فضلی عصپپر همچپپون‬
‫زری ‪‌،‬‬
‫ی ‪ ،‬غلمحسپپین صپپدیقی و عبپپا س‬ ‫ن ‪ ،‬پرویز ناتپپل خپپانلر ‪‌،‬‬
‫محمد معی ‪‌،‬‬
‫زریاب برای مشاروکت در طرح ترجمه مقپپال ت دایر‪‌،‬هالمعپپارف اسپپلم‬
‫‪)‌،‬طبع هلن‪‌،‬د‪‌،‬ک ( ‪ ،‬دعو ت ش‪‌،‬د ‪.‬‬

‫از سال ‪ ۱۳۳۵‬با رتبه دانشیاری وکار خود را دانشگاه تهران بآغپپاز‬
‫ن ‪ ،‬تاریپپخ وکلم و‬
‫وکرد و عهد‪‌،‬هدار تدریس تاریپپخ اسپپل‪‌،‬م ‪ ،‬تاریپپخ ادیپپا ‪‌،‬‬
‫نوکپپوب‬
‫تاریخ تصوف در دانشکد‪‌،‬ههای ادبیا ت و الهیا ت ش‪‌،‬د ‪ .‬دوکتر زری ‪‌،‬‬
‫مختصری درباره نویسنده و این وکتاب ‪۱۵ /‬‬

‫چندی نیز در دانشسرای عالی تهران و دانشکده هن‪‌،‬رهای دراماتیپپک‬

‫ت ‪ .‬دوکپپتر زریپپن وکپپوب از سپپال ‪ ۱۳۴۱‬بپپه بعپپد در‬
‫به تدریس پرداخ ‪‌،‬‬
‫ن ‪،‬‬
‫فواصل تدریس در دانشگاه تهران در دانشپپگا‪‌،‬ههای هن پ‪‌،‬د ‪ ،‬پاوکسپپتا ‪‌،‬‬
‫ت ‪.‬‬
‫ن ‪ ،‬پرینسون و… به تدریس پرداخ ‪‌،‬‬
‫بآوکسفور‪‌،‬د ‪ ،‬سورب ‪‌،‬‬

‫دوکتر زرین وکوب در بسیاری از مجامع و مجالس علمپپی جهپپانی‬

‫شروکت وکرده و به عنوان نماینده ایران به ایپپراد سپپخنرانی پرداختپپه‬
‫ت ‪ .‬از این میان پنجمین‬
‫اس ‪‌،‬‬
‫وکنگره اسپپلمی در بغپپدا‪‌،‬د ‪،‬‬
‫بیسپت و ششپمین وکنگپره‬
‫بین المللی شرقشناسان در‬
‫دهلپپی نپپ‪‌،‬و ‪ ،‬وکنگپپره بیپپن‬
‫المللپپی علپپوم تپپاریخی در‬
‫ن ‪ ،‬وکنگره تاریخ ادیان در‬
‫وی ‪‌،‬‬
‫ژنپپ‪‌،‬و ‪ ،‬مجلپپس بزرگداشپپت‬
‫ن ‪ ،‬وکنگپپره بزرگداشپپت نظپپامی‬
‫حافظ شیرازی در دوشنبه تاجیکستا ‪‌،‬‬
‫گنجوی در ایتالیا و بعد ًا در امریک‪‌،‬ا ‪ ،‬مجمع عمومی سپپردبیران طپپرح‬
‫س ‪ ،‬وکنگپپره بزرگداشپپت‬
‫تاریخ تمدن اقوام بآسپپیای مروکپپزی در پپپاری ‪‌،‬‬
‫خ ‪ ،‬وکنگره جهپپانی بزرگداشپپت خواجپپوی وکرمپپانی در‬
‫مولوی در مونی ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۱۶‬دو قرن سکو ت‬

‫ن ‪،‬‬
‫یهپپای اقپپوام بآسپپیای مروکپپزی در تهپپرا ‪‌،‬‬
‫ن ‪ ،‬و وکنگپپره همکار ‪‌،‬‬
‫وکرمپپا ‪‌،‬‬
‫یشو‪‌،‬د ‪.‬‬
‫تعدادی از این مجالس را شامل م ‪‌،‬‬

‫لهای بآخپپر عمپپر وکتابخپپانه خپپود را بپپه‬

‫دوکتر زرین وکوب در سا ‪‌،‬‬
‫وکتابخانه زادگپپاهش شپپهر بروجپپرد اهپپدا وکپپر‪‌،‬د ‪ .‬وی در ‪ ۲۴‬شپپهریور‬
‫خ ‪ ،‬ادبیپپا ت و تصپپوف در‬
‫لها فعالیت در زمینه تپپاری ‪‌،‬‬
‫‪ ۱۳۷۸‬پس از سا ‪‌،‬‬
‫ت ‪.‬‬
‫سن ‪ ۷۷‬سالگی در تهران دیده از جهان فروبس ‪‌،‬‬

‫بنشناسی ش‌)منتخبی از آثاش‌ر(‬

‫کتا ش‌‬
‫‪ :‌،۱۳۳۰‬دو قرن سکو ت‬ ‫•‬

‫این وکتاب تاریخ دو سده اتفاقا ت بعد از حمله اعراب بپپه ایپپران و‬
‫یباش‪‌،‬د ‪.‬‬
‫گویای اثرا ت نفوذ اعراب و مسلمانان م ‪‌،‬‬

‫‪ :‌،۱۳۴۲‬ارزش میراث صوفیه‬ ‫•‬

‫‪ :‌،۱۳۴۳‬تاریخ مردم ایران بعد از اسلم‬ ‫•‬

‫‪ :‌،۱۳۴۳‬با وکاروان حهّله‬ ‫•‬

‫نقد ادبی و تاریخ ادبیا ت فارسی‬

‫‪ :‌،۱۳۴۶‬بامداد اسلم‬ ‫•‬

‫مختصری درباره نویسنده و این وکتاب ‪۱۷ /‬‬

‫‪ :‌،۱۳۴۸‬وکارنامه اسلم‬ ‫•‬

‫شپپامل مجمپپوعه دسپپتاور‪‌،‬دهای امپپپراتوری اسپپلمی و رشپپد و‬

‫شکوفایی علوم طبیعی در میان فیلسوفان مسلمان در علوم مختلپپف‬
‫یباش‪‌،‬د ‪.‬‬
‫ تک ( م ‪‌،‬‬
‫ی ‪ ،‬فیزیک و ریاضیا ‪‌،‬‬
‫‪)‌،‬جب‪‌،‬ر ‪ ،‬شیم ‪‌،‬‬

‫‪ :‌،۱۳۴۹‬از وکوچه رندان‬ ‫•‬

‫در خصوص بحث و بررسی و نقد اشعار حافظ شپپیراز و تشپپریح‬

‫یباش‪‌،‬د ‪.‬‬
‫شرایط سیاسی و اجتماعی شیراز در ‪‌،‬زمان شاه مسعود م ‪‌،‬‬

‫‪ :‌،۱۳۵۳‬فرار از مدرسه‬ ‫•‬

‫درباره غزالی‬

‫‪ :‌،۱۳۵۴‬تاریخ در ترازو‬ ‫•‬

‫وکتابی در حوزه تاریخ نگاری‬

‫‪ :‌،۱۳۵۶‬تاریخ مردم ایران پیش از اسلم‬ ‫•‬

‫‪ :‌،۱۳۵۷‬جستجو در تصهّوف ایران‬ ‫•‬

‫‪ :‌،۱۳۶۳‬سیری در شعر فارسی‬ ‫•‬

‫بحثی انتقادی در شعر فارسی و تحهّول بآن با نمون‪‌،‬ههایی از شپپعر‬

 ‫‪ / ۱۸‬دو قرن سکو ت‬

‫شاعران‬

‫‪ :‌،۱۳۶۴‬سهّر نی‬ ‫•‬

‫نقد و شرح تحلیلی و تطبیقی مثنوی معنوی‬

‫‪ :‌،۱۳۶۶‬بحر در وکوزه‬ ‫•‬

‫ص‪‌،‬هها و تمثیل ت مثنوی معنوی‬

‫نقد و تفسیر ق هّ‬

‫‪ :‌،۱۳۶۹‬در قلمرو وجدان‬ ‫•‬

‫شهپایی نظیپ‪‌،‬ر‪:‬‬
‫ن ‪ ،‬و اسپپاطیر و شپامل بخ ‪‌،‬‬
‫سیری در عقای‪‌،‬د ‪ ،‬ادیپا ‪‌،‬‬
‫پندا‪‌،‬رهای از یاد رفته و میراث هندوان و اسطوره یا تاریخ و نفپپوذ در‬
‫یباش‪‌،‬د ‪ .‬فصل بآغپپازین وکتپپاب بپپا‬
‫ادوار ما قبل تاریخ عقاید و دیانا ت م ‪‌،‬‬
‫ت ! و جپپوابی‬
‫ن ؟ مسپپأله اینسپ ‪‌،‬‬
‫یگرد‪‌،‬د‪ :‬بودن یا نبود ‪‌،‬‬
‫این عبار ت بآغاز م ‪‌،‬‬
‫یجوید برای بآنست وکه مطمئن شپپود ایپپن‬
‫وکه پرسشگر حیر ت زده م ‪‌،‬‬
‫ل هیچ معنی و هپپدف‬
‫یارزد و زندگی وی اص ً‬
‫بودن بآیا به زحمتش م ‪‌،‬‬
‫دارد یا بآنکه جز توالی وکودوکی و جوانی و پیری وکه سرانجام به عپپدم‬
‫محض منتهی گردد چیزی نیست…‬

‫‪ :‌،۱۳۷۰‬پله پله تا ملقا ت خدا‬ ‫•‬

‫ک ‪ ،‬و اندیشپپه مولنپ‪‌،‬ا ‪ .‬و نیزنحپپوه بآشپپنایی بپا‬

‫ی ‪ ،‬سپپلو ‪‌،‬‬
‫درباره زند ‪‌،‬‬
‫مختصری درباره نویسنده و این وکتاب ‪۱۹ /‬‬

‫شمس تبریزی و چگونگی اثر پذیری روحی و طوفان تصوفی وکه در‬
‫وی عارض گردیپپد و نیپپز اطلعپپا ت بپپا ارزشپپی در مپپورد وکپپودوکی و‬
‫نوجوانی مولنا و نیز شرح احوال ت شاگردان معروفش حسام الپپدین‬
‫یباش‪‌،‬د ‪.‬‬
‫چلبی و صلح الدین زروکوب م ‪‌،‬‬

‫‪ :‌،۱۳۷۲‬پیر گنجه در جستجوی ناوکجابآباد‬ ‫•‬

‫در خصوص شرح حال زندگی نظامی گنجوی و بررسی اشپپعار و‬

‫یباش‪‌،‬د ‪.‬‬
‫بآثار وی و نیز شرح تفصیلی تاریخ بآن دوران م ‪‌،‬‬

‫‪ :‌،۱۳۷۳‬روزگاران ایران‬ ‫•‬

‫تاریخ ایران از بآغاز تا سقوط سلطنت پهلوی‬

‫کتاب دو قرن سکوت‬

‫ تد «‪ ، ‌،‬تاریخ حوادث سیاسی و اجتمپپاعی ایپپران در‬
‫‪»‌،‬دو قرن سکو ‪‌،‬‬
‫ت ‪ ،‬بآنچه پس از سقوط دولپپت ساسپپانی تپپا‬
‫دو سده بآغازین اسلم اس ‪‌،‬‬
‫روی وکار بآمدن دودمان طاهریان ‪)‌،‬نخستین دودمپپان ایرانپپی پپپس از‬
‫ت ‪.‬‬
‫اسل‪‌،‬مک ( بر ایران گذش ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۲۰‬دو قرن سکو ت‬

‫نمایه و ویژگی متفاوت‬

‫درو ش‌‬
‫خنویسان بپپه‬
‫تاریخ این دو قرن ر‪‌،‬ا ‪ ،‬پیش از این نویسندگان و تاری ‪‌،‬‬
‫اجمال و اختصار بیان وکردند و فقط به ذوکر این مطلب اوکتفا وکردنپپد‬
‫ن ‪ ،‬ایپپران در زیپر سپلطه تازیپپان بپود و‬
‫وکه در تمام مد ت این دو قپر ‪‌،‬‬
‫چنان تحت استیلی اعراب قرار داشت وکه مردم ایران حتی خپپط و‬
‫زبان خود را فراموش وکردن‪‌،‬د ‪ .‬در صورتی وکه وکه این دو قپپرن روزگپپار‬
‫ت ‪ .‬قیا‪‌،‬مهپپای بپپزرگ در طپپی‬
‫شهای مهم بود‪‌،‬ه اس ‪‌،‬‬
‫بها و وکشمک ‪‌،‬‬
‫انقل ‪‌،‬‬
‫ینظیپپری ماننپد‬
‫بآن پدیپد بآمپد‪‌،‬ه اسپت و حپپوادث مهپپم و شپگرف ب ‪‌،‬‬
‫جریانا ت ابومسلم و مقنع و بابک و مازیار و افشین در این روزگار به‬
‫ت ‪ .‬عقاید و افکار تازه ماننپپد‬
‫صحنه حوادث تاریخ ایران پای نهاد‪‌،‬ه اس ‪‌،‬‬
‫تهای مهپم ماننپپد نهضپت شپپعوبیه و‬
‫بآیین شپیعه و زیپدیه و نهضپ ‪‌،‬‬
‫سیا‪‌،‬هجامگان و سپیدجامگان و سرخ جامگان در این روزگپپاران روی‬
‫ت ‪.‬‬
‫نمود‪‌،‬هاس ‪‌،‬‬

‫مشکلت چاپ و نشر‬

‫ند «‬
‫ تد « ابتدا به صور ت پاورقی در نشپپریه ‪»‌،‬مهرگپپا ‪‌،‬‬
‫‪»‌،‬دو قرن سکو ‪‌،‬‬
‫ید « منتشر ش‪‌،‬د ‪ .‬و بعد در‬
‫ارگان ‪»‌،‬جامعه لیسانسی‪‌،‬ههای دانشسرای عال ‪‌،‬‬
‫سال ‪ ۱۳۳۰‬برای نخستین بپپار بپپه صپپور ت وکتپپاب توسپپط ‪»‌،‬جپپامعه‬
‫مختصری درباره نویسنده و این وکتاب ‪۲۱ /‬‬

‫ید « منتشر ش‪‌،‬د ‪.‬‬

‫لیسانسی‪‌،‬ههای دانشسرای عال ‪‌،‬‬

‫پس از نخستین انتشار در ‪‌،‬زمان پهلوی دو‪‌،‬م ‪ ،‬به سرعت چاپ اول‬
‫یدهپپد تپپا‬
‫نوکوب به تجدید چاپ رضایت نم ‪‌،‬‬
‫یشو‪‌،‬د ‪ .‬دوکتر زری ‪‌،‬‬
‫نایاب م ‪‌،‬‬
‫نوکپپوب‬
‫در فرصت مناسب به تجدید نظر دربار ٔه وکتپپاب بپپپرداز‪‌،‬د ‪ .‬زری ‪‌،‬‬
‫یوکنپپد و منپپابع متعپپدد را از‬
‫ن ‪ ،‬پنج سال وقت و انرژی صپپرف م ‪‌،‬‬
‫جوا ‪‌،‬‬
‫یگذارنپپد تپپا در اردیبهشپپت ‪ ۱۳۳۶‬متپپن گسپپترش یپپافته و‬
‫دیده م ‪‌،‬‬
‫یشپپو‪‌،‬د ‪ .‬او‬
‫تجدید نظر شد ٔه اثر از سوی انتشارا ت امیروکبیر منتشپپر م ‪‌،‬‬
‫در مقدمه ویرایپپش دو‪‌،‬م ‪ ،‬برخپپی از انتقپپادا ت ویرایپپش اول وکتپپاب را‬
‫یدان پ‪‌،‬د ‪ .‬از فروردیپپن‬
‫ناشی از جوانی و تعصب خپپود در بآن هنگپپام م ‪‌،‬‬
‫ تد « از چپپاپ دوم بپه بعپپد تغییپپر نکپرد و‬
‫‪ ۱۳۳۶‬متن ‪»‌،‬دو قرن سکو ‪‌،‬‬
‫ت ‪»‌، .‬دو قپپرن‬
‫پهای بعدی بپپر پپپایه همیپپن متپپن انجپپام شد‪‌،‬هاسپ ‪‌،‬‬
‫چا ‪‌،‬‬
‫ تد « پپس از انقلب بطپور رسپمی توسپط انتشپارا ت جاویپدان‬
‫سپکو ‪‌،‬‬
‫عبآوری شپد‪ . ‌،‬سپرانجام پپس از‬
‫منتشر شد وکه هفته بعد از انتشار جم ‪‌،‬‬
‫ تد « مجپپوز چپپاپ‬
‫ب ‪ ،‬وکتاب ‪»‌،‬دو قرن سکو ‪‌،‬‬
‫گذشت بیست سال از انقل ‪‌،‬‬
‫‪۱‬‬
‫ن ‪ ،‬چاپ نهم بآن را منتشر وکر‪‌،‬د ‪.‬‬
‫گرفت و انتشارا ت سخ ‪‌،‬‬

‫یپدیا فارسی و جپپا‪‌،‬مجم بآنلیپپن و فرهنپپگ نپپا‪‌،‬مبآوران‬

‫در تهیه مطالب از ویک ‪‌،‬‬ ‫‪۱‬‬
‫انتشارا ت طلیی استفاده شده است ‪.‬‬
 ‫‪ / ۲۲‬دو قرن سکو ت‬

‫سخنی با خوانندگان‬
‫نسخه الکترونیکی این وکتاب اوکنون با تنظیمی جدید و با حفپپظ‬
‫یگیپپر‪‌،‬د ‪ .‬از‬
‫ب ‪ ،‬در اختیار خوانندگان گرامی قرار م ‪‌،‬‬
‫‪‌،‬امانت در اصل مطل ‪‌،‬‬
‫ثها و تحقیقپپاتی وکپپه‬
‫بآنجایی وکه موضوع اسلم بآوردن ایرانیان و بح ‪‌،‬‬
‫ت ‪ ،‬بپد ندیپدیم بپرای‬
‫در این زمینه شده بسیار با هپپم متنپپاقض اسپ ‪‌،‬‬
‫م ‪.‬‬
‫شتری را در این زمینه معرفی وکنی ‪‌،‬‬
‫نتر شدن موضوع منابع بی ‪‌،‬‬
‫روش ‪‌،‬‬

‫نوکوب بپپرای نوشپپتن‬

‫علوه بر منابع دست اولی وکه زنده یاد زری ‪‌،‬‬
‫نها به فارسپپی نیپپز‬
‫نها استفاده وکرده و امروز بیشتر بآ ‪‌،‬‬
‫این وکتاب از بآ ‪‌،‬‬
‫بهای تحقیقی زیپپر هپپم مراجعپپه‬
‫یتوان به وکتا ‪‌،‬‬
‫ت ‪ ،‬م ‪‌،‬‬
‫ترجمه شده اس ‪‌،‬‬
‫وکر‪‌،‬د ‪.‬‬

‫ ته‪‌،‬اد « جلد ‪. ۲‬‬

‫تاریخ مردم ایران ‪»‌،‬وکشمکش با قدر ‪‌،‬‬ ‫•‬

‫ی ‪،‬‬
‫برتولد اشپول‪‌،‬ر ‪ ،‬تاریخ ایپپران در قپپرون نخسپپتین اسپپلم ‪‌،‬‬ ‫•‬
‫ی ‪.‬‬
‫ل ‪ ،‬ترجمه فلطور ‪‌،‬‬
‫جلد او ‪‌،‬‬

‫ف ‪،‬‬
‫س پ‪‌،‬ن‪‌،‬ی‪‌،‬ک ‪‌،‬‬
‫ی ‪‌، .‬وکو‪‌،‬ل ‪‌،‬‬
‫ش پ‪‌،‬ت‪‌،‬ه ‪‌،‬بآ ‪ .‬ا ‪‌،‬‬
‫ن ‪‌، /‬نو ‪‌،‬‬
‫ش ‪‌،‬تاز‪‌،‬یا ‪‌،‬‬
‫س‪‌،‬تا‪‌،‬ن‪‌،‬ه ‪‌،‬یور ‪‌،‬‬
‫ن در بآ ‪‌،‬‬
‫ا‪‌،‬یرا ‪‌،‬‬ ‫•‬
‫ی ‪.‬‬
‫ترجمه محمدرفیق یحیای ‪‌،‬‬
‫مختصری درباره نویسنده و این وکتاب ‪۲۳ /‬‬

‫امید است به این وکتاب با دیپپده تحقیپپق و بپپه دور از تعصپپب و‬

‫پیش داوری بنگری‪‌،‬د ‪.‬‬

‫‌فرهاد ا‪.‬‬

‫‪Farhad_1984@ymail.‌ com‬‬
 ‫مقدمه چاپ دو م‬
‫ینویسپپد ال وکپپه‬
‫چنان دیدم وکه هیچکس وکتابی نم ‪‌،‬‬
‫چون روز دیگر در بآن بنگرد گوی‪‌،‬د‪ :‬اگر فلن سپخن‬
‫چنان بودی بهتر گشتی و اگپپر فلن وکلمپپه بپپر بآن‬
‫ی ‪.‬‬
‫کتپپپپپپر بآمپپپپپپد ‪‌،‬‬
‫افپپپپپپزوده شپپپپپپدی نی ‪‌،‬‬
‫عماد وکاتب‬ ‫نقل ا‪‌،‬ز‪:‬‬

‫ب ‪ ،‬برای چاپ تپپاز‪‌،‬های وکپپرد‪‌،‬م ‪ ،‬روا‬

‫در تجدید نظری وکه درین وکتا ‪‌،‬‬
‫یهیچ وکاسپپتی و فزونپپی چپپاپ‬
‫ندیدم وکه همان وکتاب نخستین ر‪‌،‬ا ‪ ،‬ب ‪‌،‬‬
‫م ‪ .‬وکیست وکه بعد از چند سال وکتابی را وکه نوشته اسپپت بنگپپرد و‬
‫وکن ‪‌،‬‬
‫در بآن جای اضافه و نقصان نبین‪‌،‬د ؟ تنه‪‌،‬ا ‪ ،‬نه همین امثال عماد وکپپاتب‬
‫به این وسوا س خاص دچار بوده انپ‪‌،‬د ‪ ،‬وکپپه بسپپیاری از مپپردم دربپپاره‬
‫ن ‪ ،‬اگر فقپپط‬
‫وکا‪‌،‬رهایی وکه وکرد‪‌،‬هاند همین شیوه را دارن‪‌،‬د ‪ .‬اما محرک م ‪‌،‬‬
‫یوکپپردم وکپپه بعضپپی‬
‫وسوا س خاطری بو‪‌،‬د ‪ ،‬شاید بپپه همیپپن اوکتفپپا م ‪‌،‬‬
‫ تهپا را پیپش و پپس بپبر‪‌،‬م ‪ .‬در‬
‫تها را جابجا وکنپم و بعضپی عبار ‪‌،‬‬
‫لغ ‪‌،‬‬
‫یوکنند بسیار وکسان بیش از این وکپپاری‬
‫تجدید نظری وکه در وکتابی م ‪‌،‬‬
‫یوکنن‪‌،‬د ‪ .‬اما من ترتیب و شپپیوه وکتپپاب اول را برهپپم زدم و وکپپاری‬
‫نم ‪‌،‬‬
‫ن ‪ ،‬در بپپاب‬
‫م ‪ .‬از بآنچه سخن شناسان و خپپرده گیپپرا ‪‌،‬‬
‫دیگر پیش گرفت ‪‌،‬‬
‫ن ‪ ،‬هرچه را وارد دیدم بپپه منپپت پپپذیرفتم و در‬
‫چاپ سابق گفته بود ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۲۶‬دو قرن سکو ت‬

‫بآن نظر وکرد‪‌،‬م ‪ .‬در جپپایی وکپپه سپپخن از حقیقپپت جپپویی اسپپت چپپه‬
‫ضرور ت دارد وکه من بیهوده از بآنچه سابق بپپه خطپپا پنداشپپتم دفپپاع‬
‫وکنم و عبث لجاج و عناد ناروا ورز‪‌،‬م ؟ از ایپپن ر‪‌،‬و ‪ ،‬دریپپن فرصپپتی وکپپه‬
‫برای تجدید نظر پیش بآم‪‌،‬د ‪ ،‬قلپپم برداشپپتم و در وکتپپاب خپپویش بپپر‬
‫هرچپپه مشپپکوک و تاریپپک و نادرسپپت بپپو‪‌،‬د ‪ ،‬خپپط بطلن وکشپپید‪‌،‬م ‪.‬‬
‫بسیاری از این موارد مشکوک و تاریک ج‪‌،‬اهایی بود وکپپه مپپن در بآن‬
‫ب ‪ ،‬نتوانسته بودم به عیب و‬
‫یدانم از خامی یا تعص ‪‌،‬‬
‫روزگار گذشت‪‌،‬ه ‪ ،‬نم ‪‌،‬‬
‫ن ‪ ،‬چنپپان‬
‫م ‪ .‬در بآن روزگارا ‪‌،‬‬
‫گناه و شکست ایران به درست اعتراف وکن ‪‌،‬‬
‫روح من از شور و حماسه لبریز بود وکه هرچه پاک و حپپق و مینپپوی‬
‫ن ایران – ایران باستانی را‬
‫یدانستم و هرچه را از بآ ِ‬
‫بود از بآن ایران م ‪‌،‬‬
‫لهایی‬ ‫یگویم – نبود زشت و پست و نادرست م ‪‌،‬‬
‫یشپپمرد‪‌،‬م ‪ .‬در سپپا ‪‌،‬‬ ‫م ‪‌،‬‬
‫ ت ‪ ،‬دمی از وکار و‬
‫وکه پس از نشر بآن وکتاب بر من گذشت و در بآن مد ‪‌،‬‬
‫ن ‪ ،‬غافل نبپپودم در ایپپن رأی‬
‫اندیشه در باب همین دوره از تاریخ ایرا ‪‌،‬‬
‫ت ‪ ،‬خللی افتپپا‪‌،‬د ‪ .‬خطپپای ایپپن گمپپان‬
‫ن ‪ ،‬چنانکه شایسته اس ‪‌،‬‬
‫ناروای م ‪‌،‬‬
‫م ‪ .‬بآخر عهپپد و پیمپپانی وکپپه مپپن بپپا‬
‫خطای تعصب بآمیز را جبران وکن ‪‌،‬‬
‫خواننده این وکتاب دارم بآن نیست وکپپه دانسپپته یپپا ندانسپپت‪‌،‬ه ‪ ،‬تاریپپخ‬
‫م ‪ ،‬عهد و پیمپان مپن‬
‫گذشته را به زرق و دروغ و غرور و فریب بیالی ‪‌،‬‬
‫بآنست وکه حقیقت را بجویم و بآن را از هرچه دروغ و غپپرور و فریپپب‬
‫م ‪ .‬در این صور ت ممکن نبپپود وکپپه بپپر بآنچپپه در وکتپپاب‬
‫است جدا وکن ‪‌،‬‬
‫مقدمه چاپ دوم ‪۲۷ /‬‬

‫یدیپپدم از خپپامی و سپپتیزه رویپپی‬

‫خپپویش نادرسپپت و مشپپکوک م ‪‌،‬‬
‫ش ‪ ،‬خط بطلن نکشم و خوانند‪‌،‬های را وکه شپاید بپر سپخن مپن‬
‫خوی ‪‌،‬‬
‫یورزد با خویشتن به گمراهی بکشانم‪. ‌،‬‬
‫بیش از حد ضرور ت اعتماد م ‪‌،‬‬

‫یشپپمرد‪‌،‬م ‪،‬‬
‫این حقیقت طلپپبی وکپپه مپپن بآن را شپپعار خپپویش م ‪‌،‬‬
‫یبایسپپت بآنچپپه را در ایپپن‬
‫ت‪ :‬م ‪‌،‬‬
‫وظیفه دیگری نیز بر عهده من داشپ ‪‌،‬‬
‫م ‪.‬‬
‫وکتاب مبهم و مجمل گذاشته بود‪‌،‬م ‪ ،‬بپپه پپپا س حقیقپپت روشپپن وکن ‪‌،‬‬
‫خواننده جوانی وکه بآن وکتاب سابق مرا خوانده بو‪‌،‬د ‪ ،‬در ذهن خپپویش‬
‫نها جوابی نداده بود‪‌،‬م ‪.‬‬
‫یداشت وکه من در بآنج‪‌،‬ا ‪ ،‬بدا ‪‌،‬‬
‫شهایی م ‪‌،‬‬
‫پرس ‪‌،‬‬

‫سبب سقوط و شکست ساسپپانیان چپپه بپپو‪‌،‬د ‪ ،‬چپپه روی داد وکپپه‬
‫گ ‪ ،‬سرنوشت تمدنی چنان عظیم و باشپپکوه را‬
‫صحرانوردان وکم فرهن ‪‌،‬‬
‫ن ‪ ،‬وکه تاریخ نویسان اخیر مپپا در بپپاب‬
‫بر دست گرفتن‪‌،‬د ؟ درین دو قر ‪‌،‬‬
‫بآن سپپکو ت وکرد‪‌،‬هانپپد چپپه سپپبب داشپپت وکپپه زبپپان فارسپپی چپپون‬
‫ینشان مان‪‌،‬د ؟ در بآن مد ت وکه شمشیر زنان ایران‬
‫گمشد‪‌،‬های ناپیدا و ب ‪‌،‬‬
‫یشوریدند و با عربان و مسلمانان جنپپگ و‬
‫به هر بهان‪‌،‬های بر تازیان م ‪‌،‬‬
‫یوکردند مغان و موبدان در برابر بآیین مسلمانی چگونه بحپپث‬
‫پیکار م ‪‌،‬‬
‫یگذشپت‬
‫لها را وکه بر هر خپپاطری م ‪‌،‬‬
‫یوکردن‪‌،‬د ؟ اینگونه سؤا ‪‌،‬‬
‫و جدل م ‪‌،‬‬
‫م ‪ .‬امپپا در چپپاپ نخسپپتین‬
‫لزم بپود وکپه در بآن وکتپپاب جپپواب بگپپوی ‪‌،‬‬
‫پیرامون این مسائل نگشته بودم تا مگر به هنگام فرصت در مجلدی‬
 ‫‪ / ۲۸‬دو قرن سکو ت‬

‫لها پاسخ بگویم… و هنگامی وکه بپپه تجدیپپد نظپپر در‬

‫دیگر بدان سؤا ‪‌،‬‬
‫م ‪ ،‬تا بآن را برای چاپ دوم بآماده ساز‪‌،‬م ‪ ،‬گمان وکردم‬
‫بآن وکتاب پرداخت ‪‌،‬‬
‫وکه این فرصت بدست بآمده است…‬

‫اما برای چه نام وکتاب را وکه سرگذشت دو قپپرن از پرمپپاجر‪‌،‬اترین‬

‫ تد « گذاشپپت‪‌،‬هام و نپه دو قپپرن‬
‫ت ‪»‌، ،‬دو قرن سپپکو ‪‌،‬‬
‫ادوار تاریخ ایران اس ‪‌،‬‬
‫ن ‪ ،‬پپپس از انتشپپار چپپاپ اول‬
‫بآشوب و غوغ‪‌،‬ا ؟ این را یکپپی از منتقپپدا ‪‌،‬‬
‫وکتاب پرسیده بو‪‌،‬د ‪ .‬این منتقد عزی‪‌،‬ز ‪ ،‬اگر وکتاب مرا از سر تپپا بآخپپر بپپا‬
‫دقت و حوصله وکپپافی خوانپپده بپپود جپپواب خپپود را در طپپی وکتپپاب‬
‫ت ‪ .‬نه بآخر در طی این دو قرن زبان ایرانپپی خاموشپپی گزیپپده‬
‫ییاف ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫ت ؟ بپپا اینهمپپه در‬
‫یگف ‪‌،‬‬
‫بود و سخن خویش جز بر زبپپان شمشپپیر نم ‪‌،‬‬
‫یشود شاید مناسب بود وکه نام‬
‫چاپ تاز‪‌،‬های وکه از بآن وکتاب منتشر م ‪‌،‬‬
‫ت ؟ این وکتاب ر‪‌،‬ا ‪ ،‬وقتی‬
‫م ‪ .‬اما به نام تاز‪‌،‬های چه حاج ‪‌،‬‬
‫تاز‪‌،‬های اختیار وکن ‪‌،‬‬
‫یشناختند چه زیان دارد وکپپه اوکنپپون‬
‫وکه نوزادی خرد بود بدان نام م ‪‌،‬‬
‫نیز با این رشد و نمایی وکه یافته است به همان نام سابق بشناسن‪‌،‬د ؟‬

‫ی ‪ ،‬بآنچه مرا بربآن داشت وکه درین چاپ تازه نی‪‌،‬ز ‪ ،‬وکتاب سپابق‬
‫بار ‪‌،‬‬
‫یهیچ فزود و وکاستی چاپ نکنم وظیفه حقیقت جویی بپپو‪‌،‬د ‪ .‬امپپا‬
‫را ب ‪‌،‬‬
‫درین تجدید نظپپری وکپپه وکپپرد‪‌،‬م ‪ ،‬بآیپپا وظیفپپه خپپویش را درسپپت ادا‬
‫یدانم و باز برسر سپپخن خپپویش هسپپتم وکپپه نویسپپنده‬
‫نمود‪‌،‬ها‪‌،‬م ؟ نم ‪‌،‬‬
‫مقدمه چاپ دوم ‪۲۹ /‬‬

‫یوکنپد از‬
‫خ ‪ ،‬هم از وقتی وکپه موضپوع وکپار خپویش را انتخپاب م ‪‌،‬‬
‫تاری ‪‌،‬‬
‫ت ‪ .‬لیکن ایپپن‬
‫یطرفی وکه لزمه حقیقت جویی است خارج شده اس ‪‌،‬‬
‫ب ‪‌،‬‬
‫یتواند بخشو‪‌،‬د ‪ .‬من نیز اگر بیپپش‬
‫مایه عدول از حقیقت را خواننده م ‪‌،‬‬
‫از این از حقیقت تجاوز نکرده باشم خرسند‪‌،‬م ‪ .‬با این همه بسا وکه باز‬
‫م ‪ .‬در هپپر حپپال از ایپپن‬
‫نتوانسته باشم از تعصب و خامی بروکنار بمپپان ‪‌،‬‬
‫بابت هیچ ادعایی ندار‪‌،‬م‪ :‬ادعا ندارم وکه دریپن جسپتجو بپه حقیقپتی‬
‫رسید‪‌،‬ها‪‌،‬م ‪ .‬ادعا ندارم وکه وظیفه مپپورخی محقپق را ادا وکپرده ا‪‌،‬م ‪ .‬ایپن‬
‫م ‪.‬‬
‫یبینی و وکمتر زین ‪‌،‬‬
‫متاعم وکه تو م ‪‌،‬‬

‫فروردین ‪۱۳۳۶‬‬
‫عبدالحسین زرین کوب‬
 ‫چند اعتراف از نویسنده‬
‫نوشپپتن مقپپدم‪‌،‬های بپپر ایپپن چنپپد صپپحیفه شپپاید وکپپار زایپپد و‬
‫یفاید‪‌،‬های به نظر بآی‪‌،‬د ‪ .‬اما چپپه بایپپد وکپپر‪‌،‬د ؟ بسپپیاری از خواننپپدگان‬
‫ب ‪‌،‬‬
‫عاد ت وکرد‪‌،‬هاند وکه حد و ارزش وکپپار نویسپپنده را از مقپپدمه وکتپپب او‬
‫بجوین‪‌،‬د ‪ .‬این عاد ت اگر پسندیده و سودمند باشپپد از بآن روسپپت وکپپه‬
‫یگذارد خواننده وکنجکاو و نکته یاب وقت خود را در مطالعه بآنچه‬
‫نم ‪‌،‬‬
‫مبتذل و بیفایده است به هدر ده‪‌،‬د ‪.‬‬

‫یدارد وکه در بیان ‪»‌،‬سبب تألیف‬

‫لیکن همین امر نویسنده را وا م ‪‌،‬‬
‫ت ‪ ،‬از‬
‫بد « از بآنچه موجب علقه او بپه موضپوع وکتپابش شپده اسپ ‪‌،‬‬
‫وکتا ‪‌،‬‬
‫ت ‪ ،‬بپپا خواننپپده‬
‫بآنچه فقط به خود او و به زندگی درون او مربوط اس ‪‌،‬‬
‫ب ‪،‬‬
‫سخن بگوی‪‌،‬د ‪ .‬از همین جاست وکه افزودن مقدم‪‌،‬های بپپر یپپک وکتپپا ‪‌،‬‬
‫لانگیپپز بپه نظپپر‬
‫یفایپده و مل ‪‌،‬‬
‫برای نویسنده غالب ًا وکپاری دشپپوار و ب ‪‌،‬‬
‫یبآید…‬
‫م ‪‌،‬‬

‫یوکنم علم هنوز بپپرای‬

‫ت ؟ گمان م ‪‌،‬‬
‫… در تاریخ ملک یقین چیس ‪‌،‬‬
‫ ت ‪ ،‬بعپپد از‬
‫این سؤال جواب درستی نپپدار‪‌،‬د ‪ .‬بآنچپپه از اسپپناد و شپپهادا ‪‌،‬‬
‫یبآید مفید جزم و یقین نیست موجد ظن‬
‫تحقیق و انتقاد علمی بر م ‪‌،‬‬
‫ق ‪ ،‬متکی بپپر شپپایعا ت و‬
‫و تخمین است و بر بآنچه به قول ارباب منط ‪‌،‬‬
‫یتوان معرفپت قطعپپی و جزمپپی‬
‫متواترا ت و مظنونا ت باشد چگونه م ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۳۲‬دو قرن سکو ت‬

‫بنیاد نها‪‌،‬د ؟‬

‫اینکه وکسپپانی ماننپپد میشپپله تاریپپخ را ‪»‌،‬بعپپث و نشپپور حپپوادث‬

‫ید « خواند‪‌،‬هاند خپپالی از مسپپامحه نیسپت‪. ‌،‬‬
‫گذشته در محضر یک قاض ‪‌،‬‬
‫یانتهپای خاموشپی و فراموشپی غپوطه‬
‫گذشت‪‌،‬های را وکه در فضپای ب ‪‌،‬‬
‫یتوان به مدد سندی و وکتابی چند برحسب اتفاق‬
‫یخورد چگونه م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫از دستبرد فنا و فراموشی جسته است دیگر باره زنده وکر‪‌،‬د ؟‬

‫یطرفی و حقیقت جویی سخن بسپپیار گفت‪‌،‬هنپپ‪‌،‬د ‪.‬‬

‫… در تاریخ از ب ‪‌،‬‬
‫ت ‪ .‬مپورخ از همانجپپا وکپه موضپپوع‬
‫لیکن این سخن ادعایی بیش نیس ‪‌،‬‬
‫یوکنپپد در واقپپع دنبپپال هپپو س و میپپل خپپود‬
‫تاریخ خود را انتخاب م ‪‌،‬‬
‫یشو‪‌،‬د ‪ .‬اگپپر ‪»‌،‬تاریپپخ هن پ‪‌،‬دد « را موضپپوع‬
‫یطرفی خارج م ‪‌،‬‬
‫یرود و از ب ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یدهد برای بآنست وکه رغبتی یا مصلحتی او را‬
‫تحقیق خویش قرار م ‪‌،‬‬
‫بپپه حپپوادث بآن سپپرزمین علق‪‌،‬همنپپد وکپپرده اسپپت و اگپپر از ‪»‌،‬انقلب‬
‫یگویپ‪‌،‬د ‪ ،‬از بآن روسپت وکپه در بآن مپاجرای چیپپزی‬
‫فرانس‪‌،‬هد « سخن م ‪‌،‬‬
‫یطرفی‬
‫هست وکه با احساسا ت و تمایل ت او مناسبت دار‪‌،‬د ‪ .‬بنابراین ب ‪‌،‬‬
‫یتوان بآن را تأیید وکر‪‌،‬د ‪.‬‬
‫خ ‪ ،‬ادعایی است وکه به دشواری م ‪‌،‬‬
‫مور ‪‌،‬‬

‫یوکنپپم بآن را تاریپپخ‬

‫ته‪‌،‬ا ‪ ،‬وکپپه جپپرأ ت نم ‪‌،‬‬
‫من در تهیه این یادداش ‪‌،‬‬
‫بخوانم جز بآنکه صحن‪‌،‬های چند از تاریخ گذشته را از روزنه وجپپدان و‬
‫عواطف خویش‪ ، ‌،‬و از پشت شیش‪‌،‬ههای تاریپک یپپا رنگارنپگ اسپناد و‬
‫چند اعتراف از نویسنده ‪۳۳ /‬‬

‫خ ‪ ،‬اگر بتوان تجزیه‬

‫منابع موجود تصویر وکنم وکاری نکرد‪‌،‬هام… در تاری ‪‌،‬‬
‫یتواند از صپپحت‬
‫و استقرا را مانند علوم طبیعی به وکار بست مورخ م ‪‌،‬‬
‫یتواند معلومپپاتی را‬
‫روش تحقیق خویش مطمئن باش‪‌،‬د ‪ .‬لیکن باز نم ‪‌،‬‬
‫ی ‪ ،‬قطعپپی و‬
‫یبآورد مثپپل یپپک حقیقپپت علم ‪‌،‬‬
‫وکه از بآن روش بدست م ‪‌،‬‬
‫تردد ناپذیر اعلم وکن‪‌،‬د ‪ .‬اما وکیست وکه بتواند در تاریپپخ ماننپپد علپپو‪‌،‬م ‪،‬‬
‫روش تجربی درست بکار بند‪‌،‬د ؟ …‬

‫تهران دی ماه ‪۱۳۳۰‬‬

‫عبدالحسین زرین کوب‬

 ‫‪۱‬‬
‫فرمانروایان صحرا‬

‫روک‌زهای آرا م‬
‫ی ‪ ،‬سپپرداران و‬
‫در بآن روزگاران وکه هیبت و شکوه دولپپت ساسپپان ‪‌،‬‬
‫امپراتوران روم را در پشت درواز‪‌،‬ههای قسطنطنیه بپپه بیپپم و هپپرا س‬
‫یافکن‪‌،‬د ‪ ،‬عربان نیز مانند سایر مردم ‪»‌،‬انیران‪۱‬د « روی نیاز بپپه درگپپاه‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یبآوردنپپد و در بارگپپاه وکسپپری چپپون نیازمنپپدان و‬
‫خسروان ایپپران م ‪‌،‬‬
‫یطلبیدن‪‌،‬د ‪ .‬پیش‬
‫یبآمدند و گشادوکار خویش را از بآنان م ‪‌،‬‬
‫درماندگان م ‪‌،‬‬
‫ن ‪ ،‬نیز به درگاه شهریاران ایران جز از در فرمانبرداری در نیامده‬
‫از ای ‪‌،‬‬
‫نهایی بپپود‬
‫بد « در زمره سپپرزمی ‪‌،‬‬
‫بودند و پیش از اسکندر ‪»‌،‬بیابان عر ‪‌،‬‬
‫ت ‪ .‬از بآن پس نی پ‪‌،‬ز ‪ ،‬سپپران و‬
‫وکه به داریوش شاهنشاه ایران تعلق داش ‪‌،‬‬

‫انیران ‪ ،‬یعنی بیگانه و غیر ایرانی ‪» .‬از اوستایی ‪ an – airya‬مروکب از ‪an‬‬ ‫‪۱‬‬
‫علمت مخصوص نفی ‪ ،‬و جزو دوم به معنی بآریای و ایرانی ‪ .‬جمع ًا یعنی غیپپر‬
‫بآریایی ‪ ،‬نا ایرانی؛ در پهلوی ‪ ، aniran‬و در پارسی انیران و مخفف بآن نیران‬
‫به معنی بیگانه و غیر ایرانی است ‪.‬د « ‪.‬‬
‫برهان قاطع ‪ ،‬حواشی دوکتر محمد معین ‪ ،‬ج ‪ ، ۱‬ص ‪. ۱۷۹‬‬
 ‫‪ / ۳۶‬دو قرن سکو ت‬

‫پیپپران قپپوم‪ ، ‌،‬بپپه درگپپاه پادشپپاهان ایپپران در شپپمار پرسپپتاران و‬

‫فرمانبرداران بودن‪‌،‬د ‪ .‬در دور‪‌،‬های وکه شپپاپور ذوالوکتپپاف هنپپوز از مپپادر‬
‫نها به بحریپپن و وکنار‪‌،‬ههپپای دریپپای فپپار س بپپه‬
‫نزاده بو‪‌،‬د ‪ ،‬برخی از بآ ‪‌،‬‬
‫خها بآورد‪‌،‬هاند وقتی شپپاپور بپپزاد‬
‫غار ت بآمده بودن‪‌،‬د ‪ .‬اما چنانکه در تاری ‪‌،‬‬
‫نها را ادب وکرد و به جای خویش نشپپان‪‌،‬د ‪ .‬در درگپپاه یزدگپپرد‬
‫بآم‪‌،‬د ‪ ،‬بآ ‪‌،‬‬
‫اول بزرگان حیره چون دست نشاندگان و گماشپپتگان ایپپران بشپپمار‬
‫ن ‪ ،‬تازیان سرزمین هاماوران نیز مثپپل‬
‫یبآمدن‪‌،‬د ‪ .‬و در روزگار نوشیروا ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫تازیان حیره خراج گزار و دست نشانده ایران بودن‪‌،‬د ‪ .‬بادی‪‌،‬ههای ریگزار‬
‫یبآب نجد و تهامه را دیگر بآن قدر و محل نبود وکه حکومت و سپاه‬
‫ب ‪‌،‬‬
‫یبآب هولنپپاک‬
‫نهپپای ب ‪‌،‬‬
‫ایران را به خویشتن وکشان‪‌،‬د ‪ .‬زیپپرا دریپپن بیایا ‪‌،‬‬
‫خیال انگی‪‌،‬ز ‪ ،‬از وکشت و ورز و بازار و وکپپال هیپپچ نشپپان نبپپو‪‌،‬د ‪ .‬و جپپز‬
‫مشتی عرب گرسنه و برهن‪‌،‬ه ‪ ،‬وکه چون غولن و دیوان همه جا بر سر‬
‫اندوکی بآب و مشتی سبز‪‌،‬ه ‪ ،‬بپپا یکپپدیگر در جنپپگ و سپپتیز بودنپ‪‌،‬د ‪ ،‬از‬
‫نهپپای هولنپپا ِ‬
‫ک‬ ‫یدیپ‪‌،‬د ‪ .‬جپپز بآن بیابا ‪‌،‬‬
‫بآدمی نیز در بآنجا وکپپس اثپپر نم ‪‌،‬‬
‫یارزیپپد‬
‫یبآب و گیاه وکه به رنج گرفتن و نگه داشتن نم ‪‌،‬‬
‫ سانگیز ب ‪‌،‬‬
‫هرا ‪‌،‬‬
‫دیگر هر جا از سرزمین تازیان ارجی و بهایی داشپپت اگپپر از بآن روم‬
‫ن ‪ ،‬وکپپه دریپپن حپپدود سپپکونت‬
‫نبود در زیر نگین ایران بپپو‪‌،‬د ‪ .‬و عربپپا ‪‌،‬‬
‫داشتند بارگاه خسروان را در مدائن وکعبه نیاز و قبلپپه مپپراد خپپویش‬
‫یشمردن‪‌،‬د ‪ .‬در قص‪‌،‬هها هست وکه از شاعران عرب نی‪‌،‬ز ‪ ،‬وکسپانی چپون‬
‫م ‪‌،‬‬
‫فرمانروایان صحرا ‪۳۷ /‬‬

‫یبآمدند و از ستایش شاهنشاه مال و نعمت‬

‫ی ‪ ،‬به درگاه خسرو م ‪‌،‬‬
‫اعش ‪‌،‬‬
‫یبآوردن‪‌،‬د ‪ ۱.‬در بآن رو‪‌،‬زه‪‌،‬ا ‪ ،‬خود ایپپن اندیشپپه‬
‫و فخر و شرف به دست م ‪‌،‬‬
‫هم وکه روزی تخت و تاج و ملک و گاه خسروان دست فرسود عربان‬
‫ینام و نشان گردد و وکسانی وکه به بندگی و فرمانبرداری ایرانیان به‬
‫ب ‪‌،‬‬
‫یبالیدن‪‌،‬د ‪ ،‬روزی تخت و دیهیم شاهان و ملک و گاه خسپپروان‬
‫خود م ‪‌،‬‬
‫یارج و بها به وکام و هو س زیر و زبر وکنند هرگپپز‬
‫را چون بازیچ‪‌،‬های ب ‪‌،‬‬
‫ن ‪ ،‬وکپپه ضپپعف‬
‫یرسی‪‌،‬د ‪ .‬اما درست در همین روزگارا ‪‌،‬‬
‫به خاطر وکس نم ‪‌،‬‬
‫ی ‪ ،‬نیروی ظپپاهری و جسپپمانی دولپپت ساسپپانی را از‬
‫معنوی و روحان ‪‌،‬‬
‫ی ‪ ،‬بزرگ و بالند‪‌،‬ه ‪ ،‬از درون‬
‫ت ‪ ،‬نیرویی معنو ‪‌،‬‬
‫یوکاس ‪‌،‬‬
‫یخورد و م ‪‌،‬‬
‫درون م ‪‌،‬‬
‫کاندک بالید و‬
‫ریگزا‪‌،‬رهای قفر و هولناک بیابان عرب پدید بآمد و اند ‪‌،‬‬
‫فزونی یافت تا سرانجام شکوه و قدر ت وکسانی وکه پنجه به پنجه روم‬
‫یتافتنپ‪‌،‬د ‪ ،‬دسپپتخوش تازیپپان‬
‫یزدند و به زور بازو پنجپپه بآنپپان را م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫ت ‪.‬‬
‫گش ‪‌،‬‬

‫صحرانشینان‬
‫ب ‪ ،‬با بآن هوای گپپرم و سپپوزانی‬
‫یبآب و گیاه عر ‪‌،‬‬
‫جزیره خشک و ب ‪‌،‬‬

‫ابن قتیبه ‪ ،‬ج ‪ ، ۱‬الشعر و الشعرا ‪ ،‬ص ‪ – ۲۱۴‬نقد ادبی ‪ ،‬ص ‪. ۳۷۵‬‬ ‫‪۱‬‬
 ‫‪ / ۳۸‬دو قرن سکو ت‬

‫وکه همه جا جز در ج‪‌،‬اهای وکوهستانی بآن هست البتپه بپپرای زیسپت‬

‫مردم جایی مناسب نبو‪‌،‬د ‪ .‬از این رو بود وکه از دیرباز تمدن و فرهنگ‬
‫در بآنجا جلو‪‌،‬های نکرده بپپود و گذشپپته از پپپار‪‌،‬های نقپپاط وک‪‌،‬ه ‪ ،‬از بآب و‬
‫گیاه بهره داشت یا ج‪‌،‬اهایی وکه بر سر راه تجار ت واقع بود در سراسر‬
‫این بیابان فراخ زندگی شهرنشینی هیچ جا رونق نیافته بو‪‌،‬د ‪.‬‬

‫ب ‪ ،‬وکه از یمن تا عمپپان امتپداد‬

‫گذشته از نواحی وکوهستانی جنو ‪‌،‬‬
‫ت ‪ ،‬در وکنار‪‌،‬ههای بادی‪‌،‬ه ‪ ،‬مجاور شام و بین النهریپپن نیپپز از قپپدیم‬
‫داش ‪‌،‬‬
‫یداشپپتند‪. ‌،‬‬
‫یبپپود وکپپه اعپپراب در بآن سپپکونت م ‪‌،‬‬
‫شه‪‌،‬رهایی وکوچپپک م ‪‌،‬‬
‫شه‪‌،‬رهایی مانند مکه و یپثرب و طپائف و دومپه الجنپدل نیپز جنبپه‬
‫بازرگانی داشت و بر سر راه تجار ت بو‪‌،‬د ‪ .‬باقی ایپپن سپپرزمین پهنپپاور‬
‫ت ‪ .‬و اگپپر گپپاه‬
‫نهپپای فپپراخ چیپپزی نداش پ ‪‌،‬‬
‫گهای تفته و بیابا ‪‌،‬‬
‫جز ری ‪‌،‬‬
‫یبآمد عپپرب‬
‫یجوشید و سبز‪‌،‬های پدید م ‪‌،‬‬
‫چشم‪‌،‬های وکوچک از خاک م ‪‌،‬‬
‫یبآم پد‪. ‌،‬‬
‫بیابان نشین با شت‪‌،‬رها و چاد‪‌،‬رهپپای خپپویش همانجپپا فپپرود م ‪‌،‬‬
‫زندگی این خانه به د‪‌،‬وشان بیابان گرد البته به غار ت و تطاول بسپپته‬
‫بود و در سراسر صحر‪‌،‬ا ‪ ،‬قانون جز زور و شمشیر نبپپو‪‌،‬د ‪ .‬عربپپان وکپپه از‬
‫یزیستند ناچار مردمی وحشپپی گپپونه و‬
‫دیرباز در چنین سرزمینی م ‪‌،‬‬
‫یبودن‪‌،‬د ‪.‬‬
‫حریص و مادی م ‪‌،‬‬

‫نهپپا‬
‫جپپز بآزمنپپدی و سپپود پرسپپتی هیپپچ چیپپز در خپپاطر بآ ‪‌،‬‬
‫فرمانروایان صحرا ‪۳۹ /‬‬

‫یرفتند و‬
‫یگنجی‪‌،‬د ‪ ،‬هرگز از بآنچه مادی و محسو س است فراتر نم ‪‌،‬‬
‫نم ‪‌،‬‬
‫یاندیشپپیدن‪‌،‬د ‪ ،‬از‬
‫یوکند نم ‪‌،‬‬
‫جز به بآنچه شهوا ت پست انسان را راضی م ‪‌،‬‬
‫ینازیدنپپد مپپرو ت بپپود و از بآن نیپپز جپپز‬
‫ی ‪ ،‬بآنچه بپپدان م ‪‌،‬‬
‫افکار اخلق ‪‌،‬‬
‫نها بپپه‬
‫خودبینی و وکین‪‌،‬هجویی نبو‪‌،‬د ‪ .‬شجاعت و بآزادگی وکه در داستا ‪‌،‬‬
‫یرفت ‪،‬‬
‫نها نسبت داد‪‌،‬هاند همان در غارتگری و انتقام جویی بکار م ‪‌،‬‬
‫بآ ‪‌،‬‬
‫یبستن‪‌،‬د ‪.‬‬
‫تنها زن و شراب و جنگ بود وکه در زندگی بدان دل م ‪‌،‬‬

‫یگذشت دیگر هیچ توجه و عنایتی به عالم معنپپی‬

‫نها وکه م ‪‌،‬‬
‫از ای ‪‌،‬‬
‫یداشپپتن‪‌،‬د ‪ .‬بآداب و رسپپوم زنپپدگی شپپهری ر‪‌،‬ا ‪ ،‬بپپه هیپپچ وجپپه‬
‫نم ‪‌،‬‬
‫لهپپایی وکپپه احیان پ ًا بپپر‬
‫ تهپپا و چپاو ‪‌،‬‬
‫یتوانسپپتند بپذیرن پ‪‌،‬د ‪ .‬در غار ‪‌،‬‬
‫نم ‪‌،‬‬
‫یبردن پ‪‌،‬د ‪.‬‬
‫یوکردند همه جا با خود ویرانی و فسپپاد م ‪‌،‬‬
‫شه‪‌،‬رهای مجاور م ‪‌،‬‬
‫یخویی و درنده طبعی بسا وکه به قول ابن خلدون سپپنگی را‬
‫از وحش ‪‌،‬‬
‫یوکندند تا زیر دیگ بگذارند یا بآنکه تیپپر سپپقف را‬
‫از بن عمار ت بر م ‪‌،‬‬
‫‪۱‬‬
‫یوکشیدند تا زیر خیمه نصب وکنن‪‌،‬د ‪.‬‬
‫بیرون م ‪‌،‬‬

‫یبهره بود‪‌،‬هان‪‌،‬د؛ در‬

‫این فرمانروایان صحرا وکه از تمدن و فرهنگ ب ‪‌،‬‬
‫نهای بپپزرگ دنیپپای قپدیم شپکوه و عظمپپت تمپپام‬
‫دور‪‌،‬های وکه تمد ‪‌،‬‬
‫ت ‪ ،‬اگر جز قتل و غار ت و رهزنپپی وکپپاری داشپپت‪‌،‬هاند حفپپظ‬
‫داشته اس ‪‌،‬‬
‫ت ‪ .‬بنابراین هپر‬
‫نهای تجارتی بوده اس ‪‌،‬‬
‫را‪‌،‬ههای بازرگانی و بدرقه وکاروا ‪‌،‬‬

‫مقدمه ‪ ،‬ص ‪ ۲۷۰‬جزء اول ‪ ،‬چاپ پاریس ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۴۰‬دو قرن سکو ت‬

‫یبآب و گیاه بآن قدر نداشته است‬

‫چند استیل برین صحر‪‌،‬اهای فراخ ب ‪‌،‬‬
‫تهای بزرگ قدیم چپپون مصپپر و بابپپل و ایپپران و روم بپپدان‬
‫وکه دول ‪‌،‬‬
‫ی ‪ ،‬هپپم از‬
‫چشم طمع بدوزند اما برای حفظ جپپان قافل‪‌،‬ههپپای تجپپارت ‪‌،‬‬
‫دیرباز وکشورگشپپایان قپپدیم ایپپن فرمانروایپپان صپپحرا را بپپه خپپدمت‬
‫خها هست وکه وقتی وکمبوجیه پادشپپاه‬
‫یگرفت‪‌،‬هاند و در تاری ‪‌،‬‬
‫خویش م ‪‌،‬‬
‫هخامنشی لشکر به مصر برد اعراب را واداشپپت وکپپه در بپپادیه بپپرای‬
‫سپاه او بآب تهیه وکنند‪ ۱‬و در برخپپی از جن ‪‌،‬‬
‫گهپپایی وکپپه ایرانیپپان بپپا‬
‫‪۲‬‬
‫یبآمد‪‌،‬هان پ‪‌،‬د ‪.‬‬
‫یها وکرد‪‌،‬هاند نیز اعراب جپپزو سپپپاه ایپپران بشپپمار م ‪‌،‬‬
‫یونان ‪‌،‬‬
‫بدین گونه در روزگاران وکهن ‪ ،‬عرب را شأنی و قدری نبو‪‌،‬د ‪ .‬شپپهری و‬
‫تمدنی نداشت و محیط زندگی او نیز پیدایش هیچ نظام و تهپپذیبی‬
‫یوکر‪‌،‬د ‪ .‬معهذا اگر در وکنار‪‌،‬ههای این بیابان فراخ شپپهری و‬
‫را اقتضا نم ‪‌،‬‬
‫واح‪‌،‬های بو‪‌،‬د ‪ ،‬از بروکت تربیت و تمدن روم در وکار بود و دولت روم بآن‬
‫را در برابر ایران علم وکرده بو‪‌،‬د ‪ .‬حکومت ایران نیز دولت حیپپره را در‬
‫وکنپپار بپپادیه عپپراق بپپه وجپپود بآورده بپپود تپپا هپپم در بآن حپپدود از‬
‫کد « مستقیم دو دولت جلوگیری وکند و هم در جنگ با روم‬
‫‪»‌،‬اصطکا ‪‌،‬‬
‫مددوکار ایران باش‪‌،‬د ‪.‬‬

‫‪۱‬‬ ‫‪Herodotus III.‬‬

‫‪۲‬‬ ‫‪Herodotus VII.‬‬
‫فرمانروایان صحرا ‪۴۱ /‬‬

‫اما نفوذ ایران بر عرب منحصپر بپه امپار ت حیپره نبپو‪‌،‬د ‪ .‬از همپه‬
‫ف ‪ ،‬گردنکشپپان و بزرگپپان عپپرب بپپه درگپپاه پادشپپاهان‬
‫قبایل و طوای ‪‌،‬‬
‫نهپپا یمپپن نیپپز از روزگپپار‬
‫یبآوردن‪‌،‬د ‪ .‬گذشته از ای ‪‌،‬‬
‫ساسانی روی نیاز م ‪‌،‬‬
‫نوشیروان دست نشانده ایران بو‪‌،‬د ‪ .‬مطپپالعه در تاریپپخ حیپپره و یمپپن‬
‫یدهپپد وکپپه ایرانیپپان در بآن روزگپپاران عپپرب را بپپه هیپپچ‬
‫نشپپان م ‪‌،‬‬
‫نها هیچ اندیش‪‌،‬های نداشت‪‌،‬هان‪‌،‬د ‪.‬‬
‫یگرفتند و هرگز از جانب بآ ‪‌،‬‬
‫نم ‪‌،‬‬

‫حیره‬
‫یبآید در اوایل قرن سوم بعد از میلد‬
‫چنانکه از بآثار و اخبار بر م ‪‌،‬‬
‫ب ‪ ،‬از فترتی وکه در پایان روزگار اشپپکانی پیپپش‬
‫پار‪‌،‬های از طوایف عر ‪‌،‬‬
‫نهای مجاور فرا ت فرود بآمدنپپد‬
‫بآمده بود استفاده وکردند و به سرزمی ‪‌،‬‬
‫و بر قسمتی از عراق دست یافتند و ازیپپن تازیپپان‪ ، ‌،‬برخپپی همچنپپان‬
‫زندگی بدوی را دنبال وکردند اما عد‪‌،‬های دیگر به وکار وکشاورزی دست‬
‫ن ‪ ،‬رفت‪‌،‬هرفته روست‪‌،‬اها و قلع‪‌،‬هها بنپپا وکردنپپد و شپپه‪‌،‬رها‬
‫زدند و پس از بآ ‪‌،‬‬
‫ن این شه‪‌،‬ره‪‌،‬ا ‪ ،‬حیره بود وکه در جایی نزدیک محپپل‬
‫متری ِ‬
‫بربآوردن‪‌،‬د ‪ .‬مه ‪‌،‬‬
‫وکنونی وکوفه بر وکرانه بیابان قرار داشت این شه‪‌،‬ر ‪ ،‬چنپپانکه از نپپام بآن‬
 ‫‪ / ۴۲‬دو قرن سکو ت‬

‫پیداست‪ ۱‬قلع‪‌،‬های و اردویی بپپوده اسپپت وکپپه اعپپراب در بآن سپپکونت‬

‫ت ‪ .‬تاریخ بنپپای ایپپن‬
‫کاندک به شهر تبدیل شده اس ‪‌،‬‬
‫داشت‪‌،‬هاند اما اند ‪‌،‬‬
‫شهر را در افسان‪‌،‬هها به بختنصپپر نسپپبت داد‪‌،‬هانپپد و پیداسپپت وکپپه در‬
‫ت ‪ .‬ایپپن قپپدر هسپپت وکپپه هپپوای بآزاد‬
‫صحت این قول جای شک هس ‪‌،‬‬
‫بیابان و بآب جویبا‪‌،‬رهای فپپرا ت بپپرای بآبپپادی ایپپن سپپرزمین مسپپاعد‬
‫ت ‪ .‬وکثر ت زرع و نخیپل و وفپور بآب و وکشپت دریپن نپاحیه‬
‫افتاده اس ‪‌،‬‬
‫یتوانسپپته اسپپت فرمانروایپپان صپپحرا را بپپه تمپپدن دعپپو ت نمایپد‪. ‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یداشتند به سبب مجاور ت بپپا‬
‫بهایی وکه درین حدو‪‌،‬د ‪ ،‬سکونت م ‪‌،‬‬
‫عر ‪‌،‬‬
‫ایران از بروکت فرهنگ و تمدن بهر‪‌،‬های یافته بودند در نزدیک حیپپره‬
‫قد « و ‪»‌،‬وکاخ سفی‪‌،‬دد « و ‪»‌،‬وکاخ ابن بخیل‪‌،‬هد «‬
‫خهای همچون ‪»‌،‬وکاخ خورن ‪‌،‬‬
‫وکا ‪‌،‬‬
‫یبخشی‪‌،‬د ‪ .‬عربپپان‬
‫برپا گشته بود وکه جلوه و رونقی خاص بدان شهر م ‪‌،‬‬
‫نها وکسانی بودنپپد وکپپه بپپا خپپط و وکتپپابت‬
‫این ناحیه برخی در بین بآ ‪‌،‬‬
‫بآشنایی داشتند و شپپاید خپپط و وکتپپابت از بآنجپپا بپپه دیگپپر ج‪‌،‬اهپپای‬
‫عربستان رفته باش‪‌،‬د ‪.‬‬

‫ت ‪ ۲.‬این قدر هست وکپپه ایپپن‬

‫تاریخ امرا حیر‪‌،‬ه ‪ ،‬درست روشن نیس ‪‌،‬‬

‫حیره از لغت سریانی ‪ Héria‬است به معنی دیر و حرم وکه بعد بر لشگرگاه‬ ‫‪۱‬‬
‫اعراب مجاور ایران اطلق گردیده و سپس به معنی شهری شده است وکه در‬
‫مجاور ت سرحد سپاه باشد ‪.‬‬
‫در باب ملوک حیره و یمن و همچنین درباره تاریخ عربستان قبل از اسپپلم‬ ‫‪۲‬‬
‫فرمانروایان صحرا ‪۴۳ /‬‬

‫امرا از اعپپراب بنپپی لخپپم بود‪‌،‬هانپپد و بپه حکپپم مجپپاور ت نسپپبت بپه‬
‫یوکرد‪‌،‬هانپ‪‌،‬د ‪ .‬سپپبب عنپپایتی وکپپه‬
‫شاهنش‪‌،‬اهان ساسانی فرمپپانبرداری م ‪‌،‬‬
‫یداشپتند ایپن‬
‫فرمانروایان ساسانی به حمایت و تقویت امرا حیپره م ‪‌،‬‬
‫نهپپا اعرابپپی را وکپپه در ثغپپور ایپپران‬
‫یخواستند به وسپپیله بآ ‪‌،‬‬
‫بود وکه م ‪‌،‬‬
‫نهپپا از تجپپاوز و تعپپدی‬
‫سکونت داشتند متحد نمایند و بپپه یپپاری بآ ‪‌،‬‬
‫بدویان غارتگر به حدود مرز ایپپران جلپپوگیری نماین پ‪‌،‬د ‪ .‬از ایپپن روی‬
‫پادشاهان ساسپپانی در حمپپایت و تقپپویت ایپپن امپپرا عنپپایت بسپپیار‬
‫نهپپا را بپپا فرمپپان خپپویش بپپدین مقپپام منصپپوب‬
‫یورزیدنپپد و بآ ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫خهای قدیم ایران ضبط بوده اسپپت و‬
‫ینمودن‪‌،‬د ‪ .‬نام این امرا در تاری ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫نها با ذوکپپر پادشپپاهانی‬
‫حمزه اصفهانی فهرستی از نام و مد ت عمر بآ ‪‌،‬‬
‫ت ‪ ۱.‬ایپپن‬
‫نهپپا معاصپپر بود‪‌،‬هانپپد نقپپل نمپپوده اس پ ‪‌،‬‬
‫از ساسانیان وکه با بآ ‪‌،‬‬

‫رجوع شود به خطاب‪‌،‬ههای بآقای سید حسن تقی زاده در دانشپپکده معقپپول و‬
‫منقول ‪ ،‬وکه تحت عنوان »تاریخ عربستان و قوم عرب در اوان ظهور اسپپلم و‬
‫قبل از بآند « در سه جزء ‪ ،‬ضمن »انتشارا ت دانشپپکده معقپپول و منقپپولد « بپپه‬
‫طبع رسیده است و حاوی جامع ترین تحقیقا ت درباره تاریخ عپپرب قبپپل از‬
‫اسلم است ‪ .‬همچنین رجوع شود به‪:‬‬
‫تاریخ العرب قبل الاسلم ‪ .‬تألیف الدوکتور جواد علی ‪ ،‬بغپپداد – و نیپپز‪ :‬تاریپپخ‬
‫اسلم ‪ ،‬بآقای دوکتر علی اوکبر فیاض ‪ ،‬از انتشارا ت دانشگاه تهران ‪ ،‬وکه با عبارا ت‬
‫وکوتاه محتوی معلوما ت زیاد است ‪.‬‬
‫سنی ملوک ص ‪. ۷۶ – ۶۳‬‬ ‫‪۱‬‬
 ‫‪ / ۴۴‬دو قرن سکو ت‬

‫فهرست هرچند وکامل و خالی از خطا نیست اما به هر حال جپپالب و‬

‫ت ‪ .‬ترتیب و شماره امرا این سلسله غپپالب نادرسپپت و مبهپپم‬
‫مهم اس ‪‌،‬‬
‫نها از اسبابی است وکه مورخپپان را‬
‫ت ‪ .‬شباهت و وحد ت نا‪‌،‬مهای بآ ‪‌،‬‬
‫اس ‪‌،‬‬
‫ت ‪ .‬هرچپه‬
‫در باب تاریخ امرا این خاندان به خطا و اشتباه افکنده اسپ ‪‌،‬‬
‫ت ‪ ،‬امرا بزرگ این دیا‪‌،‬ر ‪ ،‬در دوره ساسانی بیشتر از خانپپدان لخپپم‬
‫هس ‪‌،‬‬
‫یبرد‪‌،‬هاند‪. ‌،‬‬
‫بود‪‌،‬هاند و همه از شاهنشاه ایران فرمان م ‪‌،‬‬

‫ذوکر تاریخ حیره و امرا خاندان لخپپم دریپپن جپپا حپپاجت نیسپپت‬
‫خها نیز اطلعا ت دقیق و درستی ندارن‪‌،‬د ‪ .‬با‬
‫ب ‪ ،‬تاری ‪‌،‬‬
‫خاصه وکه درین با ‪‌،‬‬
‫این همه اشار‪‌،‬های وکوتاه به امار ت این خاندان تا انداز‪‌،‬های وضع تمدن‬
‫یدهپ‪‌،‬د ‪ .‬ایپپن قپپدر‬
‫و حکومت اعراب مجاور این ناحیه را بپپه دسپپت م ‪‌،‬‬
‫برای این وکتاب وکفایت است و بررسی تتبعاتی وکه محققان در تاریخ‬
‫ت ‪.‬‬
‫این سلسله وکرد‪‌،‬هاند در حوصله وکار ما نیس ‪‌،‬‬

‫بنی لخم‬
‫یبآیپپد ایپپن اسپپت وکپپه‬
‫نهای عرب بپپر م ‪‌،‬‬
‫خها و داستا ‪‌،‬‬
‫بآنچه از تاری ‪‌،‬‬
‫ت ‪ .‬امپپا‬
‫م ‪ ،‬عمرو بن عدی نام داشپپ ‪‌،‬‬
‫نخستین امیر حیر‪‌،‬ه ‪ ،‬از خاندان لخ ‪‌،‬‬
‫ت ‪ .‬و با افسپپان‪‌،‬ههایی‬
‫نام و نشان و سرگذشت او به درستی معلوم نیس ‪‌،‬‬
‫فرمانروایان صحرا ‪۴۵ /‬‬

‫ت ‪ .‬گفت‪‌،‬هانپپد ایپپن‬
‫وکه اعراب در باب جذیمه ابرش دارند دربآمیخته اس ‪‌،‬‬
‫جذیم‪‌،‬ه ‪ ،‬پیش ازین در حدود حیره پادشاهی داشت و فرمان میرانپ‪‌،‬د ‪.‬‬
‫نها نقل وکرد‪‌،‬هاند وکپپه هیپپچ‬
‫از جاه و جلل و شکوه و هیبت او داستا ‪‌،‬‬
‫یتوان وکر‪‌،‬د ‪ .‬از افسان‪‌،‬ههایی وکه در باب او بآورد‪‌،‬هان‪‌،‬د ‪ ،‬یکی‬
‫یک را باور نم ‪‌،‬‬
‫ی ‪ ،‬ساقی بپپود‬
‫م ‪ ،‬نامش عد ‪‌،‬‬
‫این است وکه در بزم وی جوانی از بنی لخ ‪‌،‬‬
‫ت ‪ .‬عدی را یارای بآن‬
‫سری داش ‪‌،‬‬
‫سری و ِ‬
‫وکه رقاش خواهر جذیمه با او رَ‬
‫نبود وکه خپپواهر ملپپک را از وی درخواهپ‪‌،‬د ‪ ،‬امپپا رقپپاش او را حیل‪‌،‬های‬
‫ت ‪ .‬جذیمه را شراب بسیار پیمود و مست وکر‪‌،‬د ‪ .‬بآنگاه درخواست‬
‫بآموخ ‪‌،‬‬
‫وکه رقپاش را بپه زنپی بپدو دهپد جپذیمه در مسپتی پپذیرفت و در‬
‫هشیاری پشیمان ش‪‌،‬د ‪ .‬اما وکار گذشته بو‪‌،‬د ‪ .‬و از عدی پسری بآمد وکپپه‬
‫او را عمپپرو نپپام نهادن پ‪‌،‬د ‪ .‬و چپپون جپپذیم‪‌،‬ه ‪ ،‬چنپپانکه در افسپپان‪‌،‬هها و‬
‫نهای عرب بآورد‪‌،‬هان‪‌،‬د ‪ ،‬به حیله زباء وکشته شد عمرو بپپن عپپدی‬
‫داستا ‪‌،‬‬
‫ت ‪ .‬زبپپاء را وکشپپت و‬
‫وکه خواهر زاد‪‌،‬هاش بود به خونخپپواهی او برخاسپ ‪‌،‬‬
‫حیره را مقر امار ت خویش وکر‪‌،‬د ‪ .‬بدینگونه بود وکپپه امپپار ت حیپپره بپپه‬
‫خاندان لخم رسی‪‌،‬د ‪ .‬گفت‪‌،‬هاند وکه وی با شاپور اول و چند تپپن پادشپپاه‬
‫دیگ‪‌،‬ر ‪ ،‬وکه بعد از او مدتی وکوتاه سلطنت وکردن‪‌،‬د ‪ ،‬معاصر بو‪‌،‬د ‪.‬‬

‫پس از عمرو پسرش وکه امرؤالقیس نام داشت بجپپای او نشسپپت‬

‫خهپپا بآمپپده اسپپت گزافپپه‬
‫درباره مد ت عمار ت او سخنانی وکپپه در تاری ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۴۶‬دو قرن سکو ت‬

‫بآمیزست و بآن را از صد سال هم بیشتر نوشته اند‪ . ‌،‬امپپا از قرائپپن بپپر‬

‫ت ‪ .‬لپپوحی‬
‫یبآید وکه وی نزدیک چهل سال امار ت حیره را داشته اس ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫وکه بر گور او یافت‪‌،‬هان‪‌،‬د ‪ ،‬و به خط نبطی و زبپپان قپپدیم تپپازی اسپپت از‬
‫خها بر‬
‫ارتباط او با درگاه پادشاهان ایران حکایت دارد چنانکه از تاری ‪‌،‬‬
‫یبآی‪‌،‬د ‪ ،‬وی بر بیشتر اقوام عرب از مردم عپپراق و جزیپپره و حجپپاز از‬
‫م ‪‌،‬‬
‫ت ‪ .‬دوره امپپار ت وی بپپا‬
‫جانب پادشاهان ایران فرمانروایی داشپپته اسپ ‪‌،‬‬
‫عهپپد سپپلطنت بهپپرام سپپوم و نرسپپی و هرمپپز بپپن نرسپپی و شپپاپور‬
‫ت ‪.‬‬
‫ذوالوکتاف مقارن بوده اس ‪‌،‬‬

‫نهپپا جپپز نپپامی‬

‫پس از او چند تن دیگر حکومت وکردند وکپپه از بآ ‪‌،‬‬
‫ت ‪ .‬تا بآنکه نوبت به نعمان بن امرؤالقیس رسید وکپپه او‬
‫باقی نمانده اس ‪‌،‬‬
‫را نعمان اعور گوین‪‌،‬د ‪ .‬نوشت‪‌،‬هاند وکه این نعمان مپپردی تنپپدخو و توانپپا‬
‫لیکن سختگیر و وکین‪‌،‬هوکش بو‪‌،‬د ‪ .‬گفت‪‌،‬هاند وکه یزدگپپرد او را در حپپق او‬
‫مهری و اعتقادی بو‪‌،‬د ‪ .‬بنای وکاخ خورنق را نیز وکه در مجاور ت حیپپره‬
‫بوده است بدو نسبت وکرد‪‌،‬هاند گویند وقتی بنای این وکاخ افسانه بآمیز‬
‫ت ‪ .‬دربپپاره‬
‫به پایان رسید معمار بآن را وکپه سپمنار نپام داشپت بکشپ ‪‌،‬‬
‫یثبپپاتی و‬
‫فرجام وکار او نیپپز نقپپل وکرد‪‌،‬هانپپد وکپپه چپپون بپپه اندیشپپه ب ‪‌،‬‬
‫ناپایداری دولت و ملک جهان افتا‪‌،‬د ‪ ،‬جامه درویشپی پوشپید و تپپرک‬
‫ملک نمود و سر بپه بیابپپان نهپا‪‌،‬د ‪ .‬ایپن داسپتان را محققپان افسپانه‬
‫فرمانروایان صحرا ‪۴۷ /‬‬

‫ن ‪ ،‬شپپاید بپپه‬
‫یبآید وکه چون رفتار نعما ‪‌،‬‬
‫یشمارن‪‌،‬د ‪ .‬از قرائن چنان برم ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫پیروی از سیاست یزدگرد نسبت به ترسایان مسپپاعد و ملیپپم بپپوده‬
‫است این قصه را جعل وکرد‪‌،‬هاند تا علقه و ارتبپپاط او را بپپا زاهپپدان و‬
‫سیاحان نصاری بیان نماین‪‌،‬د ‪ .‬باری پس از ا‪‌،‬و ‪ ،‬نوبت امپپار ت بپپه منپپذر‬
‫نها گفت‪‌،‬هاند‬
‫بن نعمان رسی‪‌،‬د ‪ .‬این ‪‌،‬همان امیر حیره است وکه در داستا ‪‌،‬‬
‫یزدگرد تربیت فرزند خویش بهرام را بدو سپر‪‌،‬د ‪ .‬حتی بآورد‪‌،‬هانپپد وکپپه‬
‫ن ‪ ،‬بعپپد از یزدگپپرد راضپپی‬
‫اگر سعی و جلد ت منذر نبود بزرگان ایرا ‪‌،‬‬
‫یشدند بهرام را به سلطنت بنشانن‪‌،‬د ‪ .‬بدینگون‪‌،‬ه ‪ ،‬دخالتی وکه وی در‬
‫نم ‪‌،‬‬
‫انتخاب بهرام گور به سلطنت وکرد از نفوذ و قپپدر ت او حکپپایت دار‪‌،‬د ‪.‬‬
‫یهپپا درگرفپپت نیپپز‬
‫در جنگی وکه چندی بعد بین بهرام گپپور بپپا روم ‪‌،‬‬
‫تها شایسته وکر‪‌،‬د ‪.‬‬
‫منذر خدم ‪‌،‬‬

‫چند تن دیگر از امرا خاندان لخم بعد از او بر حیپپره فرمپپانروایی‬

‫وکردن‪‌،‬د ‪ .‬تا نوبت امار ت به منذر بن ماءالسماء رسید وکه از همه ملوک‬
‫حیپپره نامپپدا‪‌،‬رتر و پپپر وکپپا‪‌،‬رتر بپپو‪‌،‬د ‪ .‬وی در روزگپپار سپپلطنت قبپپاد و‬
‫یزیست و در روزگار او بود وکه زنگیان بپپر یمپپن اسپپتیل‬
‫نوشیروان م ‪‌،‬‬
‫یافتن‪‌،‬د ‪ .‬هم دریپپن اوان بپپود وکپپه مپپاجرای ظهپپور مپپزدک روی داد و‬
‫خهپپا‬
‫پریشانی و نابسامانی تمام در وکا‪‌،‬رها افتا‪‌،‬د ‪ .‬قبا‪‌،‬د ‪ ،‬چنپپانکه در تاری ‪‌،‬‬
‫هست به بآیین مزدک گروید اما منذر نیز ماننپد بآن دسپته از امپرا و‬
 ‫‪ / ۴۸‬دو قرن سکو ت‬

‫سرداران ایران وکه با قباد و مزدک مخالفت وکردنپپد بآییپپن مپپزدک را‬
‫ت ‪ .‬درین هنگا‪‌،‬م ‪ ،‬امرا وکنده وکه با بنی لخپپم از دیربپپاز رقپپابتی‬
‫نپذیرف ‪‌،‬‬
‫داشپپتند فرصپپت نگهداشپپتند و چپپون دیدنپپد شاهنشپپاه بپپه سپپبب‬
‫مخالفتی وکه منذر در وکار مزدک وکرده است از او رنجیپپده اسپپت بپپه‬
‫قباد نزدیپپک شپپدن‪‌،‬د ‪ .‬قبپپاد نیپپز حپپارث وکنپپدی را بپپه امپپار ت حیپپره‬
‫برگماشت و او منذر را از بآنجا ران‪‌،‬د ‪ .‬اما وقتی نوشیروان بپپه سپپلطنت‬
‫لهایی را وکه به سپپبب فتنپپه مپپزدک رخ‬
‫نشست و درصدد بربآمد خل ‪‌،‬‬
‫داده بود جبران وکند دیگر باره منذر را به امار ت حیر‪‌،‬ه ‪ ،‬بازگردان‪‌،‬د ‪ .‬اما‬
‫اعاده حکومت نتوانسپت مقپپام و اعتبپار او را اعپپاده وکنپ‪‌،‬د ‪ .‬پپس از او‬
‫پسرش عمرو بن منذ‪‌،‬ر ‪ ،‬بپپه امپپار ت حیپپره نشسپپت وکپپه او را بپپه نپپام‬
‫مادرش عمرو بن هند خوانن‪‌،‬د ‪ .‬گفت‪‌،‬هاند وکه او امیری درشپت خپوی و‬
‫خودپسند بو‪‌،‬د ‪ .‬و این خودپسندی سبب شد وکپپه بدسپپت عمپپرو بپپن‬
‫وکلثوم وکشته بآم‪‌،‬د ‪ .‬داستان ملقا ت او با ایپپن عمپپرو بپپن وکلثپپوم را در‬
‫قص‪‌،‬هها با بآب و تاب تمام بآورد‪‌،‬هاند و از بآب و رنگ افسان‪‌،‬های نیز خالی‬
‫ت ‪ .‬پس از او برادرانش قابو س و منذر هر یک اندک مدتی امار ت‬
‫نیس ‪‌،‬‬
‫وکردن‪‌،‬د ‪.‬‬

‫ت ‪.‬‬
‫تا نوبت به نعمان بن منذر رسپپید وکپپه ابوقپپابو س وکنیپپه داش پ ‪‌،‬‬
‫یزیست و‬
‫گفت‪‌،‬هاند وی با هرمز چهارم و خسروپرویز در یک روزگار م ‪‌،‬‬
‫فرمانروایان صحرا ‪۴۹ /‬‬

‫یوکر‪‌،‬د ‪ .‬در دوره او به تقلیپپد از دربپپار ساسپپانی‬

‫نها فرمانبرداری م ‪‌،‬‬
‫از بآ ‪‌،‬‬
‫ت ‪ .‬دربپپاره بآغپپاز‬
‫تجمل و شکوه امار ت در بین امرا حیره هپپم راه یپپاف ‪‌،‬‬
‫امار ت او نوشت‪‌،‬هاند وقتی پدرش منذر وفپپا ت یپپافت شاهنشپپاه ایپپران‬
‫هرمز چهارم در نشاندن او به امیپپری حیپپره تپپأخیر و تعلپپل ورزیپد‪. ‌،‬‬
‫سرانجام به یاری عدی ابن زیاد وکه نسبت بپه وی علق‪‌،‬های داشپپت و‬
‫یوکر‪‌،‬د ‪ .‬منصب امار ت حیره به وی واگذار‬
‫در درگاه شاهنشاه وکتابت م ‪‌،‬‬
‫گشت اما وقتی به امار ت رسید در تجمل و شپکوه وکوشپپید و درگپپاه‬
‫خود را به شیوه درگاه خسروان بر روی خوشامدگویان بپاز گذاشپت‪. ‌،‬‬
‫کاندک نفوذ بدسگالن و نیرنگ سازان خوشامدگوی در درگاه او‬
‫اند ‪‌،‬‬
‫یسببی در حپپق عپپدی بپپن زیپ‪‌،‬د ‪ ،‬وکپپاتب و شپپاعر‬
‫چندان افزود وکه ب ‪‌،‬‬
‫ت ‪ .‬و او را وکه به سپپبب و واسپپطه رسپپیدنش بپپه امپپار ت‬
‫بدگمان گش ‪‌،‬‬
‫ی ‪،‬‬
‫حیره گشته بود بازداشت و هلک وکر‪‌،‬د ‪ .‬اما چندی بعپپد پسپپر عپپد ‪‌،‬‬
‫نامش زید حیله وکرد و انتقام خون پدر را از او بازست‪‌،‬د ‪ .‬این داسپپتان‬
‫خها بدینگونه بآورد‪‌،‬هاند وکه زیپپد بپپا نعمپپان دوسپپتی وکپپرد و‬
‫را در تاری ‪‌،‬‬
‫سپس از او درخواست وکه وی را نزد پرویز فرسپپتد تپپا مقپپام پپپدرش‬
‫عدی را به وی باز دهن‪‌،‬د ‪ .‬نعمان درخواست او را پذیرفت و از خسپپرو‬
‫درخواست وکه زید را بجای عدی بپذیرد و او را وکاتب و مترجم عربی‬
‫دربار خویش ساز‪‌،‬د ‪ .‬زید برفت و بر درگاه پرویز بماند و فرصپپت نگپپاه‬
‫یداشت تا انتقام خون پدر را از نعمان بستاند خسرو را هو س بآمپپد‬
‫م ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۵۰‬دو قرن سکو ت‬

‫وکه برای یکی از وکسان خویش زنی بگیپپر‪‌،‬د ‪ .‬زیپپد مجپپالی یپپافت و از‬
‫خواهران یا عم زادگان نعمان دختری را نام برد و بسیار بسپتو‪‌،‬د ‪ .‬امپا‬
‫یشپد وکپه بآن دخپتر را بپه درگپاه فرسپتد و زیپد‬
‫نعمپان راضپی نم ‪‌،‬‬
‫یدانست وکه این خو‪‌،‬د ‪ ،‬سبب خشم خسرو و نکبپت نعمپان خواهپد‬
‫م ‪‌،‬‬
‫ت ‪ .‬چون خسرو از جواب تلخی وکه نعمان بدین خواستگاری داده‬
‫گش ‪‌،‬‬
‫بود بآگاه گشت سخت خشمگین ش‪‌،‬د ‪ .‬اما چندی خشم خپپود را فپپرو‬
‫خورد و سپس او را به درگاه خواند تپپا سپپخت بمالپ‪‌،‬د ‪ .‬چپپون بیامپ‪‌،‬د ‪،‬‬
‫بفرمود تا بندش وکردند و به پای پیل افکندند و به قولی به زنپپدانش‬
‫افکندند تا بمر‪‌،‬د ‪ .‬پس از بآن امار ت حیره دوام نکرد و به اندک مپپد ت‬
‫س ‪ ،‬دیگر از خاندان لخم وکس را‬
‫برافتا‪‌،‬د ‪ .‬خسرو و جانشینانش از بآن پ ‪‌،‬‬
‫به امار ت حیره ننشاندند و از جانب خود بدانجا عاملن فرستادن‪‌،‬د ‪ .‬تا‬
‫وقتی وکه خالدبن ولید با سپاه مسلمانان بآنجا را بگرفت و با مردم بپپر‬
‫جزیه صلح وکر‪‌،‬د ‪.‬‬

‫از بآن پس حیره از اهمیت افتاد و با بآن وکه باز در ضمن پپپار‪‌،‬های‬
‫یبآید دیگر اهمیت سابق را نیپپافت و‬
‫حوادث ذوکری از بآن در میان م ‪‌،‬‬
‫کاندک از رونق بآن وکاست تپا رفت‪‌،‬هرفتپه بپه ویرانپی‬
‫توسعه وکوفه اند ‪‌،‬‬
‫لد «‬
‫افتا‪‌،‬د ‪ .‬بدین گونه حکومت حیر‪‌،‬ه ‪ ،‬وکه دست نشانده ایپپران و ‪»‌،‬حپپائ ‪‌،‬‬
‫بین ایران و عرب بود از میان رفت و دروازه تیسفون رو به بیابان باز‬
‫فرمانروایان صحرا ‪۵۱ /‬‬

‫گردی‪‌،‬د ‪.‬‬

‫گذشته از حیره و وکند‪‌،‬ه ‪ ،‬از دیگر بلد عرب نیپپز هپپر جپپا وکپپه بپپه‬
‫یارزید از نفوذ ایران بروکنار نماند و از بآن جمله دیپپار یمپپن‬
‫زیستن م ‪‌،‬‬
‫را نام باید بر‪‌،‬د ‪.‬‬

‫هاماوران‬
‫تترین و پر مای‪‌،‬هترین نواحی عربستان‬
‫سرزمین یمن وکه خوشبخ ‪‌،‬‬
‫ت ‪ .‬در‬
‫یرود از دیربپپاز مپپورد تپپوجه جهانگشپپایان بپپوده اس پ ‪‌،‬‬
‫بشمار م ‪‌،‬‬
‫نهای پهلوانی ما ازین ناحیه بنام دشت هاماوران یاد وکرد‪‌،‬هان پ‪‌،‬د ‪.‬‬
‫داستا ‪‌،‬‬
‫شیفتگی وکاو س به سودابه دختر پادشاه هاماوران برای ایپپن پادشپپاه‬
‫یهای بسپپیار بپپه‬
‫یها و تلخ وکام ‪‌،‬‬
‫خودرأی جهانجوی افسان‪‌،‬هه‪‌،‬ا ‪ ،‬گرفتار ‪‌،‬‬
‫لانگیپپز‬
‫بار بآورد وکپپه در شپپاهنامه فردوسپپی طپپی داسپپتان زیبپپا و د ‪‌،‬‬
‫یبآیپپد وقپپتی‬
‫ت ‪ .‬چنان وکه از شپپاهنامه بپپر م ‪‌،‬‬
‫جاودان‪‌،‬های بیان شده اس ‪‌،‬‬
‫وکاو س از مازندران نجا ت یافت به نیمروز رفت و چندی در بآنجا بو‪‌،‬د ‪.‬‬
‫ت ‪.‬‬
‫بسی برنیامد وکه از شورش و سروکشی تازیان بآگاهی یاف ‪‌،‬‬

‫پپپس وکشپپتی و زورق بسپپیار فراهپپم بآورد و از راه دریپپا بآهنپپگ‬

‫نهپپا‬
‫هاماوران وکر‪‌،‬د ‪ .‬جنگی خونین روی داد و سپپرانجام وکپپاو س بپپر بآ ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۵۲‬دو قرن سکو ت‬

‫چیره ش‪‌،‬د ‪ .‬پادشاه هاماوران زنهار خواست و پذیرفت وکه باژ ده‪‌،‬د ‪ .‬شاه‬
‫ت ‪ .‬در‬
‫هاماوران را دختری بود سودابه نام وکه وکپپاو س شپپیفته او گشپ ‪‌،‬‬
‫ت ‪.‬‬
‫بهای دیگر بجای سودابه نام سعدی را بآورد‪‌،‬هاند وکه تازی اس پ ‪‌،‬‬
‫وکتا ‪‌،‬‬
‫یخواسپپت امپپا‬
‫ت ‪ .‬شاه نم ‪‌،‬‬
‫وکاو س سودابه را از سالر هاماوران درخواس ‪‌،‬‬
‫به ناچار از بیم گزند وکاو س رضا دا‪‌،‬د ‪.‬‬

‫ی ‪ ،‬سالر هاماوران وکاو س را بپپه مهمپپانی‬

‫یک هفته پس از عروس ‪‌،‬‬
‫خواند و با نامداران و دلوران در بند وکر‪‌،‬د ‪ .‬سودابه نیپپز ایپپن نپپامردی‬
‫پدر را نپسندید و در زندان بودن با شوی را از رفتپپن بپپه خپپانه پپپدر‬
‫ت ‪ .‬در ایران بآشوب درافتپاد و دیگپر بپار افراسپپیاب مجپال‬
‫بهتر دانس ‪‌،‬‬
‫ت ‪ .‬سرانجام رستم سپاهی گران برگرفت و از راه دریا‬
‫تاخت و تاز یاف ‪‌،‬‬
‫به هامپپاوران رفپپت و از بربرسپپتان و مصپپر نیپپز بپپه یپپاری هامپپاوران‬
‫شتافتند و جنگی سخت روی دا‪‌،‬د ‪ .‬پادشاه مصر و بربرسپپتان در ایپپن‬
‫جنگ گرفتار شدن‪‌،‬د ‪ .‬سالر هاماوران وکه شکست خویش را بپپه یقیپپن‬
‫دانست وکس نزد رستم فرستاد و زنهار خواست و وکاو س چون از بند‬
‫ت ‪ .‬پپپس‬
‫‪‌،‬رها گشت بر سالر هاماوران ببخشود و از خطای او درگذش ‪‌،‬‬
‫سودابه را در مهد زرین بنشاند و با خویش به ایران بر‪‌،‬د ‪.‬‬

‫ن ‪ ،‬دگرگپپونه‬
‫یبآید وکه نام حمیریا ‪‌،‬‬
‫در این داستان چنین به نظر م ‪‌،‬‬
‫ت ‪ .‬برخپپی از محققپپان‬
‫گشته است و به صور ت هاماوران دربآمده اس پ ‪‌،‬‬
‫فرمانروایان صحرا ‪۵۳ /‬‬

‫داستان شگفت گرفتاری وکاو س را در هاماوران و مسپپافر ت رسپپتم را‬

‫گهپپای خسپپرو انوشپپیروان در حبشپپه‬
‫بپپرای ‪‌،‬رهپپایی او یادگپپار جن ‪‌،‬‬
‫‪۱‬‬
‫یدانند وکه در خداینام‪‌،‬هها گونه اساطیر گرفته باش‪‌،‬د ‪.‬‬
‫م ‪‌،‬‬

‫خها و قص‪‌،‬ههای قدیم ایران‬

‫اما قرائن و امار ت بسیاری وکه در تاری ‪‌،‬‬
‫شتپپر از روزگپپار خسپپرو‬
‫یدهپپد وکپپه خیلپپی پی ‪‌،‬‬
‫وجپپود دارد نشپپان م ‪‌،‬‬
‫انوشیروان نیز ایرانیان با مردم هامپاوران و دیگپر بلد تپازی مربپوط‬
‫بود‪‌،‬هان‪‌،‬د ‪ .‬در دوره پادشاهان هخامشی ایرانیان بر یمن و نواحی شمال‬
‫عربستان و سومالی و حبشه فرمانروایی داشپپت‪‌،‬هان‪‌،‬د ‪ .‬در وکپپتیبه نقپپش‬
‫رستم دارای بزرگ پادشاه هخامنشی نام عربستان و حمیر و عدن و‬
‫نیز حبشپپه را در شپپمار وکشپپو‪‌،‬رهایی وکپپه فرمپپانبردار و خراجگپپزار او‬
‫یوکننپپد‪ ۲‬در دوران لشکروکش پ ‪‌،‬‬
‫یهای وکمبپپوجیه و دارای‬ ‫هستند یاد م ‪‌،‬‬
‫نهپپا وکپپه بپپر سپپر راه سپپپاهیان‬
‫ن ‪ ،‬بآ ‪‌،‬‬
‫نهای تازی نشی ‪‌،‬‬
‫بزرگ از سرزمی ‪‌،‬‬
‫یتوانست‪‌،‬هاند مورد توجه پادشپپاهان ایپپران‬
‫ایران بود‪‌،‬هاند یا از جهتی م ‪‌،‬‬
‫یبرد‪‌،‬هان‪‌،‬د ‪.‬‬
‫قرار گیرن‪‌،‬د ‪ ،‬از پادشاهان هخامنشی فرمان م ‪‌،‬‬

‫نولدوکه ‪ ،‬حماسه ایران‪. ۳۵ :‬‬ ‫‪۱‬‬

‫‪. Herzfeld 17‬‬ ‫‪۲‬‬
 ‫‪ / ۵۴‬دو قرن سکو ت‬

‫پادشاهان حمیر‬
‫از بآن میان سرزمین یمن ‪ ،‬وکپپه از مپواهب طپبیعی بیشپتر بهپره‬
‫داشته است از دیرباز بآبادتر و برومندتر از سایر قسپپمتهای عربسپپتان‬
‫بپپوده اسپپت و از همیپپن روی یونانیپپان بآن را عربسپپتان خوشپپبخت‬
‫یخواند‪‌،‬هاند ‪ ۱.‬نیز چون بر وکناره دریای هنپپد و دریپای سپپرخ جپپای‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یداشته است و از دیرباز برای بازرگانی میان دنیای غپپرب و شپپرق‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یبآمده است از این حیث هپپم مپپورد تپپوجه‬
‫جایگاه مناسبی بشمار م ‪‌،‬‬
‫جهانگیران ایرانی و رومی بوده است ‪ .‬تاریپپخ هیپپچ قپپومی بپپه انپپدازه‬
‫تاریخ عربستان بآشفته و پریشان نیسپپت و از بآن میپپان تاریپپخ یمپپن‬
‫بیش از همه بآشفته و درهم است ‪ .‬چنانکه بسیاری از اخبار و روایا ت‬
‫مربوط بدان را مورخان نتوانست‪‌،‬هاند باور دارند و درست بشمارند ‪ .‬بسا‬
‫یها در طپپی ایپپن اخبپپار توانسپپته باشپپد‬
‫یها و گزاف گوی ‪‌،‬‬
‫وکه خیالباف ‪‌،‬‬
‫شکستگی را به صور ت پیروزی و یا ناوکپپامی را بپپه صپپور ت وکامیپپابی‬
‫جلوه دهد ‪.‬‬

‫نهایی وکه در منابع عربی راجپپع بپپه پادشپپاهان‬

‫افسان‪‌،‬هها و داستا ‪‌،‬‬
‫نها بپپا تاریپپخ و تمپپدن‬
‫هاماوران )حمیریهاک ( نقل وکرد‪‌،‬هاند از ارتباط بآ ‪‌،‬‬

‫‪. Arabia Felix‬‬ ‫‪۱‬‬

‫فرمانروایان صحرا ‪۵۵ /‬‬

‫یوکنپد ‪ .‬ایپن روایپپا ت شپاید چنپپان وکپه گفتپپه شپد ‪،‬‬

‫ایرانی حکایت م ‪‌،‬‬
‫نهپپا نکپپاتی بدسپپت‬
‫افسان‪‌،‬ههایی بیش نباشد لیکن در هپپر حپپال از بآ ‪‌،‬‬
‫یبآید ‪ .‬نوشت‪‌،‬هاند وکه شمر یرعش از پادشاهان حمیری سراسر ایپپران‬
‫م ‪‌،‬‬
‫را تسخیر وکرد ‪ .‬حتی از جیحون گذشت و سغد و سمرقند را بدسپپت‬
‫وکرد ‪ ۱.‬گفت‪‌،‬هاند وکه نام سپمرقند از شپمروکند بپه نپام اوسپت‪ ۲‬دربپاره‬
‫پادشاهان دیگری بنام ملکیکرب نوشت‪‌،‬هاند وکپپه قپپوم خپپود را در هپپر‬
‫تتر‬
‫گوشه از جهان به پراوکند و بپپه سیسپپتان و خراسپپان بپرد شپپگف ‪‌،‬‬
‫نهپپا بآتپپش‬
‫بآنست وکه درباره برخی از این پادشپپاهان گفت‪‌،‬هانپپد وکپپه بآ ‪‌،‬‬
‫پرستی پیش گرفته اند‪ ۳‬این نسبت خود تا اندازه زیپپادی بپپر وجپپود‬
‫یدهپد ‪.‬‬
‫روابط و علیق بین ایرانیان با سپپرزمین هامپپاوران گپپواهی م ‪‌،‬‬
‫بدین گونه عربستان خوشبخت از دیرگاه ‪ ،‬قبل از ساسانیان با ایپپران‬
‫خها و افسان‪‌،‬هها نام بآن با نام ایران‬
‫ارتباط داشته است و اینکه در تاری ‪‌،‬‬
‫پیوسته است برحسب تصادف نیست ‪.‬‬

‫طبری ‪ ،‬ص ‪ ۹۱۰‬چاپ لیدن ‪ ،‬و اخبار الطول چاپ مصر ص ‪. ۲۸‬‬ ‫‪۱‬‬
‫یاقو ت مجلد ثالث ص ‪ ، ۱۳۳‬چاپ لیبزیک – بعقپپوبی ج ‪ ۱‬ص ‪ ۱۵۶‬چپپاپ‬ ‫‪۲‬‬
‫نجف ‪.‬‬
‫اخبار الطوال ص ‪. ۶۳‬‬ ‫‪۳‬‬
 ‫‪ / ۵۶‬دو قرن سکو ت‬

‫رقابتهای بازرگانی‬
‫گهای ایران و روم به اوج شد ت‬
‫در اواخر دوره ساسانیان وکه جن ‪‌،‬‬
‫یهپپا‬
‫یهپپا و زنگ ‪‌،‬‬
‫فهای دینی در سرزمین یمن بپپه روم ‪‌،‬‬
‫رسید و اختل ‪‌،‬‬
‫مجال دخالت در سرنوشت مردم هامپپاوران داد بیپپش از همپه وقپپت‬
‫ارتباط میان ایرانیان و وکشور هاماوران روشن و بآشکار گردید ‪ .‬چنپپان‬
‫یها از روزگاران بسپپیار وکهپپن در‬
‫یبآید زنگ ‪‌،‬‬
‫وکه از اخبار و روایا ت بر م ‪‌،‬‬
‫وکنار‪‌،‬ههای عربستان وکه روبروی وکشورشان بود بپپا شپپوق و بآز بسپپیار‬
‫ینگریدند ‪ .‬حتی از خیلی قدیم بارهپپا بپپدان جپپا لشپپکر وکشپپیدند و‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یها مکرر میشد سرانجام نه همپپان بپپرای مپپردم‬
‫چون این لشکروکش ‪‌،‬‬
‫یمن بلکه برای اعراب حیره نیز وکپپه دسپپت نشپپانده ایرانیپپان بودنپپد‬
‫خطری بزرگ گردید ‪ .‬این وکار مردم یمپپن را واداشپپت وکپپه از خسپپرو‬
‫نها مدد بجویند‪ ۱‬اما بآنچپپه ایرانیپپان را در‬
‫انوشیروان برای دفع شر بآ ‪‌،‬‬
‫این وکار به دخالت واداشت گذشته از موقعیت خطیر حیره وکپپه یپپک‬
‫یرفت موضوع رقابت بازرگانی با رومیان بپپود ‪.‬‬
‫مسأله نظامی بشمار م ‪‌،‬‬
‫در این اوان پادشپپاهان و بازرگانپپان هامپپاوران را وکپپار بپپه سسپپتی و‬
‫یها بر اثر رواج و انتشار بآییپپن مسپپیح‬
‫پریشانی روی نهاده بود و روم ‪‌،‬‬
‫یوکردنپد ‪،‬‬
‫در مشپپرق نفپپوذ خپپویش را در بآسپپیا منتشپپر و مسپپتقر م ‪‌،‬‬

‫‪. Encyclopedie de Islam, Vol. I; p. 74‬‬ ‫‪۱‬‬

‫فرمانروایان صحرا ‪۵۷ /‬‬

‫نها امتعه هند را از یمپپن بپه حبشپپه و سپپپس بپه مصپپر‬

‫بازرگانان بآ ‪‌،‬‬
‫یوکوشپپیدند در راه‬
‫یبردند ‪ .‬عربپپان از ایپپن امپپر ناراضپپی بودنپپد و م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یها موانعی ایجاد وکنند ‪ .‬همیپپن امپپر مپپوجب‬
‫یها و روم ‪‌،‬‬
‫تجار ت حبش ‪‌،‬‬
‫شد وکه تازیان وکلیسای زنگیان را در یمن بیالیند و بآنان را بپپر ضپپد‬
‫خویش تحریک وکنند و داستان ابرهه و اصحاب فیپپل از همیپپن جپپا‬
‫پدید بآمد ‪ .‬اما ایرانیان وکه از دیرباز در تجار ت نیز ماننپپد سیاسپپت بپپا‬
‫رومیان رقابتی داشتند درصدد بربآمدند وکه بر سر راه بازرگپپانی بآنپپان‬
‫نها در بآن قسمت‬
‫یهایی پدید بآورند ‪ .‬از این رو سپاهیانی از بآ ‪‌،‬‬
‫دشوار ‪‌،‬‬
‫از عربستان وکپه بپر وکنپپاره خلیپپج فپپار س قپپرار دارد جپپای گرفتنپد ‪.‬‬
‫یوستین قدیس قیصر روم نزد بنی حمیر وکس فرستاد وکه ایرانیان را‬
‫از نزد خویش برانند و نیز به حبشیان پیغام فرسپپتاد وکپپه بازرگانپپان‬
‫رومی را در این راه یاری وکنند ‪ .‬یوستی نیان نیز در روزگار امپراتوری‬
‫خویش چنین وکرد ‪ .‬اما پیمان دوستی وکه بسته شد طپپول نکشپپید و‬
‫‪۱‬‬
‫عرب دیگر بار به معارضه با قافل‪‌،‬ههای روم پرداخت ‪.‬‬

‫در بآغاز قرن ششم زنگیان حبشه بر بلد هاماوران استیل یافتند‬
‫زیرا این بلد در بآن روزگاران چنانکه گفته شد واسطه تجپپار ت بیپپن‬
‫هندوستان و بلد وکناره دریای مدیترانه بود و مردم هاماوران وکه این‬

‫العرب قبل السلم ص ‪. ۱۲۸‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۵۸‬دو قرن سکو ت‬

‫یهپپا‬
‫یهپپا و زنگ ‪‌،‬‬
‫تجار ت را در بآن روزگار بدست داشتند نهانی با روم ‪‌،‬‬
‫یورزیدند ‪ .‬ثرو ت و جلل خیره وکنند‪‌،‬های وکه در افسان‪‌،‬هها‬
‫وکشمکش م ‪‌،‬‬
‫یهپپا فراهپپم‬
‫به پادشپپاهان حمیپپری نسپپبت وکرد‪‌،‬هانپپد از ایپپن بازرگان ‪‌،‬‬
‫یبآمد ‪ .‬اینها ادویه و عاج و طل و عقیق و یشب و سایر امتعه هند را‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یبآمد‬
‫با وکالهایی مانند عود و عطریا ت و جز بآن وکه از یمن بدست م ‪‌،‬‬
‫یبردند و امتعپپه خپپاص‬
‫به شام و فلسطین و عراق و دیگر بلد روم م ‪‌،‬‬
‫یبآوردند بازرگانان رومی نیز وکه بپپه تجپپار ت امتعپپه‬
‫بلد فینیقی را م ‪‌،‬‬
‫نهپپا مپدد و‬
‫یداشتند ناچار بودنپد وکپه دریپن راه از بآ ‪‌،‬‬
‫هند اشتغال م ‪‌،‬‬
‫معاونت بجویند ‪.‬‬

‫مقارن این ایام چنان وکه از تئوفانس روایت است مردم هاماوران‬
‫بر بازرگانان رومی وکه بآیین مسیح داشتند و با وکپپالی هنپپد از یمپپن‬
‫یگذشتند درافتادند و عد‪‌،‬های را از بآنان هلک وکردند ‪ .‬امپپر تجپپار ت‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یها وکه نیز بآیین مسیح داشتند و این‬
‫متوقف ماند و این وکار بر حبش ‪‌،‬‬
‫یبردنپد گپران بآمپد ‪ .‬از ایپن رو بپرای گشپپودن راه‬
‫تجار ت سپپودها م ‪‌،‬‬
‫بازرگانی سپاهی گرد بآوردند و در زیر لوای هداد پادشاه خپپویش بپپه‬
‫هامپپاوران رفتنپپد پپپس از جنگپپی پادشپپاه هامپپاوران را ذمیپپانو س‬
‫)ذونوا سک ( نام داشت وکشتند و بپا قیصپر یوسپتی نیپان پیمپان تپازه‬
‫یها از یمپپن بازگشپپتند ‪ .‬امپپا‬
‫وکردند ‪ .‬نوشت‪‌،‬هاند وکه چندی بعپپد حبش پ ‪‌،‬‬
‫فرمانروایان صحرا ‪۵۹ /‬‬

‫چون بار دیگر راه بازرگانی بسته شد پادشاه حبشه لشکری گران به‬
‫یمن فرستاد ‪ .‬این بار سردار حبش با یاری یک تن اسقف نصاری وکه‬
‫همراهش بود وکوشید وکه بآییپپن ترسپپایی را در یمپپن رواج دهپپد امپپا‬
‫فرمانروایی او دیری نکشید ‪ .‬زیرا شورش مپپردم پادشپپاه زنگیپپان را از‬
‫یهپپا بآشپپتی وکن پد ‪ ۱.‬بنپپابراین‬
‫یمن نومید وکرد و واداشت وکه با حمیر ‪‌،‬‬
‫استیلی حبشه بر یمن جها ت بازرگانی و اقتصادی داشته اسپپت بپپا‬
‫یتوانسته است بهانه مناسپپبی‬
‫این حال مسأله دین نیز درین مورد م ‪‌،‬‬
‫باشد ‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫اصحاب اخدود‬
‫درین باب چنین بآورد‪‌،‬هاند وکه ذونوا س پادشاه هاماوران از رشپپک‬
‫ینویسند وکپپه‬
‫و خشم وکه بر زنگیان داشت بآیین جهودان پذیرفت ‪ .‬م ‪‌،‬‬
‫نها خوش‬
‫او »در عهد فیروز یزدجرد بود… و از عالمان جهودان سخ ‪‌،‬‬
‫بآمدش و دین جهودان گرفت ‪ .‬پس جهودان وی را بر بآن داشتند وکه‬
‫به مجران رود و بآنجا ترسایان بودند ‪ . .‬و ذونوا س مغاوکی بکند و بآتش‬

‫‪. Sharpe vol. II. 349‬‬ ‫‪۱‬‬

‫اخدود‪ :‬گودل و شکاف درازگون‪‌،‬های وکه در زمین وکنده باشند ‪ .‬مثل خندق ‪.‬‬ ‫‪۲‬‬
 ‫‪ / ۶۰‬دو قرن سکو ت‬

‫در بآن برافروخت بسپپیار و هپر وکپه از ترسپایی برنگشپت و جهپپودی‬

‫نپذیرفت ‪ ،‬در بآن مغاک افکنپپدش و ذونپپوا س بآنجپپا نشسپپته بپپود بپپا‬
‫لهپپا‬
‫مهتران خویش و بیست هزار مرد در بآن سوخته شپپدند و انجی ‪‌،‬‬
‫همه بسوخت… پس مردی از ترسا بآن انجیلی نیم سوخته برگرفت و‬
‫سوی قیصر رفت… و بگفت وکه ذونوا س چه وکرد… و ]قیصر[ گفتا وکه‬
‫از ]ملک ؟[ من تا یمن دور است لیکن از یمن تا حبشه نزدیک است‬
‫و او را نامه نبشت به ملک حبشه و این مرد بآنجا رفت و ملک حبشه‬
‫بگریست از بآن وکار و قریب هفتاد هزار مپرد بسپپاخت و سپپوی یمپپن‬
‫فرستاد با مهتران نامدار و با مهتری نپپام او اریپپاط ‪ .‬پپپس ذونپپوا س از‬
‫ایشان هزیمت شد و خود را در دریا افکنپپد و وکسپپی بپپاز ندیدشپ‪۱‬د «‬
‫پیداست وکه این روایا ت از افسان‪‌،‬هها خالی نیست ‪ ،‬امپپا بآنچپپه در ایپپن‬
‫میان سخت بآشکار است این است وکه امپراتوران بیزانپپس بپپه بهپپانه‬
‫یها را بپپر ضپپد مپپردم هامپپاوران‬
‫حمایت ترسایان درین هنگام حبش ‪‌،‬‬
‫یوکرد‪‌،‬هاند و همین امر پادشاه ساسانی را وکه همواره دشمن و‬
‫یاری م ‪‌،‬‬
‫یداشته است وکه درین ماجراها‬
‫رقیب امپراتوران روم بود‪‌،‬هاند بر بآن م ‪‌،‬‬
‫به یاری مردم ستمدیده برخیزند ‪ .‬اسپپتیلی حبشپپه بپپر یمپپن بپپرای‬
‫مردم گران تمام شد ‪ .‬جپپور و بیپپداد و نپپاروایی بسپپیار بپپه مپپردم روا‬

‫مجمل التواریخ ص ‪. ۱۷۰ – ۱۶۹‬‬ ‫‪۱‬‬

‫فرمانروایان صحرا ‪۶۱ /‬‬

‫داشتند ‪ .‬زنگیان با مردم هاماوران رفتار وحشیانه پیش گرفتند ‪ .‬زنان‬

‫یانپپدازه رفت‪ . ۱‬ذوجپپدن نپپامی بجپپای‬
‫لهپپای ب ‪‌،‬‬
‫را رسپپوا وکردنپپد و قت ‪‌،‬‬
‫ذونوا س بربآمد و به مقاومت برخاست ‪ .‬اما وکاری از پیش نبرد و ناچار‬
‫شد خود را به دریا افکند‪ . ۲‬زنگیان بر یمن استیل یافتند اما چنپپدی‬
‫یبآیپپد اریپپاط‬
‫نها اختلف افتاد ‪ .‬چنان وکه از روایا ت بپپر م ‪‌،‬‬
‫بعد میان بآ ‪‌،‬‬
‫یک چند فرمانروایی وکرد ‪ .‬بآنگاه ابرهه نامی با او به ستیزه برخاسپپت ‪.‬‬
‫زنگیان دو گروه شدند گروهی به یاری ابرهه برخاستند و گروهی بپپا‬
‫اریاط ماندند‪ ۳‬میان هر دو گروه جنپپگ و سپپتیزه پدیپپد بآمپپد ابرهپپه‬
‫اریاط را گفت وکه ما را با یکدیگر جنگ افتاده است چرا باید لشکری‬
‫را به وکشتن دهیم ‪ .‬بآن بهتر وکه به تن خویش با یکدیگر جنگ وکنیم‬
‫تا وکه پیروزی یابد ؟ چنین وکردند و اریاط وکشته شد ‪ .‬زنگیان وکپپه در‬
‫یمن بودند همه بر وی گرد بآمدن پد ‪ .‬چپپون نجاشپپی از ایپپن داسپپتان‬
‫بآگاهی یافت بربآشفت و سوگند خورد وکه خاک سرزمین او را پایمال‬
‫سازد و خونش را بریزد و پیشانی او را با بآتش بسوزاند ‪ .‬ابرهپپه مپپوی‬
‫پیشانی بسترد و بآن موها با انبانی از خاک سرزمین یمن و شیش‪‌،‬های‬
‫از خون خویش نزد نجاشی فرستاد و پیپپام داد وکپپه مپپن بنپپد‪‌،‬های از‬

‫فارسنامه ابن بلخی ص ‪ ۹۵‬چاپ وکمبریج ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬

‫سنی ملوک ص ‪. ۸۹‬‬ ‫‪۲‬‬
‫سیره ابن هشام ج ‪ ۱‬ص ‪. ۳۹‬‬ ‫‪۳‬‬
 ‫‪ / ۶۲‬دو قرن سکو ت‬

‫بندگان توام و اریاط نیز بند‪‌،‬های از بندگان تو بود ‪ .‬در اجپپرای فرمپپان‬
‫شها و‬
‫نو با یکدیگر ستیزه وکردیم و اوکنون فرمان تراست ‪ .‬نیز پیشپپک ‪‌،‬‬
‫نهای بسیار فرستاد و نوشت وکه شپپنید‪‌،‬هام پادشپپاه بپپه مسپپیح‬
‫ارمغا ‪‌،‬‬
‫سوگند خورده است وکه موی پیشانی من به بآتش بسپپوزاند و خپپونم‬
‫بریزد و خام سرزمین مرا پایمال خویش سپپازد و اوکنپپون مپپن مپپوی‬
‫پیشانی خویش فرستادم تا ملک بآن را بسپپوزاند و خپپون خپپویش در‬
‫شیش‪‌،‬های پیشکش وکردم تا بآنرا به خاک ریزد و انبانی از خپپاک ایپپن‬
‫سرزمین تقدیم داشتم تا بآن را پایمال فرمایند و سپپوگند از خپپویش‬
‫افکنده باشد و خشم و ناخشنودی از من فرو گذارد و هم بر تختگپپاه‬
‫خویش بماند ‪ .‬چون نجاشی این نامه بخواند رأی او را بپسپپندید و از‬
‫او خشنود گشت ‪.‬‬

‫اصحاب فیل‬
‫از وقتی وکه زنگیان به سرداری اریاط بر یمن دست یافتند تا بآن‬
‫نهپپا را از بآنجپپا براندنپپد و تبپپاه‬
‫گاه سپاه ایران بپه سپپرداری وهپپرز بآ ‪‌،‬‬
‫وکردند ‪ ،‬چنان وکه حمزه و بعضی دیگپپر از مورخپپان روایپپت وکرد‪‌،‬هانپپد‬
‫نهپا بپر یمپن در‬
‫مد ت هفتاد و دو سپال گذشپت ‪ .‬بآغپاز اسپتیلی بآ ‪‌،‬‬
‫فرمانروایان صحرا ‪۶۳ /‬‬

‫روزگار قباد پسر فیروز پادشاه ساسانی بود ‪ .‬گفت‪‌،‬هاند وکه اریاط بیست‬
‫سال فرمان راند و ابرهه بیست و سه سال فرمپپانروایی وکپپرد ‪ .‬پپپس از‬
‫ابرهه پسرش یکسوم هفده سال و پس از او پسپپر دیگپپرش مسپپروق‬
‫‪۱‬‬
‫دوازده سال فرمانروا بودند ‪.‬‬

‫یوکوشپپید ‪.‬‬
‫ابرهه را نوشت‪‌،‬هاند وکپپه در پراوکنپپدن بآییپپن ترسپپایی م ‪‌،‬‬
‫گفت‪‌،‬هاند وکه او پرستشگاهی به نام قلیس در صنعا ساخت ‪ .‬وکنیس‪‌،‬های‬
‫وکه در هیچ جا مثل بآن نبود ‪ .‬پس درصدد بربآمد وکه عپپرب را از حپپج‬
‫وکعبه باز دارد و قبله بآنان را به سوی قلیس بگرداند و در این باب به‬
‫نجاشی نامه وکرد و دستوری خواست عربان وکه قصد او را بدانسپپتند‬
‫نها به صنعا رفت و قلیس را بیالود چون ابرهه‬
‫بربآشفتند و یکی از بآ ‪‌،‬‬
‫بآگهی یافت به خشم رفت و بآهنگ ویران وکردن وکعبه نمود و با فیل‬

‫بآنچه مورخان مسلمان در باب ابرهه و دیگر زنگیپپان »اصپپحاب فیپپلد « بآورده‬ ‫‪۱‬‬
‫اند ظاهر ًا جز قصه های رایج بین عوام مأخذی نداشپپته اسپپت؛ و اختلفپپاتی‬
‫نها در بیپن روایپا ت‬
‫هم وکه در باب ترتیب تاریخی این امراء و مد ت امار ت بآ ‪‌،‬‬
‫هست از همین جاست ‪ .‬در این باره گذشته از روایا ت پرووکوپ مورخ رومپپی ‪،‬‬
‫وکتیبه هایی هم هست وکه در تحقیق تاریخ یمن و حبشپپی هپپا مهپپم اس پت ‪.‬‬
‫برای اطلعا ت بیشتر رجوع وکنید به‪:‬‬
‫‪Ryckmans. L’inst. Monarch. En Arab. Merid av. L’Islam.‬‬
‫‪Beeston. Notes on Murighan inscription, BSOSXVI.‬‬
 ‫‪ / ۶۴‬دو قرن سکو ت‬

‫‪۱‬‬
‫و سپاه راه مکه در پیش گرفت ‪.‬‬

‫داستان اصحاب فیل به اشار ت در قربآن بآمده است و این سال را‬
‫در تاریخ عرب عام الفیل نهادند ‪ .‬گفت‪‌،‬هاند دریپپن گفتپه جپپای سپخن‬
‫هست وکه پیغامبر اسلم در این سال به جهان بآمد ‪ .‬اما ابرهه از ایپپن‬
‫لشکروکشی سودی نبرد و گویند وکه در مکه مرد یپپا در بازگشپپت بپپه‬
‫یمن تباه شد ‪ .‬بآیا لشکروکشی زنگیان به مکه فقط بر اثر یپپک رقپپابت‬
‫یبآیپپد‬
‫دینی و برای انتقام از بآلودن وکنیسه بوده است ؟ بعید به نظر م ‪‌،‬‬
‫در هر حال شاید بتوان گفت وکه دست یپپافتن زنگیپپان بپپر یمپپن راه‬
‫یگذشته است فپپرو بسپته‬
‫بازرگانی هند به مدیترانه را وکه از حجاز م ‪‌،‬‬
‫یدید‪‌،‬هانپپد بپپا‬
‫است و اعراب حجاز وکه از این رهگپپذر زیپپان بسپپیار م ‪‌،‬‬
‫یهپپا‬
‫زنگیان به ستیز برخاستند و در امور بآنپپان وکپپارفزایی و خرابکار ‪‌،‬‬
‫وکرد‪‌،‬هاند ‪ .‬این استیلی حبشه به بازرگانی روم نه همان لطم‪‌،‬های نزده‬
‫یوکپپرده اسپپت امپپا بپپرای‬
‫نتر م ‪‌،‬‬
‫است بلکه وکار بازرگانپپان روم را بآسپپا ‪‌،‬‬
‫بازرگانان ایرانی ‪ ،‬نیز مثل عربان ‪ ،‬زیان داشته است و مپداخله ملپوک‬
‫حیره و پادشاهان ایپپران نیپز دریپپن وکپپار بیپپش از هپپر چیپپز از نظپر‬
‫بازرگانی و اقتصادی بوده است ‪ .‬درباره مد ت فرمپپانروایی زنگیپپان بپپر‬
‫یمن ‪ ،‬چنانکه حمزه نیز تأوکید وکپپرده اسپپت جپپای اختلف هسپپت و‬

‫ابن هشام سیره ج ‪ ۱‬ص ‪. ۵۴‬‬ ‫‪۱‬‬

‫فرمانروایان صحرا ‪۶۵ /‬‬

‫همه مورخان درباره بآن متفق نیستند ‪ .‬درین مورد نکت‪‌،‬های نیز هست‬
‫وکه باید در اینجا یاد وکرد‪ :‬ولد ت پیغامبر را وکپپه مقپپارن عپپام الفیپپل‬
‫بپپوده اسپپت ‪ ،‬در حپپدود ‪ ۵۷۰‬میلدی شپپمار وکرد‪‌،‬هانپپد‪ ۱‬لشکروکشپپی‬
‫ایرانیان را نیز به یمن در سپالهای ‪ ۵۷۰‬تپا ‪ ۵۷۶‬دانسپپت‪‌،‬هاند اگپپر بآن‬
‫سردار حبش وکه فیل و لشکر به مکه برده اسپپت ابرهپپه باشپپد بپپرای‬
‫بیست و نه سال فرمانروایی یکسوم و مسپپروق دیگپپر فرصپپتی بپپاقی‬
‫یماند ‪ .‬بنابراین باید گفت بآنکه به قصد ویران وکردن وکعبه از یمپپن‬
‫نم ‪‌،‬‬
‫سپاه به حجاز برده است باید مسروق باشد و یا بآنکپپه پسپپران ابرهپپه‬
‫نیز بنام پدر در ضمن قصص عربی یاد شد‪‌،‬هاند ‪ ،‬اگر نتوان این پنپپدار‬
‫را پذیرفت باید در درستی روایتی وکه حمپپزه و ابپپن اثیپپر و دیگپپران‬
‫درباره مد ت فرمانروایی زنگیان در یمن بآورد‪‌،‬هاند و نیز درباره تعداد و‬
‫نها تردید وکرد ‪.‬‬
‫توالی فرمانروایان بآ ‪‌،‬‬

‫ذی یزن‬
‫باری زنگیان در دوره اسپپتیلی خپپویش بپر یمپپن بیپپداد بسپپیار‬
‫نهپا را بپه‬
‫یسپپتاندند و ز ‪‌،‬‬
‫راندند ‪ .‬خواست‪‌،‬هها را به زور از خداونپدان م ‪‌،‬‬

‫‪. Huart 1/P. 88‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۶۶‬دو قرن سکو ت‬

‫یبردند ‪ .‬خانواد‪‌،‬ههپپای بسپپیار بپپدین گپپونه پریشپپان‬

‫ستم از خان‪‌،‬هها م ‪‌،‬‬
‫گشت و بیداد بسیار بر مردم رفت ‪ .‬نوشت‪‌،‬هاند وکپپه از پادشپپاه زادگپپان‬
‫یمن یکی بود وکه ذی یزن نام داشت و مپپردم او را بپپزرگ و گرامپپی‬
‫لها‬
‫یداشتند ‪ .‬ذی یزن را زنی بود ریحانه نام ‪ ،‬از خانواد‪‌،‬های وکه سپپا ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫بر یمن حکم رانده بود ‪ .‬ریحانه به خوبرویی و پارسایی و خردمنپپدی‬
‫در همه ملک هاماوران بنام بود ‪ .‬ابرهه را از بآن زن بآگاهی دادند ‪ .‬ذی‬
‫یزن را بخواست و زن را به ستم جدا وکرد ‪ .‬پس او را بزنی وکپپرد و بپپه‬
‫خانه خویش برد ریحانه را از ذی یزن وکودوکی دو ساله بپپود نپپام وی‬
‫معدیکرب و لقب سیف ‪ .‬بآن وکودک را با خویشتن به خانه ابرهه بپپرد ‪.‬‬
‫نها یکسوم و مسروق بآورد ‪ .‬ابرهه سپپیف را‬
‫از ابرهه نیز دو پسر ‪ ،‬نام بآ ‪‌،‬‬
‫یداشت و سیف گمان برده بپپود وکپپه مگپپر‬
‫نیز چون پسران خویش م ‪‌،‬‬
‫ابرهه پدر اوست با برادران یکسوم و مسروق بربآمپپد و بپپال گرفپپت و‬
‫یخبر بود اما ذی یزن وکه زن و فرزنپپد را از‬
‫همچنان از راز گذشته ب ‪‌،‬‬
‫دست داده بود از شرم رسوایی در یمن نتوانست ماند ‪ .‬راه روم پیپپش‬
‫گرفت داوری نزد قیصر برد ‪ ،‬از بیداد زنگیپپان بنالیپپد و بپپرای رانپپدن‬
‫نها از او به مال و مرد مدد خواست و پذیرفت وکپپه اگپپر بپپه یپپاری‬
‫بآ ‪‌،‬‬
‫قیصر یمن را از دست زنگیان بازستاند بآنجپپا چپپون وکپپاردار و دسپپت‬
‫نشانده روم باشد و باژ و ساو به قیصر فرستد ‪ .‬قیصر وکه خود زنگیپپان‬
‫را برانگیخته بود و یاری وکرده بود سخن او ننیوشپپید از بآن گذشپپته‬
‫فرمانروایان صحرا ‪۶۷ /‬‬

‫یتوانست برای وکسی وکه هم دین او نبود وکسانی را وکه بآیین ترسا‬
‫نم ‪‌،‬‬
‫داشتند و هم دین او بودند بیپپازارد ‪ .‬مگپپر ایپپن زنگیپپان خپپود چپپون‬
‫وکاردار و دست نشانده او بر یمن فرمان نمیراندند ؟ بدین گونه قیصپپر‬
‫در وکار این شاهزاده ستمدیده بآواره ننگریست ‪ .‬ذی یزن نومید شد و‬
‫به نومیدی از پیش قیصر بازگشت ‪ .‬از بآنجا بآهنگ ایران وکرد تا داد به‬
‫پیشگاه خسرو برد ‪ .‬نخست به حیره رفت ‪ .‬نعمان بن منذر ‪ ،‬و به قولی‬
‫عمرو بن هند در بآن جا از دست انوشیروان ملک بود ‪ .‬قصپپه خپپویش‬
‫بازگفت و امیر حیره وکه نیاوکانش خود از یمن بودند او را بنپپواخت و‬
‫دلجویی وکرد ‪ .‬چندی بعد با خویشتن او را بپپه درگپپاه خسپپرو بپپرد و‬
‫قصه او باز گفت ‪ .‬خسرونوشپپیروان او را بپپار داد ‪ .‬چپپون ذی یپپزن بپپه‬
‫درگاه خسرو دربآمد از بیم و شکوه خیره شد بر وی درافتپپاد و نمپپاز‬
‫بپپرد ‪ .‬نوشپپیروان فرمپپود تپپا او را از خپپاک برگیرن پد ‪ .‬او را برگرفتنپپد‬
‫شاهنشاه بنواختش و گرم بپرسپپیدش ‪ ،‬ذی یپپزن زبپپان بگشپپود و از‬
‫یهپپای زنگیپپان بنالی پد ‪ .‬گفپپت و شپپنود او را بپپا‬
‫یها و ناروای ‪‌،‬‬
‫بیپپداد ‪‌،‬‬
‫خها بآورد‪‌،‬هاند ‪ .‬نوشت‪‌،‬هاند وکه این ذی یزن چپپون نپپزد‬
‫نوشیروان در تاری ‪‌،‬‬
‫خسرو راه یافت‪» :‬به هر دو زانو دربآمد و بر ملک ثنا گفت و از عپپدل‬
‫ت ای ملپپک مپپن فلن بپپن‬
‫و داد او اندر جهان یپپاد وکپپرد و پپپس گف ‪‌،‬‬
‫فلنم… ما مردمانی بودیم ملک یمن اندر خانپپدان مپپا بپپود و حبپپش‬
‫بیامدند و بآن پادشاهی از ما ببردند و خواست‪‌،‬ههای ما بگرفتند و ما را‬
 ‫‪ / ۶۸‬دو قرن سکو ت‬

‫ذلیل وکردند و بر رعیت ستم وکردنپپد بسپپیار و مپپا را بپپر بآن خپپواری‬
‫پنجاه سال شد وکه صبر همی وکنیم و بدر ما رعیپت مپا صپبر همپی‬
‫وکنند تا وکار ما بآنجا رسد وکه نیز صبر نماند و چیزها رسید به م پا ‪ ،‬در‬
‫خون و خواسته و حرمت ‪ ،‬وکه اندر مجالس شرم دارم گفت و به زبان‬
‫گردانیدن و اگر ملک به حقیقت بدانستی وکه با ما چه رسیده اسپت ‪،‬‬
‫از عدل و فضل بآمدی وکه ما را فریپپاد رسپپیدی و از دسپپت ایپپن بپپی‬
‫ادبان برهانیدی ‪ ،‬هرچند ما بدر او نیامدمانی و از وی درنخواستیمی ‪.‬‬
‫و امروز من به امید به در ملک بآمدم به زنهار و از وی فریاد خپپواهم‬
‫و اگر ملک به بزرگی امید مرا راست وکرد و مرا فریاد رسید سپپپاهی‬
‫وکه با من بفرسد تا من بآن دشپپمن را از پادشپپاهی خپپود برانپپم و بآن‬
‫رعیت را از ایشان برهانم ‪ ،‬مملکت ملک با یمن پیوسته گردد و ملک‬
‫او تا حد مغرب برسد و بآن خلپق را از بنپدگی بپه خپرد و بپه عپدل‬
‫خویش بآزاد وکند و باز جای بآورد و مرا و همه بآل حمیپپر را از جملپپه‬
‫بندگان خویش وکند ‪ .‬انوشیروان را سخن وی خوش بآمد و بر او دلش‬
‫سوخت و بآب در چشم بآورد و ذی یزن پیر بپپود و ریشپپش سپپپید…‬
‫ت ای پیر نیکو سخن گفتی و دل مرا سوزان وکپپردی و‬
‫انوشیروان گف ‪‌،‬‬
‫چشم مرا پر بآب وکردی و دانم تو ستم رسید‪‌،‬های و این از درد گفتی‬
‫و لکن… این زمین تو از پادشاهی من سخت دور اسپپت و بپپه میپپان‬
‫بپپادیه حجپپاز اسپپت و از دیگپپر سپپوی دریاسپپت و سپپپاه بپپه بپپادیه‬
‫فرمانروایان صحرا ‪۶۹ /‬‬

‫فرستادن… مرا اندرین تأمل باید وکپپردن و بپپا ایپپن پادشپپاهی مپپن و‬
‫خواسته من پیش تست اندرین جای بباش و دل از پادشاهی بردار و‬
‫هر چیز ماراست از ملک و نعمت با مپپا همبپپاز بپپاش و بفرمپپود او را‬
‫فرود بآرند جایی نیکو و دو هزار درم دهندش ‪ .‬چون درم بدو دادند و‬
‫از در ملک بیرون شد ‪ .‬بآن درمها همی ریخت و مردمان همی چیدند‬
‫تا به خانه رسید ‪ ،‬هیچ درم نمانپپده بپپود و بپپا نوشپپیروان از بآن خپپبر‬
‫برداشتند… دیگر روز چون مردم را بار داد او را نیز بار داد و گفت بپا‬
‫عطای ملووکان چنین نکنند وکه تو دی بپپا درم مپپا وکپپردی ‪ .‬بپپه زاری‬
‫گفت من بآن را شکر خدای وکردم بدان وکه روی ملپپک مپپرا بنمپپود و‬
‫بآواز او مرا بشنوانید و زبان او با من به سخن بآورد و از بآنجا وکپپه مپپن‬
‫بآمده بودم خاک زر و سیم است و اندر زمین وکم وکوه است وکه انپپدر‬
‫بآن وکان زر نیست و یا وکان سپپیم… انوشپپیروان او را گفپپت بپپازگرد و‬
‫‪۱‬‬
‫شکیبایی وکن تا اندر حاجت تو بنگرمد « ‪.‬‬

‫یبآید وکه انوشپپیروان ذی یپپزن را وعپپده یپپاری‬

‫از این روایت بر م ‪‌،‬‬
‫نداد اگر چند او را بنپپواخت و گرامپپی داش پت ‪ .‬امپپا بعضپپی از تاریپپخ‬
‫نویسان نوشت‪‌،‬هاند وکپپه بپپه او نویپپد یپپاری داد و نتوانسپپت وفپپا وکن پد ‪.‬‬
‫مسعودی بآورده است »انوشپپیروان بپدو وعپده داد وکپه در جنپگ بپپا‬

‫تاریخ بلعمی ‪ ،‬خطی ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۷۰‬دو قرن سکو ت‬

‫سپاهیان به یاری او برخیزد امپپا بپپه جنپپگ روم و وکشپپورهای دیگپپر‬

‫پرداخت و مشغول گشتد «‪ ۱‬در هر حال نوشت‪‌،‬هاند وکه ذی یزن چپپون‬
‫پناهند‪‌،‬های ده سال بر درگاه انوشیروان بماند و هم بآنجا وفا ت یافت ‪.‬‬

‫سیف ذی یزن‬
‫اما سیف‪ ۲‬در خانه ابرهه بود و او را پدر خویش م ‪‌،‬‬
‫یدانست ‪ .‬چون‬

‫مروج ‪ ،‬ج ‪ ۱‬ص ‪. ۲۸۴‬‬ ‫‪۱‬‬

‫درباره سیف ذی یزن و سرگذشت او ‪ ،‬از قدیم داستان هایی پرداختپپه شپپده‬ ‫‪۲‬‬
‫نها شاید از تاریخ ها گرفته شده باشد و قسمت هپپایی‬
‫است وکه قسمتی از بآ ‪‌،‬‬
‫نیز ظاهر ًا از راه همین قصص در تاریخ هپپا وارد گشپپته اسپت ‪ .‬در هپپر حپپال‬
‫بعضی از مطالبی وکه طبری و دیگران راجع به سرگذشت سپپیف ذی یپپزن و‬
‫پدرش نقل وکرده اند ‪ ،‬از همیپپن داسپپتان هپپا نشپپأ ت گرفتپپه اسپت ‪ .‬یکپپی از‬
‫جامعان و مؤلفان قدیم این داستان ها ابوالمعالی احمدبن محمد وکوفی است‬
‫وکه قصه های حمزه را نیز همپپو جمپع و روایپپت وکپپرده اسپت ‪ .‬نسپپخه هپپای‬
‫متعددی از مجموعه های این داستانهای سیف ذی یزن ‪ ،‬امروز در وکتابخپپانه‬
‫های مختلف جهان هست و بعضی از این مجموعه ها نیز مپپدتی پیپپش ‪ ،‬بپپه‬
‫زبان های دیگر هم ترجمه شده است بپپرای اطلعپپا ت بیشپپتر در ایپپن بپپاب‬
‫رجپپوع شپپود بپپه مقپپاله وان رونکپپل ‪ Van Ronkel‬در مجلپپه ‪Acta‬‬
‫‪ Orientalia‬جلد ‪ ۵‬جزء ‪ ۱‬منطبعه به سال ‪ ۱۹۲۶‬میلدی ‪ ،‬وکپپه در بپپاب‬
‫فرمانروایان صحرا ‪۷۱ /‬‬

‫ابرهه بمرد و یکسوم و مسروق فرمانروایی یافتند و از راز نهان بآگپپاه‬

‫گشت و دانست وکه سرگذشت پدرش چه بوده است ‪ .‬پپپس ‪ ،‬از یمپپن‬
‫بیرون رفت و خویشتن را در جسپپتجوی انتقپپام بآواره جهپپان نمپپود ‪.‬‬
‫نوشت‪‌،‬هاند وکه نخست نزد قیصر رفت و از بیپپداد زنگیپپان بنالی پد ‪ .‬امپپا‬
‫چون قیصر بدو ننگریست و سخنش نشنود نومید شپپد و راه درگپپاه‬
‫خسرو در پیش گرفت در این جا از بیان این نکته نبایپپد خپپودداری‬
‫وکرد وکه داستان مسافر ت ذی یپپزن و پسپپرش سپپیف را ‪ ،‬نخسپت بپپه‬
‫دربار قیصر و سپس به درگاه انوشیروان به یک گونه نوشت‪‌،‬هاند ‪ .‬ایپپن‬
‫نها را از روی دیگری‬
‫یدهد وکه شاید یکی از ای ‪‌،‬‬
‫جا این پندار دست م ‪‌،‬‬
‫نها نظیر دارد و بارها اتفپپاق افتپپاده‬
‫ساخته باشند ‪ .‬این وکار در داستا ‪‌،‬‬
‫است ‪ .‬نمونه بآن هفت خان اسپپفندیار اسپپت وکپپه بپپه تحقیپپق از روی‬
‫شهای‬
‫یها و وکوشپ ‪‌،‬‬
‫هفت خوان رستم ساخت‪‌،‬هاند ‪ .‬در داستان دادخواه ‪‌،‬‬
‫ذی یزن و سیف نیز در دربارهپپای روم و ایپپران شپپباهت بپپه قپپدری‬
‫بآشکار است وکه ناچپپار یکپپی از روی دیگپپری پرداختپپه باشپپند ‪ ،‬مپپن‬
‫یدهم وکه داستان ذی یزن را از روی داستان سیف ساخته‬
‫ترجیح م ‪‌،‬‬
‫باشند و درین وکار شاید خواست‪‌،‬هاند سرگذشت ایپپن شپپاهزاد ٔه بآواره و‬
‫تیره بخت را دردانگیزتر و غم بآلود‪‌،‬هتر جلوه دهند ‪.‬‬

‫یکی از ترجمه های این داستان ‪ ،‬شرح جالبی دارد ‪.‬‬

 ‫‪ / ۷۲‬دو قرن سکو ت‬

‫باری بآورد‪‌،‬هاند وکه سیف نخسپپت نپپزد قیصپپر بپپه روم برفپپت و از‬
‫دست سیاهان او بیداد و گزنپد بآنپان داد خواسپت و از قیصپر یپاری‬
‫نها را از سرزمین خویش براند ‪ .‬قیصر او را پاسخ داد وکه‬
‫طلبید و تا بآ ‪‌،‬‬
‫نها خود پیروان دین منند و شما بت پرستانید شپپما را در جنپپگ‬
‫بآ ‪‌،‬‬
‫نها یاری نتوانیم وکرد ‪ .‬چون سیف از قیصر نومید شپپد روی بسپپوی‬
‫بآ ‪‌،‬‬
‫دربار خسرو بآورد ‪ .‬نخست در حیره نزد نعمان رفت و نعمان او را بپپه‬
‫درگاه وکسری برد‪ ۱‬بعضی نوشت‪‌،‬هاند وکه سپپیف نیپپز یپپک سپپال بپپر در‬
‫نوشیروان بماند ‪ .‬روزها از بامدادان تپپا شپپامگاه بپپر در سپپرای خسپپرو‬
‫یرفپپت و‬
‫یخواست و شبها همه بر سر گور پدر م ‪‌،‬‬
‫ینشست و داد م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یخفت ‪ .‬یکسپپال گذشپپت و وکسپپی در وکپپار او‬
‫یگریست و همانجا م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫ننگریست ‪ .‬بآخر روزی در پیش مووکب نوشپپیروان بپپر پپپای خاسپپت و‬
‫فریاد بربآورد وکه‪» :‬ای ملک مپرا نپزد تپو میراثپپی هسپپت دادم بپدهد «‬
‫خسرو او را بخواند و پرسید وکه تو را بپپر مپپن چپپه حپپق اسپپت و تپپو‬
‫وکیستی ؟ سیف گفت من پسر بآن پیر یمانیم وکه ده سال بپپه امیپپد و‬
‫نویدی وکه از ملک یافته بود بر این درگاه بود تا بمرد ‪ ،‬بآن وعپپده وکپپه‬
‫ملک بدان پیر داده بود اوکنون به میراث از بآن من است و شاهنشپپاه‬
‫را وفای بپپدان در گپپردن اس پت ‪ .‬خسپپرو را دل بپپر او بسپپوخت ‪ .‬او را‬

‫اخبار الطوال ص ‪. ۶۶‬‬ ‫‪۱‬‬

‫فرمانروایان صحرا ‪۷۳ /‬‬

‫بنواخت و ده هزار درم بداد و امید داد و دلگرم وکرد ‪ .‬سپپیف چپپون از‬
‫یچیدنپپد‬
‫یریخت و مردم بر م ‪‌،‬‬
‫نزد خسرو بازگشت بآن در‪‌،‬مها به راه م ‪‌،‬‬
‫دیگر روز خسرو او را از سبب بآن بازپرسید ‪ ،‬پاسخ سیف همپپان بپپود‬
‫وکه ذی یزن چندین سال پیش در همین باب داده بود ‪.‬‬

‫نهای وکهپپن از‬

‫پیداست وکه ایپپن جزئیپپا ت در ایپپن گپپونه داسپپتا ‪‌،‬‬
‫افسانه خالی نیست ‪ .‬معهذا نه همان بهر‪‌،‬های از حقیقت دارد بلکپپه از‬
‫تصوری وکه راویان عرب درباره خسپپروان ایپپران داشپپت‪‌،‬هاند نمپپوداری‬
‫یدهد ‪.‬‬
‫بدست م ‪‌،‬‬

‫نوشت‪‌،‬هاند نوشیروان در وکار او با سران و سرداران خویش رای زد ‪.‬‬

‫گفتند در زندان ملک مرگ ارزانیان بسیارند ‪ .‬ایشان را بایپپد فرسپپتاد‬
‫اگر وکشته شوند باک نیست و اگر پیروز گردند ملک را وکشوری تپپازه‬
‫به چنگ بآمده باشد ‪ .‬نوشیروان این رای بپسندید و فرمود در وکارنامه‬
‫زندانیان بنگرند هشتصد تن مرگ ارزانیپپان در بآن میپپان بودنپپد وکپپه‬
‫برایشان وکشتن واجب بآمده بود ‪.‬‬

‫برخی از تاریخ نویسان بآورد‪‌،‬هاند وکپپه همپپه ایپپن هشتصپپد تپپن از‬
‫فرزندان ساسانیان و نژاد دیگر پادشاهان بود‪‌،‬هاند ‪ .‬این دعوی شپپگفت‬
‫یبآید ‪ .‬شپاید بازمانپدگان اینپان وکپه خپود را »بآزاده‬
‫و گزاف به نظر م ‪‌،‬‬
‫یخواندند این داستان را ساخته باشند تا نژاد‬
‫نژاداند « یا ابناء احرار م ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۷۴‬دو قرن سکو ت‬

‫و تبار خویش را به شاهان برسانند و از ننگ انتساب بپپه زنپپدانیان و‬

‫مرگ ارزانیان خویشتن را بروکنار دارند ‪ .‬باری این زنپپدانیان هشتصپپد‬
‫تن بیش نبودند ‪ .‬ایشان را از زندان بیرون بآورد تا با سپپیف ذی یپپزن‬
‫به یمن فرستد ‪ .‬سیف گفت شاهنشاها بدین قدر مردم با زنگیان چه‬
‫توان وکرد ؟ انوشیروان گفت بسیار هیزم اندک مایه بآتش بسنده باشد‬
‫»بفرمود تا هشت پاره وکشتی راست وکردند و این مردم را با سپپلح و‬
‫‪۱‬‬
‫ذخیره در نشاند ‪.‬د «‬

‫وهرز دیلمی‬
‫سردار و سپهسالر دلوران ایران وهرز سپهبد دیلم‪ ۲‬بود ‪ .‬نام این‬
‫شخص را به اختلف یاد وکرد‪‌،‬هاند بعضی بآن را وهرزیپپن بپپن وکامکپپار‬
‫ضبط وکرد‪‌،‬هاند و گفت‪‌،‬هاند وکه او پیری سالخورده بپپود و بیپپش از صپپد‬
‫نهای بزرگ بود‬
‫سال داشت وکه از سواران و پهلوانان عجم و از خاندا ‪‌،‬‬
‫‪۳‬‬
‫و چون به سروکشی و راهزنی افتاده بود وکسری او را بند فرموده بود‬

‫فارسنامه ص ‪. ۹۵‬‬ ‫‪۱‬‬

‫مروج ‪ ،‬ج ‪ ۲‬ص ‪. ۲۸۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫اخبار الطوال ص ‪. ۶۶‬‬ ‫‪۳‬‬
‫فرمانروایان صحرا ‪۷۵ /‬‬

‫برخپپی او را خپپرزاد بپن نرسپپی نپپواده جاماسپپب بپپرادر قبپپاد فیپپروز‬

‫دانست‪‌،‬هاند و گفت‪‌،‬هاند وکه انوشیروان وقپپتی او را بپپه یپپاری سپپیف ذی‬
‫یفرستاد مرتبه وهرزی بدو عطا وکرد‪ ۱‬و بنابراین وهرز‬
‫یزن به یمن م ‪‌،‬‬
‫نام او نیست نام پایگاهی است وکه نوشیروان بدو داد ‪ .‬بعضی نیز نپپام‬
‫وی را وهرز بن به بآفرید بن ساسان بن بهمن نوشت‪‌،‬هاند و گفت‪‌،‬هاند وکه‬
‫پل نهروان را در عراق این وهرز بن به بآفریپپد وکپپرده اسپپت‪ ۲‬بآنچپپه از‬
‫یبآید بآنسپت وکپه ایپن سپردار گویپا از خانپدان‬
‫همه این روایا ت بر م ‪‌،‬‬
‫ساسانیان بوده است و در سپاه انوشیروان پایگپپاه ارجمنپپدی داشپپته‬
‫است ‪ .‬بلعمی گوید وکه »… مردی بود اندر جمله بآن سپاه وی ‪ .‬پیپپری‬
‫هشتاد ساله نام او را اوهزار‪ ۳‬خواندندی و بپپه همپپه عجپپم ایپپدر از او‬
‫تیراندازتر نبود و انوشیروان او را به هزار مرد داشتی به جوانی و هپپر‬
‫وکجا او را بفرستادی گفتی هپپزار مپپرد سپپوار را فرسپپتادم و او پیپپر و‬
‫ضعیف شده بود و از وکار مانده و ابروان بر چشم افتاده او را بخواند و‬

‫التنبیه و الشراف ص ‪ ۲۲۶‬و مجمل التواریخ ص ‪. ۱۷۲‬‬ ‫‪۱‬‬

‫فارسنامه ص ‪. ۹۶‬‬ ‫‪۲‬‬
‫وهرز ‪ .‬در باب معنی و اشتقاق این اسم وکه به صور ت وهرز و اوهرز و صپپور ت‬ ‫‪۳‬‬
‫ل رجوع شود به‪ :‬مجمل التواریخ ‪ ،‬ص‬
‫های دیگر بآمده است اختلف است ‪ .‬مث ً‬
‫‪ – ۱۷۲‬التنبیه و الشراف ‪ ،‬ص ‪. ۱۲۶‬‬
 ‫‪ / ۷۶‬دو قرن سکو ت‬

‫بر بآن لشکر سالر وکردد «‪ ۱‬وهرز با یاران خویش و سپپیف ذی یپپزن از‬
‫نها بآگپپاهی یپپافت چپپون‬
‫راه دریا بربآمدند ‪ .‬پادشاه زنگیان از بآمدن بآ ‪‌،‬‬
‫اندوکی بآنان بدانست شپپگفت وکپپرد و بآنپپان را بپپه چیپپزی نداشپت ‪ .‬از‬
‫بآنسوی ‪ ،‬وکسان سیف و بسیاری از مردم هاماوران نیپپز وکپپه در مپپد ت‬
‫چندین سال بیدادها و شکنج‪‌،‬هها از دست زنگیپپان دیپپده بودنپپد بپپه‬
‫اردوی جنگجویان پیوستند ‪ .‬شپپماره ایپپن گپپروه را پنجپپاه هپپزار تپپن‬
‫نوشت‪‌،‬هاند ‪.‬‬

‫نوشت‪‌،‬هاند وکه وهرز چپون بپه وکنپار دریپپا رسپید هرچپه توشپه و‬
‫یها را بآتش زد‬
‫یها مانده بود به دریا ریخت و وکشت ‪‌،‬‬
‫اندوخته در وکشت ‪‌،‬‬
‫یها و خواست‪‌،‬هها از بهر بآن سوختم تپپا‬
‫و وکسان خویش را گفت وکشت ‪‌،‬‬
‫شما بدانید وکه دیگر بازگشتن را روی نیست و دشمن نیز بداند وکپپه‬
‫اگر بر ما دست یابد از ما چیزی بدو نرسد اوکنون ما را مرگ در پس‬
‫و پیروزی در پیش است جز پیش رفتن راه چاره نیست ‪ .‬جنگجویان‬
‫همه زبان دادن و سوگند خوردند وکه تا جان دارند بکوشپپند ‪ .‬جنپپگ‬
‫خپپونینی رخ داد وکپپه طپپبری و بلعمپپی جزئیپپا ت بآن را بپپه تفصپپیل‬
‫نوشت‪‌،‬هاند درین جنگ پیکان وهرز پادشاه زنگیان را از پای درافکنپد ‪.‬‬
‫ایرانیان زنگیان را به تیرباران گرفتند و بسیاری از بآنان تباه شدند ‪.‬‬

‫تاریخ بلعمی ‪ ،‬خطی ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬

‫فرمانروایان صحرا ‪۷۷ /‬‬

‫ستمدید‪‌،‬هگان هاماوران نیز وکه وکین‪‌،‬های دیرینه از زنگیپپان در دل‬

‫یوکشتند ‪ .‬بدین گونه‬
‫ییافتند م ‪‌،‬‬
‫داشتند بربآوردند و هر وکه را از بآنان م ‪‌،‬‬
‫سیف ذی یزن و مردم هاماوران وکین خویش را از دشمنان بستاندند‬
‫و پس از چندین سال بآنان را از خاک خویش براندند ‪.‬‬

‫وکشته شدن سیف ذی یزن‬

‫سپپیف ذی یپپزن فرمپپانروایی یپپافت ‪ .‬سپپپهبد وهپپرز را از سپپوی‬
‫انوشیروان دستوری رسید وکپه بپازگردد و ملپک بپه سپپیف بسپپارد ‪.‬‬
‫چنان وکرد و ایرانیان را در یمن بماند ‪ .‬اما نوشیروان با پادشپپاه یمپپن‬
‫نها بست و شرطها وکرد ‪ .‬از جمله بآنکه بآزادگان ایران را در یمن‬
‫پیما ‪‌،‬‬
‫زن گرفتن روا باشد لیکن یمانیان را نباید وکه از ایرانیپپان دخپپتر بپپه‬
‫‪۱‬‬
‫زنی وکنند ‪.‬‬

‫شاید از این شرط فزونی شمار ایرانیان را خواست تا ایرانیپپان از‬

‫راه پیوند افزودتر گردند و فرهنگ و تمدن ایران در بآن خطه بیشپپتر‬
‫پراوکنده گردد ‪.‬‬

‫مروج ‪ ،‬ج ‪ ۱‬ص ‪. ۲۸۳‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۷۸‬دو قرن سکو ت‬

‫ازین پس یمن زیر فرمان ایرانیان دربآمد و فرمپپانروایی ایرانیپپان‬

‫در بآن سرزمین بآغاز گشت ‪ .‬سیف نیز هر وقتی خواسته و خپپراج بپپه‬
‫شها بنپپدگی و‬
‫نهپا و پیشپک ‪‌،‬‬
‫یفرسپپتاد و بپا ارمغا ‪‌،‬‬
‫درگاه نوشیروان م ‪‌،‬‬
‫فرمانبرداری خویش را فرا مینمود ‪ .‬جز این نیز چاره نداشت ‪ .‬زیپپرا از‬
‫وقتی وکه زنگیان از یمن برافتپپاده بودنپپد ایرانیپپان در همپپه وکارهپپای‬
‫سیاسی و نظامی دست اندروکار بودند و سیف خپپود در دسپپت بآنپپان‬
‫چون افزاری بود ‪ .‬عد‪‌،‬های از حبشیان وکه چون نوبتیان و نگهبانان بپپر‬
‫یوکردند ناگهان بر او درافتادند و او را در تبپپاه‬
‫درگاه سیف خدمت م ‪‌،‬‬
‫ینویسند وکه »چون سیف ذی یپپزن بپپه ملپپک بنشسپپت از‬
‫وکردند ‪ .‬م ‪‌،‬‬
‫حبشه وکس به یمن اندر نهشت مگر پیران ضعیف و وکودوکپپان خپپرد‬
‫وکه سلیح برنتوانستندی داشتن و زنپپان وگرنپپه دیگپپران را همپپه بپپه‬
‫شمشیر بگذاشت و سالی بربآمد ‪ .‬رسولی فرستاد در سرای نوشپپیروان‬
‫با خواسته بسیار و از جوانان حبشه وکه بپپر او بودنپپدی چپپون سپپیف‬
‫برنشستی پیش او حربه بردنپدی و خپدمت او وکردنپدی و ایشپان را‬
‫یداشت تا ایمن شد برایشان روزی برنشسته بود با سپپپاه و‬
‫نیکو هم ‪‌،‬‬
‫این حبشیان پیش او اندر همی دویدند او تنها از پس ایشپپان اسپپب‬
‫بدوانید و پیادگان او بازماندند این حبشیان با اسپپب همپپی دویدنپپد‬
‫چون سپاه از وی دور شد گرد وی اندر بآمدن و او را بپپه میپپان انپپدر‬
‫گرفتند و بکشتند ‪ .‬بآن سپاه بپراوکندند و حبشیان از هر جپپا سپپر بپپر‬
‫فرمانروایان صحرا ‪۷۹ /‬‬

‫وکردند و از حمیریان و اهل بیت مملکپپت و خویشپپان سپپیف خلقپپی‬

‫بکشتند بسیار ‪ .‬روزگاری بربآمد وکپپس بپپه ملپپک ننشسپپت و وکپپس را‬
‫اطاعت نداشتند خبر به نوشیروان شد ‪ .‬سخت تافته شد و باز وهرز را‬
‫به یمن فرستاد با چهار هزار مرد و بفرمود وکه هر وکه بپپه یمپپن انپپدر‬
‫است از حبشه همه را بکش پیر و جوان و مرد و زن و بزرگ و خرد‬
‫و هر زنی وکه از حبش بار دارد شکمش بشکاف و فرزندان بیرون بآور‬
‫و بکش و هر وکه اندر یمن موی بر سر او جعپپد اسپپت چنپپانکه از بآن‬
‫حبشیان بود و ندانی وکه او از حبشیان و فرزندان ایشان اسپپت همپپه‬
‫را بکش و هر وکه دانی وکه اندر یمن هوای ایشان خواهپپد و بدیشپپان‬
‫‪۱‬‬
‫میل دارد همه را بکش تا به یمن اندر از حبشی وکس نماند ‪.‬د «‬

‫ایرانیان در یمن‬
‫این بار فرمانروایی ایرانیان بر یمن با تنپپدی و سپپختی بیشپپتری‬
‫همراه بود ‪ .‬سپهبد وهرز با خشم و وکینه بسیار به وکشپپتن و شپپکنجه‬
‫نهپا در دربپپار ایپران چپون‬
‫زنگیان پرداخپت ‪ .‬زیپرا ایپن سروکشپی بآ ‪‌،‬‬
‫یشد ‪ .‬وهرز مرزبان یمپپن گشپپت و‬
‫وکوششی برای برتری روم تلقی م ‪‌،‬‬

‫تاریخ بلعمی ‪ ،‬خطی ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۸۰‬دو قرن سکو ت‬

‫بدین گونه یمن در زیر فرمانروایی ایرانیان دربآمد و خراج و سپپاو بآن‬
‫به درگاه خسرو گسیل گشت ‪ .‬مد ت فرمانروایی وهرز در یمن درست‬
‫روشن نیست ‪ ،‬بلعمی چهار سال ‪ ،‬دینوری پنج سال ‪ ،‬و مؤلپپف وکتپپاب‬
‫البدء و التاریخ شش سال نوشته است ‪.‬‬

‫درباره فرجام زندگی او نیز ایپن داسپتان را بآورد‪‌،‬هانپد وکپه چپون‬

‫مرگ خویش را نزدیپپک دیپپد تیپپر و وکمپپان بخواسپپت و گفپپت مپپرا‬
‫نگهدارید ‪ .‬پس وکمان برگرفت و تیری بیفکند و گفت بنگرید تپا تیپر‬
‫من به وکجا افتد ‪ ،‬دخمه من همانجا وکنید ‪ .‬تیر او بدان سوی وکنیسپپه‬
‫‪۱‬‬
‫افتاد ‪ ،‬و بآنجا را تا امروز گور وهرز نام نهاد‪‌،‬هاند ‪.‬‬

‫خها اختلف است ‪ .‬بلعمی و‬

‫درباره جانشین وهرز بین روایا ت تاری ‪‌،‬‬
‫وکسانی وکه روایت خویش را از او گرفت‪‌،‬هاند ‪ ،‬و نیز ابن اثیر و دیگپپران ‪،‬‬
‫گفت‪‌،‬هاند وکه وهرز را پسری بود مرزبان نام انوشیروان ولیت یمن بدو‬
‫یفرسپتاد ‪ .‬شپک‬
‫داد و او مانند پدر خراج یمپن بپه درگپاه خسپرو م ‪‌،‬‬
‫نیست وکه مرزبان در بآن هنگام نام خاصی نبوده است بلکه حاوکی از‬
‫منصبی است وکه فرمانروایان زیر دسپپت شاهنشپپاه و وکسپپانی وکپپه از‬
‫دسپپت او در بلد عپپرب و دیگپپر شپپهرها حکپپم میراند‪‌،‬هانپپد برعهپپده‬
‫داشت‪‌،‬هاند ‪ .‬حمزه این جانشینان وهپرز را ولیسپپجان و مؤلپپف البپپدء و‬

‫اخبار الطوال ص ‪ – ۵۶‬و طبری ص ‪. ۹۸۸‬‬ ‫‪۱‬‬

‫فرمانروایان صحرا ‪۸۱ /‬‬

‫التاریخ بنجان بن وهرز‪ ۱‬نوشته است و مسپپعودی مپپردی از ایرانیپپان‬

‫یگفت‪‌،‬هاند ثبت وکرده است ‪ .‬در وکامپپل ابپپن اثیپپر بعپپد از‬
‫وکه سیحان م ‪‌،‬‬
‫مرزبان بن وهرز از بینجان ابن مرزبان نام رفته است و این نیز قطع ًا‬
‫صورتی از همان ولیسجان حمزه است ‪ .‬وجه اشتقاق و معنی و حتی‬
‫قرائت این نام ‪ ،‬از روی یقین محقق نیست ‪ .‬بآن چه تقریب ًا از همه این‬
‫یبآید بآنست وکه جانشین وهرز از فرزندان او بوده اسپت و‬
‫روایا ت بر م ‪‌،‬‬
‫یرسد ‪ .‬بعض مورخان‬
‫این ‪ ،‬با سنن حکومت ساسانی سازگار به نظر م ‪‌،‬‬
‫یگوینپپد‬
‫روایپپت دیگپپری نیپپز در بپپاب جانشپپین وهپپرز بآورد‪‌،‬هانپد ‪ .‬م ‪‌،‬‬
‫انوشیروان بعد از وهرز زرین را عامل وکرد و او جبپپار و مسپپرف بپپود ‪.‬‬
‫یوکشپپت و از میپپان انپپدا‪‌،‬مهای‬
‫یخواست برنشیند وکسپپی را م ‪‌،‬‬
‫وقتی م ‪‌،‬‬
‫یگذشت ‪ ،‬انوشیروان بمرد و او به قولی همچنان بپپر یمپپن‬
‫بریده او م ‪‌،‬‬
‫فرمانروا بود و هرمز پسر انوشیروان او را از وکار بروکنار وکرد ‪ .‬نپپام ایپپن‬
‫زرین در بعضی روایا ت به صور ت وین یا دین یا زین‪ ۲‬نیز بآمده است‪:‬‬

‫البدء والتاریخ ص ‪. ۱۹۴‬‬ ‫‪۱‬‬

‫ماروکوا ت بجای زین ‪ ،‬وین خوانده است ‪ .‬تبدیل حرف واو و زاء در خط عربی‬ ‫‪۲‬‬
‫بسیار اتفاق می افتد ‪ ،‬بعید نیسپپت وکپپه وکلمپپه هپپای بینجپپان و ولسپپیجان و‬
‫تینجان و سیحان و بیجان وکه برای نام جانشین وهرز ذوکر شپپده اسپپت نیپپز‬
‫صور ت و تحریف یافته یک اسم مروکب باشد وکه جزء اول بآن زین و یپا دیپن‬
‫بوده است ‪.‬‬
 ‫‪ / ۸۲‬دو قرن سکو ت‬

‫گفت‪‌،‬هاند وکه او نیز از اسواران بود ‪.‬‬

‫بآن چه درباره خونریزی و تندخویی و شتابکاری او ذوکر وکرد‪‌،‬هاند‬

‫نیز گویا از بآن روست وکه وهرز و جانشینش بپپه فرمپپان خسپپرو و در‬
‫لهپپایی بود‪‌،‬هان پد ‪.‬‬
‫بآغاز وکار سروکوب وکردن زنگیان مجبور به شد ت عم ‪‌،‬‬
‫روایا ت در مرزبانانی وکه بعد از او بود‪‌،‬هاند از بآنچه تاوکنون گفتپپه شپپد‬
‫نتر است ‪.‬‬
‫بآشفت‪‌،‬هتر و بی ساما ‪‌،‬‬

‫حمزه نام هشت تن از مرزبانان ایران را ‪ ،‬وکه بعد از وکشته شپپدن‬

‫یوکنپد ‪ .‬لیکپپن نا‪‌،‬مهپپایی‬
‫سیف ذی یزن بر یمن فرمان راند‪‌،‬هاند ذوکر م ‪‌،‬‬
‫وکه بآورده است در نسپپخه چپپاپی از غلپپط و تصپپحیف بسپپیار خپپالی‬
‫نیست ‪ .‬در فهرستی وکه او نقل وکرده است پپپس از وهپپرز فرمپپانروایی‬
‫یافته است ‪ .‬بآنگپپاه نوشپپجان و سپپپس مپپرزوان و پپپس از او پسپپرش‬
‫خرخسپپرو بپپه فرمانپپدهی یمپپن نشسپپت‪‌،‬هاند ‪ .‬وی پپپس از خرخسپپرو‬
‫یگویپپد وکپپه‬
‫یوکنپپد و م ‪‌،‬‬
‫فرمانروایی بادان ابن ساسان الجرون را یاد م ‪‌،‬‬
‫غزو‪‌،‬ههای پیغامبر با قبایل عرب در زمان او بود ‪ ،‬و پپپس از او دادویپپه‬
‫بن هرمز بن فیروز به فرماندهی یمپپن رسپپید و حمپپزه او را بآخریپپن‬
‫یشناسپد ‪ .‬بعضپی ازیپن نا‪‌،‬مهپپا بپه صپور ت‬
‫مرزبان ایرانی در یمپپن م ‪‌،‬‬
‫تحریف شده در مروج الذهب مسعودی نیز ذوکر شپپده اس پت ‪ .‬امپپا از‬
‫یبآید وکه تا وقتی پادشاه ساسانی‬
‫روایت طبری و ابن اثیر چنین بر م ‪‌،‬‬
‫فرمانروایان صحرا ‪۸۳ /‬‬

‫باذان را به ولیت یمن فرستاد فرزندان وهرز در پی یکدیگر بر جای‬

‫ینویسد وکه چون وهرز درگذشپپت خسپپرو‬
‫وی فرمانروایی وکرد‪‌،‬هاند ‪ .‬م ‪‌،‬‬
‫پسرش مرزبان بن وهرز را فرمان ولیپت یمپن داد و چپون او بمپرد‬
‫پسر او را وکه وینجان نام داشت به فرماندهی بآن ولیت نشاند ‪ .‬پپپس‬
‫از او پسری را از بآن او نامش خرخسرو بپپه مرزبپپانی یمپپن گماش پت ‪.‬‬
‫»پس چند سالی ببود هرمز بدین خرخسپپرو خشپپم گرفپپت و وکپپس‬
‫فرستاد تا به بند وکرد و از یمن بیپپاوردش ‪ .‬هرمپپز خواسپپت وکپپه او را‬
‫بکشد مپپردی از مهپپتران پپپار س وکپپه بدسپپت او جپپام‪‌،‬های بپپود از بآ ِ‬
‫ن‬
‫انوشیروان وکه وقتی او با به خلعت داده بود بیاورد و به سر خرخسرو‬
‫برافکند ‪ .‬هرمز حرمت بآن جامه انوشیروان را او را نکشپپت و او را بپپه‬
‫زندان فرستاد و مردی بفرستاد به یمن نام او باذان ملک یمپپن بپپود‬
‫بآنگاه وکه پیغمبر ما بیرون بآمد به مکه ‪ .‬باذان تا عهد او بزیسپپت و بپپا‬
‫‪۱‬‬
‫مردمان یمن مسلمان شد ‪.‬د «‬

‫درین روایت چنان وکه پیداست از دادویه بن هرمپپز پسپپر فیپپروز‬

‫وکه بنا به روایت حمزه خواهرزاده باذان بپپوده اسپپت نپپامی در میپپان‬
‫نیست ‪ .‬روایتی هم هست وکه »پپپس از بآن پیغپپامبر مپپا معاذجبپپل را‬
‫بآنجا فرستاد تا ایشان را امیری وکرد و نبی و احکام اسلم بیپپاموخت‬

‫تاریخ بلعمی ‪ ،‬خطی ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۸۴‬دو قرن سکو ت‬

‫‪۱‬‬
‫ایشان را و ایشان بیاموختند و بشنیدند ‪.‬د «‬

‫بدین گونه در پایان دوره انوشیروان ‪ ،‬گذشته از ولیت حیره وکپپه‬

‫از دیرباز در تحت حمایت تیسفون قرار داشت ‪ ،‬سرزمین یمن نیز در‬
‫یها نیپپز‬
‫زیر لوای ساسانیان بود ‪ .‬ملوک وکنده قدرتی نداشتند و غسان ‪‌،‬‬
‫دست نشانده رومیان بودند ‪ .‬در سایر بلد عرب قپپدرتی و دولپپتی در‬
‫وکار نبود ‪ .‬در مکه و طائف و یثرب ‪ ،‬عربان و جهودان جز وکشپپاورزی و‬
‫بازرگانی و راهداری اندیش‪‌،‬های نداشتند و ایپپن بلد را خپپود قپپدر بآن‬
‫نبود وکه دولت پر عظمپپت و باشپپکوه ساسپپانی را از بآن دغپپدغ‪‌،‬های و‬
‫تشویشی به خاطر راه یابد ‪.‬‬

‫با این همه دولت ساسانی بر رغم شکوه و عظمپپت ظپپاهری وکپپه‬
‫یرفپت ‪ .‬در پایپپان‬
‫داشت ‪ ،‬بپه سپپختی روی بپپه پسپپتی و پریشپپانی م ‪‌،‬‬
‫سلطنت نوشیروان ‪ ،‬ایران وضعی سخت متزلزل داشپت ‪ .‬سپپپاه یپپاغی‬
‫بود و روحانیت روی در فساد داشت ‪ .‬فسادی وکپپه در وضپپع روحپپانی‬
‫یخاس پت ‪ .‬تشپپتت و اختلف در‬
‫بود ‪ ،‬از قدر ت و نفپپوذ موبپپدان بپپر م ‪‌،‬‬
‫عقاید و بآرا پدید بآمده بود ‪ .‬و موبدان در ریا و تعصب و دروغ و رشوه‬
‫غرق بودند و مزدک و پیش ازو مانی برای بآن وکه تحپپولی در اوضپپاع‬
‫روحانی و دینی پدیپپد بآورنپپد خپپود وکوششپپی وکردنپپد امپپا نپپتیج‪‌،‬های‬

‫تاریخ بلعمی ‪ ،‬خطی ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬

‫فرمانروایان صحرا ‪۸۵ /‬‬

‫نگرفتند ‪ .‬وکار مزدک با مقاومت روحانیان و مخالفت سپاهیان مپپواجه‬

‫شد و موجب فتنه و تباهی گش پت ‪ .‬رای و تپپدبیر نوشپپیروان وکپپه بپپا‬
‫یاندازه توأم بود ایپپن فتنپپه را بپپه ظپپاهر فپپرو نشپپاند امپپا‬
‫خشونتی ب ‪‌،‬‬
‫عدالتی وکه در افسان‪‌،‬هها به او نسبت داد‪‌،‬هاند نتوانسپپت ریشپپه ظلپپم و‬
‫فساد را یکسر از بپپن بپپربآورد ‪ .‬ازیپپن رو بپپا مپپرگ او بپپاز روحانیپپان و‬
‫سپاهیان سر به فتنپپه انگیپپزی بربآوردنپد ‪ .‬سپپلطنت وکوتپپاه هرمپپز بپپا‬
‫مخالفت روحانیان و سپاهیان بسر بآمپپد و پرویپپز نیپپز بپپا بآن وکپپه در‬
‫یهایی داشت از اشتغال به عشر ت و هو س فرصپپت بآن‬
‫جنگها وکامیاب ‪‌،‬‬
‫گهپپای‬
‫را نیافت وکه نظمی و نسقی به وکارهپپای پریشپپان بده پد ‪ .‬جن ‪‌،‬‬
‫بیهوده او نیز با بآن همه تجملی وکپپه جمپپع بآورده بپپود ‪ ،‬جپپز بآن وکپپه‬
‫خزانه مملکت را تهی وکند نتیج‪‌،‬های نداد؛ فتن‪‌،‬های وکه دست شپپیرویه‬
‫را به خون پدر بآلوده ساخت نیرنگ سپپپاهیان و روحانیپپان بپپود ‪ .‬و از‬
‫بآن پس ‪ ،‬این دو طبقه چنان سلطنت را بازیچه خپپویش وکردنپپد وکپپه‬
‫دیگر از بآن جز نامی نمانده بپپود ‪ .‬سپپرداران سپپپاه ماننپپد شپپهربراز و‬
‫نهپپا بهپپرام چپپوبین‬
‫پیروز و فرخ هرمزد همان راهی را وکه پیش از بآ ‪‌،‬‬
‫رفته بود پیش گرفتند و هر یک روزی چند تخپپت و تپپاج را غصپپب‬
‫وکردند ‪.‬‬

‫اردشیر خردسال پسر شیرویه ‪ ،‬و بورانپپدخت و بآزرمیپپدخت ‪ ،‬نیپپز‬

 ‫‪ / ۸۶‬دو قرن سکو ت‬

‫قدر ت بآن را نداشتند وکه با نفوذ و مطامع سرداران بربآیند ‪ .‬چند تپپن‬
‫دیگر نیز وکه برین تخت لرزان بی ثبا ت بربآمدند یا وکشته شدند و یپپا‬
‫از سلطنت خلع شدند ‪ .‬یزدگرد بآخرین بازمانده تاجداری بپپود وکپپه از‬
‫تخمه ساسانیان مانده بود ‪ .‬اما او نیز وکپپاری از پیپپش نپپبرد و گرفتپپار‬
‫سرنوشت شوم بدفرجامی شد وکه دولت و ملک ساسانیان را یکسپپره‬
‫از میان برد ‪ .‬بدین گونه سپاهیان یاغی و روحانیپپان فاسپپد را پپپروای‬
‫مملکت داری نبود و جز سپپودجویی و وکپپامرانی خپپویش اندیش پ‪‌،‬های‬
‫دیگر نداشتند ‪ .‬پیش‪‌،‬هوران و وکشاورزان نیز ‪ ،‬وکپپه بپپار سپپنگین مخپپارج‬
‫یبردند‬
‫بآنان را بر دوش داشتند ‪ .‬در حفظ این اوضاع سودی گمان نم ‪‌،‬‬
‫بنابراین مملکت بر لب بحر فنا رسیده بود و یک ضپپربت وکپپافی بپپود‬
‫وکه بآن را به وکام توفان حوادث بیفکند ‪ .‬این ضپپربتی بپپود ‪ ،‬وکپپه عپپرب‬
‫وارد بآورد و مپپد ت دو قپپرن دراز وکشپپوری بآبپپاد و بآراسپپته را عرصپپه‬
‫کترین توفان حوادث وکرد ‪.‬‬
‫دردنا ‪‌،‬‬
 ‫‪۲‬‬

‫توفان و ریگ‬

‫پیا م محمد‬
‫در همان هنگام وکه اهریمن نفاق و شقاق ‪ ،‬وکشور ساسانیان را به‬
‫یوکشانید سروش خدایی بیابان نوردان عپپرب‬
‫ورطه مرگ و نیستی م ‪‌،‬‬
‫یخوانپد ‪ .‬عپپرب وکپپه‬
‫را از جاده وکفر و نفاق به راه هپپدایت و نجپپا ت م ‪‌،‬‬
‫یخوانپپد‪ ۱‬در زیپپر لپپوای‬
‫حتی خود نیز خویشتن را پست و وحشی م ‪‌،‬‬
‫یزد ‪ .‬پیپپام‬
‫دینی وکه محمد بآورده بود ‪ ،‬در راه وحد ت و عظمت گام م ‪‌،‬‬
‫یدانسپت همپه جهپان را بپه‬
‫تاز‪‌،‬های وکه محمد خپود را حامپل بآن م ‪‌،‬‬
‫یخواند و از شرک و نفاق و جور و بیپپداد‬
‫برابری و نیکی و برادری م ‪‌،‬‬
‫یوکرد ‪ .‬نه همان اعپپراب وکپپه زنپپدگی شپپان یکسپپره در جپپور و‬
‫نهی م ‪‌،‬‬
‫یگذشت بلکه ایران و روم نیپپز وکپه رسپم و‬
‫تطاول و شرک و فساد م ‪‌،‬‬
‫بآیین دیرینشان دستخوش اختلف و تعصب روحانیان گشته بود ‪ ،‬در‬
‫بآن روزگاران به چنین پیپپام دلنشپپینی نیپپاز داشپپتند و بآن را مپپژده‬

‫رک‪ :‬قول جعفر بن ابی طالب در دربار نجاشی ‪ ،‬سیره ابن هشام ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬
 ‫‪ / ۸۸‬دو قرن سکو ت‬

‫یوکردند ‪ .‬اما این مژده بآسمانی ‪ ،‬قبل از هر چیز‬

‫رهایی و نجا ت تلقی م ‪‌،‬‬
‫تترین و پراوکنپپد‪‌،‬هترین مپپردم بپپود بسپپوی رفعپپت و‬
‫عرب را وکه پسپ ‪‌،‬‬
‫وحد ت وکشانید ‪ .‬درست است وکه محمد حتی پیش از بآن وکه مکپپه و‬
‫طائف را فتح وکند و تمام اعراب را در زیپپر لپپوای خپپویش دربآورد بپپه‬
‫نها را به بآیین خویش خواند اما هم در‬
‫پرویز و هرقل نامه نوشت و بآ ‪‌،‬‬
‫بآن هنگام بر وی روشن بپپود وکپپه راه وی راه وکامیپپابی و راه یکرنگپپی‬
‫است ‪ .‬درین نام‪‌،‬های وکه به سال ششم یا هفتپپم هجپپری‪ ، ۱‬نپپزد پرویپپز‬
‫فرستاد او را به بآیین خویش خواند و هم بیم داد وکه اگر بآییپپن خپپدا‬
‫را نپذیرد با او به جنگ برخواهد خاست ‪ .‬گفت‪‌،‬هاند وکه پرویز از خشپپم‬
‫و نخو ت نامه پیغمبر را پاره وکرد و بباذان فرماندار یمن نپپامه نوشپپت‬
‫وکه این عرب گستاخ را به بند نهد و نزد او فرستد ‪ .‬خشم پرویز از بآن‬
‫بود وکه این مرد تازی ‪ ،‬با اینکپپه از بنپپدگان اوسپپت چگپپونه جسپپار ت‬
‫وکپپرده اسپپت و بپپه او پیغپپام و نپپام‪‌،‬های چنیپپن نوشپپته اسپت ‪ .‬پرویپپز‬
‫یگیپپرد و رسپپم مخلپپوق‬
‫یدانست وکه بآیین این عپپرب جهپپان را م ‪‌،‬‬
‫نم ‪‌،‬‬
‫یاندازد و ملک و دولت او را نیز تا چند سال بعپپد بپپه‬
‫پرستی را بر م ‪‌،‬‬
‫یوکند ‪ .‬معهذا چنین واقع‪‌،‬های اتفاق‬
‫یگسلد و پاره پاره م ‪‌،‬‬
‫وکلی از هم م ‪‌،‬‬
‫خهای عظیم وکشور خسروان را‬
‫افتاد و فرمانروایان صحرا شهرها و وکا ‪‌،‬‬

‫به عقیده »وکوسن دوبرسوالد « سال ششم و مطابق قول مورخین عرب سپپال‬ ‫‪۱‬‬
‫هفتم ‪ .‬رک‪ :‬تاریخ ادبی براون ج ‪ ۱‬ص ‪. ۲۷۲‬‬
‫توفان و ریگ ‪۸۹ /‬‬

‫به زیر نگین خویش دربآوردند ‪.‬‬

‫آیین تازه‬
‫تانگیز نابیوسید‪‌،‬های وکه در جنگ بپپا ایپپران‬
‫بآیا این پیروزی شگف ‪‌،‬‬
‫بهره عرب گشت و همه جهان را به عبر ت و شپپگفتی افکنپپد تأییپپد‬
‫یورزد دریپن بپاره‬
‫بآسمانی بود ؟ وکسی وکه به نیروی غیپبی اعتقپاد م ‪‌،‬‬
‫شک ندارد اما محقق وکنجکاوی وکه بپپرای هپپر امپپری علپپتی روشپپن‬
‫یتوان گفپپت وکپپه بآن‬
‫یوکند ‪ .‬این قدر م ‪‌،‬‬
‫یجوید ‪ ،‬این گفته را باور نم ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫چه شکست ایران را درین ماجرا سبب گشت خلل و فساد داخلپپی و‬
‫نفپپاق و شپقاق بپاطنی بپود وکپه بزرگپپان و سپپران ایپران را بپه هپپم‬
‫درانداخته بود و پیروزی و وکامیابی تازیان نیز سپپببی جپپز وحپپد ت و‬
‫اتفاق و عشق و ایمان نداشت و این همه حاصل بآیین تاز‪‌،‬های بود وکه‬
‫یخواند ‪ .‬این دعپپوی را از تحقیپپق در مپاجرای‬
‫محمد مردم را بدان م ‪‌،‬‬
‫یتوان تأیید وکرد ‪.‬‬
‫گها م ‪‌،‬‬
‫این جن ‪‌،‬‬

‫گها را به تفصیل یاد وکرد‪‌،‬هاند ‪ .‬اعراب‬

‫خها داستان این جن ‪‌،‬‬
‫در تاری ‪‌،‬‬
‫وکه پیش از بآن در حکم بندگان و فرمانبرداران ایران بودنپپد نخسپپت‬
‫از این جنگ بیپپم و هپپرا س فپپراوان داشپپتند و از شپپکوه و حشپپمت‬
 ‫‪ / ۹۰‬دو قرن سکو ت‬

‫یگذراندنپپد ‪.‬‬
‫خسروان اندیشه تجاوز به ثغر فار س را نیز به خپپاطر نم ‪‌،‬‬
‫حتی در واقعه ذی قار وکه قبیل‪‌،‬های چند ‪ ،‬از تازیپپان عپپد‪‌،‬های از سپپپاه‬
‫ایران را شکستند ‪ ،‬چنان این فتح را خلف انتظار و مهم شمردند وکه‬
‫یاختیار بپپه خودسپپتایی پرداختن پد ‪ .‬گپپویی انتظپپار و امیپپد ایپپن را‬
‫ب ‪‌،‬‬
‫نداشتند وکه هرگز بتوانند با سپاه ایران بربآیند ‪.‬‬

‫دستبرد تازیان‬
‫لهایی وکه اوضاع ایران بآشفته بود ‪ ،‬و هپپر چنپپد روز‬
‫معهذا ‪ ،‬در سا ‪‌،‬‬
‫یوکرد و یپپا شپپاهزاد‪‌،‬های دیگپپر بپپر تخپپت‬
‫یکی از سرداران شورشی م ‪‌،‬‬
‫ینشست ‪ ،‬قبیله بکر بن وائل ‪ ،‬وکه در وکناره فرا ت جایی داشتند ‪ ،‬گاه‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یها و دهکپپد‪‌،‬ههای مجپپاور مپپرز‬
‫یداشتند و بر بآباد ‪‌،‬‬
‫گاه فرصتی نگه م ‪‌،‬‬
‫یشپپدند‬
‫یوکردند ‪ .‬و چون مورد تعقیب مرزبان واقع م ‪‌،‬‬
‫ایران تاختنی م ‪‌،‬‬
‫یماندند ‪.‬‬
‫یگریختند و از تعقیب در امان م ‪‌،‬‬
‫به درون صحراها م ‪‌،‬‬

‫در روزگار خلفت ابوبکر دو تن از جنگجویان ایپپن قپپبیله یکپپی‬

‫مثنی بن حارثه و بآن دیگر سپپوید بپپن قطبپپه در سپپرحدهای ایپپران‬
‫یوکرد و‬
‫دست به تجاوز و غار ت زدند ‪ .‬مثنی در حدود حیره رهزنی م ‪‌،‬‬
‫توفان و ریگ ‪۹۱ /‬‬

‫سوید در حدود ابله بود ‪ ۱.‬ضعف و فتوری وکه در وکار ساسانیان پدیپپد‬
‫یگذاشپت ‪ .‬بپپه همیپپن سپپبب‬
‫یوکیفر م ‪‌،‬‬
‫یها را ب ‪‌،‬‬
‫بآمده بود ‪ .‬این گستاخ ‪‌،‬‬
‫یشدند ‪ .‬مثنی نام‪‌،‬های بپپه ابپپوبکر‬
‫ختر م ‪‌،‬‬
‫رهزنان هر روز دلیرتر و گستا ‪‌،‬‬
‫نوشت و ضعف و سستی وکار ایران را باز نمود و مدد خواست تا برای‬
‫یداشت وکپپه‬
‫نشر اسلم در ثغر ایران به جهاد پردازد و مثنی طمع م ‪‌،‬‬
‫مگر ابوبکر لشکری تعبیه وکند و او را بر بآن لشپپکر امپپار ت دهپد ‪ .‬امپپا‬
‫ابوبکر خالد بن ولید را به این مهم نامزد وکرد و مثنی را زیر حکپپم او‬
‫قرار داد ‪ .‬خالد بر حیره دست یافت و با مردم بآن بپپر خپپراج سپپالیانه‬
‫صلح وکرد ‪ .‬اندوکی بعد خالد مأمور شام شد و وکپپار عپپراق و حیپپره بپپه‬
‫مثنی ماند ‪.‬‬

‫بسیج جنگ‬
‫نتر بود ‪.‬‬
‫وقتی عمر به خلفت نشست وکار ایران بآشفت‪‌،‬هتر و پریشا ‪‌،‬‬
‫یزدگرد شهریار در مدائن بر تخت نشسته بود اما سپاهیان و موبدان‬
‫هیچ یک از شر انگیزی و فتنه جویی باز ننشسپته بودنپد ‪ .‬عربپان در‬
‫حدود حیره مستقر شده بودند و تا وکنار‪‌،‬ههای دجله مرزهای ایران را‬

‫اخبار الطوال ص ‪. ۱۰۷‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۹۲‬دو قرن سکو ت‬

‫یوکردند ‪ .‬یزدگرد رستم فرخ هرمزد را وکپه سپپپهبد خراسپپان‬

‫تهدید م ‪‌،‬‬
‫بود به درگاه خواست و فرمان داد تا برای راندن و فرو مالیدن اعراب‬
‫به چاره جویی برخیزد ‪ .‬مثنی بپپن حپپارثه نیپپز چپپون ایپپن را بشپپنید‬
‫بآهنگ مدینه وکرد تا از عمر مدد در خواهد ‪ .‬در مپپدینه مسپپلمانان از‬
‫یدادند ‪ .‬مواجهه با ایرانیان‬
‫یترسیدند و بدان رضا نم ‪‌،‬‬
‫جنگ با ایران م ‪‌،‬‬
‫نها تصور پذیر نبود ‪ .‬زیرا از قدر ت و شکوه ایپپران بیپپم بسپپیار‬
‫برای بآ ‪‌،‬‬
‫نها را دل داد و گفت این وکار را چنین‬
‫داشتند ‪ .‬اما مثنی بن حارثه بآ ‪‌،‬‬
‫بزرگ مگیرید وکه ما در سپپواد بپپا ایپپن قپپوم در بآویخپپتیم و بهپپترین‬
‫تهای دیگر بپپا‬
‫نها بستدیم ‪ ،‬پیش ازین نیز ام ‪‌،‬‬
‫یهای سواد را از بآ ‪‌،‬‬
‫بآباد ‪‌،‬‬
‫‪۱‬‬
‫نها پیکار وکنیم ‪.‬‬
‫این قوم پیکار وکرد‪‌،‬هاند و ما هم به خواست خدا با بآ ‪‌،‬‬
‫باری در چنین پیکاری عرب را هم امید غنیمپپت بپپود و هپپم بآرزوی‬
‫ت ای مپپردم‬
‫ثواب ‪ .‬وقتی خلیفه بپر منپپبر رفپت و خطبپه وکپرد و گف ‪‌،‬‬
‫خداوند شما را به زبان رسول خویش گنج خسروان و قیصران وعپده‬
‫داده است برخیزید و جنگ با فر س را ساز وکنید ‪ ،‬مپپردم چپپون اسپپم‬
‫فر س را شنیدند سپاوکت شپدند ال ابوعبیپد بپن مسپعود ثقفپی وکپه‬
‫برخاست و گفت من اول وکس هستم وکه بدین مهپپم بپپروم ‪ .‬دیگپپران‬
‫نها امیر گردانیپپد و ایپپن‬
‫نیز به او تأسی جستند ‪ .‬عمر ابوعبید را بر بآ ‪‌،‬‬

‫رک‪ :‬طبری حوادث سال ‪ ۱۳‬هجری – و اخبار الطوال ص ‪. ۱۰۷‬‬ ‫‪۱‬‬

‫توفان و ریگ ‪۹۳ /‬‬

‫لشکر به همراهی مثنی ابن حپپارثه راه عپپراق را پیپپش گپپرفت‪ ۱‬ایپپن‬
‫جماعت در حدود حیره و وکسکر دو بار با مرزداران ایران دربآویختند‬
‫و پیروز شدند ‪ .‬سپس در بآن سوی فرا ت ‪ ،‬بپپا عپپد‪‌،‬های از سپپپاه ایپپران‬
‫روبرو شدند ‪ .‬پیلی از بآن سپاه ایران ابوعبیده را با خرطوم در ربپپود و‬
‫به زیر پا مالید ‪ .‬سپاه عرب از بیم بگریخت و اگر دلیری مثنپپی نبپپود‬
‫یشد ‪ .‬چون خبر این شکست در‬
‫همه بآن سپاه عرب در فرا ت غرقه م ‪‌،‬‬
‫مدینه به عمر رسید ترسید و اندوهگین شد اما دیگر بار لشکری ‪ ،‬به‬
‫سرداری مثنی فرستاد ‪ .‬این لشکر توانست شکست گذشته را جبران‬
‫وکند ‪ .‬و مثنی سپاه ایران را وکه سردار بآن مهران مهروبپپه نپپام داشپپت‬
‫بشکست و تا دجله پیش رفت ‪ .‬درین هنگام در جپپانب ابلپپه و بصپپره‬
‫تهایی وکپرده بپود و در خوزسپتان و بصپره‬
‫نیز سپپاه عپرب پیشپرف ‪‌،‬‬
‫مرزداران ایران را شکسته بود ‪ .‬مثنی خبر یافت وکه رستم در مپپداین‬
‫به تدارک لشکر مشغولست ‪ .‬عمر را بآگاه ساخت و از او لشکر و مپپدد‬
‫خواست ‪ .‬وکاری دشوار افتاده بود و با بآن وکه در مپپدینه همپپه از ایپپن‬
‫یشپپمردند ‪ .‬بپپه همیپپن جهپپت‬
‫پیکار نگران بودند ‪ ،‬ادامه بآن را لزم م ‪‌،‬‬
‫کاندک بدین وکار رغبتی یافتند ‪ .‬درین میان یک روز عمر لشپپکر‬
‫اند ‪‌،‬‬
‫یدانست عزم وکجا دارد ‪ .‬در بیرون مدینه قصپپد‬
‫بیرون بآورد و وکس نم ‪‌،‬‬

‫البدء و التاریخ ج ‪ ۵‬ص ‪. ۱۶۹‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۹۴‬دو قرن سکو ت‬

‫خویش را بازنمود و مسلمانان را به جهاد تشویق وکرد و ایپپن وکپپار را‬

‫بس بآسان داشت ‪ .‬همه پذیرفتند و بآماده پیکار گشتند ‪ .‬بآن گپپاه از او‬
‫نها درین سفر همراه باشد ‪ .‬گفت بآمدن مپپن سپپهل‬
‫خواستند وکه با بآ ‪‌،‬‬
‫است من بیایم ‪ .‬امپپا عپپد‪‌،‬های از یپپارانش مصپپلحت در بآن دیدنپپد وکپپه‬
‫دیگری را بر این لشکر امیر وکند و خود در مدینه بماند و به هنگپپام‬
‫ضرور ت لشکر را مدد فرستد ‪ .‬سعد وقاص را به امپپار ت لشپپکر نپپامزد‬
‫وکرد و وکار عراق و گشادن بآن دیار را بدو واگذاشت ‪.‬‬

‫سعد با سپپاه خپویش ‪ ،‬وکپه در بآن تقریبپ ًا از همپه قبایپل عپرب‬

‫جنگجویانی داوطلب بودند ‪ ،‬روی به راه بآورد ‪ .‬نوشت‪‌،‬هاند وکه عمپپر نیپپز‬
‫ینمود ‪ .‬سعد به راه حیره رفپپت‬
‫نها را بدرقه م ‪‌،‬‬
‫خود تا چند فرسنگ بآ ‪‌،‬‬
‫و بآهنگ قادسیه وکرد وکه در حکم دروازه شاهنشپپاهی ایپپران بشپپمار‬
‫یبآمد ‪ .‬چون خبر لشکر سعد به ایرانیان رسید رستم را با سی هزار‬
‫م ‪‌،‬‬
‫مرد به مصاف او گسیل وکردند ‪ .‬رستم به حیره بآمد و عربان بآن جا را‬
‫فرو گذاشپپتند و پپپس نشسپپتند ‪ .‬رسپپتم در دیراعپپور نزدیپپک حیپپره‬
‫لشکرگاه ساخت و سعد در قادسیه‪ ۱‬فرود بآمد ‪.‬‬

‫قادسیه شهری بوده است در فاصله پنج فرسخ از وکوفه به جپپانب غپپرب ‪ .‬بپپر‬ ‫‪۱‬‬
‫گرد بآن نخلستان ها و بستان ها بوده است و جنگ معپپروف در نزدیکپپی بآن‬
‫واقع گشته است ‪ .‬قادسیه بعدها تنزل وکرده و وکوچپپک شپپده اس پت ‪ .‬در ایپپام‬
‫حمدالله مستوفی این شهر قسمت عمده اش خراب و ویران بوده است ‪.‬‬
‫توفان و ریگ ‪۹۵ /‬‬

‫در قادسیه‬
‫نوشت‪‌،‬هاند ‪ ،‬وکه در قادسیه »چون هر دو لشکر بپپه هپپم رسپپیدند و‬
‫عجپپم ترتیپپب بآل ت و اسپپلحه عپپرب را مشپپاهده وکردنپپد بدیشپپان‬
‫یوکردنپد ‪.‬‬
‫یخندیدند و نیز‪‌،‬ههای ایشان را بپپه دوک زنپپان تشپپبیه م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫رسولن سعد پیش رستم تردد بآغاز نهادند هر وکه به رسالت بآمپپدنی‬
‫شهپپای بپه زر‬
‫رستم را دیدی بر تخت زرین نشسته تاج بر سر ‪ ،‬و بال ‪‌،‬‬
‫طهای مذهّهب انداخته و تمامت لشکر او را بآراسته به‬
‫بافته نهاده بسا ‪‌،‬‬
‫حهای نیکو و جام‪‌،‬ههای با تکلپپف و پیلن بپپر در بارگپپاه داشپپته ‪،‬‬
‫سل ‪‌،‬‬
‫رسول سعد شمشیر حمایل وکرده و نیزه در دست گرفتپپه بیامپپدی و‬
‫شتر نزدیک تخت رستم ببستی ‪ .‬عجم بانگ بربآوردی ‪ ،‬رستم ایشپپان‬
‫را منع وکردی و رسول را نزدیک خواندی رسول همچنپپان بپپا سپپلح‬
‫پیش او رفتی ‪ .‬بآهن بن نیزه را بر بساط نهادی وقت بودی وکه بسپپاط‬
‫را سوراخ وکردی و بر نیزه تکیه وکرده با رستم سپپخن گفپپتی ‪ .‬رسپپتم‬
‫مردی عاقل بود در سخنان ایشان تأمل وکردی همه بر قانون حکمت‬
‫و حزم یافتی و از بآن بیندیشیدی و هرا س بر او مستولی گشپپت و از‬
‫یبآمپپد و‬
‫جمله یکی بآن بود وکه از پیش سعد هر نوبت رسولی دیگر م ‪‌،‬‬
‫یفرستاد رستم به یکی از رسولن گفت چه‬
‫یک وکس را دو نوبت نم ‪‌،‬‬
‫یفرستد و یپپک‬
‫سبب است وکه امیر شما در هر نوبت رسولی دیگر م ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۹۶‬دو قرن سکو ت‬

‫یبآید ‪ ،‬رسول گفت سبب بآن است وکپه امیپپر‬

‫وکس دو بار به رسالت نم ‪‌،‬‬
‫یوکنپپد و روا‬
‫ما در راحپپت و زحمپپت میپپان سپپپاه عپپدل و سپپویت م ‪‌،‬‬
‫یدارد وکه یک شخص را متعاقب زحمت دهپپد و دیگپپران بآسپپوده‬
‫نم ‪‌،‬‬
‫باشند و رستم ازین سخن و از استقامت سیر ت ایشان منفعل شپپد و‬
‫بدانست وکه بناء عرب بر اصلی محکم است ‪ .‬و روزی رستم با یکی از‬
‫رسولن وکه نیزه در دست داشت گفت این دوک وکه در دست تست‬
‫چیست ؟ او گفت بآتش پاره را از وکوچکی و بزرگی عیبی نباشپپد و بپا‬
‫یبینم رسول گفت اگپپر‬
‫دیگری گفت غلف شمشیر ترا بسی وکهنه م ‪‌،‬‬
‫چه وکهنه است اما تیغ نو است و جود ت شمشیر در نفس او باشد نه‬
‫بهای مسپپکت ایشپپان متپپأثر شپپد و‬
‫در غلف متکلف ‪ .‬رستم از جوا ‪‌،‬‬
‫یگوینپپد و‬
‫یاران خود را گفت ایپپن جمپپاعت اعپپراب را در بآن چپپه م ‪‌،‬‬
‫یوکنند حپپال از دو بیپپرون نباشپپد یپپا صپپادق‬
‫مردم را به بآن دعو ت م ‪‌،‬‬
‫سپپر‬
‫باشند یا وکاذب اگر وکاذبند قومی وکه بر محافظت عهد و وکتمپپان ِ‬
‫تا این غایت بکوشند و از هیپچ وکپس از ایشپان حرفپی وکپه مخپالف‬
‫دیگران باشد نتوان شپپنود در غپپایت حپپزم و شپهاد ت باشپپند و اگپپر‬
‫صادقند در برابر ایشان هیچکس تاب ندارد ‪ .‬لشکر عجم از این سخن‬
‫به غایت گرفته شدند و بانگ بربآوردنپپد و گفتنپپد ایپپن سپپخن بیپپش‬
‫یشنوی متعجب مشو و بپپر‬
‫مگوی و از نوادری وکه از این مجهولن م ‪‌،‬‬
‫محاربت ایشان تصمیم عزم واجب دار ‪ .‬رستم گفپپت‪ :‬ایپپن سپپخن بپپا‬
‫توفان و ریگ ‪۹۷ /‬‬

‫یگویم وکه بر مقاتله ایشان جازم نیستم بلکه شپپما را‬

‫شما نه از بآن م ‪‌،‬‬
‫یوکنم و سخنی وکه در دل من اسپپت بپپا شپپما‬
‫از حال ایشان تنبیه م ‪‌،‬‬
‫یگویم …د «‪ ۱‬این برخوردهای گستاخ و این سخنان پرشور ‪ ،‬ملزمان‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یانپپداخت وقپپتی‬
‫یترساند و به شگفت م ‪‌،‬‬
‫رستم و سپاهیان ایران را م ‪‌،‬‬
‫مغیره بن شعبه از جانب عربان به رسالت بآمد گستاخ پیپپش رفپپت و‬
‫بر وکرسی رسپپتم و در وکنپپار او نشسپت ‪ .‬ملزمپپان سپپپهبد او را فپپرو‬
‫وکشپپیدند و ملمپپت وکردن پد ‪ .‬مغیپپره گفپپت »مپپا شپپما را خردمنپپد‬
‫یبین پم ‪ .‬از مپپا تازیپپان‬
‫نتر از شپپما وکپپس نم ‪‌،‬‬
‫یانگاشتیم اوکنون نپپادا ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫هیچکس دیگری را بنده نیست گمان وکردم شما نیز چنیپپن باشپپید‬
‫یگفتید وکه برخپپی از شپپما بنپپدگان برخپپی‬
‫بهتر بآن بود وکه از اول م ‪‌،‬‬
‫دیگرید ‪ .‬از رفتار شما دانستم وکه وکار شپپما بشپپد و ملپپک بپپا چنیپپن‬
‫شیوه و بآیین نماندد «‪ ۲‬داستان ملقا ت مغیره را به گون‪‌،‬ههای دیگر نیز‬
‫ینویسند رستم پیامی نزد سپپعد‬
‫بها نقل وکرد‪‌،‬هاند ‪ .‬از جمله م ‪‌،‬‬
‫در وکتا ‪‌،‬‬
‫فرستاد وکه وکسی را نزد من بفرست تا با او سخن گپپویم ‪ .‬مغیپپره بپپن‬
‫شعبه را فرستادند مغیره بیامد و موی جدا وکرده و گیسوان چهارپاره‬
‫فروهشته بود ‪ .‬رستم با وی گفت شما عربان در سختی و رنج بودیپپد‬
‫یبآمدیپپد چپپون نپپان و نعمپپت مپپا‬
‫و نزد ما به سوداگری و مزدوری م ‪‌،‬‬

‫تجارب السلف ‪ ،‬ص ‪۲۹ – ۲۷‬‬ ‫‪۱‬‬

‫طبری ‪ ،‬حوادث سنه ‪. ۱۴‬‬ ‫‪۲‬‬
 ‫‪ / ۹۸‬دو قرن سکو ت‬

‫بخوردید برفتید و یاران و وکسان خود را نیز بیاوردید ‪ .‬مثل شما و ما‬
‫داستان بآن مردست وکه پار‪‌،‬های باغ داشت روزی روبپپاهی در بآن دیپپد‬
‫گفت یک روباه را چه قدر باشد ؟ و باغ مرا از بآن چه زیان افت پد ‪ .‬او را‬
‫از بآن جا نراند ‪ .‬پس از بآن روباه برفت و روباهان جمع وکرد و بپپه بپپاغ‬
‫بآورد ‪ ،‬باغبان فراز بآمد و چون وکار بدان گونه دید ‪ ،‬در باغ فراز وکپپرد و‬
‫رخن‪‌،‬هها بربست و بآن روباهان را تمام بکشت ‪ .‬گمپپان دارم وکپپه بآنچپپه‬
‫شما را بدین سروکشی واداشته است سختی و رنپپج اسپپت بازگردیپپد‬
‫شما را نان و جامه دهیم ‪ .‬اوکنون به دیار خود بروید و بیپپش مپپوجب‬
‫بآزار ما نشوید ‪ .‬مغیره جواب سخت داد و گفت از سپپختی و بپپدبختی‬
‫بآنچه گفتی ما بدتر از بآن بودیم تا پیغامبری در میان ما بآمد و حپپال‬
‫ما دیگر شد ما را فرمان داد وکه شما را به دین حپپق بخپپوانیم یپپا بپپا‬
‫شما پیکار وکنیم ‪ .‬اگر بپذیریپپد ‪ ،‬بلد شپپما هپپم شپپما راسپپت جپپز بپپا‬
‫دستوری شما اندر بآن نباشیم وگرنه باید جزیه دهید یا پیکار وکنیپپد‬
‫تا فرجام وکار چه شود ؟ رستم بربآشفت و گفت هرگز گمان نکردمپپی‬
‫‪۱‬‬
‫وکه چندان بزیم وکه چنین سخنی بشنوم !‬

‫عربی دیگر ‪ ،‬نامش ربعی بن عامر وکه به رسالت نزد رسپپتم بآم پد ‪،‬‬
‫گفت شما ایرانیان وکار خور و نوش را بزرگ گرفت‪‌،‬هاید و مپپا بآن همپپه‬

‫البدء و التاریخ ‪ ،‬ج ‪ ، ۵‬ص ‪ – ۱۷۳‬و طبری ‪ ،‬حوادث سنه ‪. ۱۴‬‬ ‫‪۱‬‬
‫توفان و ریگ ‪۹۹ /‬‬

‫را به چیزی نداریم و این گونه سخن رستم و یپپارانش را از سپپادگی‬

‫رفتار و استواری رای این مشتی مردم ساده بیابپپان گپپرد وکپپه جپپامه‬
‫ژنده و رای بلند داشپپتند سپپخت بپپه اعجپپاب افکن پد ‪ .‬ایپپن سپپخنان‬
‫یداد وکه دیپپر یپپا زود تازیپپان ملپپک‬
‫شورانگیز و رفتار دلیرانه نشان م ‪‌،‬‬
‫یبآوردند ‪ .‬رسپپتم و سپپرداران و‬
‫خسروان را به زیر سلطه خویش در م ‪‌،‬‬
‫یخوردند وکه دیگر نوبت‬
‫سپاهیان او در هر واقع‪‌،‬های به این نکته بر م ‪‌،‬‬
‫دولت و حشمت شاهان ساسانی گذاشته است و اوکنون نوبت تقپپدیر‬
‫یشپپمردند ‪ .‬افسپپان‪‌،‬ههای عامیپپان‪‌،‬های وکپپه از طریپپق‬
‫و سرنوشپپت م ‪‌،‬‬
‫یوکنپپد وکپپه‬
‫خداینام‪‌،‬هها در شاهنامه انعکا س یپپافته اسپپت حکپپایت م ‪‌،‬‬
‫رستم از اوضاع ستار‪‌،‬هها سقوط و زوال ملک فر س را از پیپپش دیپپده‬
‫بود ولیکن اگر در این نکته وکه رستم از راه اسپپطرلب و نجپپوم زوال‬
‫ملک عجم را پیش بینی وکرده باشد بتوان تردید وکرد لمحاله قرائتی‬
‫یدهد رستم و دیگر سرداران و پهلوانان امیدی به‬
‫هست وکه نشان م ‪‌،‬‬
‫پیروزی نداشت‪‌،‬هاند ‪ .‬با فسادی و خللی وکپپه در همپپه اروکپپان ساسپپانی‬
‫یشد برای رستم دشوار نبود وکپپه شکسپپت ایپپران را در برابپپر‬
‫دیده م ‪‌،‬‬
‫یباک تازی پیش گویی وکند ‪.‬‬
‫سپاه تازه نفس و ب ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۱۰۰‬دو قرن سکو ت‬

‫فرجا م جنگ‬
‫باری چهار ماه هر دو لشکر روبروی یکپپدیگر بودنپپد و مپپذاوکره و‬
‫گفتگوی رسولن در بین بود سرانجام رستم جنگ را بآغاز وکپرد و دو‬
‫لشکر به هم درافتادند ‪ .‬سه روز پیکاری سخت وکردند و بسپپیار وکپپس‬
‫از دو جانب وکشته شد روز چهارم باد مخپپالف وزیپد و شپپن و خپپاک‬
‫صحرا را به چشم ایرانیان فرو ریخت ‪ .‬رستم درین روز وکشپپته شپپد و‬
‫مرد‪‌،‬هاش را در میدان جنگ یافتند ‪ .‬صد زخم بیش داشت ‪ .‬نوشپپت‪‌،‬هاند‬
‫وکه بنه خویش را بر استری نهاده بود و خود از رنج گرما در سایه بآن‬
‫بآرمیده بود ‪ .‬عربی ‪ ،‬نامش هلل بن علقمه شمشیر بر صندوق زد ‪ .‬بند‬
‫ببرید و صندوق به سر رستم فرود بآمد ‪ .‬از گرانپپی بآن پشپپت پهلپپوان‬
‫بشکسپت ‪ .‬امپا برخاسپت و بپرای فپرار خپود را در بآب افکنپد ‪ .‬هلل‬
‫بدانست وکه سردار سپاه است ‪ .‬در پی او به بآب رفت و او را بپپربآورد و‬
‫بکشت ‪ .‬چون سپاه ایران از وکشته شدن رستم بآگاه گشت بترسپپید و‬
‫روی به هزیمت نهاد ‪ .‬با این پیپپروزی وکپه عپپرب را دسپت داد ایپران‬
‫یکباره شکسته شد ‪ .‬درفش وکاویانی و خزینه رستم بدست سعد افتاد‬
‫وکه بآن همه را به مدینه فرستاد ‪ .‬نوشت‪‌،‬هاند وکه چون رستم وکشته شد‬
‫رخت و بنه او را به غنیمت بردند ‪.‬‬

‫بهر‪‌،‬های وکه از بآن غنیمت به هر وکس از جنگجویان عپپرب رسپپید‬

‫توفان و ریگ ‪۱۰۱ /‬‬

‫‪۱‬‬
‫یتوان وکپپرد‬
‫به حدی زیاد بود وکه قول مورخان را درین باب باور نم ‪‌،‬‬
‫یتوان‬
‫اینقدر هست وکه شکوه و تجمل سپاه ایران را از روی قیا س م ‪‌،‬‬
‫وکرد و همین تجمل و شکوه از اسباب عمده شکست ایرانیان دریپپن‬
‫پیکار بود ‪.‬‬

‫پس از بآن سعد فتحنامه نوشت بپپه عمپپر و هپپر چپپه غنیمپپت و‬
‫اموال بود نزد او فرستاد ‪ .‬و عمر پاسخ سعد نوشت وکپپه عپپرب را جپپز‬
‫بآنچه برای شتر و گوسفند بکارست نشاید ‪ .‬دشتی بجوی و مسلمانان‬
‫را در بآنجا بدار لشکری بپپه خوزسپپتان فرسپپت و لشپپکری دیگپپر بپپه‬
‫جزیره ‪ ،‬و بآنجا وکه فرود بآیی بمان و بین مپپن و مسپپلمانان دریپپایی و‬
‫رودی فاصله مینداز ‪ .‬سعد بر جایی وکه اوکنون وکوفه است فپپرود بآمپد ‪.‬‬
‫بآنجا ریگزار بود ‪ ،‬بآبادانی وکرد و شهر و مسجد ساخت ‪.‬‬

‫بعضی گفت‪‌،‬هاند وکه وکوفه ‪ ،‬چند سال بعپد ‪ ،‬هپپم بپه دسپپتور عمپپر ‪،‬‬
‫ساخته شد و نوشت‪‌،‬هاند وکه چون دید عرب خوی و خلقش دگرگپپون‬
‫یرود بفرمود تا وکوفه را در وکنپپار بیابپپان بنپپا‬
‫گشته است و به فساد م ‪‌،‬‬
‫وکردند و عرب را دستوری داد تا در بآن جا نشیند ‪.‬‬

‫رک‪ :‬یعقوبی ‪ ،‬ج ‪ ۲‬ص ‪. ۱۲۳‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۱۰۲‬دو قرن سکو ت‬

‫بسوی مدائن‬
‫نهپپا راه مپپدائن را‬
‫باری سعد هزیمتیان را دنبال وکرد و در پپی بآ ‪‌،‬‬
‫پیش گرفت ‪ .‬مدائن ‪ ،‬چند شهر پیوسته و نزدیک بپپه هپپم بپپود در دو‬
‫وکرانه دجله وکه در ساحل شرقی بآن تیسپپفون و انطپپاوکیه خسپپرو )وه‬
‫انتیو خسروک ( قرار داشت و در جانب غربی بآن شهر یونانی سپپلووکیه و‬
‫درزیجان و بهرشیر )وه اردشیرک ( واقع بود‪ ۱‬در بیپپن ایپپن چنپپد شپپهر‬
‫تیسفون از همه مهمتر بود و یادگارهای تاریخی و بناهپپای عظیپپم و‬
‫گنجین‪‌،‬هها و اموال بیشتر داشت ‪ .‬در وکهندز بآن »قصپپر ابیپپضد « واقپپع‬
‫بود وکه شاهان اشکانی ساخته بودند و در شپپهر تپپازه ایپپوان وکسپپری‬
‫قرار داشت وکه ساخته شاپور اول بود ‪ .‬با این همپپه ‪ ،‬شپپهر ازیپپن هپپم‬
‫وکهن‪‌،‬هتر بود و احتمال هسپپت وکپپه در دوره پیپپش از اشپپکانیان بآن را‬
‫بربآورده بود‪‌،‬هاند ‪ .‬به هر حال چون هزیمتیان به مدائن رسیدند اعراب‬
‫نها بآمدند و بر در مدائن خیمه زدنپد ‪ .‬در بآنجپپا چنپدین‬
‫نیز در پی بآ ‪‌،‬‬

‫یزیسته پنج شهر ازیپپن هفپپت شپپهر بپپاقی بپپوده‬

‫در قرن سوم وکه یعقوبی م ‪‌،‬‬ ‫‪۱‬‬
‫است ‪ .‬در جانب شپرقی دجلپه تیسپفون و اسپبانیبر و رومیپپه )یعنپپی ونپپدیو‬
‫خسروک ( در سمت غربی بهرسیر )وه اردشیرک ( و ساباط )بلش بآبپپادک ( نیپپز رک‪:‬‬
‫بلپپدان الخلفپه الشپرقیه ص ‪ – ۵۲‬و مقپاله اب اتسپتا س وکرملپی در مجلپه‬
‫المشرق )‪۵‬ک ( بیرو ت ‪ ۱۹۰۲‬و همچچنین مقاله ‪ Streck‬در دائپپره المعپپارف‬
‫اسلم ‪ ،‬ج ‪ ۳‬وکلمه مدائن ‪.‬‬
‫توفان و ریگ ‪۱۰۳ /‬‬

‫ماه بر در شهر ماندند و مد ت اقامتشان بس دراز وکشید ‪ .‬چندان وکپپه‬

‫دو بار خرمای تازه خوردنپپد و دو بپپار گوسپپفندان و شپپتران قربپپانی‬
‫نها در بآن حدود دراز وکشید در مدائن قحطپپی‬
‫وکردند ‪ .‬چون اقامت بآ ‪‌،‬‬
‫افتاد و وکار مردم به خوردن گوشپپت سپپگ و گربپپه رسپپید دهقانپپان‬
‫بآمدند و بآشتی خواستند و یزدگرد در این هنگام به مدائن بود چون‬
‫این خبر بدانست مرزبانان و بزرگان را بخوانپپد و گنپپج و خواسپپت‪‌،‬های‬
‫نها بخشپپید و نام‪‌،‬ههپپا و‬
‫وکپپه را وکپپه در خزایپپن خپپویش داشپپت بپپدا ‪‌،‬‬
‫عهدنام‪‌،‬هها در این باب بنوشت و گفت‪ :‬اگر ایپپن ملپپک از دسپپت مپپا‬
‫یتریپد ‪ .‬و اگپپر ملپپک‬
‫لهپپا اول ‪‌،‬‬
‫بشود شما باری از این تازیان بپپدین ما ‪‌،‬‬
‫لها بازپس خواهید داد ‪ .‬بآنگاه وکسان‬
‫بدست ما بازبآید شما نیز این ما ‪‌،‬‬
‫و یاران خویش را برداشت و راه حلوان پیش گرفت ‪ .‬پس از بآن خپپره‬
‫زادبن فرخ هرمزد را وکه برادر رسپپتم بپپود سپهسپپالری لشپپکر داد و‬
‫تیسفون بدو سپرد ‪ .‬سعد وکه یک چند بر مپپدائن مانپپده بپپود ‪ ،‬ملپپول‬
‫گشت ‪ .‬قومی از ایرانیان نزد وی بآمدند و اشار ت وکردند وکپپه هپپر چپپه‬
‫زودتر به مدائن دربآید و گفتند اگر دیر جنبد یزدگرد دیگپپر چیپپزی‬
‫در بآنجا باقی نخواهد گذاشت ‪ .‬او را به موضپپعی از دجلپپه راه نمودنپپد‬
‫وکه بآب بآن اندک بود و سپپپاه عپپرب را گذشپپتن از بآن بآسپپان دسپپت‬
‫یداد ‪ .‬این دعو ت وکه از جانب جمعی ایرانی روی داد ‪ ،‬سعد را دلیپپر‬
‫م ‪‌،‬‬
‫نمود ‪ .‬بسیج حمله وکرد و یاران را گفت خود را به بآب زنند و از دجله‬
 ‫‪ / ۱۰۴‬دو قرن سکو ت‬

‫بگذرند ‪ .‬و خود نیز اسب براند و به بآب زد و از بآن گذاره وکرد ‪ .‬یپپاران‬
‫یپروا بپا یکپدیگر‬
‫در پی او همه در بآب راندند و در حالی وکه بآرام و ب ‪‌،‬‬
‫یگفتنپپد از بآن سپپوی بربآمدن پد ‪ .‬از سپپپاه سپپعد وکپپه چنیپپن‬
‫سخن م ‪‌،‬‬
‫یمحابا به بآب زدند نوشت‪‌،‬هاند وکپپه فقپپط یپپک تپپن غپپرق شپپد بپپاقی‬
‫ب ‪‌،‬‬
‫یهیچ بآسیبی از بآن بربآمدند ‪ .‬نگهبانان مدائن چون تازیان را بر وکنار‬
‫ب ‪‌،‬‬
‫درواز‪‌،‬ههای شهر دیدند ‪ .‬بانگ بربآوردند وکپپه‪» :‬دیپپوان بآمدن پد ! دیپپوان‬
‫بآمدند !د «‪ ۱‬خپپر‪‌،‬هزاد بپا پپپار‪‌،‬های از لشپپکر خپویش از شپهر بربآمپد و بپا‬
‫مهاجمان جنگ در پیوست ‪ .‬اما شکست خورد و به شهر پنپپاه بپپرد و‬
‫عربان بر دروازه شهر فرود بآمدند ‪ .‬خره زاد را بیپپش یپپارای مقپپاومت‬
‫نماند ‪ .‬نیم شبی با لشکر خویش از دروازه شرقی بیرون بآمد ‪ .‬شپپهر را‬
‫فرو گذاشت و راه جلول پیش گرفت ‪.‬‬

‫فتح مدائن‬
‫تازیان به تیسفون دربآمدند و غار ت و وکشتن پیش گرفتند ‪ .‬سعد‬
‫در ورود به مدائن نماز فتح خواند‪ :‬هشپپت روکعپت ‪ ،‬و چپون بپه وکپپاخ‬
‫سفید وکسری دربآمد از قربآن »وکم تروکوا من جنا ت و عیوند « خوانپپد ‪.‬‬

‫اخبار الطوال ‪ ،‬ص ‪. ۱۲۱ – ۱۲۰‬‬ ‫‪۱‬‬

‫توفان و ریگ ‪۱۰۵ /‬‬

‫بدینگونه بود وکه تیسفون با وکاخهای شاهنشپپاهی و گنجهپپای گپپران‬

‫بهای چهارصد ساله خاندان ساسانی بدست عربان افتاد و وکسانی وکه‬
‫یشپپناختند و تپپوفیر بهپپای سپپیم و زر را‬
‫نمپپک را از وکپپافور نم ‪‌،‬‬
‫یدانستند از بآن قصرهای افسپپان‪‌،‬هبآمیز جپپز ویرانپپی هیپپچ برجپپای‬
‫نم ‪‌،‬‬
‫ننهادند ‪ .‬نوشت‪‌،‬هاند وکه از بآنجا فرش بزرگی بپپه مپپدینه بآوردنپپد وکپپه از‬
‫بزرگی جایی نبود وکه بآنرا بتوان افکند ‪ .‬پاره پار‪‌،‬هاش وکردند و بر سران‬
‫قوم بخش نمودند ‪ .‬پار‪‌،‬های از بآن را بعدها بیست هزار درم فروختند ‪.‬‬

‫در حقیقت ‪ ،‬وقتی سعد به مپپدائن دربآم پد ‪ ،‬مپپدافعان ‪ ،‬بآن را فپپرو‬

‫گذاشته و رفته بودند و ایوان را لشپپکریان یزدگپپرد خپپود در هنگپپام‬
‫لهپپای‬
‫نها را دنبال وکردنپپد و ما ‪‌،‬‬
‫گریز غار ت وکرده بودند اما فاتحان بآ ‪‌،‬‬
‫نهپپا بازسپپتاندند ‪ .‬جپپز عپپد‪‌،‬های انپپدک از سپپپاهیان وکپپه‬
‫غارتی را از بآ ‪‌،‬‬
‫خها را مانده بودند ‪ ،‬دیگر در تیسفون وکسی نبود ‪ .‬سعد با‬
‫پاسداری وکا ‪‌،‬‬
‫یدفپپاع‬
‫اعراب خویش در وکوچ‪‌،‬ههای خلو ت و متروک شهری بآرام و ب ‪‌،‬‬
‫جهپپای‬
‫دربآمد ‪ .‬ایرانیان مجال بآن را نیافته بودند وکه همه امپپوال و گن ‪‌،‬‬
‫پر بهای وکهن را با خویشتن ببرند ‪ .‬مال و متاع و ظرف و اسباب و زر‬
‫و گوهر وکه درین میان باقی مانده بود بسیار بود ‪ .‬به یک روایپت سپه‬
‫هزار هزار درم در خزانه بود وکه نیم بآن به جای مانده بود ‪ .‬از ایپپن رو‬
‫گنج و خواسته بسیار بدست فاتحان افتپپاد ‪ .‬سپپعد فرمپپان داد تپپا در‬
 ‫‪ / ۱۰۶‬دو قرن سکو ت‬

‫شهر وکهنه مسجدی بسازند و از بآن پپپس بپپه جپپای بآتشپپگاه و بپپاژ و‬
‫لها مروکز موبپپدان و مغپپان‬
‫برسم و زمزمه در این شهر بزرگی وکه سا ‪‌،‬‬
‫یشد ‪ .‬و دیگپپر‬
‫بود ‪ .‬جز بانگ اذان و تهلیل و تسبیح چیزی شنیده نم ‪‌،‬‬
‫هرگپپز در بآن حپپدود رسپپم و بآییپپن مغپپان و موبپپدان تجدیپپد نشپد ‪.‬‬
‫کاندک شهر نیز از اهمیت افتاد و با توسعه بصره و واسط و وکوفه‬
‫اند ‪‌،‬‬
‫یاهمیپپت نمان پد ‪ .‬هرچنپپد ایپپوان بآن‬
‫از مدائن جز شهری وکوچک و ب ‪‌،‬‬
‫لها همچنان باقی ماند و ویران‪‌،‬ههای بآن از شپپکوه و عظمپپت ایپپام‬
‫سا ‪‌،‬‬
‫یسراید ‪.‬‬
‫یگوید و افسان‪‌،‬ههای دلنشین م ‪‌،‬‬
‫گذشته ایران رازها م ‪‌،‬‬

‫جنگ جلول ء‬
‫بعد از واقعه مدائن ‪ ،‬حپپادثه جلپپولء پیپپش بآمپپد وکپپه در بآن نیپپز‬
‫ایرانیان شکست سخت خوردند‪ ۱‬در ایپپن بپپاب نوشپپت‪‌،‬هاند وکپپه وقپپتی‬

‫جلولء ‪ ،‬شهری بوده است نزدیک خانقین ‪ ،‬و در قدیم از منازل عمده بین راه‬ ‫‪۱‬‬
‫عراق و خراسان بشمار می بآمده است ‪ .‬مطابق روایت حمپپدالله مسپپتوفی ‪ ،‬در‬
‫بآنجا ملکشاه سلجوقی رباطی ساخت و بآن را از بآن بس رباط جلول ‪ ،‬خواندند‬
‫ظاهر ًا این شهر در محل قزل رباط وکنونی واقع بوده است و گویا بپپه همیپپن‬
‫سبب این شهر را دولت عراق به نام سعد وقاص ‪ ،‬سعدیه نام نهاده است ‪.‬‬
‫رک‪ :‬لسترنج ‪ ،‬بلدان الخلفه ‪۸۷ ،‬‬
‫توفان و ریگ ‪۱۰۷ /‬‬

‫ایرانیان از مدائن بگریختند چون به جلولء رسیدند در بآنجا هر یکی‬

‫از مردم بآذربایجان و باب و اهل جبال و فار س برای بآنکه بپه شپپهر و‬
‫دیار خویش بروند راهی جدا داشتند ‪ .‬پیش از بآنکه جدا شپوند و هپر‬
‫یک به راه خویش روند انجمن وکردند و گفتند اگر اوکنپپون بپپپراوکنیم‬
‫دیگر هرگز گرد نیاریم شد و این جایی است وکه راه هپپر یپپک از مپپا‬
‫جدا شود ‪ .‬صواب بآنست وکه همین جا گرد بآییم و بار دیگپر بپا عپرب‬
‫نها را رانده باشیم ورنه جهدی وکه‬
‫پیکار وکنیم ‪ .‬اگر فتح ما را باشد بآ ‪‌،‬‬
‫بایست وکرد‪‌،‬هایم و عپپذری داریپم ‪ .‬همپه بپذیرفتنپپد و بآنجپا بماندنپد ‪.‬‬
‫مهران رازی را بر خویشتن امیر وکردند و بآنجا خندق وکندن پد ‪ .‬دریپپن‬
‫روزها اوضاع ایپپران سپخت پریشپان بپود و هپپر وکپس از سپپرداران و‬
‫یوکپپرد تپپا بآب‬
‫مرزبانان بآن استقللی داشت ‪ .‬یزدگرد بیهپپوده تلش م ‪‌،‬‬
‫یگشت تا نیرویی بپپرای پیکپپار بپپا‬
‫رفته را به جوی باز بآرد و هر جا م ‪‌،‬‬
‫دشمن فراهم دارد اما دیگر وقت گذشته بود و وکپپار چنپپان روی بپپه‬
‫یسپپامانی داشپپت وکپپه از هیپپچ جهپپدی فایپپده حاصپپل‬
‫پریشپپانی و ب ‪‌،‬‬
‫یبآمد ‪ .‬مدائن در دست اعراب بود ‪ .‬و از دیگر شهرها ‪ ،‬با پریشپپانی و‬
‫نم ‪‌،‬‬
‫یتوانست ساخته‬
‫ناسازگاری وکه در وکارهاشان نمودار بود چه وکاری م ‪‌،‬‬
‫باشد ؟ درین میان سعد بن وقاص در مدائن بود ‪ .‬شنید وکپپه ایرانیپپان‬
‫در جلولء نیروهای پراوکنده خپود را گپرد بآورد‪‌،‬هانپد و بآهنپگ پیکپار‬
‫دارند ‪ .‬و حتی از اصفهان و جبل نیز پاره لشکر به یاری این ایرانیپپان‬
 ‫‪ / ۱۰۸‬دو قرن سکو ت‬

‫یرسد ‪ .‬سعد چون این خبر بشنید نام‪‌،‬های به عمر نوشپپت و‬

‫جلولء م ‪‌،‬‬
‫رای خواست ‪ .‬عمر فرمان داد وکه باید خود را بآماده جنگ وکپپرد و بپپه‬
‫دشمن مجال حمله نداد ‪ .‬سعد نیز عد‪‌،‬های را از سپاه عرب فرستاد تپا‬
‫در برابر لشکرگاه ایرانیان خیمه زنند و لشکرگاه زننپپد ‪ .‬سپپرانجام در‬
‫جلولء جنگی سخت درگرفت ایرانیان شکسپپت خوردنپپد و روی بپپه‬
‫نها وکشته شدند و بسیاری نیز با غنپپائم‬
‫هزیمت نهادند ‪ .‬بسیاری از بآ ‪‌،‬‬
‫نها وکه از چنگ دشپپمن گریختنپپد‬
‫فراوان به چنگ دشمن افتادند ‪ .‬بآ ‪‌،‬‬
‫به حلوان رفتند و یزدگرد هنوز در حلوان بود ‪ .‬چپپون ازیپپن شکسپپت‬
‫بآگاه شد بترسید و بار و بنه برداشپپت و بپپا حشپپم و خپپدم راه گریپپز‬
‫پیش گرفت ‪ .‬در جلولء چهار هزار تن از سپاه عرب مستقر شپپدند و‬
‫باقی سپاه دیگر بار به مدائن نزد سعد بن ابی وقاص رفتند ‪ .‬سعد نیز‬
‫از بآنجا به وکوفه رفت و وکوفه را سعد به دسپپتور عمپپر سپپاخته بپپود و‬
‫خود از جانب خلیفه سه سال و اندی بر بآن حکومت وکرد ‪ .‬در جنپپگ‬
‫جلولء غنیمت بسیار به چنگ عرب افتاد چندان غنیمت وکپپه پیپپش‬
‫از بآن نیافته بودند و زنان و دختران بسیار نیپپز بپپه اسپپار ت گرفتنپپد‬
‫چندان وکه عمر را از وکثر ت اسیران نگرانی در دل پدید بآمد ‪ .‬دینوری‬
‫یگفت از فرزندان این زنان وکه در جلپپولء‬
‫ینویسد وکه عمر مکرر م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫توفان و ریگ ‪۱۰۹ /‬‬

‫یبرم‪ . ۱‬وکشتگان جلولء را برخی بپپالغ بپپر‬

‫اسیر شد‪‌،‬هاند به خدا پناه م ‪‌،‬‬
‫‪۲‬‬
‫صد هزار نفر نوشت‪‌،‬هاند ‪.‬‬

‫شوشتر و شوش‬
‫وقتی هزیمتیان جلولء وکپپه از پیپپش عپپرب گریختپپه بودنپپد بپپه‬
‫حلوان رسیدند ‪ ،‬یزدجرد ‪ ،‬چنانکه گفته بآمد ‪ ،‬از بیم پریشانی نتوانست‬
‫بیش در حلوان بماند ‪ .‬راه گریپپز پیپپش گرفپپت و بپپا وکسپپان و یپپاران‬
‫خویش به استخر و به قولی به قم و وکاشان بآهنگ وکپپرد ‪ .‬از وکسپپان و‬
‫نزدیکانش وکه درین سفر همپپراه وی بودنپپد یکپپی وکپپه هرمپپزان نپپام‬
‫داشت و گفت‪‌،‬هاند وکه خال شیرویه پسر خسپپرو بپپود و در درگپپاه وی‬
‫قربی و مکانتی تمپپام داشپپت گفپپت عپپرب از جپپانب حلپپوان بپپر مپپا‬
‫نهپپا بپپر‬
‫تاخت‪‌،‬هاند و وکپپاری بپپزرگ از پیپپش برد‪‌،‬هانپپد و در بآنجپپا بپپا بآ ‪‌،‬‬
‫یتوان بآمد اما جمعپی از ایپن قپوم در حپدود اهپپواز و خوزسپپتان‬
‫نم ‪‌،‬‬
‫هستند وکه سرداران دلیر و سلحشور ندارند و تاب حمله ما را نیارند ‪.‬‬
‫اگر شهریار دستوری دهد من بدان دیار بروم و لشکر گرد بآورم و بپپا‬

‫اخبار الطوال ‪ ،‬ص ‪. ۱۲۳‬‬ ‫‪۱‬‬

‫یاقو ت ‪ ،‬معجم البلدان ‪ ،‬ج ‪ ، ۲‬ص ‪. ۱۰۷‬‬ ‫‪۲‬‬
 ‫‪ / ۱۱۰‬دو قرن سکو ت‬

‫سردار بآن جمع وکه ابوموسی اشعری نام دارد دربآویزم و او را بشکنم‬
‫و از فار س و اهواز مالی و لشکری فراز بآورم ‪ .‬یزدگرد این پیشپپنهاد از‬
‫هرمزان بپسندید و بپذیرفت ‪ .‬و او را با گروهی ‪ ،‬بدان مهم نامزد وکپپرد‬
‫و با مال و سپاه بدان سوی گسیل داشت ‪.‬‬

‫بآنگاه هرمزان برفت تا به شهر شوشتر رسید ‪ .‬بآنجپپا فپپرود بآمپپد و‬

‫بفرمود تا حصار را عمار ت وکردند ‪ .‬و پس ذخیره فپراوان گپپرد وکپرد و‬
‫مردم بسیار فراهم بآورد ‪ .‬ابوموسی نیز چون ازین بآگپپاه شپپد نپپامه بپه‬
‫عمر نوشت و از بآنچه رفته بود بآگاهی داد ‪ .‬عمر به عمار بن یاسر وکپپه‬
‫بجای سعد او را ولیت وکوفه و سواد داده بود ‪ ،‬نامه نوشپپت و فرمپپود‬
‫وکه با نیمی از سپاه خویش به ابوموسی پیوندد ‪ .‬چون سپاه عپپرب بپپر‬
‫ابوموسی گرد گشت بر در جنگ درپیوست ‪ .‬وکشتاری عظیپپم رفپت و‬
‫سپاه ایران بشکست و به اندرون شهر گریخت ‪ .‬ابوموسپپی دیگپپر بپپار‬
‫شهر را در حصار گرفت و این محاصره مدتی دراز وکشپید ‪ ،‬و نزدیپک‬
‫بود وکه لشکر عرب ستوه شود و از وکار بازماند اما خیانت یک ایرانپپی‬
‫وکار را به وکام عرب وکرد ‪ .‬نوشت‪‌،‬هاند وکه درین میان یپپک روز مپپردی از‬
‫بزرگان شوشتر ‪ ،‬نهانی از شهر بیپپرون بآمپپد و نپپزد ابوموسپپی رفپپت و‬
‫گفت اگر به جان و مال و فرزند زینهپپار باشپد در گرفتپپن شپهر تپپرا‬
‫یاری وکنم ‪ .‬ابوموسی او را زنهار داد ‪ .‬این مرد وکه سپپینه یپپا سپپیه نپپام‬
‫توفان و ریگ ‪۱۱۱ /‬‬

‫داشت گفت باید نخست یکی را از یاران خویش با من بفرستی تا او‬

‫یها را بدو بنمپپایم بآنگپپاه تپپدبیر وکپپار‬
‫را به درون شهر برم و همه جا ‪‌،‬‬
‫وکنیم ‪ .‬ابوموسی یاران را گفت از شپپما وکیسپپت وکپپه از جپپان خپپویش‬
‫بگذرد و با این مرد برود تا مگر جان جمعی را برهاند و یپپا خپپود بپپه‬
‫بهشت رود ؟ مردی از بنی شیبان نامش اشر س بن عوف برخاسپپت و‬
‫با سینه از راه پنهان به شهر درون رفت سینه او را به خپپانه خپپویش‬
‫برد و طلیسانی در او بپوشید و گفت اوکنون باید وکه بپپا مپپن از خپپانه‬
‫بیرون بآیی و چنان فرانمایی وکه گویی یکپی از چپاوکران مپن باشپی ‪،‬‬
‫مرد چنان وکرد و سینه بدین حیله او را در همه شهر بگردانید ‪ .‬حتی‬
‫یک بار بر در وکاخ هرمزان گذشتند ‪ .‬بآنجپپا هرمپپزان بپپا تنپپی چنپپد از‬
‫نهپپا‬
‫سرهنگان وی ایستاده بودنپپد و خادمپپان شپپمعی پیپپش روی بآ ‪‌،‬‬
‫گرفته بودند ‪ .‬اشر س ایپپن همپپه بدیپپد و سپپپس بپپا سپپینه بپپه خپپانه‬
‫بازگشت ‪ .‬بآنگاه دیگر بار از همان راه پنهانی از شهر بیپپرون شپپدند و‬
‫نزد ابوموسی بازگشتند ‪ .‬اشر س بآنچه دیده بپود بپا ابوموسپی بگفپت ‪.‬‬
‫بآنگاه گفت وکه اوکنون دویست وکس از مسلمانان را با مپپن بفرسپپت و‬
‫خود بر دروازه ما را فروپای تا مپپا از درون بپپا نگهبانپپان دربآویزیپپم و‬
‫ت ای‬
‫دروازه بگشاییم و لشکر عرب را به شهر دربآوریم ‪ .‬ابوموسپپی گف ‪‌،‬‬
‫یگپپذرد بپپا اشپپر س بپپرود تپپا ایپپن وکپپار‬
‫مردم از شما هروکه از جان م ‪‌،‬‬
‫بسامان رسد ‪ .‬دویست وکس از عرب پیش بآمدند و با اشر س و سپپینه‬
 ‫‪ / ۱۱۲‬دو قرن سکو ت‬

‫به شهر درشدند از همان راه پنهان وکه به زیر زمین بود ‪ .‬نخسپپت در‬
‫خانه سینه از نقب بربآمدن و سپاز جنپگ وکردنپد ‪ .‬بآنگپاه از بآن خپانه‬
‫بیرون شدند و به جانب دروازه رفتند ‪ .‬از بیرون شهر نیز ابوموسی بپپا‬
‫گروهی از جنگجویان خویش بر پشت دروازه ایستادند و بانگ تکبیر‬
‫همی وکردند ‪ .‬این دویست وکس وکه با اشر س و سپپینه بودنپپد از درون‬
‫نها را بکشپپتند و دروازه را بگشپپادند‬
‫شهر با نگهبانان دربآویختند و بآ ‪‌،‬‬
‫تا ابوموسی و عربان به شهر دربآمدند و شمشیر در خلپپق نهادن پد ‪ .‬در‬
‫گیرودار این ماجرا ‪ ،‬هرمزان وکپپه طعمپپه خیپپانت یکپپی از هموطنپپان‬
‫خویش گشته بود ‪ ،‬با برخی از یاران گریخپت و در قلع‪‌،‬های وکپه درون‬
‫شهر بود پناه گرفت ‪ .‬ابوموسی همه شهر بسپپتد و سپپپس هرمپپزان را‬
‫در بآن قلعه وکه بود حصار داد ‪ .‬چون چندی بگذشت و هرمپپزان را در‬
‫بآن قلعه هیچ ذخیره نماند امان خواست ابوموسی پپپذیرفت وکپپه او را‬
‫نکشد و به مدینه نزد عمر فرستد ‪ ،‬تا هر رفتار وکه خلیفه خواهد با او‬
‫چنان وکند ‪ .‬نوشت‪‌،‬هاند وکه ابوموسپپی او را بپپا سیصپپد وکپپس نپپزد عمپپر‬
‫فرستاد و وقتی وکه این جماعت به مپپدینه نپپزد عمپپر رفتنپپد جملپپه‬
‫قباهای زرین و شمشیرها و وکمرهای گرانبها داشپپتند ‪ .‬بآورد‪‌،‬هانپپد وکپه‬
‫وقتی هرمزان را به مدینه بردند ‪ ،‬جامه و ساز فپپاخر داشپت ‪ .‬او را بپپه‬
‫مسجد بردند تا عمر را ببیند ‪ ،‬عمر در مسجد خفته بود و تازیپانه بپه‬
‫زیر سر داشت ‪ .‬هرمزان پرسید امیرمؤمنان وکجاست ؟ گفتنپپد همیپپن‬
‫توفان و ریگ ‪۱۱۳ /‬‬

‫است وکه خفته است ‪ .‬گفت پرده دارانش وکو ؟ گفتنپپد نپپه پپپرده داری‬
‫یباشپپد ؟‬
‫دارد و نه دربانی و نه وکاتبی ‪ .‬گفت این مرد مگپپر پیغمپپبر م ‪‌،‬‬
‫عمر از خواب بربآمد و هرمزان را بشپپناخت ‪ ۱.‬در داسپپتا ‪‌،‬‬
‫نها بآورد‪‌،‬هانپپد‬
‫وکه چون عمر خواست او را بکشد بآب خواست بیاوردند ‪ .‬بآنگاه از عمر‬
‫امان گرفت وکه تپپا بآن بآب را ننوشپد او را نکشپپتند ‪ .‬عمپر پپپذیرفت و‬
‫هرمزان بآب را بریخت و عمر ناچار از وکشتنش ‪ ،‬درگذشپپت ‪ .‬در فتپپح‬
‫شوش نیز داستانی نظیر این بآورد‪‌،‬هاند ‪ .‬گویند چون ابوموسی بآنجپپا را‬
‫حصار داد مرزبان شوش از وی جهت هشتاد وکس از یپاران و وکسپان‬
‫خویش زنهار خواست تا شهر را تسلیم وی وکند ‪ .‬ابوموسپپی پپپذیرفت‬
‫چون شهر را بگرفت هشتاد وکس را وکه از یاران او بودند بآزاد وکرد اما‬
‫خود او را بفرمود تا گردن زدند ‪ .‬در واقع مرزبان شوش وکه شهر را به‬
‫ابوموسی تسلیم وکرده بود قربانی غفلت و پریشپپانی خپپویش گش پت ‪.‬‬
‫زیرا برای هشتاد وکس از یاران خویش زنهارر خواسته بود اما خود را‬
‫فراموش وکرده بود و جهت خویش زنهار نخواسته بود ‪ .‬ابوموسی شهر‬
‫را بگرفت و غنیمپپت بسپپیار بدسپپت بآورد ‪ ،‬و پپپس از بآن تازیپپان بلد‬
‫خوزستان و فپپار س را جولنگپپاه خپپویش وکردنپپد و در طپپی یکسپپال‬
‫مهرگان ‪ ،‬وکدک صمیره و استخر وارجان را نیز گرفتند ‪.‬‬

‫ابن اثیر ‪ ،‬حوادث سنه ‪. ۱۷‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۱۱۴‬دو قرن سکو ت‬

‫در باب خیانت‬

‫خیانتی را وکه در این ماجرا سبب شکست ایران شد طپپبری بپپه‬
‫سیاه دیلمی نسبت داده است وکه از سرداران یزدگرد بوده است ‪ .‬این‬
‫روایت را وی در واقعه فتح شوش نقل وکرده اسپپت و از وکجپپا وکپپه در‬
‫گها از این گونه خیانتها روی نداده باشد ؟ به هر حپپال‬
‫تمام این جن ‪‌،‬‬
‫یوکند این است وکه وقتی یزدگرد از شکست‬
‫روایتی وکه طبری نقل م ‪‌،‬‬
‫جلولء خبر یافت در حلوان بود ‪ .‬یاران و خاصان خویش را بخواسپپت‬
‫و موبد نیز حاضر بآورد ‪ .‬بعد از بآن گفت وکه این قوم عپپرب هپپر سپپپاه‬
‫یشکنند رای چیست ؟ موبپپد گفپپت رای‬
‫نها فرستیم م ‪‌،‬‬
‫وکه ما پیش بآ ‪‌،‬‬
‫بآن است وکه تو از این شهر بیرون بآیی و بپپه اسپپتخر روی وکپپه خپپانه‬
‫ملپک اسپت و سپپس از بآنجپا لشپکر فرسپتی ‪ .‬ایپن رای را یزدگپرد‬
‫پسندید و به سوی اصفهان رفت ‪ .‬سیاه او را سیصپپد وکپپس وکپپه از بآن‬
‫جمله هفتاد تن از بزرگان بودند بخواند و او را فرمود تا به هپپر شپپهر‬
‫وکه بگذرد هر وکه خواهد برگزیند و با خویش بپپردارد و راه شپپوش را‬
‫پیش گیرد و در بآنجا با عربان پیکار وکند ‪ .‬سپپیاه برفپپت و بپپه جپپایی ‪،‬‬
‫نامش وکلبانیه ‪ ،‬فرود بآمد هنوز وی به شوش نرسپپیده بپپود وکپپه اهپپل‬
‫نها صلح‬
‫شوش ‪ ،‬از ابوموسی اشعری صلح درخواستند ‪ .‬ابوموسی با بآ ‪‌،‬‬
‫یبپپود و از‬
‫وکرد و راه رامهرمز را پیش گرفت امپپا سپپیاه در وکلبپپانیه م ‪‌،‬‬
‫توفان و ریگ ‪۱۱۵ /‬‬

‫یبود تپپا ابوموسپپی بپپه شوشپپتر‬

‫مسلمانان سخت بیم داشت و بآنجا م ‪‌،‬‬
‫رسید ‪ .‬سیاه نیز حروکت وکرد و به جایی بین رامهرمز و شوشتر فپپرود‬
‫بآمد تا عمار بن یاسر فراز رسید ‪ .‬پپپس از بآن سپپیاه بزرگپپان و سپپران‬
‫ایران را وکه از اصفهان با او بآمده بودند بخواند و گفت هیپپچ لشپپکری‬
‫نماند وکه این قوم نشکستند و هیچ حصنی نماند وکه نگشپپودند شپپما‬
‫را درین باب رای چیست ؟ گفتند رای بآنست وکه به دین قوم دربآییم ‪.‬‬
‫پپپس از بآن یکپپی را از بآن بزرگپپان ‪ ،‬نپپامش شپپیرویه نپپزد ابوموسپپی‬
‫فرستادند و صلح طلبیدنپپد و امپپان خواسپپتند و بپپه دیپپن مسپپلمانی‬
‫دربآمدند‪ ۱‬از بآن پس سیاه به خدمت عربپپان دربآمپپد و در جنگهپپا بپپا‬
‫نها همراه شد ‪ .‬از جمله وقتی اعراب شوشتر را حصار وکردند وی با‬
‫بآ ‪‌،‬‬
‫نها همراه بود ‪ .‬نیپپم شپپبی جپپامه ایرانیپپان بپوشپپید و خویشپپتن را‬
‫بآ ‪‌،‬‬
‫بروکناره قلعه افکند ‪ .‬جامه خویش را به خون رنگین وکپپرده ‪ .‬بامپپدادن‬
‫اهل قلعه مردی را دیدند ‪ ،‬با جامه پارسی بروکناره قلعه افتاده گمپپان‬
‫نهاست ‪ .‬در قلعه بگشادند تا او را به قلعه دربآورن پد ‪ .‬سپپیاه‬
‫وکردند از بآ ‪‌،‬‬
‫نها بجنگید وکه دروازه‬
‫برجست و با نگهبانان دربآویخت و چندان با بآ ‪‌،‬‬
‫بگذاشتند و بگریختند پس سپپیاه دروازه قلعپپه بگشپپاد و مسپپلمانان‬
‫‪۲‬‬
‫بدان اندر بآمدند ‪.‬‬

‫طبری ‪ .‬ج ‪ ۳‬ص ‪ ، ۱۸۶ – ۱۸۵‬طبع مصر ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬

‫طبری ‪ ،‬همانجا ‪.‬‬ ‫‪۲‬‬
 ‫‪ / ۱۱۶‬دو قرن سکو ت‬

‫آخرین نبرد‬
‫یوکپپرد عربپپان بپپه‬
‫یزدگرد وقتی از مدائن گریخت ظاهر ًا گمان م ‪‌،‬‬
‫یشوند و جبل را به او خواهند گذاشت ‪ .‬اما محاصپپره‬
‫سواد خرسند م ‪‌،‬‬
‫شوش و پیشرفت به جانب اصفهان این اندیشه خپپام را از سپپر او بپپه‬
‫در وکرد ‪.‬‬

‫از این رو نامه و پیام به همه سرداران فرستاد تا به لشکر و مپپال‬

‫وی را مدد وکنند ‪ .‬در بآن بآشوب و هرج و مرج سرداران را البته پروای‬
‫یوکپپرد صپپلی‬
‫یزدگرد نبود اما چون خطر عرب بآنان را نیز تهدیپپد م ‪‌،‬‬
‫شاه برگشته بخت را اجابت وکردند ‪ .‬از وکناره خزر تا دریای هنپپد و از‬
‫جیحون تا دریای فپپار س از هپر جپپا سپپاهی فپراز بآمپد ‪ .‬در نزدیپک‬
‫همدان سپاهی نزدیک صد و پنجاه هزار تن جمپپع گش پت ‪ .‬فرمانپپده‬
‫یخواست از راه حلپپوان‬
‫این سپاه فیروزان بود ‪ .‬سپاهی چنین انبوه م ‪‌،‬‬
‫ینمود‬
‫به جانب وکوه وکه لشکرگاه عرب بود برود ‪ .‬وضع عرب ‪ ،‬سخت م ‪‌،‬‬
‫و وکوفه و بصره در معرض تهدید بود ‪.‬‬

‫عمار بن یاسر سردار عرب چون از این خبر بآگاه گشت نپپامه بپپه‬
‫مدینه نوشت و حالی وکه رفته بود بازنمود ‪ .‬عمر خطاب ‪ ،‬نامه برگرفت‬
‫ت ای مردم تاوکنون به فر اسلم و یاری خدای در‬
‫و به منبر شد و گف ‪‌،‬‬
‫توفان و ریگ ‪۱۱۷ /‬‬

‫جنگ با عجم پیروزی با ما بوده است اوکنون عجم سپاه گرد وکرد‪‌،‬هاند‬
‫تا نور خدای را بنشانند ‪ .‬اینک نامه عمار بپن یاسرسپت وکپه بپه مپپن‬
‫ینویسد وکپپه اهپپل طپپو س و طبرسپپتان و دماونپپد و‬
‫فرستاده است ‪ .‬م ‪‌،‬‬
‫گرگان و ری و اصفهان و قم و همدان و ماهین و ماسبذان بر ملپپک‬
‫خویش گرد بآمد‪‌،‬هاند تا در وکپپوفه و بصپپره بپپا بپپرادران و یپپاران شپپما‬
‫دربآویزند و بآنان را از سرزمین خویش برانند و با شما به جنگ بآیند ‪.‬‬
‫ت ای امیر رای تپپو‬
‫رایی وکه درین باب دارید با من بگویید ‪ .‬طلحه گف ‪‌،‬‬
‫ت ای امیپپر بپپه‬
‫بترست هرچه تو گویی چنان وکنیم ‪ .‬عثمپپان گف ‪‌،‬‬
‫صائ ‪‌،‬‬
‫مردم شام بنویس تا از شام بآیند و به مردم یمن وکس بفرسپپت تپپا از‬
‫یمن بآیند و از مردم وکوفه پیش گیر و چون اینهمه خلق بر تپپو فپپراز‬
‫بآیند سپاه تو بیشتر و وکار بر تو بآسان گردد ‪ .‬مسپپلمانان وکپپه در پپپای‬
‫منبر بودند این رای عثمان را بپسپپندیدند و بآفریپپن خواندن پد ‪ .‬عمپپر‬
‫روی به علی وکرد وکپه نیپپز بآنجپپا بپود و پرسپید رای تپپو چیسپت یپا‬
‫ابالحسن ؟ علی گفت اگر سپاه شام همه از بآنجا به یاری تو بآیند روم‬
‫نها‬
‫بر بآنجا دست اندازد و اگر همه سپاه یمن بآیند زنگیان بر ملک بآ ‪‌،‬‬
‫طمع ورزند و بآمدن ترا نیز روی نیست و ما از عهد پیغمبر باز ‪ ،‬هرگز‬
‫به وکثر ت سپاه بر دشمن پیروز نشد‪‌،‬هایم وکه پیروزی ما به حق بپپوده‬
‫است نه به زور ‪ .‬اوکنون رای بآنست وکه به سپاه شپام و عمپان و دیگپر‬
‫شهرها بنویسی تا برجای خویش بباشند و هر وکدام سه یک از عپپده‬
 ‫‪ / ۱۱۸‬دو قرن سکو ت‬

‫خویش را به یاری تو بفرستند ‪.‬‬

‫این رای را عمر بپسندید و بآنگاه گفت وکسپپی را فرمانپپده جنپپگ‬

‫وکنم وکه طعمه این قوم نباشد ‪ .‬پس نعمان بن مقرن را وکپپه از یپپاران‬
‫پیغمبر و از سواران عرب بود و درین هنگام در وکسکر عامپپل خپپراج‬
‫بود برین سپاه فرماندهی داد و بدو نامه نوشپپت وکپپه فرمانپپده سپپپاه‬
‫تویی و فرمان داد وکه اگر نعمپپان وکشپپته شپپود حپپذیقه بپپن الیمپپان‬
‫فرمانده است و اگر حذیقه به قتل بآید جری بن عبدالله ‪ .‬و همچنین‬
‫پس از جریر فرمان مغیره بن شعبه راست و پس از مغیره اشعث بن‬
‫قیس را ‪ .‬و در نام‪‌،‬های وکه به نعمان بن مقرن نوشت وی را گفپپت وکپپه‬
‫دو تن از دلوران عرب در سپاه تپپو هسپپت‪ :‬عمپپرو بپپن معپپدیکرب و‬
‫نها‬
‫طلیحه بن خویلد ‪ .‬بآنان را به هیچ وکاری مگمار اما در هر وکار با بآ ‪‌،‬‬
‫رای بزن ‪.‬‬

‫ابوموسی درین هنگام به بصپپره بپپود ‪ .‬سپپه یکپپی از سپپپاه بصپپره‬

‫برگرفت و به وکوفه بآمد نعمان نیز بیامد و سپاه از هر سو گرد گشت ‪.‬‬
‫برگ و ساز بساختند و همه راه نهاوند پیش گرفتند ‪.‬‬
‫توفان و ریگ ‪۱۱۹ /‬‬

‫فتح نهاوند‬
‫سپاه ایران نیز به سرداری فیروزان یپپا مپپردان شپپاه ‪ ،‬سپپاز بپپرگ‬
‫بسیار بآماده وکرده بود ‪ .‬دو لشپپکر در نزدیپپک نهاونپپد خیمپپه زدنپپد و‬
‫چندی در برابر یکدیگر نشستند ‪ .‬چون ایرانیان جنگ را نیاغازیدند و‬
‫یرسپپید عربپپان سپپتوه‬
‫نها از هر سوی وکشور مپپدد م ‪‌،‬‬
‫هر روز نیز به بآ ‪‌،‬‬
‫گشتند و به هرا س افتادند وکه فرجام وکار چه خواهپپد بپپودن ؟ سپپران‬
‫سپاه عرب به چاره جویی نشستند و رای چنان دیدند وکه بایپپد بآوازه‬
‫دراندازند وکه خلیفه مسلمانان در مپپدینه مپپرده اسپپت و بایپپد سپپپاه‬
‫جنگ ناوکرده بپپازگردد ‪ .‬چنیپپن وکردنپپد و بآهنپپگ بازگشپپت نمودن پد ‪.‬‬
‫ایرانیان از سنگرها و قلع‪‌،‬ههای خویش بربآمدنپپد تپپا عربپپان را دنبپپال‬
‫وکنند و بدین بهانه پراوکنپده شپپدند ‪ ،‬تپپا بپپه تازیپپان رسپپیدند تازیپپان‬
‫برگشتند و جنگی سخت در پیوستند و چند روز بکشید و از هپپر دو‬
‫سوی خلقی بسپپیار وکشپپته شپد ‪ .‬سپپرانجام سپپپاه ایپپران بشکسپپت و‬
‫بگریخت و نهاوند نیز بدست عپپرب افتپپاد ‪ .‬از بآنجپپا بپپه راه همپپدان و‬
‫بآذربایجان رفتند و دیگر ایرانیان را بیش مقاومت نبود ‪ .‬فتپپح نهاونپپد‬
‫در واقع راه تصرف تمام ایران را بر روی اعراب بگشود و این بآخریپپن‬
‫مقاومت منظم بود وکه دولت ساسانی در برابر تازیپان از خپپود نشپپان‬
‫داد و ازین پس دیگر نه دولتی در وکار بود و نه وکشوری ‪ .‬همپپه چیپپز‬
 ‫‪ / ۱۲۰‬دو قرن سکو ت‬

‫بدست عرب افتاده بپپود ‪ .‬سپپال بعپپد همپپدان و وکاشپپان و اصپپفهان و‬

‫استخر نیز بدست تازیان افتاد و یزدگرد از فار س به وکرمان و از بآنجا‬
‫به سیستان رفت و سرانجام به مرو وکشید ‪.‬‬

‫در فتح نهاوند بآخرین بازمانده گنجهپای خسپپروانی نیپپز بدسپت‬

‫فاتحان افتاد ‪ .‬پس از بآن نیز دیگر ایرانیان را ممکن نشد وکه لشپپکری‬
‫فراهم بآورند و در برابر عرب درایسپپتند ‪ .‬همپپه چیپپز و همپپه جپپا ‪ ،‬در‬
‫دست عرب بود و از این روی بپپود وکپپه عپپرب ایپپن پیپپروزی را فتپپح‬
‫الفتوح خواند ‪.‬‬
 ‫‪۳‬‬

‫آتش خاموش‬

‫آغاز یک فاجعه‬
‫سقوط نهاوند در سال ‪ ۲۱‬هجری چهارده قرن‪ ۱‬تاریخ پرحادثه و‬
‫باشکوه ایران باستان را وکه از هفت قرن قبل از میلد تا هفپپت قپپرن‬
‫بعد از بآن وکشیده بود پایان بخشید ‪ .‬این حادثه فقط سقوط دولتی با‬
‫عظمت نبود ‪ ،‬سقوط دستگاهی فاسد و تباه بود ‪ .‬زیپپرا در پایپپان وکپپار‬
‫یسرانجامی در همه وکارهپا فسپاد و تبپاهی‬
‫ساسانیان از پریشانی و ب ‪‌،‬‬
‫راه داشت ‪ .‬جور و استبداد خسروان بآسایش و امنیت مردم را عرضپپه‬
‫یوکرد و وکژخپپویی و سسپپت رایپپی موبپپدان اختلف دینپپی را‬
‫خطر م ‪‌،‬‬
‫یافزود ‪ .‬از یک سو سخنان مپانی و مپزدک در عقایپد عپامه رخنپه‬
‫م ‪‌،‬‬

‫اولین پادشاه ماد بنابر مشهور ‪ ،‬دیووکس نپپام داشپپته اسپپت و در حپپدود ‪۷۰۸‬‬ ‫‪۱‬‬
‫سال قبل از میلد مسیح به سلطنت رسیده اس پت ‪ .‬فتپپح نهاونپپد بپپه دسپپت‬
‫اعراب هم مقارن سال ‪ ۶۴۲‬میلدی روی داده است بنپپابراین مپپد ت فاصپپله‬
‫بین تأسیس دولت ماد و سقوط نهاوند یک هزار و سیصد و پنجاه بوده است‬
‫وکه در این جا از این مد ت به چهارده قرن تعبیر شده است ‪.‬‬
 ‫‪ / ۱۲۲‬دو قرن سکو ت‬

‫یانداخت و از دیگر سوی نفوذ دین ترسایان در غپپرب و پیشپپرفت‬

‫م ‪‌،‬‬
‫یوکاست ‪ .‬روحانیپپان نیپپز‬
‫بآیین بودا در شرق قدر ت بآیین زرتشت را م ‪‌،‬‬
‫چنان در اوهام و تقالید وکهن فرورفته بودند وکه جز پروای بآتشپپگاه و‬
‫یدانستند و از عهده دفاع از بآیین خویش هم‬
‫عواید و فواید بآن را نم ‪‌،‬‬
‫یبآمدند ‪.‬‬
‫بر نم ‪‌،‬‬

‫وحد ت دینی درین روزگار تزلزلی تمام یافته بود و از فسادی وکه‬
‫در اخلق موبدان بود هوشپپمندان قپپوم از بآییپپن زرتشپپت سپپرخوره‬
‫یجستند وکه جنبپپه اخلقپپی و روحپپانی بآن از‬
‫بودند و بآیین تاز‪‌،‬های م ‪‌،‬‬
‫یتر باشد و رسم و بآیین طبقاتی وکهن را نیپپز درهپپم‬
‫دین زرتشت قو ‪‌،‬‬
‫فرو ریزد ‪ .‬نفوذی وکه بآیین ترسپا دریپن ایپام در ایپران یپافته بپود از‬
‫همین جا بود ‪ .‬عبث نیست وکه روزبه بن مرزبپان ‪ ،‬یپا چنپپانکه بعپدها‬
‫خوانده شد ‪ ،‬سلمان فارسی بآیین ترسا گزید و باز خرسپپندی نیپپافت ‪.‬‬
‫یرفت ‪.‬‬
‫ناچار در پی دینی تازه در شام و حجاز م ‪‌،‬‬

‫باری از این روی بود وکه درین ایام زمینه افکار از هر جهت برای‬
‫پذیرفتن دینی تازه بآماده بود و دولت نیز وکه از بآغاز عهد ساسپپانیان‬
‫یتوانست در برابپپر‬
‫با دین توأم گشته بود ‪ ،‬دیگر از ضعف و سستی نم ‪‌،‬‬
‫هیچ حمل‪‌،‬های تاب بیاورد ‪ .‬و بدین گونه ‪ ،‬دستگاه دین و دولپپت بپپا بآن‬
‫تانگیز وکپپه در پایپپان‬
‫هرج و مرج خون بآلود و بآن جور و بیداد شپپگف ‪‌،‬‬
‫بآتش خاموش ‪۱۲۳ /‬‬

‫عهد ساسانیان وجود داشت ‪ ،‬دیگر چنان از هم گسیخته بود وکه هیچ‬
‫امکان دوام و بقا نداشت ‪ .‬دستگاهی پریشان و وکاری تباه وکه نیپپروی‬
‫یتوانسپپت بآن را از‬
‫همت و ایمان ناچیزترین و وکم مای‪‌،‬هترین قومی م ‪‌،‬‬
‫هم بپاشد و یکسره نابود و تباه وکنپد ‪ .‬بپوزنطیه – یپا چنپپانکه امپروز‬
‫یگویند‪ :‬بیزانس – وکه دشمن چندین ساله ایران بپپود نیپپز از بپپس‬
‫م ‪‌،‬‬
‫خود در بآن روزها گرفتاری داشت نتوانست این فرصت را به غنیمت‬
‫گیرد و عرب وکه تا بآن روزها هرگز خیال حمله به ایران را نیز در سر‬
‫یپرورد جرأ ت این اقدام را یافت ‪.‬‬
‫نم ‪‌،‬‬

‫بدین ترتیب ‪ ،‬وکاری وکه دولت بزرگ روم با بآیین قپپدیم ترسپپایی‬
‫نتوانست در ایران از پیش ببرد ‪ ،‬دولت خلیفه عرب با بآیین نورسپپیده‬
‫اسلم از پیش برد و جایی خالی را وکه بآیین ترسایی نتوانسته بود پر‬
‫وکند بآیین مسلمانی پر وکرد ‪ .‬بدین گونه بپود وکپپه اسپپلم بپپر مجپپو س‬
‫پیروزی یافت ‪ .‬اما این حادثه هرچند در ظاهر خلف بآمِد عاد ت بپپود‬
‫ینمود ‪ .‬سالها بود وکه خطر‬
‫در معنی ضرو ت داشت و اجتناب ناپذیر م ‪‌،‬‬
‫سقوط و فنپپا در وکنپپار مرزهپپا و پشپپت درواز‪‌،‬ههپپای دولپپت ساسپپانی‬
‫یغرید ‪ .‬مردم وکه از جور فرمانروایان و فسپپاد روحانیپپان بپپه سپپتوه‬
‫م ‪‌،‬‬
‫بودند بآیین تازه را نویدی و بشارتی یافتند و از ایپپن رو بسپپا وکپپه بپپه‬
‫یشتافتند ‪ .‬چنان وکه در وکنپار فپرا ت ‪ ،‬یکجپا ‪ ،‬گروهپپی از‬
‫پیشواز بآن م ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۱۲۴‬دو قرن سکو ت‬

‫دهقانان جسر ساختند تا سپاه ابوعبیده به خاک ایران بتازد ‪ ،‬و شهر‬
‫شوشتر را یکی از بزرگان شهر به خیانت تسلیم عرب وکرد و هرمزان‬
‫حاوکم بآن ‪ ،‬برسر این خیانت به اسار ت رفت ‪ .‬در ولیپپاتی ماننپپد ری و‬
‫یپذیرفتنپپد‬
‫قومس و اصفهان و جرجان و طبرستان مردم جزیه را م ‪‌،‬‬
‫اما به جنگ بآهنگ نداشپپتند و سپپببش بآن بپپود وکپپه از بپپس دولپپت‬
‫ساسانیان دچار بیدادی و پریشانی بود وکس به دفپپاع از بآن علق‪‌،‬های‬
‫و رغبتی نداشت ‪ .‬از جمله بآورد‪‌،‬هاند وکه مرزبان اصفهان فاذوسبان نام‬
‫مردی بود باغیر ت ‪ ،‬چون دید وکپه مپردم را بپه جنپپگ عپرب رغبپپت‬
‫یگذارند ‪ ،‬اصفهان را بگذاشپپت و بپپا سپپی تپپن از‬
‫نیست و او را تنها م ‪‌،‬‬
‫تیراندازان خویش راه وکرمان پیپپش گرفپپت تپپا بپپه یزدگپپرد شپپهریار‬
‫بپیوندد اما تازیان در پی او رفتند و بازش بآوردنپپد و سپپرانجام صپپلح‬
‫افتاد ‪ ،‬بربآنکه جزیه بپردازند و چپپون فاذوسپپبان بپپه اصپپفهان بازبآمپپد‬
‫مردم را سرزنش وکرد وکه مرا تنها گذاشپپتید و بپه یپاری برنخاسپتید‬
‫سزای شما همین است وکه جزیه به عربان بدهید ‪ .‬حپپتی از سپپواران‬
‫بعضی به طیب خاطر مسلمانی را پذیرفتند و به بنی تمیم پیوستند ‪.‬‬
‫چنانکه سیاه اسواری ‪ ،‬با عد‪‌،‬های از یارانش وکه همپه از بزرگپپان سپپاه‬
‫یزدگرد بودند چون وکر و فر تازیان بدیدند و از یزدگرد نومید شپپدند‬
‫به بآیین مسلمانی گرویدند و حتی در بسط و نشر اسلم نیز اهتمپپام‬
‫وکردند ‪.‬‬
‫بآتش خاموش ‪۱۲۵ /‬‬

‫یها بپپود وکپپه عربپپان را در جنپپگ‬

‫یها و ناخرسپپند ‪‌،‬‬
‫همین نومید ‪‌،‬‬
‫ساسانیان پیروزی داد و با سپپقوط نهاونپپد عظمپپت و جلل خانپپدان‬
‫وکسری را یکسره درهم ریخت ‪ .‬این پیپپروزی ‪ ،‬وکپپه اعپپراب در نهاونپپد‬
‫بدست بآوردند امکان هرگونه مقاومت جدی و مؤثری را وکپپه ممکپپن‬
‫نها روی دهد نیز از میان برد ‪.‬‬
‫بود در برابر بآ ‪‌،‬‬

‫در واقع این فتح نهاوند ‪ ،‬در بآن روزگپپاران پیپپروزی بزرگپپی بپپود ‪.‬‬
‫پیروزی قطعی ایمان و عدالت بر ظلم و فسپاد بپود ‪ .‬پیپروزی نهپایی‬
‫سادگی و فداوکاری بر خودخواهی و تجمل پرستی بود ‪ .‬رفتپپار سپپاده‬
‫تانگیزی وکپپه‬
‫اعراب در جنگهای قادسیه و جلپپولء و پیپپروزی شپپگف ‪‌،‬‬
‫یمانسپپت‬
‫نها دست داد و بپپه نصپپر ت بآسپپمانی م ‪‌،‬‬
‫بدان بآسانی برای بآ ‪‌،‬‬
‫یانداخت و جای بآن نیز بپپود ‪.‬‬
‫جنگجویان ایران را در نبرد به تردید م ‪‌،‬‬
‫این اعراب وکه جای خسروان مرزبانان پر شپپکوه و جلل ساسپپانی را‬
‫یپیرای‪‌،‬های بودند وکه جپپز جپپبرو ت خپپدا را‬
‫یگرفتند مردم ساده و ب ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یزیست از بآن همه تجمپپل و‬
‫نها وکه در مدینه م ‪‌،‬‬
‫یدیدند خلیفه بآ ‪‌،‬‬
‫نم ‪‌،‬‬
‫تفنن وکه شاهان جهان را هست هیچ نداشت و مثل همه مردم بپپود ‪.‬‬
‫تهپپای تسپپخیر شپپده بپپه‬
‫نها نیز وکه از جانب او در شپپهرها و ولی ‪‌،‬‬
‫بآ ‪‌،‬‬
‫ینشستند و جای مرزبانان و وکنارنگان پادشاهان ساسپپانی‬
‫حکومت م ‪‌،‬‬
‫بودند زندگی ساده فقربآلود زاهپپدانه یپپا سپپپاهیانه داشپپتند ‪ .‬سپپلمان‬
 ‫‪ / ۱۲۶‬دو قرن سکو ت‬

‫فارسی وکه بعدها از جانب عمر به حکومت مدائن رسید نپپان جپپوین‬
‫یگریست وکه از‬
‫یداشت ‪ .‬در مرض مو ت م ‪‌،‬‬
‫یخورد و جامه پشمین م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫عقبه بآخر ت جز سبکباران نگذرند و من با این همه اسپپباب دنیپپوی‬
‫چگونه خواهم گذشت ‪ .‬از اسباب دنیایی نیپپز جپپز دواتپپی و لپپولئینی‬
‫تانگیز بود و‬
‫نداشت ‪ .‬این مایه سادگی سپاهیانه یا زهدانه البته شگف ‪‌،‬‬
‫ناچار در دیده مردمپپی وکپپه هزینپپه تجمپپل و شپپکوه امپپرا و بزرگپپان‬
‫ تها و سخر‪‌،‬هها تپپأمین‬
‫ساسانی را با عسر ت و رنج و با پرداخت مالیا ‪‌،‬‬
‫یداد ‪ .‬در روزگاری وکه مپپردم‬
‫یوکردند اسلم را ارج و بهای فراوان م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫نهپپا از‬
‫یپرستیدند و با بآ ‪‌،‬‬
‫ایران خسروان خویش را تا درجه خدایان م ‪‌،‬‬
‫یرفتند پنپپام در‬
‫یشدند و اگر نیز به درگاه م ‪‌،‬‬
‫بیم و بآزرم رویاروی نم ‪‌،‬‬
‫یوکشیدند ‪ ،‬چنان وکه در بآتشگاه رسپپم بپپود ‪ ،‬عربپپان سپپاده دل‬
‫روی م ‪‌،‬‬
‫وحشی طبع با خلیفه پیغمبر خویش ‪ ،‬وکه امیر بآنان بپپود ‪ ،‬در نهپپایت‬
‫ینشست و رای‬
‫نها در مسجد م ‪‌،‬‬
‫یوکردند ‪ .‬خلیفه با بآ ‪‌،‬‬
‫سادگی سلوک م ‪‌،‬‬
‫یوکردند و بر وی ایپپراد‬
‫نها نیز بسا وکه سخن وی را قطع م ‪‌،‬‬
‫یزد و بآ ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یگرفتند و این شیوه رفتار و اطوار سپپاده ناچپپار وکسپپانی را وکپپه از‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یداشپپت وکپپه‬
‫احوال و اوضاع حکومت خویش سپپتوه بودنپپد بپپربآن م ‪‌،‬‬
‫نها را به دیده اعجاب و تحسین بنگرند ‪.‬‬
‫عربان و بآیین تازه بآ ‪‌،‬‬

‫بنام ٔه دولت ساسانیان را ورق بر ورق‬

‫باری سقوط نهاوند ‪ ،‬وکه نس ‪‌،‬‬
‫بآتش خاموش ‪۱۲۷ /‬‬

‫تانگیزی را وکه در بآخر عهپپد‬

‫به توفان فنا داد ‪ ،‬بیدادی و تباهی شگف ‪‌،‬‬
‫ساسانیان بر همه شئون ملک رخنه وکرده بود پایان بخشید و دیپپوار‬
‫فرو ریخته دولت ناپایداری را وکه موریانه فساد و بیداد بآن را سسپپت‬
‫وکرده بود و ضرب‪‌،‬ههای وکلنگ حوادث در اروکان بآن تزلزل افکنده بپپود‬
‫عرضه انهدام وکرد ‪.‬‬

‫تهای وکوچک محلی وکه از بآن پس ‪ – ،‬پس از فتح نهاونپپد‬

‫مقاوم ‪‌،‬‬
‫– در شهرها و دی‪‌،‬ههای ایران گاه گاه در برابر عربپپان روی داد البتپپه‬
‫تهپا نتوانسپت‬
‫برای مهاجمان گران تمام شپد امپا همپه ایپن مقاوم ‪‌،‬‬
‫»سواران نیزه گذارد « را از ورود بپپه وکشپپور »شپپهریاراند « و سپپرزمین‬
‫»جنگی سواراند « منع نماید ‪.‬‬

‫تهای محلی‬
‫مقاوم ک‌‬
‫تهپپای محلپپی غالب پ ًا بیپپش از یپپک حملپپه دیپپوان‪‌،‬هوار‬
‫این مقاوم ‪‌،‬‬
‫عصبانی نبپپود ‪ .‬پپپس از بآن سپپقوط مهیپپب وکپپه دسپپتگاه حکپپومت و‬
‫بها و‬
‫سپپازمان جپپامعه ایرانپپی را در هپپم فپپرو ریخپپت ایپپن اضپپطرا ‪‌،‬‬
‫تها لزم بود تا بار دیگر احوال اجتمپپاعی قپپوام یابپپد و تعپپادل‬
‫حروک ‪‌،‬‬
‫خود را بدست بآورد ‪ .‬ری پس از سقوط نهاوند بدسپپت عربپپان افتپپاد ‪.‬‬
 ‫‪ / ۱۲۸‬دو قرن سکو ت‬

‫مپپردم چنپپدین بپپار بپپا فاتحپپان صپپلح وکردنپپد و پیمپپان بسپپتند امپپا‬
‫یبآوردند ‪ .‬مدتها‬
‫ییافت سر به شورش برم ‪‌،‬‬
‫هرچندگاه وکه امیر تغییر م ‪‌،‬‬
‫بعد ‪ ،‬یعنی در زمان حکومت ابوموسی اشعری بر وکپپوفه و اعمپپال بآن‬
‫بود وکه وضع ری بآرام و قرار یافت ‪ .‬ابوموسی وقتی به اصفهان رسپپید‬
‫نهپپا جزیپپه خواسپپت‬
‫مسلمانی بر مردم عرضه وکپپرد نپذیرفتن پد ‪ ،‬از بآ ‪‌،‬‬
‫قبول وکردند و شب صلح افتاد اما چپپون روز فپپراز بآمپپد عپپذر بآشپکار‬
‫نها جنپپگ‬
‫وکردند و با مسلمانان به جنگ برخاستند تا ابوموسی با بآ ‪‌،‬‬
‫وکرد ‪ .‬و این خبر را در باب اهل قم نیز بآورد‪‌،‬هاند ‪ .‬در سالهای ‪ ۲۸‬و ‪۳۰‬‬
‫هجری تازیان دو دفعه مجبور شدند استخر را فتح وکننپپد ‪ .‬در دفعپپه‬
‫دوم مقاومت مردم چندان با رشاد ت و گستاخی مقرون بود وکه فاتح‬
‫عرب را از خشم و وکینه دیوانه وکرد ‪ .‬نوشت‪‌،‬هاند وکه چون عبپپدالله بپپن‬
‫عامر فاتح مزبور از پیمان شکستن مردم استخر بآگاه شپپد و دانسپپت‬
‫وکه مردم بر ضد عربان به شورش برخاستند و عامل وی را وکشپپت‪‌،‬هاند‬
‫»سوگند خورد وکه چندان بکشد از مردم استخر وکه خون برانپپد ‪ .‬بپپه‬
‫استخر بآمد و بپه جنپگ بسپتد… و خپون همگپان مبپپاح گردانیپپد و‬
‫یریختند ‪.‬‬
‫یرفت تا بآب گرم بر خون م ‪‌،‬‬
‫یوکشتند خون نم ‪‌،‬‬
‫چندان وکه م ‪‌،‬‬
‫پس برفت و عدد وکشتگان وکه نام بردار بودند چهل هزار وکشته بپپود ‪،‬‬
‫بآتش خاموش ‪۱۲۹ /‬‬

‫بیرون از مجهولند «‪ ۱‬مقاوم ‪‌،‬‬

‫تهای مردم دلور ایران با چنین قساو ت‬
‫یها هرگپپز‬
‫توکشپ ‪‌،‬‬
‫یشپ‪‌،‬د امپپا ایپپن سخ ‪‌،‬‬
‫و جنپپایتی درهپپم شکسپپته م ‪‌،‬‬
‫یتوانست اراده و روح بآن عده معدودی را وکه در راه دفاع از یپپار و‬
‫نم ‪‌،‬‬
‫یوکردنپپد ‪ ،‬یکسپپره‬
‫دیار خویش خون و عمر و زندگی خپپود را نثپپار م ‪‌،‬‬
‫خفه و تباه وکند از این رو همه جا ‪ ،‬هر جا وکه ممکن بود ناراضیان در‬
‫برابر فاتحان درایستادند ‪ .‬هر شهر وکپپه یپپک بپپار اسپپلم بآورده بپپود و‬
‫تسلیم شده بود وقتی ناراضیان در بآن شهر ‪ ،‬دوباره مجپپال سروکشپپی‬
‫ییافتند در شکستن پیمانی وکه با عربان بسته بپپود دیگپپر لحظ‪‌،‬های‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یوکرد ‪ .‬در تاریخ فتوح اسلم در ایران مکرر به ایپپن‬
‫تردید و درنگ نم ‪‌،‬‬
‫یام هجری مردم خراسان‬
‫یتوان برخورد ‪ .‬در سال س ‪‌،‬‬
‫گونه صحن‪‌،‬هها م ‪‌،‬‬
‫وکه قبول اسلم وکرده بودند مرتد شدند و عثمپپان خلیفپپه مسپپلمانان‬
‫عبدالله بن عامر و سعید بن عاص را فرمان داد وکه بآنان را سپپروکوبی‬
‫نمایند و برای دوم بار عربپپان مجبپپور شپپدند گرگپپان و طبرسپپتان و‬
‫تمیشه را فتح وکنند ‪ ۲.‬سیستان در روزگار خلفت عثمان فتح شد اما‬
‫وقتی خبر قتل عثمان بآنجا رسید مردم گستاخ شدند و وکسی را وکپپه‬
‫یوکرد از سیستان براندنپد ‪ ۳.‬مرزبپپان‬
‫از جانب عربان بربآنجا حکومت م ‪‌،‬‬

‫فارسنامه ابن بلخی ‪ ،‬ص ‪. ۱۱۶‬‬ ‫‪۱‬‬

‫مجمل التواریخ و القصص ‪ ،‬ص ‪. ۲۸۳‬‬ ‫‪۲‬‬
‫وکامل ‪ ،‬حوادث سنه ‪. ۲۹‬‬ ‫‪۳‬‬
 ‫‪ / ۱۳۰‬دو قرن سکو ت‬

‫بآذربایجان وکه در اردبیل مقر داشت با عربان سخت جنگید و پس از‬

‫گهای خونین با حذیقه بن الیمان بر هشتصپپد هپپزار درم صپپلح‬
‫جن ‪‌،‬‬
‫وکرد ‪ .‬اما وقتی عمر خلیفه دوم ‪ ،‬حپپذیقه را از بآذربایجپپان بازخوانپپد و‬
‫دیگری را بجای او گماشت مردم بآذربایجان بار دیگر بهپپان‪‌،‬های بپپرای‬
‫‪۱‬‬
‫شورش و سروکشی بدست بآوردند…‬

‫تها برای بازگشت دولت ساسانیان نبپپود ‪.‬‬

‫شها و مقاوم ‪‌،‬‬
‫این شور ‪‌،‬‬
‫برای بآن بود وکه مردم به عربان سر فرود نیاورند و جزیپپه سپپنگین را‬
‫یشد نپذیرند ‪ .‬ایپن پرخاشپجویی بپا عپرب نپه‬
‫نها تحمیل م ‪‌،‬‬
‫وکه بر بآ ‪‌،‬‬
‫فقط در وکسانی وکه در شهرهای ایران مانده بودند بپپه شپپد ت وجپپود‬
‫داشت در وکسانی نیز وکه به میان اعراب و در عپپراق و حجپپاز بودنپپد‬
‫مدتها باقی بود ‪.‬‬

‫قتل عمر‬
‫توطئه قتل عمر وکه بعضی از ایرانیان ساوکن مدینه در بآن دسپپت‬
‫اندروکار بودند گواه این دعوی است ابولؤلؤ فیروز وکه دو سپپال بعپپد از‬
‫فتح نهاوند ‪ ،‬عمر بردست او وکشته شد از مردم نهاوند بود ‪ .‬نوشپپت‪‌،‬هاند‬

‫بلذری ‪ ،‬ص ‪. ۳۲۶‬‬ ‫‪۱‬‬

‫بآتش خاموش ‪۱۳۱ /‬‬

‫وکه او قبل از اسلم به اسار ت روم افتاده بود و سپس مسپپلمانان او را‬
‫اسیر وکرده بودند ‪ .‬اینکه او را رومی و حبشپپی و ترسپپا گفت‪‌،‬هانپپد ‪ ،‬نیپپز‬
‫ظاهر ًا از همین جاست و محل تأمل هم هست ‪ .‬به هر حال نوشت‪‌،‬هاند‬
‫وکه وقتی اسیران نهاوند را به مدینه بردند ابو لؤلؤ فیروز ‪ ،‬ایستاده بود‬
‫ینگریست ‪ .‬وکودوکان خردسال را وکپپه در بیپپن اسپپیران‬
‫و در اسیران م ‪‌،‬‬
‫یگفپپت عمپپر‬
‫یگریسپپت و م ‪‌،‬‬
‫یپسپپود و م ‪‌،‬‬
‫بودند دست بر سرهاشان م ‪‌،‬‬
‫جگرم بخورد ‪ .‬نوشت‪‌،‬هاند این فیروز غلم مغیره بن شعبه بپود ‪ .‬بلعمپی‬
‫گوید وکه »درودگری وکردی و هپپر روز مغیپپره را دو درم دادی ‪ .‬روزی‬
‫این فیروز سوی عمر بآمد و او با مردی نشسپپته بپپود گفپپت یپپا عمپپر‬
‫مغیره بر من غله نهاده است و گران است و نتوانم دادن بفرمپپای تپپا‬
‫وکم وکند ‪ .‬گفت چندست ؟ گفت روزی دو درم ‪ .‬گفپپت چپپه وکپپاردانی ؟‬
‫گفت درودگری دانم و نقاشم و وکند‪‌،‬هگر ‪ ،‬و بآهنگری نیز تپپوانم ‪ .‬پپپس‬
‫عمر گفت چندین وکار وکپپه تپپو دانپپی ‪ ،‬دو درم روزی نپپه بسپپیار بپپود ‪.‬‬
‫چندین شنیدم وکه تو گویی من بآسیا وکنم بر باد وکه گندم بآ س وکند ‪.‬‬
‫گفت بآری ‪ .‬عمر گفت مرا چنین بآسیا باید وکه سازی ‪ .‬فیروز گفت اگر‬
‫زنده باشم سازم ترا یک بآسیا وکه همه اهل مشرق و مغپپرب حپپدیث‬
‫بآن وکنند ‪ .‬و خود برفت ‪ .‬عمر گفت این غلم مرا به وکشتن بیپپم وکپپرد ‪.‬‬
‫به ماه ذی الحجه بود بامداد سفیده دم ‪ .‬عمر به نمپپاز بامپپداد بیپپرون‬
‫شد به مزگت و همه یاران پیغمبر صف وکشیده بودنپپد و ایپپن فیپپروز‬
 ‫‪ / ۱۳۲‬دو قرن سکو ت‬

‫نیز پیش صف اندر نشسته و وکاردی حبشی داشت ‪ .‬دسته بپپه میپپان‬
‫اندر ‪ ،‬چنانکه تیغ هر دو روی بود و راست و چپ بزند و اهل حبشپپه‬
‫چنان دارند ‪ .‬چون عمر پیش صف اندر بآمد فیروز او را شپپش ضپپرب‬
‫بزد و از راست و چپ ‪ ،‬بر بازو و شکم ‪ ،‬و یک زخم از بآن بزد بپپه زیپپر‬
‫ناف ‪ ،‬از بآن یپپک زخپپم شپپهید شپپد و فیپپروز از میپپان مپپردم بیپپرون‬
‫یبآیپپد ظپپاهر ًا‬
‫جست…د « در این توطئه قتل عمر چنانکه از قرائن بر م ‪‌،‬‬
‫یگویپپد‬
‫هرمزان و چند تن از یاران پیغمبر دست داشت‪‌،‬هاند ‪ .‬بلعمی م ‪‌،‬‬
‫وکه چون »عثمان به مزگت بآمپپد و مردمپپان گپپرد بآمدن پد ‪ .‬نخسپپتین‬
‫وکاری وکه وکرد عبیدالله بپپن عمپپر را بخوانپپد و از همپپه پسپپران عمپپر‬
‫عبیدالله مهمتر بود ‪ .‬و بآن هرمپپزان وکپپه از اهپپواز بآورده بودنپپد پیپپش‬
‫پدرش و مسلمان شده بود ‪ ،‬همه با ترسپپایان نشسپپتی و جهپپودان ‪ ،‬و‬
‫هنوز دلش پاک نبود و این فیروز وکه عمر را شهید وکرد ترسپا بپود و‬
‫او هم با هرمزان همدست بود و غلمی بود از بآن سعدبن ابی وقاص ‪،‬‬
‫حنیفه ]جفنه ؟[ نام ‪ ،‬و هر سه به یپک جپپای نشسپپتندی و ابپپوبکر را‬
‫پسری بود نامش عبدالرحمن نشسته بپپود ‪ .‬عبپپدالرحمن گفپپت مپپن‬
‫امروز سلحی دیدم بر میان ابو لؤلپپؤ بسپپته ‪ ،‬عبیپپدالله گفپپت بپپه در‬
‫هرمزان گذشتم او نشسته بود و فیروز ترسا غلم مغیره بن شپپعبه و‬
‫این ترسا غلم سعد بن ابی وقاص نیز بود و هپپر سپپه حپپدیث همپپی‬
‫وکردند و چون مپپن بگذشپپتم برخاسپپتند و بآن وکپپارد از وکنپپار فیپپروز‬
‫بآتش خاموش ‪۱۳۳ /‬‬

‫بیفتاد… پس بآن روز وکه فیروز عمر را بآن زخم زد و از مزگت بیپپرون‬
‫جست و بگریخت مردی از بنپپی تمیپپم او را بگرفپپت و بکشپپت و بآن‬
‫وکارد بیاورد عبیدالله بآن وکارد بگرفت و گفت من دانم وکه فیروز ایپپن‬
‫نه به تدبیر خویش وکرد والله وکه اگر امیرالمؤمنین بدین زخم وفپپا ت‬
‫وکند من خلقی را بکشم وکه ایشان اندرین همداستان بود‪‌،‬هانپپد ‪ .‬پپپس‬
‫بآن روز وکه عمر وفا ت یافت عبیدالله چون از سر گور بازگشت بپپه در‬
‫هرمزان شد و او را بکشت و به در سعد شد و حنیفه را بکشت سعد‬
‫از سرای بیرون بآمد و گفت غلم مرا چرا وکشتی عبیدالله گفت بپپوی‬
‫یبآیپپد تپپو نیپپز بپپه وکشپپتن نزدیک پی ‪.‬‬
‫خون امیرالمؤمنین عمر از تو م ‪‌،‬‬
‫عبیدالله موی داشت تا به وکتف پس چون سپپعد را بپپه وکشپپتن بیپپم‬
‫وکرد سعد بن ابی وقاص فراز شد و مویش بگرفپپت و بپپر زمیپپن زد و‬
‫شمشیر از دست وی بستد و چاوکران را فرمپپود تپپا او را بپپه خپپان‪‌،‬های‬
‫وکردند تا خلیفه پدید بآید وکه قصاص وکند ‪ .‬پس چون عثمان بنشست‬
‫نخستین وکاری وکه وکرد بآن بود عبیدالله عمر را بیپپرون بآورد از خپپانه‬
‫سعد و یاران پیغمبر علی‪‌،‬هالسلم نشسته بودند گفت چه بینید و او را‬
‫چه باید وکردن ؟ علی گفت بباید وکشتن به خون هرمزان وکه هرمپزان‬
‫یگناه بکشت و این هرمزان مولی عبا س بن عبدالمطلب بود… و‬
‫را ب ‪‌،‬‬
‫یهاشپپم را در خپپون او‬
‫قربآن و احکام شریعت بآموخته بود و همپپه بن ‪‌،‬‬
‫سخن بود و پس چون علی عثمان را گفت عبیدالله را بباید وکشپتن ‪،‬‬
 ‫‪ / ۱۳۴‬دو قرن سکو ت‬

‫عمرو بن عاص گفت این مرد را پدر وکشپپتند او را بکشپپی دشپپمنان‬

‫گویند خدای تعالی وکشتن اندر میان یاران پیغمبر افکنپپد و خپپدای ‪،‬‬
‫ترا ازین خصومت دور وکرده است وکه این نه انپپدر سپپلطانی تپپو بپپود‬
‫عثمان گفت راست گفتی من این را عفپپو وکپپردم ودیپپت هرمپپزان از‬
‫خواسته خویش بدهم و از عبیدالله دست بازداشت ‪.‬د «‬

‫بدین گونه ‪ ،‬ایرانیان وکینه ضربتی را وکه از دست عمر ‪ ،‬در قادسیه‬
‫و جلولء و نهاوند دیده بودند در مدینه از او بازستاندند و نیز در هپپر‬
‫یگشت ‪ ،‬ناراضیان تپپا بآنجپپا‬
‫شهری وکه مورد تجاوز و دستبرد عربان م ‪‌،‬‬
‫یایسپپتادند و تپپا وقپپتی وکپپه بپپه وکلپپی از دفپپاع و‬
‫وکه ممکن بود در م ‪‌،‬‬
‫مقاومت نومید نشده بودند در برابر این فاتحان وکه بر رغپپم سپپادگی‬
‫سپپپاهیانه رفتپپاری تنپپد و خشپپن داشپپتند سپپر بپپه تسپپلیم فپپرود‬
‫یبآوردند ‪.‬‬
‫نم ‪‌،‬‬

‫با این حال ‪ ،‬وقتی بآخرین پادشاه سرگردان بدفرجام ساسپپانی در‬
‫مرو بدست یک بآسیابان گمنام وکشته شپپد و شپپاهزادگان و بزرگپپان‬
‫ینام و نشان گشتند ‪ ،‬رفت‪‌،‬هرفته بآخرین بآبهپپا نیپپز از‬
‫ایران پراوکنده و ب ‪‌،‬‬
‫ینتیج‪‌،‬های هم‬
‫ینقشه و ب ‪‌،‬‬
‫ینظم و غالب ًا ب ‪‌،‬‬
‫تهای ب ‪‌،‬‬
‫بآسیاب افتاد و مقاوم ‪‌،‬‬
‫یشپپد بپپه‬
‫وکه در بعضی شهرها از طرف ایرانیپپان در مقابپپل عربپپان م ‪‌،‬‬
‫تدریج از میان رفت ‪ .‬عربان بر اوضاع مسلط گشتند ‪ .‬امپپا هیپپچ چیپپز‬
‫بآتش خاموش ‪۱۳۵ /‬‬

‫تانگیزتر و در عین حپال ظالمپان‪‌،‬هتر از رفتپار ایپن‬

‫کتر و شگف ‪‌،‬‬
‫مضح ‪‌،‬‬
‫فاتحان خشن و ساده دل نسبت به مغلوبان نبود ‪.‬‬

‫رفتار فاتحان‬
‫تانگیز‬
‫بها درین باب نقل وکرد‪‌،‬هاند شگف ‪‌،‬‬
‫نهایی وکه در وکتا ‪‌،‬‬
‫داستا ‪‌،‬‬
‫یشپپود ‪ .‬نوشپپت‪‌،‬هاند وکپپه فاتحپپان‬
‫است و بسا وکه مایه حیر ت و تپپأثر م ‪‌،‬‬
‫جژ را نبایپپد‬
‫سیستان عبدالرحمن بن سمره سنتی نهاد وکه »راسو و ژُ‬
‫وکشتد «‪ ۱‬اما گویا سوسمارخواران گرسنه چشم ‪ ،‬از خوردن راسو و جژ‬
‫یتوانسپپتند خپپودداری وکنن پد ‪ .‬در فتپپح مپپدائن نیپپز عربپپان‬
‫نیپپز نم ‪‌،‬‬
‫نمون‪‌،‬ههایی از سادگی و وکودنی خویش را ‪ ،‬نشان دادند ‪.‬‬

‫»گویند شخصی پار‪‌،‬های یاقو ت یافت در غایت جود ت و نفاست و‬

‫یدانست بآن را‬
‫یشناخت ‪ ،‬دیگری به او رسید وکه قیمت او م ‪‌،‬‬
‫بآن را نم ‪‌،‬‬
‫از او به هزار درم بخرید ‪ .‬شخصی به حال او واقپپف گشپپت گفپپت بآن‬
‫یاقو ت ارزان فروختی او گفت اگر بدانستمی وکه بیش از هزار عددی‬
‫هست در بهای بآن طلبیپپدمی ‪ .‬دیگپپری را زر سپپرخ بدسپپت بآمپپد در‬
‫یخپپرد ؟ و گمپپان او بآن‬
‫یوکرد صفرا را به بیضا وکه م ‪‌،‬‬
‫میان لشکر ندا م ‪‌،‬‬

‫تاریخ سیستان ‪ ،‬ص ‪ . ۸۵‬جژ خارپشت را گویند ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۱۳۶‬دو قرن سکو ت‬

‫بود وکه نقره از زر بهتر است و همچنین جماعتی از ایشان انبانی پپپر‬
‫از وکافور یافتند پنداشتند وکه نمک اسپپت قپپدری در دیپپگ ریختنپپد‬
‫طعم تلخ شد و اثر نمک پدید نیامد خواستند وکه بآن انبان را بریزنپپد‬
‫شخصی بدانست وکه بآن وکپپافور اسپپت و از ایشپپان بآن را بپپه وکربپپا س‬
‫‪۱‬‬
‫پار‪‌،‬های وکه دو درم ارزیدی بخرید ‪.‬د «‬

‫اما وحشی طبعی و تندخویی فاتحان وقتی بیشتر معلوم گشپپت‬

‫وکپپه زمپپام قپپدر ت را در وکشپپور فتپپح شپپده بدسپپت گرفتنپد ‪ .‬ضپپمن‬
‫فرمانروایی و وکارگزاری در بلد مفتوح بود وکه زبپپونی و نپپاتوانی و در‬
‫تهایی‬
‫عین حال بهان‪‌،‬هجویی و درنده خویی عربان بآشکار گشت ‪ .‬روای ‪‌،‬‬
‫بها نقل وکرد‪‌،‬هاند طمع ورزی و تندخویی این‬
‫وکه در این باب در وکتا ‪‌،‬‬
‫یده پد ‪ .‬بسپپیاری از ایپپن‬
‫فاتحان را در معپپامله بپپا مغلوبپپان نشپپان م ‪‌،‬‬
‫نها شاید افسان‪‌،‬ههایی بیش نباشد اما در هر حال رفتار مسخره‬
‫داستا ‪‌،‬‬
‫بآمیز دیوانه وار قومی فاتح ‪ ،‬اما عاری از تهذیب و تربیت را به خپپوبی‬
‫ینویسند‪ :‬اعرابیی را بر ولیتی والی وکردنپپد جهپپودان‬
‫یوکند ‪ .‬م ‪‌،‬‬
‫بیان م ‪‌،‬‬
‫نها درباره مسیح پرسپپید ‪.‬‬
‫را وکه در بآن ناحیه بودند گردبآوردند و از بآ ‪‌،‬‬
‫گفتند او را وکشپپتیم و بپپه دار زدیپم ‪ .‬گفپپت بآیپپا خونبهپپای او را نیپپز‬
‫پرداختید ؟ گفتند نه ‪ .‬گفت به خدا سوگند وکه از اینجا بیرون نرویپپد‬

‫تجارب السلف ‪ ،‬ص ‪. ۳۰‬‬ ‫‪۱‬‬

‫بآتش خاموش ‪۱۳۷ /‬‬

‫تا خونبهای او را بپردازید… ابوالعاج بر حوالی بصره والی بپپود مپپردی‬

‫را از ترسایان نزد او بآوردند پرسید نام تو چیست ؟ مرد گفت »بنپپداد‬
‫یپپپردازی ؟ پپپس‬
‫شهر بندادد « گفت سه نام داری و جزیه یپپک تپپن م ‪‌،‬‬
‫‪۱‬‬
‫فرمان داد تا به زور جزیه سه تن از او بستاندند ‪.‬‬

‫بهپپای قپپدیم نمون‪‌،‬ههپپای بسپپیار‬

‫نها در وکتا ‪‌،‬‬
‫از این گپپونه داسپپتا ‪‌،‬‬
‫یبآید وکه عرب بپپرای اداره‬
‫نها به خوبی بر م ‪‌،‬‬
‫یتوان یافت ‪ .‬از همه ای ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫وکشوری وکه گشوده بود تا چه اندازه عاجز بود… با ایپپن همپپه دیپپری‬
‫تهای محلی از میان رفت و عرب با همه ناتوانی و‬
‫برنیامد وکه مقاوم ‪‌،‬‬
‫بهپپا‬
‫درماندگی وکه داشت ‪ ،‬بر اوضاع مسلط گشت و از بآن پس ‪ ،‬محرا ‪‌،‬‬
‫و منار‪‌،‬هها جای بآتشکد‪‌،‬هها و پرستشگا‪‌،‬هها را گرفت ‪ .‬زبان پهلوی جای‬
‫شهایی وکه به شنیدن زمزم‪‌،‬ههای مغانه‬
‫خود را به لغت تازی داد ‪ .‬گو ‪‌،‬‬
‫و سرودهای خسروانی انس گرفته بود بانگ تکپبیر و طنیپن صپدای‬
‫مؤذن را با حیر ت و تأثر تمام شنیدند ‪ .‬وکسانی وکه مدتها از تران‪‌،‬ههای‬
‫بانگیز باربد و نکیسا لذ ت برده بودند رفت‪‌،‬هرفته با بانگ حپپدی و‬
‫طر ‪‌،‬‬
‫زنگ شتر مأنو س شدند ‪ .‬زنپپدگی پپپر زرق و بپپرق امپپا سپپاوکن و بآرام‬

‫عیون الخبپپار ج ‪ ۱‬ص ‪ ۷۶‬و ‪ . ۷۷‬و نیپز از همیپپن گپونه اسپت داسپپتان بآن‬ ‫‪۱‬‬
‫اعرابی وکه حجاج او را ولیت اصفهان داد و او وکسپپانی را وکپپه از ادای خپپراج‬
‫طفره می زدند سر برید و سرهاشان در توبره وکرد ‪ .‬رک‪ :‬مپپروج الپپذهب ج ‪۲‬‬
‫ص ‪ ۱۶۰‬طبع مصر ‪ .‬و نیز رجوع شود به وکتاب حاضر ص ‪. ۵۸‬‬
 ‫‪ / ۱۳۸‬دو قرن سکو ت‬

‫مردم ‪ ،‬از غوغا و هیاهوی بسیار بآگنده گش پت ‪ .‬بجپپای بپپاژ و برسپپم و‬

‫وکستی و هوم و زمزمه‪ ، ۱‬نماز و غسل و روزه و زوکا ت و حج به عنوان‬
‫شعائر دینی رواج یافت ‪.‬‬

‫باری مردم ایران ‪ ،‬جز بآنان وکه به شد ت تحت تأثیر تعالیم اسپپلم‬

‫باژ و برسم و وکستی و هوم و زمزم په ‪ ،‬از شپپعائر و مختصپپا ت بآییپپن زرتشپپت‬ ‫‪۱‬‬
‫نها توضیحی لزم باشد‪ :‬باژ وکه از ریشه اوسپپتایی‬
‫بشمارند ‪ .‬و شاید در باب بآ ‪‌،‬‬
‫وچ بآمده است ‪ ،‬و به معنی سخن و وکلم است ‪ ،‬به طور وکلی بر تمام دعاهپپای‬
‫وکوتاه وکه مجوسان بآهسته بر زبان می بآورند اطلق می شود و به طوری وکپپه‬
‫لغت نویسان گفت‪‌،‬هاند بآن با زمزمه یکی اسپپت یپپا اعپپم از بآن اس پت ‪ .‬در بپپاب‬
‫زمزمه نیز گفت‪‌،‬هاند‪ :‬وکلماتی باشد وکه مغان در ستایش پروردگار و هنگام بدن‬
‫شستن و در سر خوان بآهسته بر زبان رانند…‬
‫برسم عبار ت است از شپپاخه هپپای بریپپده درخپپتی ‪ ،‬وکپه بپا بآداب و دعاهپپای‬
‫یشپپود ‪ ،‬و سپپپس بآن‬
‫خاصی و با وکارد مخصوصی به نام برسم چین ‪ ،‬بریده م ‪‌،‬‬
‫شاخ‪‌،‬هها را وکه باید از درخت انار باشد ‪ ،‬به هم بربسته نهند و دست‪‌،‬های سازند‬
‫– به درازی یک خیش و به پهنای یپپک جپپو – و بآن برسپپم را هنگپپام ادای‬
‫مراسم به دست چپ گیرند و با اذوکار و ادعیه خاصی در واقپپع شپپکر نعمپپت‬
‫بجای بآورند ‪ .‬برسم گرفتن ‪ ،‬چنان وکه استرابون نقل وکرده اسپپت ‪ ،‬در معابپپد و‬
‫در پیش بآتش ‪ ،‬شیوه مغان بوده است و پیپپش از طعپپام خپپوردن نیپپز برسپپم‬
‫یسرود‪‌،‬هاند ‪.‬‬
‫یگرفت‪‌،‬هاند و باژ م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫وکستی یا وکشتی ‪ ،‬مطلق وکمربند را گویند و هم به معنی بندی خپپاص اسپپت‬
‫یبسپپت‪‌،‬هاند ‪ .‬ایپپن وکمربنپپد مروکپپب از‬
‫وکه مجو س از بآغاز سن بلوغ بپپر میپپان م ‪‌،‬‬
‫بآتش خاموش ‪۱۳۹ /‬‬

‫ینگریسپپتند‬
‫واقع گشته بودند نسبت به عربان با نظر وکینه و نفر ت م ‪‌،‬‬
‫اما در بآن میان سپاهیان و جنگجویان ‪ ،‬به این وکینه ‪ ،‬حس تحقیپپر و‬
‫تترین‬
‫وکوچک شماری را نیز افزوده بودند ‪ .‬این جماعت عرب را پسپپ ‪‌،‬‬
‫بهپای تپازی از قپول‬
‫یشپمردند ‪ .‬عبپپار ت ذیپپل وکپه در وکتا ‪‌،‬‬
‫مپردم م ‪‌،‬‬

‫هفتاد و دو تار است وکه از پشم گوسفند سپید بافند و بآن را سه بپپار بپپه دور‬
‫وکمر بندند ‪ .‬عدد هفتاد و دو به مناسبت تعداد یسناهاسپپت در اوسپپتا ‪ ،‬و سپپه‬
‫بار به دور وکمر بستن را هم وکنایه دانست‪‌،‬هاند از سه شعار وکپپه پنپپدار نیپپک و‬
‫گفتار نیک و وکردار نیپپک باشپد ‪ .‬مراسپپم وکسپپتی بسپپتن و صپپدره پوشپپیدن‬
‫نها وکودوکان در جرگه اهل‬
‫وکودوکان در واقع به مثابه بآدابی است وکه پس از بآ ‪‌،‬‬
‫دیانت دربآمد‪‌،‬هاند ‪.‬‬
‫اما هوم ‪ ،‬نام گیاه خاصی اسپپت و از بآن شپپربتی سپپازند وکپپه نیپپز بآن را هپپوم‬
‫خوانند و درست معلوم نیست نام علمی این گیاه چیسپت ‪ .‬بپپاری ‪ ،‬اسپپتعمال‬
‫شربتی وکه از جوشانده این گیاه درست می وکرده اند ظاهر ًا از مدتی پیش از‬
‫زرتشت هم بین ایرانیان ‪ ،‬متداول بوده است ‪ .‬به هر حال این مشروب ‪ ،‬مسکر‬
‫نبوده است و به جای مراسپم فپپدیه و قربپپان بپپه وکپپار مپپی رفتپه اسپپت و از‬
‫یبآمپپده اسپت ‪ .‬در مقابپپل مجمپپر‬
‫مهمترین مراسم بآیین مزدیسنان بشپپمار م ‪‌،‬‬
‫بآتش ‪ ،‬چند ساقه از این گیاه را با بآداب و شست و شوی خاص با شاخ‪‌،‬های از‬
‫درخت انار و قدری بآب با ترتیب خاص و همراه با سرود اوسپپتا درون هپپاون‬
‫یبرد‪‌،‬هاند ‪.‬‬
‫یفشرد‪‌،‬هاند و در مراسم مذهبی به وکار م ‪‌،‬‬
‫مخصوصی م ‪‌،‬‬
‫برای اطلعا ت بیشتر در باب این الفاظ ‪ ،‬رجوع شود بپپه‪ :‬یشپپتها ‪ ،‬جلپپد اول و‬
‫همچنین به خرده اوستا ‪ ،‬تألیف بآقای پورداود و نیز به‪ :‬مزدیسنا و تپپأثیر بآن‬
 ‫‪ / ۱۴۰‬دو قرن سکو ت‬

‫خسروپرویز نقل شده است نمونه فکر اسواران و جنگجویپپان ایرانپپی‬

‫یگویپد‪» :‬اعپراب را نپه در‬
‫درباره تازیان محسوب تواند شد؛ خسرو م ‪‌،‬‬
‫نها را نه صاحب‬
‫وکار دین هیچ خصلت نیکو یافتم و نه در وکار دنیا ‪ .‬بآ ‪‌،‬‬
‫عزم و تدبیر دیدم و نه اهل قو ت و قدر ت ‪ .‬بآنگپپاه گپپواه فرومپپایگی و‬
‫نها با جپپانوران گزنپپده و مرغپپان‬
‫پستی همت بآنان همین بس ‪ ،‬وکه بآ ‪‌،‬‬
‫بآواره در جپپای و مقپپام برابرن پد ‪ ،‬فرزنپپدان خپپود را از راه بینپپوایی و‬
‫یوکشپپند و یکپپدیگر را بپپر اثپپر گرسپپنگی و درمانپپدگی‬
‫نیازمنپپدی م ‪‌،‬‬
‫یهپپای ایپپن‬
‫ تها و وکامران ‪‌،‬‬
‫یها و لذ ‪‌،‬‬
‫یها و پوشیدن ‪‌،‬‬
‫یخورند ‪ ،‬از خوردن ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یتواننپپد‬
‫یبهر‪‌،‬هاند ‪ .‬بهترین خوراوکی وکه منعمانشپپان م ‪‌،‬‬
‫جهان یکسره ب ‪‌،‬‬
‫بدست بآورد گوشت شتر است وکه بسیاری از درنپپدگان بآن را از بیپپم‬
‫دچپپار شپپدن بپپه بیماریهپپا و بپپه سپپبب نپپاگواری و سپپنگینی‬
‫یخورند…د «‪ ۱‬وکسانی وکه درباره اعراب بدین گپپونه فکپپر م ‪‌،‬‬
‫یوکردنپپد‬ ‫نم ‪‌،‬‬
‫نها بروند ‪ .‬سلطه عرب برای بآنپپان‬
‫یتوانستند زیر بار تسلط بآ ‪‌،‬‬
‫طبع ًا نم ‪‌،‬‬
‫هیچ گونه قابل تحمل نبود ‪ .‬خاصه وکه استیلی عرب بپپدون غپپر ت و‬
‫انهدام و وکشتار انجام نیافت ‪.‬‬

‫در برابر سیل هجوم تازیپپان ‪ ،‬شپپهرها و قلع‪‌،‬ههپپای بسپپیار ویپپران‬

‫در ادبیا ت پارسی ‪ ،‬تألیف بآقای دوکتر محمد معین ‪.‬‬

‫عقدالفرید ج ‪ ۲‬ص ‪ ، ۵‬چاپ قاهره ‪. ۱۳۵۹‬‬ ‫‪۱‬‬
‫بآتش خاموش ‪۱۴۱ /‬‬

‫تهپپا و امپپوال‬
‫نهای زیاد بر باد رف پت ‪ .‬نعم ‪‌،‬‬
‫نها و دودما ‪‌،‬‬
‫گشت ‪ .‬خاندا ‪‌،‬‬
‫توانگران را تاراج وکردند و غنایم و انفال نام نهادند ‪ .‬دخپپتران و زنپپان‬
‫ایرانی را در بازار مدینه فروختند و سبایا و اسپپرا خواندن پد ‪ .‬از پیشپپه‬
‫وران و برزگران وکه دین مسلمانی را نپذیرفتند بپپاج و سپپاوگران بپپه‬
‫زور گرفتند و جزیه نام نهادند ‪.‬‬

‫همه این وکارها را نیز عربپان در سپایه شمشپیر و تازیپانه انجپام‬

‫یدادند ‪ .‬هرگز در برابر این وکارها هیچ وکس بآشکارا یپپارای اعپپتراض‬
‫م ‪‌،‬‬
‫نداشت حد و رجم و قتل و حرق ‪ ،‬تنها جوابی بود وکه عرب خاصه در‬
‫یداد ‪.‬‬
‫عهد امویان به هر گونه اعتراضی م ‪‌،‬‬

‫یامیه‬
‫موالی و بن ک‌‬
‫یامیه بپپرای بآزادگپپان و بپپزرگ زادگپپان ایپپران قابپپل‬
‫حکومت بن ‪‌،‬‬
‫تحمل نبود زیرا بنیاد بآن را بر وکوچک شماری عجم و برتپپری عپپرب‬
‫یتوانستند بآن را تحمل‬
‫نتر نیز به سختی م ‪‌،‬‬
‫نهاده بودند ‪ .‬طبقا ت پایی ‪‌،‬‬
‫نها نه از خلیفه و عمال او نواخپپتی و بآسایشپپی دیپپده‬
‫نمایند ‪ .‬زیرا بآ ‪‌،‬‬
‫بودند و نه تعصبا ت دینپپی دیرینپپه را فرامپپوش وکپپرده بودنپد ‪ .‬عبپپث‬
‫یامیپپه رخ‬
‫نیست وکه هر جا شورشپپی و بآشپپوبی بپر ضپد دسپپتگاه بن ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۱۴۲‬دو قرن سکو ت‬

‫یها در بآن دخالت داشتند ‪.‬‬

‫یداد ‪ ،‬ایران ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬

‫یانپپدازه بپپود ‪.‬‬

‫خشونت و قساو ت عرب نسبت به مغلوب شدگان ب ‪‌،‬‬
‫یامیه وکه عصبیت عربی را فراموش نکرده بود حکومت خود را بپپر‬
‫بن ‪‌،‬‬
‫اصل »سیاد ت عربد « نهاده بودند ‪ .‬عرب با خودپسپپندی وکودوکپپان‪‌،‬های‬
‫وکه در هر فاتحی هست مسلمانان دیگر را موالی یا بنپپدگان خپپویش‬
‫یخواند و تحقیر و ناسزایی وکه در این نام ناروا وجود داشت وکپپافی‬
‫م ‪‌،‬‬
‫بود وکه همواره ایرانیان را نسبت به عرب بدخواه و وکین‪‌،‬هتوز نگهپپدارد‬
‫یشد ایپپن وکینپپه و‬
‫نها تحمیل م ‪‌،‬‬
‫اما قیود و حدود جابران‪‌،‬های وکه بر بآ ‪‌،‬‬
‫یوکرد ‪ .‬بیداد و فشار دستگاه حکومت سخت مپپایه‬
‫نفر ت را موج‪‌،‬هتر م ‪‌،‬‬
‫یامیه بآزادگپپان‬
‫نگرانی و نارضایی مردم بود ‪ .‬نظام حکومت اشرافی بن ‪‌،‬‬
‫و نژادگان ایران را مانند بندگان درم خرید از تمام حقپپوق و شپپئون‬
‫یداشت و بدین گونه تحقیر و همه گپپونه‬
‫مدنی و اجتماعی محروم م ‪‌،‬‬
‫یتوانست بپپه هیپپچ‬
‫جور و استبداد با نام موالی پیوسته بود ‪ .‬موالی نم ‪‌،‬‬
‫وکار بآبرومند بپردازد ‪ .‬حق نداشت سلح بسازد و بر اسب بنشیند ‪ .‬اگر‬
‫ینام و نشان عرب‬
‫یک موالی نژاده ایرانی ‪ ،‬دختری از بیابان نشینان ب ‪‌،‬‬
‫یوکرد ‪ ،‬یک سخن چین فتن‪‌،‬هانگیز وکافی بود وکه با تحریک‬
‫را به زن م ‪‌،‬‬
‫و سعایت ‪ ،‬طلق و فراق را بر زن و تازیانه و زندان را بر مرد تحمیپپل‬
‫نماید ‪.‬‬
‫بآتش خاموش ‪۱۴۳ /‬‬

‫حکومت و قضاو ت نیپز همپه جپپا مخصپپوص عپپرب بپود و هیپپچ‬

‫یرسید ‪ .‬حجاج بن یوسف‬
‫یای به این گونه مناصب و مقاما ت نم ‪‌،‬‬
‫موال ‪‌،‬‬
‫بر سعید بن جبیر وکه از پارساترین و بآگا‪‌،‬هترین مسلمانان عصر خپپود‬
‫ینهاد وکه او را با بآن وکه از موالی است چنپپدی بپپه قضپپاء‬
‫بود منت م ‪‌،‬‬
‫نها اشتغال به مقاما ت و مناصب حکپپومت‬
‫وکوفه گماشته است ‪ .‬نزد بآ ‪‌،‬‬
‫در خور موالی نبود؛ زیرا وکه با اصل سیاد ت فطری نژاد عرب منافا ت‬
‫یتوانسپپت دوام داشپپته باش پد ‪ .‬زیپپرا بپپرای‬
‫داشت ‪ .‬اما این ترتیپپب نم ‪‌،‬‬
‫نبانی به هیچ وجه ذوق و استعداد و تجربه وکپپافی‬
‫وکشورداری و جها ‪‌،‬‬
‫نداشت ‪.‬‬

‫یها‬
‫برتری ایران ک‌‬
‫این »نژاد برترد « وکپپه میپپدان فکپپر و عمپپل او هرگپپز از جولنگپپاه‬
‫»اسبان و شترانشد « تجاوز نکرده بود ‪ ،‬برای اداره وکشورهای وسپپیعی‬
‫یتوانست به وکلی از موالی صرف نظر نمایپپد ‪.‬‬
‫یافتاد نم ‪‌،‬‬
‫وکه بدستش م ‪‌،‬‬
‫ناچار دیر یا زود برتری »موالید « را اذعان نمود ‪ .‬عبث نیست وکه یپپک‬
‫خلیفه خودخواه مغرور بلنپپدپرواز امپپوی مجبپپور شپپد ‪ ،‬ایپپن عبپپار ت‬
‫یهپا شپگفت دارم ‪ .‬هپزار سپال‬
‫معپروف را بگویپد وکپه‪» :‬از ایپن ایران ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۱۴۴‬دو قرن سکو ت‬

‫حکومت وکردند و سپپاعتی بپپه مپپا محتپپاج نبودنپد ‪ .‬و مپپا صپپد سپپال‬
‫ینیپپاز نشپپدیمد « ‪ .‬امپپا بپپه رغپپم‬
‫نهپپا ب ‪‌،‬‬
‫حکومت وکردیم و لحظ‪‌،‬های از بآ ‪‌،‬‬
‫یتوانسپپتند ایپپن مپپوالی را در رأ س وکارهپپای حکپپومت‬
‫وکسانی وکه نم ‪‌،‬‬
‫ببیند ‪ ،‬دیری نگذشپت وکپه ایرانیپان در قلمپرو دیپن و علپم جایگپاه‬
‫شایست‪‌،‬های برای خود بدست بآوردند ‪.‬‬

‫چنان وکه در پایان دوره اموی بیشتر فقها ‪ ،‬بیشتر قضا ت و حپپتی‬
‫عده زیادی از عمال از موالی بودند ‪ .‬موالی بر همپپه شپپئون حکپپومت‬
‫استیل داشتند بدین گونه هوش و نبوغ مپپوالی بپپه تدریپپج وکارهپپا را‬
‫شهای شدید حاضر نشد به فزونی‬
‫قبضه وکرد ‪ .‬اما عرب بدون وکشمک ‪‌،‬‬
‫و برتپپری بنپپدگان درم نخریپپده خپپویش تسپپلیم شپپود ‪ .‬در ایپپن‬
‫شها ایرانیان مجالی یافتند وکه برتری معنوی و مادی خود را‬
‫وکشمک ‪‌،‬‬
‫نها نه فقپپط بپپر رغپپم افسپپانه »سپپیاد ت‬
‫بر فاتحان تحمیل نمایند ‪ .‬بآ ‪‌،‬‬
‫عربد « در زمینه امور اداری بر فاتحان خود برتپپری یافتنپپد بلکپپه در‬
‫قلمرو جنگ و سیاست نیز تفوق خود را اثبا ت وکردند ‪.‬‬

‫اما از همان بامداد اسلم ‪ ،‬ایرانی نفپپر ت و وکینپپه شپپدید خپپود را‬
‫نسبت به دشمنان و باج ستانان خپپود بآشپپکار نمپپود ‪ .‬نپپه فقپپط یپپک‬
‫ایرانی در سال ‪ ۲۵‬هجری عمر بن خطاب خلیفه دوم را با خنجپپر از‬
‫پا دربآورد بلکه از بآن پس نیز هر فتنه و بآشوبی وکپپه در عپپالم اسپپلم‬
‫بآتش خاموش ‪۱۴۵ /‬‬

‫یها در بآن عامل عمده بودند ‪ .‬نفر ت از عرب و نارضپپایتی‬

‫رخ داد ایران ‪‌،‬‬
‫نهپپا را وادار میکپپرد وکپپه در‬
‫یامیپپه بآ ‪‌،‬‬
‫از بدرفتاری و تعصب نژادی بن ‪‌،‬‬
‫نهضت ضد خلفت شروکت نمایند ‪ ،‬چنان وکه بیست هزار تن از بآنپپان‬
‫یزیستند در سال ‪ ۶۴‬هجری دعپپو ت‬
‫وکه بنام حمراء دیلم در وکوفه م ‪‌،‬‬
‫یامیه قیام نمود اجابت وکردند ‪.‬‬
‫مختار را وکه بر ضد بن ‪‌،‬‬

‫یامیه‬
‫در قیام مختار ‪ ،‬ایرانیان فرصت مناسبی جهت خروج بر بن ‪‌،‬‬
‫و عربان یافتند ‪ .‬در بآن زمان وکوفه از مراوکز عمده ایرانیان و شپپیعیان‬
‫یشد ‪ .‬این شهر‬
‫یامیه عداو ت سخت داشتند محسوب م ‪‌،‬‬
‫علی وکه با بن ‪‌،‬‬
‫مروکز خلفت علی بود و ازین رو عده بسیاری از پیروان و هواخواهان‬
‫او درین شهر مسکن گزیده بودند ‪ .‬عپپد‪‌،‬های از اسپپاوره ایرانپپی نیپپز از‬
‫بازمانده »جند شهنشاهد « ‪ ،‬پس از شکست قادسیه دریپپن شپپهر بپپاقی‬
‫یوکردنپپد و‬
‫یهایی بودند وکه در سپاه ایران خپپدمت م ‪‌،‬‬
‫بود ‪ .‬اینان دیلم ‪‌،‬‬
‫بعد از جنگ قادسیه اسلم بآورده بودند و در وکوفه جای داشتند ‪ ۱ .‬به‬
‫علوه وکوفه در حدود حیره بنا شده بود و چنان وکه معلوم است ایپپن‬
‫دیار از قدیم تحت حمپپایت پادشپپاهان ساسپپانی بپپود ‪ .‬خپپاطره قصپپر‬
‫خورنق و ماجرای نعمان و منذر در دل ایرانیانی وکه در حدود وکپپوفه‬
‫یزیستند گرم و زنده بود ‪ .‬از این رو وکوفه برای ایجاد یپپک »وکپپانون‬
‫م ‪‌،‬‬

‫بلذری ‪ ،‬فتوح البلدان ‪ ،‬ص ‪. ۲۸۰‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۱۴۶‬دو قرن سکو ت‬

‫یرسید ‪.‬‬
‫طغیاند « بر ضد تازیان جای مناسبی به نظر م ‪‌،‬‬

‫چند سالی پس از فاجعه وکربل ‪ ،‬عد‪‌،‬های از شیعه وکوفه به ریاست‬

‫سلیمان بن صرد خزاعی و مسیب بن نجبه الفپپزاری در جپپایی بنپپام‬
‫عین الورده به خونخواهی حسین بن علی برخاسپپتند ‪ .‬و از تقصپپیری‬
‫وکه در یاری امام وکرده بودند تپپوبه وکردنپپد و خپپود را »تپپوابیند « نپپام‬
‫نهادند ‪ .‬اما وکاری از پیش نبردند و بدست عبیدالله بن زیاد پراوکنده و‬
‫تباه شدند ‪.‬‬

‫قیا م مختار‬
‫درین میان مختار بن ابی عبید ثقفی پدید بآمد ‪» .‬توب‪‌،‬هوکپپاراند « را‬
‫وکه بر اثر شکست سابق پراوکنده شده بودند گرد بآورد و دیگر بار بپپه‬
‫دعوی خونخواهی حسپین بپن علپپی برخاسپت ‪ .‬دریپپن مقصپپود نیپپز‬
‫وکامیاب شد ‪ .‬زیرا با زیروکی و هوش وکم نظیری توانست مردم ناراضی‬
‫را نزد خود گرد بآورد ‪ .‬اندوکی بعد بسیاری از قاتلن حسین را وکشپپت‬
‫و وکوفه را بدست وکرد تا حدود موصل را به حیطه ضبط بآورد ‪ .‬دریپپن‬
‫جا بود وکه عبیدالله بن زیاد را شکست داد ‪ .‬عبیدالله در طی جنگپپی‬
‫وکشته شد و سرش را به وکوفه بردند و از وکوفه به مدینه فرستادند ‪.‬‬
‫بآتش خاموش ‪۱۴۷ /‬‬

‫بدین گونه ‪ ،‬در سایه دعو ت به خاندان رسپپول ‪ ،‬مختپپار قپپدر ت و‬

‫شووکت تمام یافت ‪ .‬اما در واقع نپپزد خانپپدان رسپپول ‪ ،‬چنپپدان مپپورد‬
‫اعتماد نبود ‪ .‬علی بن حسین او را لعن وکرد و رضپپا نپپداد وکپپه بنپپام او‬
‫دعو ت وکند ‪ .‬محمد حنفیه هم از دعاوی او بیمناک و پشیمان گشت ‪.‬‬
‫اما از بیم بآنکه تنها نماند و بدست ابن زبیر گرفتپپار نشپپود از طپپرد و‬
‫لعن او ‪ ،‬وکه بدان مصمم گشته بود ‪ ،‬خودداری وکرد ‪ ۱.‬باری وکار مختار ‪،‬‬
‫در سایه دعو ت به خاندان رسول ‪ ،‬و یاری موالی ‪ ،‬به تدریج بال گرفت‬
‫و مال و مرد بسیار به هم رسانید ‪ .‬مردم بپپدو ‪ ،‬روی بآوردنپپد و او هپپر‬
‫یوکپپرد ‪ .‬بعضپپی را بپپه امپپامت‬
‫نها را به نوع خاصی دعو ت م ‪‌،‬‬
‫وکدام از بآ ‪‌،‬‬
‫ینمود وکه بپپر خپپود‬
‫یخواند و نزد بعضی دعوی م ‪‌،‬‬
‫محمد بن حنفیه م ‪‌،‬‬
‫یبآورد ‪ ۲.‬حتی نوشپپت‪‌،‬هاند وکپپه در‬
‫یبآید و وحی م ‪‌،‬‬
‫وی فرشت‪‌،‬های فرود م ‪‌،‬‬
‫نام‪‌،‬های به احنف نوشت وکه »شنید‪‌،‬هام مرا دروغ زن شمردید پیش از‬
‫نهپپا بهپپتر‬
‫مپپن همپپه پیغمپپبران را دروغ زن خواند‪‌،‬هانپپد و مپپن از بآ ‪‌،‬‬
‫نیستم ‪.‬د «‪ ۳‬و این گونه دعاوی موجب بآن شد وکه مسلمانان ‪ ،‬از او روی‬
‫برتابند و به ابپن زبیپر و دیگپران روی بآورنپد و حپتی شپیعیان نیپپز‬

‫تاریخ یعقوبی ‪ ،‬ج ‪ ۳‬ص ‪. ۴‬‬ ‫‪۱‬‬

‫مروج الذهب ‪ ،‬ج ‪ ۲‬ص ‪. ۹۹ – ۹۸‬‬
‫مروج ‪ ،‬ج ‪ ۲‬ص ‪. ۹۹‬‬ ‫‪۲‬‬
‫عقدالفرید ‪ ،‬ج ‪ ۶‬ص ‪ ، ۲۵۰‬چاپ قاهره ‪.‬‬ ‫‪۳‬‬
 ‫‪ / ۱۴۸‬دو قرن سکو ت‬

‫کاندک از گرد او پراوکنده شوند ‪.‬‬

‫اند ‪‌،‬‬

‫ینمپپود ‪.‬‬
‫این مختار خپپود را از هپپواداران خانپپدان پیغمپپبر فپپرا م ‪‌،‬‬
‫پدرش در جنگ با ایرانیان وکشته شده بود ‪ .‬عمویش سعد بن مسعود‬
‫وکه تربیت وی را برعهده داشت یک چند در دوره خلفپپت علپپی بپپه‬
‫حکومت مدائن رسید ‪ .‬و در هنگامی وکه او در جنگ خوارج به یپپاری‬
‫علی برخاست مدائن چندی بدست مختار بود ‪ .‬با ایپپن همپپه ‪ ،‬وقپپتی‬
‫امام حسن از جنگ با معاویه انصراف یافت و نزد سپپعد بپپن مسپپعود‬
‫بآمد مختار پیشنهاد وکرد وکه او را نزد معاویه بفرستند و به او تسپپلیم‬
‫وکنند‪ ۱‬این امر بهان‪‌،‬های شد وکه شپپیعه پپپس از بآن همپپواره مختپپار را‬
‫یامیپپه مختپپار‬
‫بدان نکوهش وکنند ‪ .‬در هر حال مقارن ایام خلفت بن ‪‌،‬‬
‫بدان قوم علق‪‌،‬های نشان نداد ‪ .‬در واقعه مسلم بن عقیل وکه به وکپپوفه‬
‫بآمد تا مقدمه خلفت را برای حسین بن علی بآمده سپپازد ‪ ،‬و سپپپس‬
‫یامیپه برخاسپت و بپه زنپدان‬
‫گرفتار و وکشته شد ‪ ،‬مختار برخلف بن ‪‌،‬‬
‫افتاد ‪ .‬در واقعه وکربل نیز در بند بود ‪ .‬چون رهایی یافت به مکه رفپپت‬
‫و با ابن زبیر وکه بآهنگ خروج بر امویان داشت بآشپپنا گش پت ‪ .‬بعپپد از‬
‫بآن به طائف زادگاه خویش رفت ‪ .‬یک سال بیش در بآنجا نماند و بپپاز‬
‫به ابن زبیر پیوست ‪ .‬در واقعه حصار مکه وکه به سال ‪ ۶۴‬روی داد نیز‬

‫طبری ‪ ،‬حوادث سنه ‪. ۴۰‬‬ ‫‪۱‬‬

‫بآتش خاموش ‪۱۴۹ /‬‬

‫با او یاری وکرد ‪ .‬اما چندی بعد ‪ ،‬باز ابن زبیر را بگذاشپپت و بپپه وکپپوفه‬
‫رفت و درصدد اجرای طرح تاز‪‌،‬های افتاد ‪ .‬در بآن هنگپپام وکپپه رمضپپان‬
‫سال ‪ ۶۴‬بود شیعیان وکوفه برگرد سلیمان بن صرد خزاعی بودند اما‬
‫نهپپا را مالشپپی سپپخت‬
‫نها پیشرفت نداشت و عبیدالله زیپپاد بآ ‪‌،‬‬
‫وکار بآ ‪‌،‬‬
‫یخواست فرمپان رؤسپای شپیعه را گپردن‬
‫داده بود ‪ .‬مختار ‪ ،‬چون نم ‪‌،‬‬
‫بنهد دعوتی تازه بآغاز نهاد و خود را فرستاده و نماینپپده محمپپد بپپن‬
‫حنفیه فرزند علی خواند ‪ .‬شیوایی بیان و زیبایی گفتار او ‪ ،‬وکپپه چپپون‬
‫یگفت ‪ ،‬سبب نشر دعپپوی و‬
‫وکاهنان قدیم سخن با سجع و استعاره م ‪‌،‬‬
‫بسط نفوذ او گشت ‪ .‬از این رو یک چند والی وکوفه ‪ ،‬وکه از جانب ابپپن‬
‫زبیر در بآنجا بود وی را بازداشت ‪ .‬اما چون بآزادی یافت درصدد بربآمد‬
‫با ابراهیم بن الشتر وکه از سران شیعه بود دوستی بآغاز وکند ‪ .‬ابراهیم‬
‫نخست نپذیرفت اما مختار نام‪‌،‬های بدو نمود وکه گفت‪‌،‬هاند مجعول بپپود‬
‫و در بآن محمد حنفیه وی را به یاری خوانده بود و مختار را امیپپن و‬
‫وزیر خویش یاد وکرده بود ‪ .‬ابراهیم چون این نامه بخواند دعپپو ت او را‬
‫پذیرفت و به همکاری او رضا داد ‪ .‬بزرگپپان وکپپوفه ‪ ،‬وکپپه در نهپپان بپپه‬
‫جانب ابن زبیر تمایل داشتند ‪ ،‬در مقابل شور و شوق موالی و حمراء‬
‫دیلم وکه یاران و پیروان ابراهیم اشتر بودند ‪ ،‬مقاومت را روی ندیدنپپد‬
‫کاندک گذشته از وکوفه بلد عراق‬
‫و وکار نهضت مختار بال گرفت ‪ .‬اند ‪‌،‬‬
‫و بآذربایجان و ری و اصفهان و چند شهر دیگر نیپپز تحپپت فرمپپان او‬
 ‫‪ / ۱۵۰‬دو قرن سکو ت‬

‫دربآمپپد و هجپپده مپپاه ازیپپن بلد خپپراج گرفپت ‪ .‬بزرگپپان وکپپوفه نیپپز‬
‫رفت‪‌،‬هرفته از ناچاری اوکثر بدو پیوستند اما نه به او اعتماد وکردند و نه‬
‫از اینکه موالی را بروکشیده بود وی را عفپپو نمودن پد ‪ .‬امپپا مختپپار وکپپه‬
‫قدر ت و شووکت خود را مدیون یاری موالی بود بپپه شپپکایت بزرگپپان‬
‫وکوفه التفا ت نکرد ‪ .‬بزرگان یک بار نیز وقتی وکه ابراهیم و سپاه او بپپه‬
‫دفع لشکریان شام رفته بودند بزرگان وکوفه درصدد خروج بر مختپپار‬
‫یای وکرد و در نهان ابراهیپپم را‬
‫نها گرگ بآشت ‪‌،‬‬
‫بربآمدند ‪ .‬اما مختار با بآ ‪‌،‬‬
‫خواست ‪ .‬چون ابراهیپپم بازبآمپپد بزرگپپان وکپپوفه همپپه بدسپپت و پپپای‬
‫بمردند و سرجای خویش نشسپپتند ‪ .‬پپپس از بآن مختپپار بپپه عقپپوبت‬
‫قاتلن امام حسپپین بربآمپپد و وکسپپانی را نیپپز وکپپه از یپپاری وکپپردن او‬
‫خودداری وکرده بودند بمالید ‪ .‬بفرمود تا سراهاشان را ویپپران وکننپپد و‬
‫نها‬
‫نها را بکشند و براندازند ‪ .‬مال و عطایی هم وکه پیش از بآن به بآ ‪‌،‬‬
‫بآ ‪‌،‬‬
‫یشد بفرمود تا به موالی وکه یاران وی بودند داده شود ‪ .‬همین‬
‫داده م ‪‌،‬‬
‫امر سپپبب شپپد وکپپه عربپپان دل ازو بردارنپپد و او را یلپپه وکننپپد و بپپه‬
‫دشمنانش روی بآورند ‪.‬‬

‫در واقع ‪ ،‬مختار موالی را وکه مخصوص ًا در وکوفه زیاد بودند زیپپاده‬
‫یامیپپه‬
‫نهپپا را وکپپه در دوره تسپپلط عمپپال بن ‪‌،‬‬
‫از حد دلجویی وکرد و بآ ‪‌،‬‬
‫عرضه جور و استخفاف بسپپیار واقپپع شپپده بودنپپد هواخپپواه خپپویش‬
‫بآتش خاموش ‪۱۵۱ /‬‬

‫یامیه وکه تعصب عربی بسیار داشتند پیپپش از بآن ‪،‬‬

‫گردانید ‪ .‬عمال بن ‪‌،‬‬
‫نهپپا‬
‫نسبت به این موالی تحقیر و اهانت بسپپیار روا داشپپته بودن پد ‪ .‬بآ ‪‌،‬‬
‫نها‬
‫یبردند و از غنپپایم نیپپز بپپدا ‪‌،‬‬
‫قبل از بآن موالی را پیاده به جنگ م ‪‌،‬‬
‫یدادند ‪ .‬مختار موالی را بر مروکب نشپپاند و از غنپپایم‬
‫هرگز بهر‪‌،‬های نم ‪‌،‬‬
‫نها به یاری مختار برخاستند ‪ .‬چنان‬
‫جنگ بهر‪‌،‬هشان داد ‪ .‬از این رو بآ ‪‌،‬‬
‫شد وکه عده موالی در سپاه او چندین برابپپر عربپپان بپپود و از هشپپت‬
‫هزار تن سپاهیان او وکه در پایان جنگ تسلیم مصعب بن زبیر شدند‬
‫ده یک هم عرب نبود ‪ .‬گوینپپد اردوی ابراهیپپم اشپپتر ‪ ،‬چنپپان از ایپپن‬
‫ایرانیان دربآگنده بود وکه وقتی یک سپپردار شپپامی بپپرای مپپذاوکره بپپا‬
‫یرفت از جایی وکه داخل اردو گشت تپپا جپپایی‬
‫ابراهیم به اردوی او م ‪‌،‬‬
‫وکه نزد سردار اردو رسید یک وکلمه عربی از زبان سپپپاهیان نشپپنید ‪.‬‬
‫وقتی ابراهیم اشتر را ملمت وکردند ‪ ،‬وکپپه در پیپپش دلوران حجپپاز و‬
‫شام ازین مشتی عجم چه ساخته است وی با لحنی وکه از اطمینپپان‬
‫یها ازین قوم‬
‫و رضایت مشحون بود گفت وکه هیچ وکس در نبرد شام ‪‌،‬‬
‫وکه با من هستند بآزمود‪‌،‬هتر نیست ‪ .‬اینان فرزندان اسواران و مرزبانپپان‬
‫فارسند و من خود نیز جنگ بآزموده و معروکپپه دیپپد‪‌،‬هام ‪ .‬پیپپروزی بپپا‬
‫خداست‪ ، ۱‬پس چه جای تر س است ‪ .‬باری بآنچپپه مپپوجب وحشپپت و‬

‫اخبار الطوال ‪ ،‬ص ‪. ۲۵۸‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۱۵۲‬دو قرن سکو ت‬

‫نفر ت اعراب از مختار گشته بود وکثر ت موالی در سپاه او بود ‪.‬‬

‫طبپپق قپول طپبری ‪ ،‬بزرگپپان وکپوفه انجمپپن وکردنپپد و از مختپپار‬

‫یخواند در حالی وکپپه‬
‫بدگویی بآغاز نمودند وکه این مرد خود را امیر م ‪‌،‬‬
‫ما از او خشنود نیستیم ‪ .‬زیرا او موالی را با ما برابر وکپپرده اسپپت و بپپر‬
‫یدهپپد و از ایپپن رو‬
‫نها م ‪‌،‬‬
‫اسب و استر نشانده است ‪ .‬روزی ما را به بآ ‪‌،‬‬
‫بندگان ما سر از فرمان ما برتافت‪‌،‬هاند و دارایی یتیمان و بیوه زنپپان را‬
‫یوکنند ‪.‬‬
‫تاراج م ‪‌،‬‬

‫وقتی بزرگپپان عپپرب بپپه مختپپار پیپپام فرسپپتادند وکپپه »مپپا را از‬
‫نها را برخلف رسم بر چهارپایپپان‬
‫بروکشیدن موالی بآزار رسانیدی ‪ ،‬بآ ‪‌،‬‬
‫نهپا نصپیب دادی !د «‬
‫نشاندی و از غنایم جنگی وکه حق ماسپت بپه بآ ‪‌،‬‬
‫نها جواب داد وکه »اگر من مپپوالی را فروگپپذارم و غنپپایم‬
‫مختار به بآ ‪‌،‬‬
‫یامیپپه و ابپپن زبیپپر‬
‫جنگی را به شما واگذارم بآیا به یپپاری مپپن بپپا بن ‪‌،‬‬
‫جنگ خواهید وکرد و در ایپپن بپپاب سپپوگند و پیمپپان توانیپپد بجپپای‬
‫نها جواب منفی دادند و بپدین جهپت بپود وکپه مختپپار‬
‫بآورد ؟د « اما بآ ‪‌،‬‬
‫سرانجام در مقابل ابن زبیر وکپپه بزرگپپان وکپپوفه و رجپپال عپپرب بپپا او‬
‫همداستان بودند مغلوب و مقتول شپد ‪ .‬در بپپاب مختپپار و نهضپپت او‬
‫نها گفت‪‌،‬هاند و داوری دریپپن بپپاب نیپپز بآسپپان نیسپت ‪.‬‬
‫گون‪‌،‬هگون سخ ‪‌،‬‬
‫بزرگان عرب از شیعه و سنی درباره او نظر خوبی نداشت‪‌،‬هاند و اقپپدام‬
‫بآتش خاموش ‪۱۵۳ /‬‬

‫یشمرد‪‌،‬هاند و ازیپپن‬
‫او در بروکشیدن موالی ناپسند و خلف حمیت م ‪‌،‬‬
‫رو وی را به دروغزنی و حیله گری و جاه طلبی و گزافه گویی متهم‬
‫وکرد‪‌،‬هاند ‪ .‬درست است وکه رفتار او با بزرگان وکپپوفه از دورویپپی خپپالی‬
‫نبود و نیز در سوء استفاده از نام محمد حنفیه قدری افراط وکرد ‪ .‬اما‬
‫هواداری او از موالی در س بزرگ پر بهایی بود هم بپپرای مپپوالی وکپپه‬
‫بعدها جرأ ت اقدام برخلف عربان را یافتنپپد و هپپم بپپرای عپپرب وکپپه‬
‫‪۱‬‬
‫یدیدند ‪.‬‬
‫بیهوده شرف اسلم را منحصر به خویش م ‪‌،‬‬

‫بدین گونه قیام مختار ‪ ،‬برای ایرانیان بهانه زور بآزمایی با عپپرب و‬
‫یتوانسپپتند‬
‫یامیه بود ‪ .‬ولیکپپن عربپپان وکپپه نم ‪‌،‬‬
‫مجال انتقا‪‌،‬مجویی از بن ‪‌،‬‬
‫نهضت قوم ایرانی را تحمل وکنند سعی وکردند در این ماجرا موالی را‬
‫به تاراج مال یتیمان و بیوه زنپپان متهپپم وکنن پد ‪ .‬امپپا در واقپپع اتهپپام‬
‫ناروایی بود ‪ .‬این اعراب بودند وکه مال یتیمپان و بیپوه زنپان را تپاراج‬
‫ینمودند ‪ .‬سرداران عرب بودند وکه موجبپپا ت سپپقوط دولپپت عربپپی‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یامیه را فراهم بآوردند ‪.‬‬
‫بن ‪‌،‬‬

‫نهپپا‬
‫نها غزو و جهاد بپود امپپا دریپپن وکپپار مقصپپود بآ ‪‌،‬‬
‫وکار عمده بآ ‪‌،‬‬
‫پیشرفت دین نبود ‪ .‬این وکار را فقط به منظور غار ت و استفاده پیپپش‬
‫عورزی رؤسا‬
‫گرفته بودند بسیاری از سپاهیان و وکارگزاران بر اثر طم ‪‌،‬‬

‫دائره المعارف اسلم ‪ ،‬ج ‪ ۳‬ص ‪. ۲۶۶ – ۲۶۵‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۱۵۴‬دو قرن سکو ت‬

‫و امرا فقیر گشته بودند وقتی یپپک عامپپل بجپپای دیگپپری گماشپپته‬
‫تهپا و‬
‫یوکپپرد و بپا اقسپام عقوب ‪‌،‬‬
‫یشد ‪ ،‬عامپپل معپپزول را مصپادره م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یستاند بدین گونه بود ‪ ،‬وکه در عهد امویپپان‬
‫بها اموال او را باز م ‪‌،‬‬
‫عذا ‪‌،‬‬
‫حجاج عراق را و قتیبه بن مسلم خراسان را به بآتش وکشیدند ‪ .‬میزان‬
‫ییافت و بیداد و تعدی مپپأموران‬
‫جها هر روز فزونی م ‪‌،‬‬
‫ تها و خرا ‪‌،‬‬
‫مالیا ‪‌،‬‬
‫یگش پت ‪ .‬از قسپپاو ت و خشپپونت‬
‫در گرفتن اموال هر روز بآشپپکارتر م ‪‌،‬‬
‫خهپپا بآورد‪‌،‬هان پد ‪.‬‬
‫تانگیز بسپپیار در تاری ‪‌،‬‬
‫نهای شگف ‪‌،‬‬
‫عمال حجاج داستا ‪‌،‬‬
‫ینویسند وکه مردم اصفهان چند‬
‫نهاست‪ :‬م ‪‌،‬‬
‫حکایت ذیل نمون‪‌،‬های از بآ ‪‌،‬‬
‫سالی نتوانستند خراج مقرر را بپردازند ‪ .‬حجپپاج عربپپی بپپدوی را بپپه‬
‫ولیت بآنجا برگماشت و از او خواست وکه خپپراج اصپپفهان را جبپپایت‬
‫وکند ‪ .‬اعرابی چون با اصفهان رسید چند وکس را ضپپمان گرفپپت و ده‬
‫نها‬
‫نها مهلت داد ‪ .‬چون در موعد مقرر خراج را نپرداختند بآ ‪‌،‬‬
‫ماه به بآ ‪‌،‬‬
‫نهپپا بپپاز بهپپانه‬
‫را وکه ضمان بودند بازداشت و مطالبه خپپراج نمپپود بآ ‪‌،‬‬
‫بآوردند ‪ .‬اعرابی سوگند خورده بود وکه اگر مال خراج را نیاوردند بآنپپان‬
‫نها پیپپش رفپپت بفرمپپود تپپا‬
‫را گردن خواهپپد زد ‪ .‬یکپپی از بآن ضپپما ‪‌،‬‬
‫گردنش بزدند و بر بآن نوشتند »فلن پسر فلن ‪ ،‬وام خود را گپپزاردد «‬
‫پس فرمان داد تا سر را در بدر‪‌،‬های نهادند و بر بآن مهر نهاد ‪ .‬دومی را‬
‫نیز همچنین وکرد ‪ .‬مردم را چاره نماند ‪ ،‬بشکوهیدند و خراجی را وکپپه‬
‫بآتش خاموش ‪۱۵۵ /‬‬

‫‪۱‬‬
‫برعهده داشتند جمع وکردند و ادا نمودند ‪.‬‬

‫با چنین سخت وکشی و وکینه وکشی وکه از جپپانب عمپپال حجپپاج‬
‫یشد چار‪‌،‬های جز تسلیم محض یا قیام خپپونین‬
‫نسبت به مردم روا م ‪‌،‬‬
‫نبود و چند بار مردم ناچار شدند سر به شورش بردارند ‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫حجاج‬
‫تانگیز حجاج در عپپراق یکسپپره‬
‫دوره حکومت خون بآلود و وحش ‪‌،‬‬
‫نها و روایپپا ت هولنپپاوکی از دوران‬
‫در فجایع و مظالم گذشپپت داسپپتا ‪‌،‬‬
‫حکومت او نقل وکرد‪‌،‬هاند وکه مایه نفر ت و وحشت طبع بآدمپپی اس پت ‪.‬‬
‫گویند »در زندان او چند هزار وکس محبو س بودند و فرموده بپپود تپپا‬
‫یدادند و بجای طعام سرگین‬
‫ایشان را بآب بآمیخته با نمک و بآهک م ‪‌،‬‬
‫بآمیخته به گمبز خرد «‪ ۳‬حکومت او در عراق بیست سال طول وکشید ‪.‬‬
‫مروج الذهب ‪ ،‬ج ‪ ۲‬ص ‪. ۱۶۰‬‬ ‫‪۱‬‬
‫درباره حجاج رجوع شود به رساله جپپالب ‪ Jean Perier‬تحپپت عنپپوان‪:‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪ Vie d’al Hadjâdj ibn Yousof‬وکه جزء انتشارا ت ‪l’Ecole des‬‬
‫‪ hautes Etuds‬در پاریس به سال ‪ ۱۹۰۴‬مسیحی به طبع رسیده است‬
‫و جامع اطلعا ت مفیدی در این باب است‬
‫تجارب السلف ‪ ،‬ص ‪. ۷۵‬‬ ‫‪۳‬‬
 ‫‪ / ۱۵۶‬دو قرن سکو ت‬

‫در این مد ت وکسانی وکه او وکشت جز بآنان وکه در جنگ بپپا او وکشپپته‬
‫شدند اگر بتوان قول مورخان را باور وکرد بالغ بر یکصد و بیست هزار‬
‫وکس بود ‪ .‬نوشت‪‌،‬هاند وکه وقتی وفا ت یافت پنجاه هزار مرد و سی هپپزار‬
‫زن در زندان او بودند ‪ ۱.‬شاید این ارقام از اغراق و مبالغه خالی نباشد‬
‫اما این اندازه هست وکه دوره حکومت او در عراق ‪ ،‬برای همپه مپردم ‪،‬‬
‫خاصه برای موالی بدبختی بزرگی بوده است ‪.‬‬

‫تانگیز و هولنپپاک بسپپیار بآورد‪‌،‬هانپپد‬

‫درباره حجاج قص‪‌،‬ههای شگف ‪‌،‬‬
‫یگرفپت ناچپپار تپپا‬
‫نوشت‪‌،‬هاند وکه وقتی از مادر زاد پستان به دهپن نم ‪‌،‬‬
‫یریختنپد ‪ .‬بپا ایپپن افسپپانه‬
‫چهپپار روز خپپون جپپانوران در دهپپانش م ‪‌،‬‬
‫خواست‪‌،‬هاند از این وکودوکی وکپپه مقپپدر بپپود روزی فرمپپانبرداری جبپپار‬
‫عراق بشود اژدهایی خون بآشام بسازند ‪ .‬حقیقت بآنست وکه اوایل حال‬
‫او درست معلوم نیست ‪ .‬گفت‪‌،‬هاند وکه در جوانی معلم مکتپپب بپپود ‪ .‬در‬
‫جنگی وکه بین عبدالملک مروان یا مصعب بپپن زبیپپر در عپپراق روی‬
‫داد به خلیفه پیوست و با او به شام رفت سپپپس از دسپپت او مپپأمور‬
‫فتح مکه شد و بآن را حصار داد ‪ .‬از بالی وکوه ابوقیس با منجنیق بپپر‬
‫مکه سنگ بارید تا بآن را بگشود و ابن زبیر را وکه به حرم رفتپپه بپپود‬
‫بگرفت و بکشت ‪ .‬پس از بآن حکومت مکه و مدینه و یمن و یمامه از‬

‫التنبیه ‪ ،‬ص ‪. ۲۷۵‬‬ ‫‪۱‬‬

‫بآتش خاموش ‪۱۵۷ /‬‬

‫جانب خلیفه بدو واگذار شد ‪ .‬دو سال بعپپد ‪ ،‬او را بپپه حکپپومت عپپراق‬
‫فرستادند و عراق در بآن هنگام از فتنه خوارج دمی بآسوده نبپپود ‪ .‬بپپا‬
‫این خوارج ‪ ،‬ناراضیان و علی الخصپپوص مپپوالی غالب پ ًا همپپراه بودن پد ‪.‬‬
‫یدیدنپپد خیلپپی زود‬
‫وکسانی وکه هنوز در اسلم بپپه چشپپم بآشپپتی نم ‪‌،‬‬
‫ممکپپن بپپود فریفتپپه دعپپوی وکسپپانی شپپوند وکپپه خلیفپپه را نپپاحق‬
‫یدانستند و مالیا ت دادن به او را در حقیقت بپپه مثپپابه حمپپایت و‬
‫م ‪‌،‬‬
‫ینظیپپر‬
‫یشمردند ‪ .‬حکومت حجاج در عراق بپپا قسپپاوتی ب ‪‌،‬‬
‫تقویت او م ‪‌،‬‬
‫توأم بود‪ ۱‬و استیلی او بر مردم به منزله تازیپپانه عقپپوبت و شپپکنجه‬
‫بود ‪ .‬در ورود به بصپپره خطب‪‌،‬های خوانپپد وکپپه از قسپپاو ت و صپپلبت او‬
‫یوکرد ‪ .‬حجاج با بآنکه خپپوارج را مپپالش سپپخت داد از بپپس‬
‫حکایت م ‪‌،‬‬
‫یوکرد خشم و نفرین مسپپلمانان همپپواره در پپپی او بپپود ‪ .‬وی‬
‫بیداد م ‪‌،‬‬

‫با این همه بعضی محققان مانند ‪ Welhausen‬ولهاوزن و ‪Lammens‬‬ ‫‪۱‬‬

‫لمنس )رک‪ :‬دائره المعارف اسلم ‪ ،‬ج ‪ ۱‬ص ‪۳۱۷ – ۲۱۵‬ک ( سعی وکپپرده انپپد‬
‫وکه برای مظالم و فجایع او محملی بیابند ‪ .‬گفت‪‌،‬هاند وکه او در اوضپپاع و احپپوال‬
‫بآن روز ناچار بود خود را یک دنده و سخت گیر نشان دهد اما به هیچ وجپپه‬
‫یروح و شقی نبود و در عین حال نیز از ضعف و سسپپتی اجتنپپاب داش پت ‪.‬‬
‫ب ‪‌،‬‬
‫نهایی را هم وکه در باب فجایع او هست با تردید تلقپپی وکرد‪‌،‬هانپپد ‪ ،‬امپپا‬
‫داستا ‪‌،‬‬
‫اقداما ت او را در امر جمع مالیا ت و ضرب مسکووکا ت و تپپوجه بپپه وکشپپاورزی‬
‫یتپپوان جنایتکپپار‬
‫نگپپونه تردیپپد و تأویپپل نم ‪‌،‬‬
‫یگمان ‪ ،‬بپپا ای ‪‌،‬‬
‫ستود‪‌،‬هاند ‪ .‬لیکن ب ‪‌،‬‬
‫یهایش داستان دارد تبرئه وکرد ‪.‬‬
‫بزرگی را وکه تاریخ از ستمکار ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۱۵۸‬دو قرن سکو ت‬

‫یامیپپه را بپپر ضپپد مپپوالی در دوره‬

‫سیاست خشن تعصپپب نپپژادی بن ‪‌،‬‬
‫ینویسپپند‬
‫یوکرد ‪ .‬م ‪‌،‬‬
‫حکومت خود با خشونت و قساو ت بسیار دنبال م ‪‌،‬‬
‫یها را از بصره تبعید وکن‬
‫وقتی به عامل خود در بصره نوشت وکه نبط ‪‌،‬‬
‫نها موجب فساد دین و دنیایند ‪ .‬عامل چنان وکرد و پاسپپخ داد‬
‫زیرا بآ ‪‌،‬‬
‫یخوانند یپپا فقپپه‬
‫نها را همه خارج وکردم جز وکسانی وکه قربآن م ‪‌،‬‬
‫وکه بآ ‪‌،‬‬
‫یبآموزند ‪ .‬حجاج بپپه وی نوشپپت وکپپه »چپپون ایپپن نپپامه را بخپپوانی‬
‫م ‪‌،‬‬
‫نها عرضه وکن تا نیک‬
‫پزشکان را نزد خود حاضر بآور و خویشتن بر بآ ‪‌،‬‬
‫بجویند و اگر در پیکر ت یک رگ نبطی باشپپد قطپپع وکننپپدد « ‪ .‬بپپدین‬
‫یامیه را ‪ ،‬در تحقیر موالی بپپه سپپختی‬
‫گونه حجاج سیاست نژادی بن ‪‌،‬‬
‫یوکرد ‪ .‬همین امر مپپوجب نارضپپایی شپپدید مپپردم از دسپپتگاه‬
‫اجرا م ‪‌،‬‬
‫حکومت او بود ‪ .‬نیز در ریختن خون و بخشیدن مال به قدری افپپراط‬
‫و اسراف وکرد وکه عبدالملک خلیفه اموی از شام بپپدو نپپامه نوشپپت و‬
‫درین دو وکار او را ملمت بسیار وکرد‪ ۱‬حکومت او برای وکسب قپپدر ت‬
‫یدید وکه به سختی مخالفان را از میپپان بپپردارد و دوسپپتان و‬
‫لزم م ‪‌،‬‬
‫هواداران خود را حمایت و تقویت وکند برای این مقصود لزم بود وکه‬
‫نهپپا خپپودداری نکنپپد و بپپه‬
‫از ریختن خون خلق و از گرفتن مپپال بآ ‪‌،‬‬
‫توکشپپی پیپپش‬
‫همین جهت در جمع خراج و جزیه تندخویی و سخ ‪‌،‬‬

‫مروج ‪ ،‬ج ‪ ، ۲‬ص ‪. ۱۳۶‬‬ ‫‪۱‬‬

‫بآتش خاموش ‪۱۵۹ /‬‬

‫گرفت ‪.‬‬

‫یهپپا مپپادام‬
‫جزیه مالیا ت سرانه و خراج مالیا ت ارضی بود وکه ذم ‪‌،‬‬
‫یبایسپپت بپردازنپپد‬
‫وکه مسلمان نشده بودند طبق قپپوانین خاصپپی م ‪‌،‬‬
‫یرفت و قدر ت پرداخت در‬
‫ تها بال م ‪‌،‬‬
‫چون رفت‪‌،‬هرفته میزان این مالیا ‪‌،‬‬
‫جهپپا‬
‫یهپپا بپپرای بآنکپپه از پرداخپپت ایپپن با ‪‌،‬‬
‫ییافت ‪ ،‬ذم ‪‌،‬‬
‫مردم نقصان م ‪‌،‬‬
‫یگذاشپپتند و‬
‫یبآوردند و مزارع خویش را فرو م ‪‌،‬‬
‫بآسوده شوند اسلم م ‪‌،‬‬
‫یبآوردند ‪ .‬با این حال حجاج همچنان جزیه و خراج‬
‫به شهرها روی م ‪‌،‬‬
‫یوکرد ‪ ۱.‬وکارگزاران حجاج به او نوشته بودنپپد وکپپه‬
‫نها مطالبه م ‪‌،‬‬
‫را از بآ ‪‌،‬‬
‫»مالیا ت رو به وکاسپپتی گذاشپپته اسپپت زیپپرا اهپپل ذمپپه مسپپلمان و‬
‫شهرنشین شد‪‌،‬هاندد « حجاج برای بآنکپه »عوایپپد بیپپت المپپال اسپپلمد «‬
‫نقصان نپذیرد فرمان داد وکه وکسی را رها نکنند تا از ده به شهر وکوچ‬
‫نماید و نیز امر وکرد وکه از نپپو مسپپلمانان همچنپپان بپپه زور جزیپپه را‬
‫بستانند ‪ .‬روحانیان بصره از این رفتار او به ستوه بآمدند و بپپر خپپواری‬
‫یهای حجاج دولت امپپوی را از‬
‫اسلم گریستند ‪ .‬اما نه این چاره جوی ‪‌،‬‬
‫یرهانید و نه گریه روحانیان خشپپم و نفپپر ت مپپوالی را فپپرو‬
‫سقوط م ‪‌،‬‬
‫ینشانید ‪ .‬این فشار و شکنجه وکپپه از جپپانب حجپپاج و عمپپال او بپپر‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یانگیخت ‪.‬‬
‫یبآمد بآنان را به انتقام جویی برم ‪‌،‬‬
‫موالی وارد م ‪‌،‬‬

‫ابن خلکان ‪ ،‬ج ‪ ، ۲‬ص ‪. ۲۷۷‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۱۶۰‬دو قرن سکو ت‬

‫در این هنگام فتنه عبدالرحمن بن محمد بن اشعث وکه بپر ضپپد‬
‫مظالم حجاج قیام وکرده بود رخ داد ‪ .‬موالی و نو مسلمانان وکه از جور‬
‫یگریستند و‬
‫یشدند و م ‪‌،‬‬
‫و بیداد حجاج به جان بآمده بودند ‪ ،‬بیرون م ‪‌،‬‬
‫یدانستند چه وکنند‬
‫یوکردند وکه »یا محمداه یا محمداهد « و نم ‪‌،‬‬
‫بانگ م ‪‌،‬‬
‫و وکجا بروند ‪ .‬ناچار به مخالفت حجاج به ابن اشعث پیوسپپتند و او را‬
‫بر ضد حجاج یاری وکردند ‪.‬‬

‫عبدالرحمن‬
‫خهپپا بپپه‬
‫داستان خروج عبدالرحمن بن محمد بن اشپپعث را تاری ‪‌،‬‬
‫تفصیل نوشپپت‪‌،‬هاند ‪ .‬عبپپدالرحمن از اشپپراف قحطپپان بپپود و از جپپانب‬
‫حجاج در زایل امار ت داشت و خواهر او را وکپپه میمپپونه نپپام داشپپت‬
‫حجاج برای محمد پسر خود به زنی گرفته بود‪ ۱‬وقتی حجاج نام‪‌،‬های‬
‫لها بستان از مردمپان و سپوی هنپد و سپند‬
‫تند بدو نوشت‪» :‬وکه ما ‪‌،‬‬
‫‪۲‬‬
‫نها وکن و سر عبپپدالله عپپامر در وقپپت نزدیپپک مپپن فرسپپتد «‬
‫تاخت ‪‌،‬‬
‫یجسپپت‬
‫عبدالرحمن وکه داعیه سروری داشپپت و بهپپانه سروکشپپی م ‪‌،‬‬

‫المامه و السیاسیه ‪ ،‬ج ‪ ، ۲‬ص ‪ ۳۸‬چاپ مصر ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬

‫تاریخ سیستان ‪ ،‬ص ‪. ۱۱۴‬‬ ‫‪۲‬‬
‫بآتش خاموش ‪۱۶۱ /‬‬

‫نپذیرفت و بربآشفت »پس نامه حجاج جواب وکرد وکه تپپاختن هنپپد و‬
‫سند وکنم اما ناحق نستانم و خون ناحق نریزمد « پس عبدالرحمن بپپا‬
‫لشکر خود وکه اهل عراق و دشپپمن حجپپاج بودنپپد همداسپپتان شپد ‪.‬‬
‫حجاج را خلع وکرد و به قصپپد جنپپگ بپپا او روانپپه عپپراق گردی پد ‪ .‬در‬
‫نزدیکی شوشتر حجاج شکست خورد و به بصره گریخت و از بآنجا به‬
‫وکوفه رفت ‪ .‬در نزدیکی دیرالجماجم طی صد روز هشپپتاد نپپبرد بیپپن‬
‫نها رخ داد ‪ .‬سرانجام عبدالرحمن مغلوب گشت ‪ .‬سپاه او تباه شد و‬
‫بآ ‪‌،‬‬
‫او خود به خراسان گریخت ‪.‬‬

‫درباره فرجام وکار این عبدالرحمن نوشت‪‌،‬هاند وکه چپپون از حجپپاج‬

‫شکست خورد بگریخت و از راه بصره و فار س و وکرمان به سیسپپتان‬
‫رفت و »مردمان او را به سیستان قبول وکردندد « اما مفصل بن مهلپپی‬
‫و محمد پسر حجاج به تعقیب او بربآمدند و او مجبور شپپد سیسپپتان‬
‫را فرو گذارد و به زابلستان به زینهار زنبیل رود ‪ .‬چون برفپپت »خپپبر‬
‫سوی حجاج رسید و حجاج عماره بن تمیم القیسی )یا لخمیک ( را به‬
‫رسولی فرستاد سوی زنبیل و بیامد با زنبیل خلپپو ت وکپپرد و عهپپدها‬
‫فرستاده بود وکه نیز اندر ولیپپت تپپو لشپپکر مپپن نیایپپد و از مپپال تپپو‬
‫نخواهم و میان ما دوستی و صلح باشد بر بآن جمله وکه عبپپدالرحمن‬
‫اشعث را و فلنی را از یاران وی سوی من فرستی پس عبپپدالرحمن‬
 ‫‪ / ۱۶۲‬دو قرن سکو ت‬

‫را زنبیل بند وکرد و بآن مرد را ‪ ،‬و بندی بیاورد و یک حلقپپه بپپر پپپای‬
‫عبپپدالرحمن نهپپاده بپپود و یکپپی بپپر پپپای بآن مپپرد ‪ ،‬بپپر بپپام بودنپپد‬
‫عبدالرحمن گفت من حاقنم به وکنار بام باید شدن هپپر دو بپپه وکنپپار‬
‫بام شدند ‪ .‬عبدالرحمن خویشتن را از بپپام افکنپپد هپپر دو بیفتادنپپد و‬
‫‪۱‬‬
‫جان بدادند و نام یار عبدالرحمن ابوالمنبر بود ‪.‬د «‬

‫در این حادثه بیشتر وکسانی وکه به یاری ابن اشعث و به دشمنی‬
‫حجاج برخاستند فقها و جنگیان و موالی بصره و عراق بودند ‪ .‬حجاج‬
‫بآنان را به سختی شکنجه داد ‪ .‬موالی را پراوکنده وکرد و هر وکدام را بپپا‬
‫قرای خود فرستاد و بر دست هر یپک نپام قپری‪‌،‬های وکپه او را بپدانجا‬
‫یفرستاد نقش داغ نهاد ‪ .‬حپتی زاهپدان و فقیهپپان نیپپز وکپه دریپپن‬
‫م ‪‌،‬‬
‫ماجرا بر ضد حجاج برخاسته بودند عقوبت دیدند ‪ .‬سعید بن جبیر از‬
‫یشپپد و‬
‫بآن جمله بود ‪ .‬وی از زاهدان و صالحان بآن عصر محسپپوب م ‪‌،‬‬
‫به قدری مورد محبت و احترام مردم بود وکه اگپپر چنپپد عپپرب نبپپود‬
‫یخواندند ‪ .‬گویند وقتی او را‬
‫مردم برخلف رسوم پشت سرش نماز م ‪‌،‬‬
‫دستگیر وکردند و پیش حجاج بردند از او پرسید‪» :‬وقتی تو به وکپپوفه‬
‫دربآمدی با بآنکه جز عربان وکسی حق امامت نداشت مگر من بپپه تپپو‬
‫اجازه امامت ندادم ؟د « گفپپت‪ :‬چپپرا ‪ ،‬دادی ‪ .‬پرسپپید »مگپپر تپپرا قاضپپی‬

‫تاریخ سیستان ص ‪ ۱۱۷‬و بلذری ص ‪. ۴۰۷‬‬ ‫‪۱‬‬

‫بآتش خاموش ‪۱۶۳ /‬‬

‫یگفتند جز عرب وکسی شایسته قضا‬

‫نکردم با بآنکه همه اهل وکوفه م ‪‌،‬‬
‫نیست ؟د « گفت‪ :‬چپپرا وکپپردی ‪ .‬سپپؤال وکپپرد‪» :‬بآیپپا مپپن تپپرا در شپپمار‬
‫همنشینان خویش وکه همپپه از بزرگپپان عپپرب بودنپپد در نیپپاوردم ؟د «‬
‫گفت چرا ‪ ،‬دربآوردی ‪ .‬حجاج گفت »پس موجب عصیان تو نسبت بپپه‬
‫من چه بود ؟د « فرمان داد تا او را سر بریدند و بدین گونه بسپپیاری از‬
‫وکسانی را وکه همراه ابن اشعث بر ضد او برخاسته بودند بپپه سپپختی‬
‫یرحمی و تندخویی نشان داد وکپپه‬
‫مکافا ت داد ‪ .‬و درین وکار چندان ب ‪‌،‬‬
‫خلیفه اموی از دمشق صدای اعتراض بربآورد ‪ .‬مخصوص ًا موالی دریپپن‬
‫فاجعه زیان بسیار دیدند ‪.‬‬

‫از جمله وکسانی وکه با ابن اشعث بپپر ضپپد حجپپاج قیپپام وکردنپپد ‪،‬‬
‫فیروز نام از موالی بود ‪ .‬دلوری و چالوکی او حجاج را سپپخت نگپپران‬
‫یداشت ‪ .‬حجاج گفته بود ‪ ،‬هر وکه سر فیروز را نزد من بآورد او را ده‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یگفت »هر وکس سر حجاج را برای مپپن‬
‫هزار درم بدهم ‪ ،‬فیروز نیز م ‪‌،‬‬
‫بآورد صد هزار درمش بدهمد « ‪ .‬سرانجام پس از شکست ابپپن اشپپعث ‪،‬‬
‫فیروز به خراسان گریخت و بآنجا بدست ابن مهلب گرفتار شپپد ‪ .‬او را‬
‫‪۱‬‬
‫نزد حجاج فرستادند و حجاج او را به شکنج‪‌،‬ههای سخت بکشت ‪.‬‬

‫یها ایرانیپپان را بیشپپتر بپپه طغیپپان و‬

‫یها و بیدادگر ‪‌،‬‬
‫این خونریز ‪‌،‬‬

‫المعارف ‪ ،‬ص ‪. ۱۱۵‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۱۶۴‬دو قرن سکو ت‬

‫یانگیخت ‪ .‬بآغاز قرن دوم هجری سقوط امویان را تسریع‬

‫عصیان بر م ‪‌،‬‬
‫شهایی وکه علویان و خارجیان در اطراف و اوکناف‬
‫وکرد ‪ .‬قیا‪‌،‬مها و شور ‪‌،‬‬
‫یامیپپه را در‬
‫یبآوردنپپد دولپپت خودوکپپامه و سپپتمکار بن ‪‌،‬‬
‫وکشور پدید م ‪‌،‬‬
‫یافکند ‪.‬‬
‫سراشیب انحطاط م ‪‌،‬‬

‫خروج زید بن علی‬

‫یهای بزرگ امویان درین دوره ‪ ،‬خشونت و قساوتی بپپود‬
‫از رسوای ‪‌،‬‬
‫وکه در فرونشاندن قیام زید بن علپپی بپپن حسپپین و پسپپرش یحیپپی‬
‫نشان دادند ‪ .‬این زید بن علی نخستین وکسی بود از خاندان علی وکپپه‬
‫یامیپپه طغیپان وکپپرد و درصپدد بدسپت‬
‫پس از واقعه وکربل بر ضد بن ‪‌،‬‬
‫یبود و‬
‫بآوردن خلفت افتاد ‪ .‬وی یک چند پنهانی به دعو ت مشغول م ‪‌،‬‬
‫یوکرد ‪ .‬گذشپته از وکپوفه وکپه در بآن‬
‫زمینه شورش و خروج را بآماده م ‪‌،‬‬
‫زمینه افکار را برای خویش بآماده وکرده بود چندی نیز به بصره رفت‬
‫و در بآنجا هم به جمع یاران و تهیه همدستان پرداخت ‪ .‬با این همپپه‬
‫وقتی نوبت اقدام فرا رسید والی وکوفه ‪ ،‬چنان پیپپش از بسپپیج جنپپگ‬
‫وکرده بود وکپپه یپپاران زیپپد را یپپارای مقپپاومت نمانپپد و از پیرامپپون او‬
‫بآتش خاموش ‪۱۶۵ /‬‬

‫پراوکنده شدند ‪ .‬درباره داستان خروج او نوشت‪‌،‬هاند وکه‪» ۱‬زیپپد پیوسپپته‬

‫یدانستند پس اتفاق افتپپاد‬
‫سودای خلفت در سر داشت و بنوامیه م ‪‌،‬‬
‫وکه هشام ]خلیفه اموی[ زید را بود یعنی از خالد بن عبدالله القسری‬
‫]امیر سابق وکوفه وکه او را هشام بازداشته بود و مصادره وکپپرده بپپود و‬
‫یوسف بن عمر را بجایش فرستاده بود[ متهم وکرد و نامه به او نوشت‬
‫تا پیش یوسف بن عمر امیر وکوفه رود ‪ ،‬زید به وکوفه رفت و یوسف از‬
‫او بآن حال پرسید ‪ ،‬زید معترف نشد ‪ .‬یوسپپف او را سپپوگند داد و بپپاز‬
‫گردانید ‪ .‬زید از وکوفه بیرون بآمد و روی به مدینه نهاد ‪ .‬وکوفیان پیش‬
‫او بآمدند و گفتند صپد هپزار مپرد شمشپیر زن داریپم وکپه همپه در‬
‫خدمت تو جان سپاری وکنند باز ایست تا با تو بیعت وکنیم و بنوامیه‬
‫اینجا اندوکند و اگر از ما یک قبیله قصد ایشان وکند همه را قهر تواند‬
‫یترسم و‬
‫وکرد تا به همه قبایل چه رسد ‪ .‬زید گفت من از عذر شما م ‪‌،‬‬
‫یدانید وکه با جد من حسین )عک ( چه وکردید ترک مپپن گیریپپد وکپپه‬
‫م ‪‌،‬‬
‫مرا این وکار درخور نیست ‪ .‬ایشان او را به خدای تعالی سوگند دادند ‪،‬‬
‫و به عهود و مواثیق مستحکم گردانیدند و مبالغه بسیار نمودند ‪ .‬زید‬
‫یوکردند تا پانزده هزار مپپرد از‬
‫به وکوفه بآمد و شیعه فوج فوج بیعت م ‪‌،‬‬
‫اهل وکوفه بیعت وکردند بپپه غیپپر از اهپپل مپپدائن و بصپپره و واسپپط و‬

‫عبار ت بین دو قلب ] [ در متن وکتابی وکپه عبپار ت اصپل ‪ ،‬از بآن نقپل شپده‬ ‫‪۱‬‬
‫است نیست برای روشن شدن مطلب درین جا الحاق شده است ‪.‬‬
 ‫‪ / ۱۶۶‬دو قرن سکو ت‬

‫موصل و خراسان ‪ ،‬چون وکار تمام شد… بآنگاه دعپپو ت بآشپپکار وکپپرد و‬
‫یوسف بن عمر وکه از طرف بنوامیه امیر وکوفه بود لشکری جمع وکرد‬
‫و جنگی عظیم وکرد ناگاه به تیری وکه بر پیشانی او بآمد وکشپپته شپد ‪.‬‬
‫یاران او را دفن وکردند و بآب برسر او براندند تا گور او پیدا نباشد و او‬
‫را از خاک برنیارند ‪ .‬یوسف بن عمر در جستن وکالبد او سعی نمپپود و‬
‫بار یافت و فرمود صلبش وکردند و مدتی مصلوب بپپود ‪ ،‬بعپپد از بآتپپش‬
‫بسپپوختند و خاوکسپپتر او را در فپپرا ت ریختنپپدد «‪ ۱‬پپپس از بپدار زدن ‪،‬‬
‫سرش را نیز به دمشق و سپس از بآنجا به مکه و مدینه بردند ‪ .‬یکپپی‬
‫یامیه به بآسپپانی توانسپپتند یپپاران زیپپد را مقهپپور و‬
‫از جها ت بآنکه بن ‪‌،‬‬
‫پراوکنده سازند بآن بود وکه بین پیروان او وحد ت وکلمه نبپپود و حپپتی‬
‫در بآن میان از خوارج و وکسانی وکه هیپپچ قصپپد نصپپر ت و یپپاری او را‬
‫نداشتند بسیار وکسان بودند ‪ .‬ضعف و مسامحه مردم وکپپوفه و دقپپت و‬
‫یامیه نیز از امپپوری بپود وکپپه سپپبب‬
‫مواظبت جاسوسان و منهیان بن ‪‌،‬‬
‫‪۲‬‬
‫شکست زید و پیروزی امویان گشت ‪.‬‬

‫تجارب السلف ص ‪. ۸۲ – ۸۱‬‬ ‫‪۱‬‬

‫برای اخبار زید بن علی گذشته از یعقوبی ‪ ،‬طبری ‪ ،‬مقریزی ‪ ،‬مقاتل الطپپالبین‬ ‫‪۲‬‬
‫رک به‪ :‬عمدل الطالب ص ‪ ، ۱۳۰‬تبصره العوام ص ‪ ، ۱۸۵‬الفپپرق بیپپن الفپپرق‬
‫ص ‪ ، ۲۵‬بیان الدیپپان ص ‪ ، ۳۴‬الملپپل و النحپل شهرسپتانی ص ‪ ۱۱۶‬چپاپ‬
‫وکورتنف و وکتب عدیده دیگر ‪.‬‬
‫بآتش خاموش ‪۱۶۷ /‬‬

‫یحیی بن زید‬
‫پس از زید پسرش یحیی در خراسان برخاست ‪ .‬اما او نیز ماننپپد‬
‫یامیه دیگر بار بآلوده به خون یک‬
‫پدر وکشته شد و با قتل او دست بن ‪‌،‬‬
‫یگناه دیگر گشت ‪ .‬این یحیی ‪ ،‬در همان روزهپپایی وکپپه پپپدرش بپپه‬
‫ب ‪‌،‬‬
‫یامیه به ستیزه برخاست در وکوفه جان خود را در‬
‫یاری وکوفیان با بن ‪‌،‬‬
‫خطر دید ‪ .‬ازین رو اندوکی بعد از قتل پدر پنهانی از وکوفه بگریخت و‬
‫با چند تن از یاران خویش به خراسان رفت ‪ .‬در سرخس ‪ ،‬خوارج وکپپه‬
‫یامیه میان‪‌،‬های نداشتند درصدد بربآمدند وکه با او همدست شوند‬
‫با بن ‪‌،‬‬
‫و سر به شورش بربآورند ‪ .‬اما یپپاران یحیپپی او را از اتحپپاد بپپا خپپوارج‬
‫بارداشتند و او به بلخ رفت ‪ .‬در بآنجا به تدارک وکار خویش پرداخت و‬
‫یاران بر وی گرد بآمدند یوسف بن عمر وکه زید را وکشته بود از یحیی‬
‫یدانست وکار یحیی در خراسان بال گرفته است به‬
‫بیم داشت چون م ‪‌،‬‬
‫والی خراسان وکه نصر بن سیار بود نامه وکرد تا یحیی را فپپرو گیپپرد ‪.‬‬
‫نصر بن سیار از فرمانروای بلخ درخواست و او یحیی را فرو گرفپپت و‬
‫نزد نصر فرستاد ‪ .‬نصر بن سیار یحیی را در مرو بپپه زنپپدان وکپپرد امپپا‬
‫ولید بن یزید خلیفه اموی وکه بجای هشام خلفت یافته بود نپپام‪‌،‬های‬
‫به نصر بن سیار نوشت و فرمان داد تپا یحیپی را بآزار نرسپاند و رهپا‬
‫وکند ‪ .‬نصر او را رها وکرد و بنواخت و نزد خلیفپپه روانپپه نمپپود امپپا بپپه‬
 ‫‪ / ۱۶۸‬دو قرن سکو ت‬

‫حکمرانان بلد خراسان ‪ ،‬از سرخس و تو س و ابر شهر ]وکپپه نیشپپابور‬

‫باشد[ دستور داد وکه او را رها نکننپپد تپپا در خراسپپان بمان پد ‪ .‬چپپون‬
‫یحیی به بیهق رسید از بیم گزند یوسف بن عمر بهتر بآن دید وکه به‬
‫عراق نرود و در خراسان بماند همان جا نیز بماند و دعو ت بآغاز وکرد ‪.‬‬
‫صد و بیست وکس با او بیعت وکردند ‪ .‬با همین اندک مایه نفر بآهنپپگ‬
‫ابرشهر وکرد و بر عمرو بن زراره وکه فرمانروای بآن شهر بود فائق بآمد ‪.‬‬
‫پس از بآن به هرا ت و جوزجانان رفت و در بآنجا عد‪‌،‬های دیگر از مردم‬
‫خراسان بدو پیوستند اما چندی بعد لشکری وکه نصر بپپن سپپیار بپپه‬
‫دفع او فرستاده بود با او تلفی وکرد ‪ .‬جنگپپی سپپخت و خپپونین روی‬
‫داد ‪ .‬یحیی با یارانش وکشته شدند )رمضان ‪ ۱۲۵‬هجریک ( سرش را به‬
‫دمشق بردند و پیکرش را بر دروازه جوزجانان بآویختند تا روزی وکپپه‬
‫یاران ابومسلم بر خراسان دست یافتند او همچنان بر دار بود ‪ .‬مپپرگ‬
‫یحیی وکه در هنگام قتل ظاهر ًا هجده سپپال بیپپش نداشپپت و رفتپپار‬
‫اهانت بآمیزی وکه با وکشته او وکردند شیعیان خراسان را سخت متپپأثر‬
‫وکرد ‪ ۱.‬ازین رو ‪ ،‬ابومسلم صاحب دعو ت ‪ ،‬از ایپپن امپپر اسپپتفاده وکپپرد و‬

‫در باب یحیی بن زید و قیپپام او گذشپپته از طپبری ‪ ،‬مسپپعودی ‪ ،‬یعقپوبی بپپه‬ ‫‪۱‬‬
‫مقاتل الطالبین ابوالفرج اصفهانی و تاریخ گزیپده حمپدالله مسپپتوفی رجپوع‬
‫وکنید ‪ .‬برای تحقیقا ت فرنگپپی هپپا نیپپز رجپپوع نماییپپد بپپه مقپپاله ‪C. Van‬‬
‫‪ Arendonk‬در دائره المعارف اسلم ج ‪. ۴‬‬
‫بآتش خاموش ‪۱۶۹ /‬‬

‫یداد وکپپه انتقپپام خپپون‬

‫یوکردنپپد وعپپده م ‪‌،‬‬
‫وکسانی را وکه با او بیعپپت م ‪‌،‬‬
‫یحیی را از وکشندگانش باز خواهد ‪ .‬در حقیقپپت ‪ ،‬خپپون یحیپپی مثپپل‬
‫گها شد ‪ ،‬و بسیاری از مردم خراسان‬
‫خون ایرج و سیاوش ‪ ،‬بهانه جن ‪‌،‬‬
‫یامیه همداستان ساخت چندان‬
‫نتوزی واداشت و بر ضد بن ‪‌،‬‬
‫را به وکی ‪‌،‬‬
‫وکه ابومسلم چون بر جوزجانان دست یافت قاتلن یحیی را بکشت و‬
‫پیکر یحیی را از دار فرود بآورد و دفن وکرد مردم خراسان هفتپپاد روز‬
‫بر یحیی سوگواری وکردند و در بآن سال چنپپان وکپپه مسپپعودی نقپپل‬
‫یوکند ‪ ،‬هیچ پسر در خراسان نزاد ال وکه او را یحیی و یپپا زیپپد نپپام‬
‫م ‪‌،‬‬
‫‪۱‬‬
‫وکردند ‪.‬‬

‫یشپپد‬
‫نهپپا صپپادر م ‪‌،‬‬
‫یامیه و عمال بآ ‪‌،‬‬
‫این مایه ستمکاری وکه از بن ‪‌،‬‬
‫یوکپرد ‪ .‬امپا‬
‫نها رنجور و رمیده م ‪‌،‬‬
‫خاطر مسلمانان خاصه موالی را از بآ ‪‌،‬‬
‫نها را تا لب پرتگاه سقوط وکشانید تعصب و اختلف شدیدی‬
‫بآنچه بآ ‪‌،‬‬
‫یها از دیربپپاز درگرفتپپه بپپود و در بآخپپر‬
‫یها و مضر ‪‌،‬‬
‫بود وکه بین یمان ‪‌،‬‬
‫یامیه ستیز‪‌،‬ههای خانوادگی را در بیپپن قپپوم سپپبب گشپپته‬
‫روزگار بن ‪‌،‬‬
‫بود ‪ .‬دشمنی میان دو قبیله در تاریخ عرب سپپابقه طپپولنی دارد امپپا‬
‫یخردی و خودوکامگی ولید بن یزید خلیفه اموی ‪ ،‬مقارن ایپپن ایپپام‬
‫ب ‪‌،‬‬
‫بآن را تجدید وکرد ‪ .‬خالد بن عبدالله قسری وکه یمانی بود و در زمپپان‬

‫مروج ‪ ،‬ج ‪ ۲‬ص ‪ ۱۸۵‬چاپ مصر ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۱۷۰‬دو قرن سکو ت‬

‫یزید بن عبدالملک و برادرش هشام مدتی در عراق حکپپومت وکپپرده‬

‫بود ‪ .‬یوسف بن عمر ثقفی وکه پس از او بپه حکپومت عپراق منصپوب‬
‫شد درصدد بربآمد وکه او را به حبس باز دارد و امپپوالش را بپا زجپپر و‬
‫شکنجه بستاند اما هشام با بآنکه درباره خالد بد گمان بود به زجپپر و‬
‫نکال او رضا نداد ‪ .‬چون نوبت خلفپپت بپپه ولیپپد رسپپید خالپپد را بپپه‬
‫یوسف سپرد و یوسف او را به وکوفه برد و با شکنجه بکشت ‪ .‬یمانیپپان‬
‫گرد بآمدن و بآهنگ ولید وکردند ولید مضریها را به دفع بآنان گماشت ‪.‬‬
‫یها به‬
‫یها مغلوب شدند ‪ .‬یمان ‪‌،‬‬
‫نها رخ داد مضر ‪‌،‬‬
‫در جنگی وکه میان بآ ‪‌،‬‬
‫دمشق دربآمدند و محمد بپن خالپپد را وکپه ولیپد بازداشپپته بپود بآزاد‬
‫وکردند سپس یزید بن ولید پسر هپپم ولیپپد را بجپپای او برداشپپتند و‬
‫‪۱‬‬
‫ولید را به خواری وکشتند ‪.‬‬

‫یها‬
‫سقوط امو ک‌‬
‫بدین گونه وکار خلفت دستخوش هرج و مرج و عرضه تعصپپب و‬
‫یها نیپپز چنپدی پپپس از‬
‫یها گشت زیپپرا مضپپر ‪‌،‬‬
‫یها و مضر ‪‌،‬‬
‫نزاع یمان ‪‌،‬‬
‫مرگ یزید وکه بیش از شش ماه خلفت نکرد مروان بن محمد را بپپه‬

‫اخبار الطوال ص ‪. ۲۹۸‬‬ ‫‪۱‬‬

‫بآتش خاموش ‪۱۷۱ /‬‬

‫یها را زبون وکردند ‪.‬‬

‫خلفت برداشتند و بار دیگر یمان ‪‌،‬‬

‫یامیه گشت ‪ .‬خاصه وکپپه در‬

‫این هرج و مرج مایه ضعف دولت بن ‪‌،‬‬
‫یامیه‬
‫خراسان مروکز دعو ت عباسیان نیز ‪ ،‬بر اثر این نزاع و تعصب ‪ ،‬بن ‪‌،‬‬
‫ییافتند ‪ .‬شیپور انقلب طنیپپن‬
‫مجال سروکوبی مخالفان خویش را نم ‪‌،‬‬
‫افکنده بود و دشمنان هرچند سپپال ‪ ،‬در گوش پ‪‌،‬های از مملکپپت قیپپام‬
‫یامیه قطعی و حتمی بود ‪.‬‬
‫یوکردند ‪ .‬سقوط بن ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬

‫خراسان مهد افسان‪‌،‬ههای پهلوانی ایپپران ‪ ،‬وکپپه از مروکپپز حکپپومت‬

‫ینمپپود ‪.‬‬
‫عربی دورتر بود ‪ ،‬بیش از هر جا برای قیام ایرانیان مناسب م ‪‌،‬‬
‫یرفپپت دعپپو ت‬
‫یامیپپه رو بپپه افپپول م ‪‌،‬‬
‫به همین جهت وقتی قدر ت بن ‪‌،‬‬
‫عباسیان در بآنجا طرفداران بسیار یافت ‪.‬‬

‫دعو ت ابومسلم در بآن سامان با شور و علقه خاصی تلقی گشت ‪.‬‬
‫وکسانی وکه از جور و تحقیر و بیداد عربان به ستوه بآمده بودن پد ‪ ،‬ایپپن‬
‫نهضت را مژده رهایی خویش تلقپپی وکردنپپد نصپپر بپپن سپپیار وکپه در‬
‫خراسان شاهد این احوال و اوضاع بود ‪ ،‬در پایان نام‪‌،‬های وکه به مروان‬
‫بآخرین خلیفه اموی فرستاد ‪ ،‬اضپپطراب و نگرانپپی خپپود را از توسپپعه‬
‫یگفپپت و‬
‫یوکرد و از حیر ت و خشپپم م ‪‌،‬‬
‫نهضت ابومسلم بآشکارا بیان م ‪‌،‬‬
‫ینوشت وکه‪» :‬من درخشیدن پار‪‌،‬ههای بآتپپش را در میپپان خاوکسپپتر‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یبینم و زودا وکه پار‪‌،‬ههپپای بآتپپش افروختپپه گپپردد ‪ .‬دو پپپاره‬
‫معاینه م ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۱۷۲‬دو قرن سکو ت‬

‫یافپپروزد و همیشپپه سپپخن مقپپدمه عمپپل قپپرار‬

‫چوب ‪ ،‬بآتش را بپپر م ‪‌،‬‬
‫یدانسپپتم‬
‫یگپپویم وکپپه وکپپاش م ‪‌،‬‬
‫یگیرد ‪ .‬من از سر تعجب همواره م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یامیه بیدارند یا خواب ؟د «‪ ۱‬امپا بن ‪‌،‬‬
‫یامیپه در خپواب بودنپپد‪ :‬خپواب‬ ‫بن ‪‌،‬‬
‫تهای خودوکامه و ستمکار را تا وکنار‬
‫غفلت و غروری وکه همیشه دول ‪‌،‬‬
‫یوکشاند ‪ .‬قیام ابومسلم بود وکه بآنان را از ایپپن خپپواب‬
‫پرتگاه سقوط م ‪‌،‬‬
‫خوش برانگیخت و بنیاد خلفت اموی را یکسره برانداخت ‪.‬‬

‫تاریخ یعقوبی ج ‪ ۳‬ص ‪ – ۷۹‬مضمون این ابیا ت اسپت وکپه نصپر بپه خلیفپه‬ ‫‪۱‬‬
‫نوشته است‪:‬‬
‫و یوشک ان‬ ‫اری بین الرماد و میض جمر‬
‫یکون له ضرام‬
‫الفعل‬ ‫ان‬ ‫و‬ ‫فان النار بالعودیپپن تپوری‬
‫یقدمه الکلم‬
‫ا ایپقاظ امیپه‬ ‫اقول من التعجب لیت شعری‬
‫ام نیپپام‬
 ‫‪۴‬‬

‫زبان گمشده‬

‫نغمک‌ههای وکهن‬
‫در بآن روزها وکه باربد و نکیسپپا بپپا نواهپپای پهلپپوی و تران‪‌،‬ههپپای‬
‫خسروانی در و دیوار وکپپاخ خسپپروان را در امپپواج لطپپف و ذوق فپپرو‬
‫گهپپای تفتپپه‬
‫یگرفتند ‪ ،‬زبان تازی در وکام فرمانروایان صپپحرا از ری ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫نهای فراخ‬
‫لتر بود ‪ .‬در سراسر بآن بیابا ‪‌،‬‬
‫یحاص ‪‌،‬‬
‫بیابان نیز خشک ‪‌،‬تر و ب ‪‌،‬‬
‫یافکند سپرود جنپگ و غپپار ت و نپوای‬
‫یپایان اگر نغم‪‌،‬های طنین م ‪‌،‬‬
‫ب ‪‌،‬‬
‫رهزنی و مردم وکشی بود ‪ .‬نه پندی و حکمتی بر زبان قوم جاری بود‬
‫یتراوید ‪ .‬شعرشان توصیف پشپپگ‬
‫بهاشان م ‪‌،‬‬
‫و نه شوری و مهری از ل ‪‌،‬‬
‫شتر بود و خطب‪‌،‬هشان تحریض به جنگ ‪ .‬به خلف ایران وکه زبپپان بآن‬
‫سراسر معنی و حکمپپت بپپود ‪ .‬انپپدرزهای لطیپپف و سپپخنان دلپپپذیر‬
‫ینمودن پد ‪.‬‬
‫بهای دینی و سپپرودهای بآسپپمانی زمزمپپه م ‪‌،‬‬
‫داشتند ‪ .‬وکتا ‪‌،‬‬
‫یسپپرودند ‪.‬‬
‫نهای شیرین از پادشاهان گذشته در خداینام‪‌،‬هها م ‪‌،‬‬
‫داستا ‪‌،‬‬
‫نهپپای‬
‫هر طایفه را زبانی و خطی جداگانه بود ‪ .‬در دربپپار شپپاهان زبا ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۱۷۴‬دو قرن سکو ت‬

‫خوزی و پارسی و دری هر یک جایی و مقپپامی داشپت ‪ ۱.‬سپپرودهای‬

‫لطیف و سخنان زیبا را اوجی و بهایی بپپود درسپپت اسپپت وکپپه شپپعر‬
‫عروضی ‪ ،‬بدین صور ت وکه پس از اسلم متداول گشپپته اسپپت در بآن‬
‫روزگار معمول نبود ‪ .‬اما وجود شعر و سرود ‪ ،‬در ایران پیش از اسلم ‪،‬‬
‫از وجود شعر جاهلی عرب محقق ترست ‪ .‬شهر ت و بآوازه خنیاگران و‬
‫نغمه پردازان مشهوری مانند باربد و نکیسا حکایت از وجود شعر در‬
‫ییابد و‬
‫یشعر تحقق نم ‪‌،‬‬
‫زبان پهلوی دارد ‪ .‬البته هیچ موسیقی و بآواز ب ‪‌،‬‬
‫یتوان گفت نغم‪‌،‬ههای این خنیپپاگران و رامشپپگران بپپا‬
‫بدین سبب م ‪‌،‬‬
‫نپپوعی شپپعر همپپراه بپپوده اسپت ‪ .‬نمپپونه ایپپن اشپپعار را محققپپان در‬
‫قطع‪‌،‬ههای پهلوی »درخت اسوریکد « و »یادگار زریپپراند « و برخپپی از‬
‫ تها و سرودهای مانوی نیپز ‪ ،‬وکپپه‬
‫یدهند ‪ .‬مناجا ‪‌،‬‬
‫»پندنام‪‌،‬ههاد « نشان م ‪‌،‬‬
‫فترین نمونه شپپعر پیپپش از‬
‫نمون‪‌،‬ههایی از بآن امروز به دستست ‪ ،‬لطی ‪‌،‬‬

‫بها از قول عبدالله بن مقفع نقل شده است وکه پادشاهان ایران‬
‫در بعض وکتا ‪‌،‬‬ ‫‪۱‬‬
‫ تهپپا بپپا‬
‫یگفت‪‌،‬هانپپد امپپا در خلو ‪‌،‬‬
‫در مجالس خویش به زبان پهلپپوی سپپخن م ‪‌،‬‬
‫ینمود‪‌،‬هاند ‪ .‬همچنین مردم بلد مدائن‬
‫بزرگان مملکت به لغت خوزی تکلم م ‪‌،‬‬
‫و وکسانی وکه بر درگاه پادشاهان بود‪‌،‬هاند زبانشان دری بوده است و موبپپدان و‬
‫یراند‪‌،‬هاند ‪) .‬رک‪ :‬الفهرست ‪ ،‬طبع مصر‬
‫نها به زبان فارسی سخن م ‪‌،‬‬
‫منسوبان بآ ‪‌،‬‬
‫ص ‪ ، ۱۹‬یاقو ت ‪ ،‬ج ‪ ، ۴‬وکلمه فهلو – و حمزه اصفهانی‪ :‬التنپپبیه علپپی حپپدوث‬
‫التصحیفک ( ‪.‬‬
‫زبان گمشده ‪۱۷۵ /‬‬

‫یدارد ‪ ۱.‬زبان ایپپران ‪ ،‬در بآن زمپپان گذشپپته از‬

‫اسلم ایران را عرضه م ‪‌،‬‬
‫بهای علمی‬
‫شعر بآثار فلسفی و علمی نیز داشت ‪ .‬حتی بعضی از وکتا ‪‌،‬‬
‫را از یونانی و هندی بدان زبان نقل وکرده بودند ‪ .‬زبان این قپپوم زبپپان‬
‫شعر و ادب و زبان ذوق و خرد بود ‪ .‬زبپپان قپومی بپود وکپه از خپرد و‬
‫دانش و فرهنگ و ادب به قدر وکفایت بهره داشت ‪ .‬با این همپپه ایپپن‬
‫یگفتندد « وقپپتی ‪ ،‬بپپا اعپپراب مسپپلمان‬
‫قوم ‪» ،‬وکه به صد زبان سخن م ‪‌،‬‬
‫روبرو گشتند »بآیا چه شنیدند وکه خاموش شدند ؟د «‬

‫پیا م تازه‬
‫یشد‬
‫زبان تازی پیش از بآن ‪ ،‬زبان مردم نیمه وحشی محسوب م ‪‌،‬‬

‫مانویان ‪ ،‬به موسیقی و شعر ‪ ،‬مثل سایر هنرهای زیبا علقه خاصپپی داشپپتند ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬
‫نها در وکشفیا ت و حفریپپا ت تورفپپان‬
‫نمون‪‌،‬ههایی از دعاها و سرودهای دینی بآ ‪‌،‬‬
‫بدست بآمده است ‪ .‬برای اطلعا ت بیشتر ‪ ،‬درین باب و در بپپاب تمپپام مسپپائل‬
‫مربوط به مانویه رجوع شود به‪ :‬وکتاب )مپپانی و دیپپن او‪ :‬دو خطپپابه از بآقپپای‬
‫سید حسن تقی زاده ‪ ،‬نشریه انجمن ایرانشناسی تهران ‪۱۳۳۵‬ک ( مخصوص ًا ص‬
‫‪ . ۵۵‬تمام مآخذ و منابع مهم شرقی و غربی در این وکتاب نقپل و ذوکپپر شپپده‬
‫است و برای نمون‪‌،‬های از سرودها و ادعیه مانویان رک به‪:‬‬
‫‪Boyce (M): The Manichean Hymn – cycles in Parthian.‬‬
‫‪Oxford university Press 1954.‬‬
 ‫‪ / ۱۷۶‬دو قرن سکو ت‬

‫و لطف و ظرافتی نداشت ‪ .‬با این همه ‪ ،‬وقپپتی بانپپگ قپپربآن و اذان در‬
‫فضای ملک ایران پیچید ‪ ،‬زبان پهلپپوی در برابپپر بآن فپپرو مانپپد و بپپه‬
‫خاموشی گرایید ‪ .‬بآنچه درین حادثه زبان ایرانیان را بند بآورد سادگی‬
‫و عظمت »پیام تازهد « بود ‪ .‬و این پیام تازه ‪ ،‬قربآن بپپود وکپپه سپپخنوران‬
‫عرب را از اعجاز بیان و عمق معنی خویش به سپپکو ت افکنپپده بپپود ‪.‬‬
‫تانگیز تپپازه در ایپپران نیپپز زبپپان‬
‫پس چه عجب وکه این پیپپام شپپگف ‪‌،‬‬
‫سخنوران را فروبندد و خردها را به حیر ت اندازد ‪ .‬حقیقت این اسپپت‬
‫نها وکه دین را به طیب خاطر خویش پذیرفته بودند‬
‫وکه از ایرانیان ‪ ،‬بآ ‪‌،‬‬
‫ییافتنپپد چنپپان‬
‫یحدی وکه درین دین مسلمانی تازه م ‪‌،‬‬
‫شور و شوق ب ‪‌،‬‬
‫یساخت وکه به شاعری و سخن گویی وقپپت‬
‫یخود م ‪‌،‬‬
‫نها را محو و ب ‪‌،‬‬
‫بآ ‪‌،‬‬
‫یبآوردند ‪ .‬علی الخصوص وکه ‪ ،‬این پیپپام بآسپپمانی‬
‫خویش را به تلف نم ‪‌،‬‬
‫یداشت و بسپپیاری از شپپاعران را در‬
‫نیز ‪ ،‬شعر و شاعری را ستوده نم ‪‌،‬‬
‫یشناخت ‪ .‬بآن وکسپان نیپز ‪ ،‬وکپه از دیپن‬
‫شمار گمراهان و زیانکاران م ‪‌،‬‬
‫عرب و از حکومت او دل خوش نبودن پد ‪ ،‬چنپپدان عهپپد و پیمپپان در‬
‫یتوانستند لب به سخن بگشایند و شکایتی یپپا‬
‫»ذمهد « داشتند وکه نم ‪‌،‬‬
‫اعتراضی وکنند ‪ .‬ازین روست وکپپه در طپپی دو قپپرن ‪ ،‬سپپکوتی سپپخت‬
‫ سانگیز بر سراسر تاریخ و زبان ایران سایه افکنده است و‬
‫ممتد و هرا ‪‌،‬‬
‫در تمام بآن مد ت جز فریادهای وکوتپاه و وحشپت بآلپود امپا بریپده و‬
‫یدوام ‪ ،‬از هیچ لبی بیرون نتراویده است و زبان فارسی وکه در عهپپد‬
‫ب ‪‌،‬‬
‫زبان گمشده ‪۱۷۷ /‬‬

‫خسپروان از شپپیرینی و شپیوایی سرشپپار بپوده اسپت و مپدتی دراز‬

‫گذشته است تا ایرانی ‪ ،‬قفل خموشی را شکسته است و لب به سخن‬
‫گشوده است ‪.‬‬

‫زبان گمشده‬
‫یبآید این است وکه عربان هم از بآغپپاز‬
‫بآنچه از تأمل در تاریخ بر م ‪‌،‬‬
‫حال ‪ ،‬شاید برای بآنکه از بآسیب زبان ایرانیان در امان بمانند ‪ ،‬و بآن را‬
‫همواره چون حربه تیزی در دست مغلوبان خویش نبیننپپد درصپپدد‬
‫نها و لهج‪‌،‬ههای رایج در ایران را ‪ ،‬از میان ببرند ‪ .‬بآخر این‬
‫بربآمدند زبا ‪‌،‬‬
‫نهپپا بشپپوراند و ملپپک و‬
‫نها خلقی را بپپر بآ ‪‌،‬‬
‫بیم هم بود وکه همین زبا ‪‌،‬‬
‫حکومت بآنان را در بلد دور افتاده ایران به خطپپر انپدازد بپه همیپپن‬
‫سبب هر جپپا وکپپه در شپپهرهای ایپپران ‪ ،‬بپپه خپپط و زبپپان و وکتپپاب و‬
‫نها سخت به مخالفت برخاستند ‪ .‬رفتاری وکه‬
‫وکتابخانه برخوردند با بآ ‪‌،‬‬
‫تازیان در خوارزم با خط و زبان مردم وکردنپپد بپپدین دعپپوی حجپپت‬
‫است ‪ .‬نوشت‪‌،‬هاند وکه وقتی قتیبه بن مسلم سردار حجاج ‪ ،‬بپپار دوم بپپه‬
‫خوارزم رفپپت و بآن را بپپاز گشپپود هپپر وکپپس را وکپپه خپپط خپپوارزمی‬
‫ینوشت و از تاریخ و علوم و اخبار گذشته بآگاهی داشت از دم تیپپغ‬
‫م ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۱۷۸‬دو قرن سکو ت‬

‫یدریغ درگذاشت و موبدان و هیربدان قوم را یکسر هلک نمپپود و‬

‫ب ‪‌،‬‬
‫بهاشان همه بسوزانید و تباه وکرد تا بآنکه رفت‪‌،‬هرفتپپه مپپردم امپپی‬
‫وکتا ‪‌،‬‬
‫نها اوکثر فرامپپوش‬
‫یبهره گشتند و اخبار بآ ‪‌،‬‬
‫ماندند و از خط و وکتابت ب ‪‌،‬‬
‫شد و از میان رفت ‪ ۱.‬این واقعه نشان م ‪‌،‬‬
‫یدهد وکه اعراب زبان و خپپط‬
‫یوکرد‪‌،‬هاند وکپپه اگپپر در دسپپت‬
‫مردم ایران را به مثابه حرب‪‌،‬های تلقی م ‪‌،‬‬
‫مغلوبی باشد ممکن است بدان با غالب دربآویزد و به ستیزه و پیکپپار‬
‫برخیزد ‪ .‬ازین رو شگفت نیست وکه در همپپه شپپهرها ‪ ،‬بپپرای از میپپان‬
‫بردن زبان و خط و فرهنگ ایران به جد وکوششی وکرده باشند ‪ .‬شاید‬
‫بهانه دیگری وکه عرب برای مبارزه با زبان و خط ایپپران داشپپت ایپپن‬
‫یشمرد ‪.‬‬
‫نکته بود وکه خط و زبان مجو س را مانع نشر و رواج قربآن م ‪‌،‬‬
‫نها وکه بآیین مسپپلمانی پپپذیرفته بودنپپد‬
‫در واقع ‪ ،‬از ایرانیان ‪ ،‬حتی بآ ‪‌،‬‬
‫یبآموختند و ازین رو بسپپا وکپپه نمپپاز و قپپربآن را نیپپز‬
‫زبان تازی را نم ‪‌،‬‬
‫یتوانستند به تازی بخوانند ‪ .‬نوشت‪‌،‬هاند وکه »مردمان بخپپارا بپپه اول‬
‫نم ‪‌،‬‬
‫اسلم در نماز ‪ ،‬قپپربآن بپپه پارسپپی خواندنپپدی و عربپپی نتوانسپپتندی‬
‫بآموختن و چون وقت روکوع شدی مردی بود وکه در پس ایشان بانگ‬
‫زدی بکنیتانکنیت ‪ ،‬و چون سجده خواستندی وکپپردن بانپپگ وکپپردی‬
‫نگونیانگونی وکنیتد «‪ ۲‬با چنین علق‪‌،‬های وکه مردم ‪ ،‬در ایران بپپه زبپپان‬

‫رک‪ :‬بآثارالباقیه ص ‪ ۳۶ ، ۳۵‬و ‪. ۴۸‬‬ ‫‪۱‬‬

‫تاریخ بخارا ص ‪ ۷۵‬چاپ تهران – برای قرائت و اشتقاق این الفپپاظ در زبپپان‬ ‫‪۲‬‬
‫زبان گمشده ‪۱۷۹ /‬‬

‫خویش داشت‪‌،‬هاند شگفت نیست وکه سرداران عرب ‪ ،‬زبان ایپپران را تپپا‬
‫انداز‪‌،‬های با دین و حکومت خپپویش معپپارض دیپپده باشپپند و در هپپر‬
‫دیاری برای از میان بردن و محو وکردن خط و زبان وکوششی ورزیده‬
‫باشند ‪.‬‬

‫وکتاب سوزی‬
‫بها و‬
‫بدین گونه شک نیست وکه در هجوم تازیان بسیاری از وکتا ‪‌،‬‬
‫وکتابخان‪‌،‬ههای ایران دستخوش بآسیب فنا گشته است ‪ .‬ایپپن دعپپوی را‬
‫یتوان حجپپت بآورد و قرائپپن بسپپیار نیپپز از خپپارج بآن را‬
‫خها م ‪‌،‬‬
‫از تاری ‪‌،‬‬
‫یوکند ‪ .‬با این همه بعضی از اهل تحقیق در ایپپن بپپاب تردیپپد‬
‫تأیید م ‪‌،‬‬

‫سغدی ‪ ،‬و مطپپالعه عقایپپد اسپپتاد هنینپپگ ‪ Henning‬و اسپپتاد روزنپپبرگ‬

‫‪ Rosenberg‬در این باب ‪ ،‬رجوع شود به تعلیقا ت بآقای ریچارد فرای ‪R.‬‬
‫‪ Frye‬بر ترجمپپه تاریپپخ بخپپارا وکپپه ایشپپان بپپه نپپام ‪The Hitory of‬‬
‫‪ . Bukhara 1954‬بپه زبپان انگلیسپی منتشپر وکرد‪‌،‬هانپد و عقایپد زبپان‬
‫شناسان مزبور در بآنجا به تفصپپیل نقپپل شپپده اسپپت )رک‪ :‬ص ‪ ۲۳۵‬وکتپپاب‬
‫مزبورک ( گذشته از استد هنینگ و روزنبرگ ‪ ،‬مرحوم بهار نیپپز ایپپن عبپپارا ت و‬
‫الفپپاظ را بپپه قیپپا س تصپپحیح وکپپرده اسپت ‪ .‬بپپدین شپپکل‪ :‬نگپپون وکنیپت ‪ .‬و‬
‫نگونیانگون وکنیت ‪ .‬رک‪ :‬سبک شناسی ج ‪ ۱‬ص ‪. ۲۲۹‬‬
 ‫‪ / ۱۸۰‬دو قرن سکو ت‬

‫دارند ‪ .‬این تردید چه لزم است ؟ برای عرب وکه جز وکلم خپپدا هیپپچ‬
‫بهایی وکه از بآن مجپپو س بپپود و البتپپه‬
‫یدانست وکتا ‪‌،‬‬
‫سخن را قدر نم ‪‌،‬‬
‫نها‬
‫نزد وی دست وکم مایه ضلل بود چه فایده داشت وکه به حفظ بآ ‪‌،‬‬
‫عنایت وکند ؟ در بآیین مسلمانان بآن روزگار بآشنایی به خط و وکتپپابت‬
‫یتوانسپت بپه‬
‫بسیار نادر بود و پیداست وکه چنین قومی تا چه حد م ‪‌،‬‬
‫وکتاب و وکتابخانه علقه داشته باش پد ‪ .‬تمپپام قرایپپن و شپپواهد نشپپان‬
‫بهایی نظیر بآنچه امروز از ادب پهلوی بپپاقی‬
‫یدهد وکه عرب از وکتا ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یبرده است درین صور ت جای شپپک نیسپپت‬
‫مانده است فاید‪‌،‬های نم ‪‌،‬‬
‫یدیپپده اس پت ‪ .‬از‬
‫بها به دیده حرمت و تکریم نم ‪‌،‬‬
‫وکه در بآن گونه وکتا ‪‌،‬‬
‫اینها گذشته ‪ ،‬در دور‪‌،‬های وکه دانپپش و هن پر ‪ ،‬بپپه تقریپپب در انحصپپار‬
‫موبدان و بزرگان بوده است ‪ ،‬از میان رفتن این دو طبقه ‪ ،‬ناچار دیگر‬
‫یگذاشپپته اس پت ‪.‬‬
‫نها بپپاقی نم ‪‌،‬‬
‫بهای بآ ‪‌،‬‬
‫موجبی برای بقای بآثار و وکتا ‪‌،‬‬
‫مگر نه این بود وکه حمله تازیان ‪ ،‬موبپپدان بیپپش از هپپر طبقپپه دیگپپر‬
‫مقام و حیثیت خویش را از دست دادند و تار و مار و وکشپپته و تبپپاه‬
‫گردیدند ؟ با وکشته شدن و پراوکنده شدن ایپپن طبقپپه پیداسپپت وکپپه‬
‫یخپپورد‬
‫نها نیپپز وکپپه بپپه درد تازیپپان هپپم نم ‪‌،‬‬
‫بها و علوم بآ ‪‌،‬‬
‫دیگر وکتا ‪‌،‬‬
‫بهای عهپپد ساسپپانی در‬
‫موجبی برای بقا نداشت ‪ .‬نام بسیاری از وکتا ‪‌،‬‬
‫نهپپا بپپاقی نیس پت ‪ .‬حپپتی‬
‫بها مانده است وکه نپپام و نشپپانی از بآ ‪‌،‬‬
‫وکتا ‪‌،‬‬
‫نها نیز وکه در اوایل عهد عباسی شپپده اسپپت از میپپان‬
‫ترجم‪‌،‬ههای بآ ‪‌،‬‬
‫زبان گمشده ‪۱۸۱ /‬‬

‫رفته است ‪ .‬پیداست وکه محیط مسلمانی برای وجود و بقپپای چنیپپن‬
‫بها نیپپز همیپپن‬
‫بها مناسب نبوده است و سبب نابودی بآن وکتا ‪‌،‬‬
‫وکتا ‪‌،‬‬
‫است ‪.‬‬

‫باری از همپپه قرایپن پیداسپت وکپه در حملپپه عپپرب بسپپیاری از‬

‫بهای ایرانیان ‪ ،‬از میان رفته است ‪ .‬گفت‪‌،‬هاند وکه وقپپتی سپپعد بپپن‬
‫وکتا ‪‌،‬‬
‫بهای بسیار دیپد ‪ .‬نپپامه‬
‫ابی وقاص بر مدائن دست یافت در بآنجا وکتا ‪‌،‬‬
‫بها دسپپتوری خواسپپت ‪.‬‬
‫به عمر بن خطاب نوشت و در باب این وکتا ‪‌،‬‬
‫عمر در پاسخ نوشت وکه بآن همه را به بآب افکن وکه اگر بآنچپپه در بآن‬
‫بها هست سبب راهنمایی است خداوند برای ما قربآن فرسپپتاده‬
‫وکتا ‪‌،‬‬
‫بها جپپز مپپایه‬
‫نها راه نمایند‪‌،‬هتر است و اگر در بآن وکتا ‪‌،‬‬
‫است وکه از بآ ‪‌،‬‬
‫نها در امان داشته است ‪ .‬ازیپپن‬
‫گمراهی نیست خداوند ما را از شر بآ ‪‌،‬‬
‫بها را در بآب یا بآتش افکندند ‪ ۱.‬درست است وکپپه‬
‫سبب بآن همه وکتا ‪‌،‬‬
‫نهای اول اسلمی نیامده است و بپپه‬
‫بهای وکهنه قر ‪‌،‬‬
‫این خبر در وکتا ‪‌،‬‬
‫همین جهت بعضی از محققان در صحت بآن دچار تردیپپد وکشپپت‪‌،‬هاند‬
‫بهپای مجپو س ‪،‬‬
‫یتوان تصپور وکپرد وکپه اعپراب ‪ ،‬بپا وکتا ‪‌،‬‬
‫اما مشکل م ‪‌،‬‬
‫رفتاری بهتر از این وکرده باشند ‪.‬‬

‫به هر حال از وقتی حکومت ایران بدست تازیان افتاد زبان ایران‬

‫ابن خلدون ‪ ،‬مقدمه چاپ مصر ص ‪. ۶ – ۲۸۵‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۱۸۲‬دو قرن سکو ت‬

‫یبآمد و‬
‫نیز زبون تازیان گشت ‪ .‬دیگر نه در دستگاه فرمانروایان بکار م ‪‌،‬‬
‫یداشت ‪ .‬در نشر و ترویپپج بآن نیپپز اهتمپپامی‬
‫نه در وکار دین سودی م ‪‌،‬‬
‫یوکاست ‪ .‬زبان پهلپپوی‬
‫یرفت و ناچار هر روز از قدر و اهمیت بآن م ‪‌،‬‬
‫نم ‪‌،‬‬
‫بهایی نیپپز اگپپر‬
‫کاندک منحصر به موبدان و بهدینان گشت ‪ .‬وکتا ‪‌،‬‬
‫اند ‪‌،‬‬
‫یشد به همین زبان بپود ‪ .‬امپا از بپس خپط بآن دشپوار بپود‬
‫نوشته م ‪‌،‬‬
‫نهای سپپغدی و خپپوارزمی‬
‫کاندک نوشتن بآن منسوخ گشت ‪ .‬زبا ‪‌،‬‬
‫اند ‪‌،‬‬
‫یهایی وکه تازیان وکردنپپد رفت‪‌،‬هرفتپپه مپتروک‬
‫تگیر ‪‌،‬‬
‫نیز در مقابل سخ ‪‌،‬‬
‫نها نه با دین تازی و زندگی تازه سپپازگار بودنپپد و‬
‫یگشت ‪ .‬این زبا ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یبآمد ‪ .‬ازیپپن روی بپپود ‪ ،‬وکپپه وقپپتی‬
‫نها پدید م ‪‌،‬‬
‫نه هیچ اثر تاز‪‌،‬های بدا ‪‌،‬‬
‫نهای ایران یپپک چنپپد دم دروکشپپیدند ‪ .‬در‬
‫زبان تازی بآواز بربآورد زبا ‪‌،‬‬
‫حالی وکه زبان تپپازی زبپپان دیپپن و حکپپومت بپپود ‪ ،‬پهلپپوی و دری و‬
‫سغدی و خوارزمی جز در بین عامه باقی نماند ‪ ،‬درست است وکپپه در‬
‫یراندنپپد‬
‫نها سپپخن م ‪‌،‬‬
‫شهرها و روستاها مردم با خویشتن به این زبا ‪‌،‬‬
‫نها جز این چندان فایده دیگر نداشت ‪ .‬بپپه همیپپن سپپبب‬
‫اما این زبا ‪‌،‬‬
‫بود وکه زبان ایران در بآن دور‪‌،‬ههای سپکو ت و بینپپوایی تحپت سپپلطه‬
‫کانپپدک‬
‫زبان تازی دربآمد و بدان بآمیخته گشت و علی الخصوص اند ‪‌،‬‬
‫تهایی از مقوله دینی و اداری در زبان فارسی وارد گشت ‪.‬‬
‫لغ ‪‌،‬‬
‫زبان گمشده ‪۱۸۳ /‬‬

‫نقش دیوان‬
‫نقش دیوان از پارسی به تازی در روزگار حجپپاج ‪ ،‬نیپپز از اسپپباب‬
‫عمده ضعف و شکست زبان ایپپران گشپت ‪ .‬دیپپوان عپپراق تپپا روزگپپار‬
‫حجاج به خط و زبان فارسی بود ‪ ،‬حساب خراج ملک و ترتیب خپپرج‬
‫یداشپپتند ‪ .‬در عهپپد‬
‫لشکریان را دبیپپران و حسپپابگران فپپر س نگپپاه م ‪‌،‬‬
‫حجاج ‪ ،‬تصدی این دیوان را زادان فرخ داشت ‪ .‬حجاج در وکپپار خپپراج‬
‫یهپپا دشپپمن بپپود‬
‫یورزیپپد و چپپون بپپا مپپوالی و نبط ‪‌،‬‬
‫اهتمام بسیار م ‪‌،‬‬
‫نها بازستاند ‪ .‬در دیوان زادان‬
‫درصدد بود وکه وکار دیوان را از دست بآ ‪‌،‬‬
‫فرخ ‪ ،‬مردی بود از موالی تمیم ‪ ،‬نامش صالح بن عبپدالرحمن وکپه بپه‬
‫ینوشت ‪ .‬و این صپپالح ‪ ،‬در بصپپره زاده بپپود و‬
‫فارسی و تازی چیزی م ‪‌،‬‬
‫پدرش از اسرای سیستان بود ‪ .‬درین میپپان حجپپاج صپپالح را بدیپپد و‬
‫بپسندید و او را بنواخت و به خویشتن نزدیک وکرد ‪ .‬صپپالح شپپادمان‬
‫یرانپپد ‪.‬‬
‫گشت و چون یک چند بگذشت ‪ ،‬روزی با زادان فرخ سخن م ‪‌،‬‬
‫گفت بین من و امیر واسطه تو بود‪‌،‬های اوکنون چنان بینم وکه حجپپاج‬
‫را در حق من دوستی پدید بآمده است و چنان پندارم وکه روزی مپپرا‬
‫بر تو در وکارها پیش دارد و ترا از پایگاه خویش براندازد ‪ .‬زادان فپپرخ‬
‫گفت باک مدار ‪ .‬و او به جز من وکسپپی را نتوانپپد یپپافت وکپپه حسپپاب‬
‫دیوان وی نگهدارد ‪ .‬صالح گفت اگر من بخواهم وکه دیوان حساب بپپه‬
 ‫‪ / ۱۸۴‬دو قرن سکو ت‬

‫تازی نقل وکنم توانم وکرد ‪ .‬زادان فرخ گفت اگر راست گپپویی چیپپزی‬
‫نقل وکن تا من ببینم ‪ .‬صالح چیزی از بآن به تازی وکپپرد ‪ .‬چپپون زادان‬
‫فرخ بدید به شپپگفت شپپد و دبیپپران را وکپپه در دیپپوان بودنپپد گفپپت‬
‫خویشتن را وکاری دیگر بجویید وکه این وکار تباه ش پد ‪ .‬پپپس از بآن ‪ ،‬از‬
‫صالح خواست وکه خویشتن را بیمپپارگونه سپپازد و دیگپپر بپپه دیپپوان‬
‫نیاید ‪ .‬صالح خویشتن را بیمار فرا نمود و یک چند به دیپپوان نیام پد ‪.‬‬
‫حجپپاج از او بپرسپپید گفتنپپد بیمپپار اسپپت طپپبیب خپپویش را وکپپه‬
‫تیادورو س نام داشت به پرسیدنش فرستاد ‪ .‬تیپپادورو س در وی هیپپچ‬
‫رنجوری ندید چون زادان فرخ از ایپپن قضپپیه بآگپپاه گشپپت از خشپپم‬
‫حجاج بترسید ‪ .‬وکس نزد صالح فرستاد و پیام داد وکه بپپه دیپپوان بپپاز‬
‫بآید ‪ .‬صالح بیامد و همچنان به سر شپغل خپویش رفپت ‪ .‬چپون یپک‬
‫چند بگذشت فتنه ابن اشعث پدید بآمد و در بآن حادثه چنان اتفپپاق‬
‫افتاد وکه زادان فرخ وکشته شد ‪ .‬چون زادان فرخ وکشپپته بآمپپد حجپپاج‬
‫وکار دیوان را به صالح داد و صالح بیامپپد و بجپپای زادان فپپرخ شپپغل‬
‫دبیری بر دست گرفت ‪ .‬مگر روزی در اثنای سخن ‪ ،‬از بآنچه بیپپن او و‬
‫زادان فرخ رفته بود چیزی گفپپت حجپپاج بپپدو درپیچیپپد و بپپه جپپد‬
‫درخواست تا دیپپوان را از پارسپپی بپپه تپپازی نقپپل وکن پد ‪ ،‬صپپالح نیپپز‬
‫بپذیرفت و بدین وکار رای وکپرد ‪ .‬زادان فپپرخ را فرزنپپدی بپپود ‪ ،‬نپپامش‬
‫مردانشاه ‪ ،‬چون از قصد صالح بآگاه شپپد بیامپپد و ازو پرسپپید وکپپه بآیپپا‬
‫زبان گمشده ‪۱۸۵ /‬‬

‫بدین مهم عزم جزم وکرد‪‌،‬های ‪ ،‬صالح گفت بآری و این به انجام خواهم‬
‫رسانید ‪ .‬مردانشاه گفت چون شمارها را بپپه تپپازی نویسپپی دهپپویه و‬
‫بیستویه را وکه در فارسی هست چه خپپواهی نوشپپت ؟ گفپپت عشپپر و‬
‫نصف عشر نویسم ‪ .‬پرسید »ویپپدد « را چپپه نویسپپی ؟ گفپپت بجپپای بآن‬
‫»ایض ًاد « نویسم ‪ .‬مردانشاه به خشم درشد و گفت خدای بیخ و بن تپپو‬
‫از جهان براندازد وکه بیخ و بن زبان فارسی را برافکندی و گویند وکپپه‬
‫دبیران ایرانی ‪ ،‬صد هزار درم بدو دادند تا عجز و بهانه وکند و از نقپپل‬
‫دیوان به تازی درگذرد ‪ .‬صالح نپذیرفت و دیپپوان عپپراق را بپپه تپپازی‬
‫دربآورد‪ ۱‬و از بآن پس دیوان به تازی گشپپت و ایرانیپپان را وکپپه تپپا بآن‬
‫زمان در دیوان قدری و شأنی داشتند ‪ ،‬بیش و قدر و مکانت نمانپپد و‬
‫زبان فارسی وکه تا بآن زمان در وکار دیوان بدان حاجتمند بودند از بآن‬
‫پس مورد حاجت نبود و روز بروز روی تنزل بآورد ‪.‬‬

‫آغاز سکوت‬
‫درین خموشپپی و تپپاریکی وحشپپی و خپپون بآلپپودی وکپپه دریپپن‬

‫رک‪ :‬الفهرست ص ‪ – ۳۳۸‬ادب الکتاب صپپولی ص ‪ – ۱۹۲‬بلذری ص ‪۳۰۰‬‬ ‫‪۱‬‬

‫– ‪. ۳۰۱‬‬
 ‫‪ / ۱۸۶‬دو قرن سکو ت‬

‫روزگاران ‪ ،‬نزدیک دو قرن بر تاریخ ایپپران سپپایه افکند‪‌،‬هسپت بیهپپوده‬

‫است وکه محقق در پی یافتن برگ‪‌،‬ههایی از شعر فارسپپی بربآی پد ‪ .‬زیپپرا‬
‫محیط بآن زمانه ‪ ،‬هیچ برای پروردن شپپاعری پارسپپی گپپوی مناسپپب‬
‫یوکرد قصپپید‪‌،‬ههایی بپپود‬
‫نبود ‪ .‬بآنچه عرب در بآن دوره از شعر درک م ‪‌،‬‬
‫یسرودند یا‬
‫وکه عربان در ستایش و نکوهش بزرگان روزگار خویش م ‪‌،‬‬
‫یگفتنپپد و از شپپور و حماسپپه جنگپپی‬
‫قطع‪‌،‬ههایی وکه به نپپام رجپپز م ‪‌،‬‬
‫بآوکنده بود ‪ .‬البته هیچ یک از این دو گونه شعر در چنان روزگاران در‬
‫زبان پارسی مجال ظهور و سبب وجود نداشت ‪ .‬در بآن روزگاران وکپپه‬
‫قوم ایرانی مغلوب تازیان گشته بود و جز نقپپش مپپرگ و شکسپپت و‬
‫فرار در پیش چشم نداشت حماسه جنگی نداشت تپپا رجپپز بسپپراید ‪.‬‬
‫نیز در چنپپان هنگپپام‪‌،‬های وکپپه در شپپهرهای ایپپران عربپپان حکپپومت‬
‫ینشست عرب بود ناچار‬
‫یوکردند و خلیفه نیز وکه در شام یا بغداد م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یبآمد وکه خلیفه یا عمال او را بپپه زبپپان‬
‫از ایرانیان وکسی درصدد برنم ‪‌،‬‬
‫فارسی بستاید ‪ .‬معانی دینی و اخلقی نیز ‪ ،‬نه در شپپعر بآن روزگپپاران‬
‫چندان معمول بود و نه ایرانیان مسلمان اگر اندیش‪‌،‬ههایی از اینگپپونه‬
‫یشپپمردند ایرانیپپان‬
‫نها را به زبان فارسی سپپودمند م ‪‌،‬‬
‫داشتند نقل بآ ‪‌،‬‬
‫ییافتن پد ‪.‬‬
‫نامسلمان نیز مجالی و فراغی برای اینگونه سخنان وکمتر م ‪‌،‬‬
‫یتوانست باشد ‪ ،‬تجاوزی بپپه‬
‫ستایش زن و شراب نیز وکه ماده غزل م ‪‌،‬‬
‫حرمت و حرم مسلمانان بپپود و هرگپپز مپپورد اغمپپاض تازیپپان واقپپع‬
‫زبان گمشده ‪۱۸۷ /‬‬

‫یگشت ‪ .‬با این همه اگر سخنانی ازین گونه ‪ ،‬بپپه وسپپیله زنپپادقه و‬
‫نم ‪‌،‬‬
‫یرفپپت و‬
‫یشد از انجمپپن بیپپرون نم ‪‌،‬‬
‫بآزاد اندیشان بآن روزگار گفته م ‪‌،‬‬
‫ییافت شاید به همین سبب اگر‬
‫یماند و انعکاسی نم ‪‌،‬‬
‫بین خود قوم م ‪‌،‬‬
‫یمانپپد و‬
‫یشد نم ‪‌،‬‬
‫چیزهایی ازین گونه به پارسی و حتی تازی گفته م ‪‌،‬‬
‫یرفت ‪ .‬هجپپو و شپپکایت نیپپز وکپپه از عمپپد‪‌،‬هترین مای‪‌،‬ههپپای‬
‫از میان م ‪‌،‬‬
‫ییپپافت ‪ .‬هپپر اعتراضپپی و هپپر‬
‫شعرست درین دوره مجپپال ظهپپور نم ‪‌،‬‬
‫یبآمد بپپه‬
‫شکایتی وکه در چنان روزگاری به زبان یکی از ایرانیان بر م ‪‌،‬‬
‫یشد ‪ .‬خلفا مکرر شاعران و گویندگانی را وکه بپپه زبپپان‬
‫شد ت خفه م ‪‌،‬‬
‫تازی از مفاخر ایران ‪ ،‬و از تاریخ گذشته نیاوکپپان خپپویش سپپخن یپپاد‬
‫‪۱‬‬
‫یدادند ‪.‬‬
‫یوکردند بآزار و شکنجه م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬

‫فریاد خاموشان‬
‫یپایید و با‬
‫یشد بسی نم ‪‌،‬‬
‫از این گونه سخنان ‪ ،‬اگر چیزی گفته م ‪‌،‬‬
‫یرفپپت و اگپپر صپپدایی بپپه اعپپتراض و‬
‫بآثار دیگر شعوبیان از میپپان م ‪‌،‬‬
‫ییافت و در خلل قرنها محو‬
‫یخاست انعکا س بسیار نم ‪‌،‬‬
‫شکایت بر م ‪‌،‬‬

‫یوکردند ‪ ،‬رک‪ :‬به اغپپانی ج ‪۴‬‬

‫برای نمونه رفتاری وکه خلفا با این گونه شعرا م ‪‌،‬‬ ‫‪۱‬‬
‫ص ‪. ۴۲۳‬‬
 ‫‪ / ۱۸۸‬دو قرن سکو ت‬

‫یگشت ‪ .‬در برابر مظالم و فجایعی وکه عربان در شپپهرها و روسپپتاها‬

‫م ‪‌،‬‬
‫یداشتند جای اعتراض نبود ‪ .‬هر وکس در مقابل جفپپای‬
‫بر مردم روا م ‪‌،‬‬
‫یشد و خپپونش هپپدر‬
‫یبآورد وکافر و زندیق شمرده م ‪‌،‬‬
‫تازیان نفس بر م ‪‌،‬‬
‫یگشت ‪ .‬شمشیر غازیان و تازیانه حکام هرگونه صدای اعتراضپپی را‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یوکرد ‪.‬‬
‫خفه و خاموش م ‪‌،‬‬

‫یبآمد فریاد دردناک اما ضعیف شاعری بپپود وکپپه‬

‫اگر صدایی بر م ‪‌،‬‬
‫یوکرد و مانند ابپپوالینبغی ‪ ،‬یپپک‬
‫بر ویرانی شهر و دیار خویش نوحه م ‪‌،‬‬
‫یسرود‪:‬‬
‫امیر زاده بدفرجام اندوه و شکایت خود را بدین گونه م ‪‌،‬‬

‫بذینت کی اوفکند‬ ‫سمرقند کندمند‬

‫‪۱‬‬
‫همیشه تـه خهی‬ ‫از شاش تـه بهی‬
‫جها‬
‫یا ناله جانسوز زرتشتی ایران دوستی بود وکه در زیر فشار رن ‪‌،‬‬
‫یوکرد وکه یک دست خدایی از بآستین غیب بربآید‬
‫و شکنج‪‌،‬هها بآرزو م ‪‌،‬‬
‫و وکشور را از چنگ تازیان برهاند و به انتظار ایپپن موعپپود غیپپبی بپه‬

‫گوینده این ترانه ‪ ،‬ابوالینبقی عبا س بن طرخان با یحپپی برمکپپی و پسپپرانش‬ ‫‪۱‬‬
‫فضل و جعفر معاصر و مربوط بوده است ‪ .‬قطعه فپپوق در وکتپپاب المسپپالک و‬
‫الممالک ابن خرداذبه نقل شپپده )ص ‪۲۶‬ک ( ایپپن قطعپپه را اولیپپن بپپا مرحپپوم‬
‫عبا س اقبال طی مقال‪‌،‬های منتشپپر وکپپرده اسپت ‪ .‬رک‪ :‬مجلپپه مهپپر سپپال اول‬
‫شماره ‪. ۱۰‬‬
‫زبان گمشده ‪۱۸۹ /‬‬

‫یسرود‪:‬‬
‫زبان پهلوی م ‪‌،‬‬

‫کی باشد که پیکی آید از هندوستان‬

‫‪۱‬‬
‫که آمد آن شاه بهرام از دوده کیان‬

‫کش پیل هست و هــزار و بــر سراســر هســت‬

‫پیلبان‬

‫که آراسته درفش دارد به آیین خسروان‬

‫پیش لشکر برند با سپاه سرداران‬

‫مردی گسیل‪ ۲‬باید کردن زیرک ترجمان‬

‫که رود و بگوید به هندوان‬

‫یها‬
‫»شاه بهرام از دوده وکیاند « پادشاه موعودی است وکپه بپه اعتقپاد زرتشپت ‪‌،‬‬ ‫‪۱‬‬
‫مقارن ظهور هوشپپیدر پدیپپد خواهپد بآمپد ‪ .‬او را در بهمپن یشپت ‪ ،‬بپپه قلپپب‬
‫یاش ارجمند و برازنده است خواند‪‌،‬هاند ‪ .‬گوینپپد ایپپن بهپپرام‬
‫ورجاوند وکه معن ‪‌،‬‬
‫ورجاوند در بآن روزگار زمام پادشاهی به دست گیرد و چون به سی سپپالگی‬
‫رسد لشکر از چین و هند فراز بآورد و بپپه بلپپخ یپپا بهپپرود شپپتابد و پیپپروزی‬
‫شگرف یابد و ایران بآبادان وکند ‪ .‬رک‪ :‬متپپون پهلپپوی‪ :‬وسپپت ترجمپپه بهمپپن‬
‫یشت )فصل ‪ ۱۴ – ۳‬به بعد ص ‪۲۲۱‬ک ( و پورداود‪ :‬سوشیانس ‪.‬‬
‫این وکلمه را بیلی »بشیرد « و مرحوم هدایت »بصیرد « خوانپپده اسپت ‪ ،‬صپپور ت‬ ‫‪۲‬‬
‫بتر است ‪.‬‬
‫فوق وکه قرائت مرحوم بهار است ظاهر ًا مناس ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۱۹۰‬دو قرن سکو ت‬

‫که ما چه دیدیم از دشت تازیان‬

‫با یک گروه دین خویش پراکندند‪ ،‬و برفت‬

‫شاهنشاهی ما به سبب ایشان‬

‫چون دیوان دین دارند‪ ،‬چون سگ خورند نان‬

‫بستانند پادشاهی خسروان‬

‫نه بهتر بمردی‪ ،‬بلکه به افسوس و ریشخند‬

‫بستدند به ستم از مردمان‬

‫زن خواسته شیرین‪ ،‬باغ و بوستان‬

‫‪۱‬‬
‫جزیه برنهادند و پخش کردند بر سران‬

‫با اسلیک‪ ۲‬بخواستند ساوگران‬

‫عبار ت »جزیه برنهادنپپد و پخپپش وکردنپپد بپپر سپپراند « را فقپپره ذیپپل روشپپن‬ ‫‪۱‬‬
‫یوکند‪ :‬در بآغاز فتح ‪ ،‬عاملن خلیفه در سواد بر هر سر ‪ ،‬ماهانه چهپپار درهپپم‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یگفتنپپد‬
‫یوکردند و دهقان قریه را م ‪‌،‬‬
‫ینهادند ‪ ،‬و اهل قریه را شماره م ‪‌،‬‬
‫جزیه م ‪‌،‬‬
‫وکه قریه تو فلن مقدار باید جزیه بپردازد ‪ ،‬بروید بآن را در بیپپن قپپوم توزیپپع‬
‫یبآمدند و از دهقان جزیه اهپپل قریپپه‬
‫وکنید ‪ .‬بآنگاه عاملن ‪ ،‬به موسم خویش م ‪‌،‬‬
‫یستاندند ‪.‬‬
‫را م ‪‌،‬‬
‫استاد بیلی این وکلمه را »اصلید « خوانده است و به معنی مال اصپپلی گرفتپپه‬ ‫‪۲‬‬
‫زبان گمشده ‪۱۹۱ /‬‬

‫بنگر تا چه بدی درافکند این دروغ بگیهان‬

‫‪۱‬‬
‫دتر چیزی به جهان…‬
‫که نیست از آن ب ‌‬

‫آهنگ پارسی‬
‫بدین گونه زبان تازی ‪ ،‬با پیام تاز‪‌،‬های وکه از بهشت بآورده بود و با‬
‫یداد ‪ ،‬زبان خسروان‬
‫تیغ بآهیخت‪‌،‬های وکه هر مخالفی را به دوزخ بیم م ‪‌،‬‬
‫و موبپدان و انپدرزگران و خنیپپاگران وکهپن را در تنگنپای خموشپی‬
‫گهپپای مغپپانی‬
‫افکند ‪ .‬با این همه هر چند تران‪‌،‬ههای خسروانی و بآهن ‪‌،‬‬

‫است ‪ .‬اما مرحوم بهار احتمال داده است به معنپپی »عملپپید « باشپپد ‪ ،‬وکپپه بپپه‬
‫موجب برهان قاطع »بعضی جامع‪‌،‬های گویند وکپه مخصپوص گپبران اسپتد « ‪،‬‬
‫یگرفتند ‪.‬‬
‫یعنی با وجود تحمیل عملی باج هم م ‪‌،‬‬
‫بپپرای متپپن پهلپپوی ایپپن قطعپپه رک بپپه متپپون پهلپپوی ‪ ،‬جاماسپپب بآسپپانا‪:‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪ . Jamasp – Asana Pahlavi Texts‬مرحوم بهار در مجله مهر‬
‫سال پنجم و مجله سخن سال دوم و مرحوم صادق هدایت در مجله سپپخن‬
‫سال دوم نیز هر یک ترجم‪‌،‬های ازین متپن انتشپار داده انپد ‪ .‬تپرجم‪‌،‬های هپم‬
‫ازین قطعه به وسیله استاد بیلی به انگلیسی شده است ‪ .‬رک‪:‬‬
‫‪Baily: Zorostrian Problems in the Ninth – century‬‬
‫‪Books. P 195.‬‬
 ‫‪ / ۱۹۲‬دو قرن سکو ت‬

‫در برابر بآهنگ قربآن و بانگ اذان خاموشپپی گزیپپد لیکپپن نغم‪‌،‬ههپپای‬
‫کانپپدک بپپر حپپدیهای تازیپپان برتپپری‬
‫دلکش و شورانگیز پارسی اند ‪‌،‬‬
‫نهپپای‬
‫یافت و موسیقی و بآواز پارسی به اندک زمپپان فراخنپپای بیابا ‪‌،‬‬
‫یامیه در مکپپه و‬
‫عرب را نیز درنوشت و فروگرفت ‪ .‬هم از بآغاز عهد بن ‪‌،‬‬
‫مدینه و شام و عراق ‪ ،‬بسا وکنیزوکان خواننده و بسا غلمان خنیاگر به‬
‫نهایی‬
‫یوکردنپد ‪ .‬در وکتپاب اغپانی داسپتا ‪‌،‬‬
‫گهای فارسپی ترنپم م ‪‌،‬‬
‫بآهن ‪‌،‬‬
‫یدهد تازیان تا چه حد شیفته بآهنگهپپای دلپپپذیر‬
‫هست وکه نشان م ‪‌،‬‬
‫مترین‬
‫پارسی بود‪‌،‬هاند ‪ .‬دربپپاره سپپعید بپپن مسپپجح وکپپه یکپپی از قپپدی ‪‌،‬‬
‫خنیاگران عرب در روزگار معاویه بود ‪ ،‬بآورد‪‌،‬هاند وکه بآوازهای خپپویش‬
‫یساخت ‪ .‬از جمله نوشت‪‌،‬هاند وکه وی بپپر‬
‫گهای ایرانی م ‪‌،‬‬
‫را از روی بآهن ‪‌،‬‬
‫گروهی از ایرانیان وکه در وکعبه به وکار گپپل مشپپغول بودنپپد گذشپت ‪.‬‬
‫یوکردنپپد شپپنید و‬
‫نها در هنگام وکپپار بپپدان ترنپپم م ‪‌،‬‬
‫بآوازهایی را وکه بآ ‪‌،‬‬
‫چیزهایی بدان شیوه به تازی ساخت وکه نزد تازیپپان بپپس مطبپپوع و‬
‫دلپذیر افتاد ‪ .‬همچنین روایت وکرد‪‌،‬هاند وکپپه ایپپن سپپعید بپپن مسپپجح‬
‫نخست بند‪‌،‬های بود ‪ .‬روزی بآوازی پرشور و دلپذیر خواند ‪ .‬خپپواج‪‌،‬هاش‬
‫چون بآن بآواز بشنید بپسندید و از او پرسید وکپپه ایپپن بآواز را از وکجپپا‬
‫بآموختی ؟ ابن مسجح پاسخ داد این بآهنگپی پارسپی اسپت وکپه مپن‬
‫شنید‪‌،‬هام و بآن را به تازی نقل وکرد‪‌،‬هام ‪ .‬خواجه را بسیار خوش بآمپپد و‬
‫او را بآزاد وکپپرد ‪ .‬او نیپپز در مکپپه مانپپد و بپپه خنیپپاگری پرداخپپت ‪.‬‬
‫زبان گمشده ‪۱۹۳ /‬‬

‫بهپپا بآورد‪‌،‬هانپپد و از همپپه‬

‫نهای دیگر نیز از ایپپن گپپونه در وکتا ‪‌،‬‬
‫داستا ‪‌،‬‬
‫یبآید وکه موسیقی و بآواز پارس پی ‪ ،‬هپپم از بآغپپاز وکپپار‬
‫نها چنین بر م ‪‌،‬‬
‫بآ ‪‌،‬‬
‫اعراب را سخت شیفته خویش داشته بود ‪ ۱.‬البته ذوق به بآهن ‪‌،‬‬
‫گهپپای‬
‫یانگیخ پت ‪.‬‬
‫نهای پارسی را نیپپز در تازیپپان بپپر م ‪‌،‬‬
‫پارسی ‪ ،‬ذوق به زبا ‪‌،‬‬
‫کانپپدک در تران‪‌،‬ههپپا و نغم‪‌،‬ههپپایی وکپپه شپپاعران تپپازی گپپوی‬
‫اند ‪‌،‬‬
‫یسرودند الفاظ و تروکیبا ت و حتی جمل‪‌،‬ههپپا و مصپپر‪‌،‬عهای پارسپپی‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یشد ‪ .‬در سخنان ابونوا س ‪ ،‬و در اشعاری وکه برخی معاصپپران‬
‫تکرار م ‪‌،‬‬
‫او سرود‪‌،‬هاند ازین الفاظ و مصر‪‌،‬عهای فارسی بسیار هست ‪.‬‬

‫اینک یک نمونه وکوتاه‪:‬‬

‫لـلـخندریس العقار‬ ‫یا غاسل الطرجهار‬

‫‪۲‬‬
‫بده مرا یک باری‬ ‫یا نرجسی و بهاری‬
‫نهای وکوتاه و ساده ‪ ،‬غالب پ ًا بپپرای بز‪‌،‬مهپپای‬
‫این گونه اشعار ‪ ،‬با وز ‪‌،‬‬
‫یشده است و حکایت از رواج موسپپیقی و بآواز و زبپپان‬
‫طرب گفته م ‪‌،‬‬
‫یبآید وکه‬
‫فارسی در مجالس تازیان دارد و از این گونه فارسیا ت ‪ ،‬بر م ‪‌،‬‬
‫گهای شورانگیزی وکه با بآن همراه بوده‬
‫زبان فارسی با نغم‪‌،‬هها و بآهن ‪‌،‬‬
‫فجر السلم ‪ ،‬ج ‪ ۱‬ص ‪. ۱۴۳‬‬ ‫‪۱‬‬
‫طرجهار‪ :‬قدح شرب ‪ .‬در باب فارسیا ت ابونوا س رجوع شپپود بپپه مقپپاله بآقپپای‬ ‫‪۲‬‬
‫مجتبی مینوی‪ :‬مجله دانشکده ادبیا ت )تهرانک ( سال اول شماره ‪. ۳‬‬
 ‫‪ / ۱۹۴‬دو قرن سکو ت‬

‫است در مجالس اهل طرب قبول تمام داشته است ‪.‬‬

‫از اینها گذشپپته ‪ ،‬هیپپچ شپپک نیسپپت وکپپه سپپرودها و تران‪‌،‬ههپپای‬

‫فارسی ‪ ،‬مانند دور‪‌،‬ههای پیشین همچنان رواج و رونق خود را داشت ‪.‬‬
‫نهای پهلوی و سغدی دری و خپپوارزمی در دسپپتگاه دیپپن و‬
‫اگر زبا ‪‌،‬‬
‫حکومت در برابر زبان تازی شکست خورده بود نپپزد عپپامه هروکپپدام ‪،‬‬
‫همچنان رواج و رونق خود را داشت ‪ .‬در هر شهری عپپامه مپپردم بپپه‬
‫یگفتند ‪ .‬تران‪‌،‬هها و سپپرودها و افسپپان‪‌،‬هها و‬
‫همان زبان دیرین سخن م ‪‌،‬‬
‫لها همان بود وکه در قدیم بود ‪.‬‬
‫مت ‪‌،‬‬

‫خها نمون‪‌،‬ههایی هست ‪ .‬نوشپپت‪‌،‬هاند وکپپه‬

‫از این گونه تران‪‌،‬هها در تاری ‪‌،‬‬
‫وقتی سعید بن عثمان ‪ ،‬از جانب معاویه فرمانروایی خراسان یپپافت و‬
‫به بآن سوی جبحون رفت و بخارا بگشود با خاتون بخارا وکه وکارهپپای‬
‫نها دوستی پدید بآمد و‬
‫شهر همه بر دست او بود صلح وکرد و میان بآ ‪‌،‬‬
‫خاتون برین عرب شیفته گشت و مردم ‪ ،‬به زبان بخارایی درین بپپاره‬
‫سرود‪‌،‬هها ساختند نمون‪‌،‬های از این سپپرودهایی وکپپه در بپپاب سپپعید و‬
‫خاتون بخارا گفت‪‌،‬هاند بدست نیست و جای دریغ است ‪ ۱.‬امپپا یپپک دو‬

‫یرفپپت نشپپانی از بآن‬

‫تاریخ بخارا ص ‪ . ۴۸‬از این سرود اهل بخارا وکه گمان م ‪‌،‬‬ ‫‪۱‬‬
‫در دست نیست دو پاره را بنده در یک رسپپاله عربپپی وکهنپپه یپپافت‪‌،‬هام ‪ .‬بپپرای‬
‫تفصیل داستان و اصل بآن دو پاره رجوع شود به مقپاله مپن در مجلپه یغمپا‬
‫زبان گمشده ‪۱۹۵ /‬‬

‫نمونه از این گونه سخنان باقی است و از بآن جمله ترانپپه یزیپپد بپپن‬
‫مفرغ و حراره وکودوکان بلخ نقل وکردنی است ‪.‬‬

‫ترانک‌های در بصره‬
‫داستان یزید بن مفرغ و تران‪‌،‬های وکه او در هجو ابپپن زیپپاد گفتپپه‬
‫است شهرتی خاص دارد ‪ .‬نوشت‪‌،‬هاند وکه وقتی عبپپاد بپپن زیپپاد ‪ ،‬بپپرادر‬
‫عبیدالله معروف در روزگار خلفپپت یزیپپد بپپن معپپاویه بپپه حکپپومت‬
‫سیستان منصوب گشت یزید بن مفرغ ‪ ،‬وکه شاعری نامدار بود نیز بپپا‬
‫او همراه گشت اما در سیستان عباد در نگهداشت او چندان نکوشید‬
‫نگونه وکه لزم بود عنایت نکرد ‪ .‬یزید برنجید و او را بآشپپکار و‬
‫و بدو بآ ‪‌،‬‬
‫پنهان بنکوهید و ناسزا گفت ‪ .‬عباد او را به زندان وکرد و یزید چون از‬
‫یرسید پسران زیاد را‬
‫زندان بگریخت به عراق و شام رفت و هر جا م ‪‌،‬‬
‫یوکپپرد عبیپپدالله او را‬
‫نهپپا ظپپن م ‪‌،‬‬
‫ینکوهید و در نسپپب و شپپرف بآ ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫بگرفت و به زندان انداخت و با او سخت بد رفتاری بآغاز نهپپاد ‪ .‬روزی‬
‫فرمان داد تا نبیپپذ بپپا گیپپاهی »شپپبرمد « نپپام وکپپه اسپپهال بآورد بپپدو‬
‫بنوشانیدند ‪ .‬تا در مستی و نزاری طبیعت او نیز روان شد پپپس از بآن‬

‫سال ‪ ۱۱‬شماره ‪. ۷‬‬

 ‫‪ / ۱۹۶‬دو قرن سکو ت‬

‫گرب‪‌،‬های و خووکی و سگی با او در یک بند وکشیدند و بدین حال او را‬

‫یگردانیدند و وکودوکان بصره در قفپپای او‬
‫در بصره ‪ ،‬به وکوی و برزن م ‪‌،‬‬
‫یزدنپپد و‬
‫یدیدند و فریپپاد م ‪‌،‬‬
‫افتاده بودند و بآنچه را از او همی رفت م ‪‌،‬‬
‫یگفتند این شیست ؟ – و او نیز به فارسی م ‪‌،‬‬
‫یگفت‪:‬‬ ‫به فارسی م ‪‌،‬‬

‫آبست و نبیذست‬

‫و عصارات زبیب است‬

‫و دنبه فربه و پی است‬

‫وسمیه روسبیذست‬
‫یگفتند در روزگار جپپاهلیت عپپرب از‬
‫وسمیه نام مادر زیاد وکه م ‪‌،‬‬
‫روسبیان بوده است ‪ ۱.‬این ترانه ‪ ،‬نمون‪‌،‬های اسپپت از بآنچپپه دریپپن دوره‬
‫یخواند‪‌،‬هاند و با بآنکپپه خواننپپده و‬
‫وکودوکان بصره ‪ ،‬در چنین مواردی م ‪‌،‬‬
‫گوینده خود عربست ظاهر ًا طول اقامت در بلد ایران زبان فارسی به‬
‫او بآموخته است و به هر حال این چنپپد وکلمپپه نمپپون‪‌،‬های از بآوازهپپا و‬

‫رک‪ :‬تاریخ سیستان ص ‪ ، ۹۶‬طبقا ت الشعراء ابن قتیبه ص ‪ – ۲۱۰‬اغپپانی ج‬ ‫‪۱‬‬

‫‪ – ۱۷‬و طبری سلسله ‪ ۲‬ص ‪ ۳ – ۱۹۲‬و همچنیپپن مقپپاله »قپپدیمی تریپپن‬
‫شعر فارسید « مرحوم قزوینی در بیست مقاله ج ‪ ۱‬طبپپع تهپپران ص ‪ – ۳۴‬و‬
‫این حکایت را اول بار موحوم قزوینی درین مورد نقل وکرده است ‪.‬‬
‫زبان گمشده ‪۱۹۷ /‬‬

‫تران‪‌،‬ههای مردم بصره است ‪ ،‬در دور‪‌،‬های وکه هنوز فقط نزدیپپک چهپپل‬
‫یگذشت ‪ .‬و از این حیث در تاریخ زبان ایپپران‬
‫سال از سقوط مدائن م ‪‌،‬‬
‫اهمیت دارد ‪.‬‬

‫سرود در بلخ‬
‫اما ترانه وکودوکان بلخ ‪ ،‬داستانی دیگر دارد ‪ .‬در سال ‪ ۱۱۹‬هجری ‪،‬‬
‫سردار عرب ‪ ،‬اسد بن قسری از خراسان به جنپپگ ختلن رف پت ‪ .‬امپپا‬
‫جهپای بسپیار وکپه دیپد ‪ ،‬و ناوکپام‬
‫وکپاری از پیپش نپبرد و پپس از رن ‪‌،‬‬
‫بازگشت ‪ .‬چون درین بازگشت به بلخ رسید ‪ ،‬مردمان بلپپخ در حپپق او‬
‫سرودها گفتنپد ‪ ،‬طعن‪‌،‬هبآمیپز و تلپپخ ‪ ،‬بپه فارسپی وکپپه وکودوکپپان شپهر‬
‫یخواندند و ایپپن از وکهن‪‌،‬هتریپپن سپپرودهای وکودوکپپان اسپپت وکپپه در‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یخواندند‪:‬‬
‫خها بآمده است ‪ .‬م ‪‌،‬‬
‫تاری ‪‌،‬‬

‫از ختلن آمدیه‬

‫برو تباه آمدیه‬

‫آباره باز آمدیه‬

 ‫‪ / ۱۹۸‬دو قرن سکو ت‬

‫‪۱‬‬
‫خشک و نزار آمدیه‬
‫ازین پس ‪ ،‬دیگر ‪ ،‬تا پایان قرن دیگر هیچ صدایی درین تیرگپپی و‬
‫خموشی انعکا س نیافت و هیچ سرودی و زمپپزم‪‌،‬های برنیامپپد وکپپه بآن‬
‫سکو ت سرد بآهنین را بشکند ‪ .‬زبان عامه فارسی دری بود ‪ ،‬و در نهان‬
‫یشد ‪ .‬اما بپپه زبپپان‬
‫بهای دینی و وکلمی به پهلوی نوشته م ‪‌،‬‬
‫نیز ‪ ،‬وکتا ‪‌،‬‬
‫دری بآشکارا نه شاعری سرودی گفت و نه گویند‪‌،‬های وکتابی وکرد ‪ .‬بپپاز‬
‫نزدیک یک قرن انتظار لزم بود تپپا ذوق و قریحپپه خپپاموش ایرانپی ‪،‬‬
‫»زبان گمشدهد « خویش را بیاید و بدان نغم‪‌،‬ههای شیرین جاوید خود‬
‫را بآغاز وکند ‪.‬‬

‫رک‪ :‬طبری ‪ ،‬حوادث سال ‪ – ۱۰۸‬همچنین رک‪ :‬قدیمی ترین شپعر فارسپی‬ ‫‪۱‬‬
‫در بیست مقاله قزوینی وکه حکایت فوق از بآنجا نقل شده است ‪.‬‬
 ‫‪۵‬‬

‫درفش سیاه‬

‫بامداد رستاخیز‬
‫یتپپوان بآغپپاز رسپپتاخیز ایپپران‬
‫خروج سیا‪‌،‬هجامگان ابومسپپلم را م ‪‌،‬‬
‫شمرد ‪ .‬نهضت این سیا‪‌،‬هجامگان از خشم و نفر ت نسبت به مروانیپپان‬
‫یگرفت ‪ .‬اگر شور وطنپی و احساسپا ت قپومی و ملپی‬
‫و عربان مایه م ‪‌،‬‬
‫محرک این قپوم نبپود لمحپاله نفپر ت از سپتمکاران عپپرب در ایپپن‬
‫یبآمد ‪ .‬بآل عبا س ‪ ،‬وکپپه از اواخپپر‬
‫نهضت و خروج ‪ ،‬سببی قوی بشمار م ‪‌،‬‬
‫یپروردن پد ‪ ،‬از ایپپن حپپس‬
‫یامیپپه بآرزوی خلفپپت در سپپر م ‪‌،‬‬
‫دوران بن ‪‌،‬‬
‫بدبینی و وکین‪‌،‬هتوزی وکه خراسانیان نسبت به عرب داشتند ‪ ،‬اسپپتفاده‬
‫نها را بر ضد خلفت مروانیان بربآغازیدنپپد ‪ ۱.‬از همیپپن راه‬
‫وکردند و بآ ‪‌،‬‬
‫بود ‪ ،‬وکه گویند ‪ ،‬ابراهیم امام وقتی ابومسلم را به خراسان جهت نشپپر‬
‫دعو ت خویش فرستاد بدو نوشت وکپه در خراسپان اگپر بتپپوانی ‪ ،‬هپپر‬
‫یگویپپد بکپپش و از اعپپراب مضپپری وکپپس‬
‫وکسی را به تازی سپپخن م ‪‌،‬‬

‫عیون الخبار ‪ ،‬ج ‪ ۱‬ص ‪. ۲۰۴‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۲۰۰‬دو قرن سکو ت‬

‫برجپپای مگپپذار ‪ ۱.‬از ایپپن سپپخن پیداسپپت وکپپه محپپرک عمپپده ایپپن‬
‫سیا‪‌،‬هجامگان ابومسلم ‪ ،‬دشپپمنی بپپا سپپتمکاران عپپرب بپپوده اسپپت و‬
‫لعبپپا س نیپپز از همیپپن راه بآنپپان را بپپه یپپاری‬
‫ابراهیم امام و سپپایر بآ ‪‌،‬‬
‫خویش واداشت‪‌،‬هاند ‪ .‬اما اینکه درین نهضت داعیه مذهبی اثپری قپوی‬
‫یبآید ‪ .‬در هپپر حپپال ‪ ،‬محقپپق اسپپت وکپپه‬
‫داشته باشد به نظر مشکل م ‪‌،‬‬
‫ابومسلم و یاران او ‪ ،‬از نصر ت و تأیید عباسیان ‪ ،‬جز برانداختن مپپروان‬
‫یبآید وکه اگر ابومسلم وکشته‬
‫غرض دیگر نداشت‪‌،‬هاند و مشکل به نظر م ‪‌،‬‬
‫ییافتنپپد دولپپت و خلفپپت را بپپر‬
‫یشد و سپپیا‪‌،‬هجامگان فرصپپت م ‪‌،‬‬
‫نم ‪‌،‬‬
‫یگذاشتند ‪.‬‬
‫یعبا س باقی م ‪‌،‬‬
‫بن ‪‌،‬‬

‫خهپپا بپپر‬
‫هرچه هست هدف و غرض ابومسلم بپپه درسپپتی از تاری ‪‌،‬‬
‫یبآید ‪ .‬و از ایپپن روی در بپپاب او بیپپن نویسپپندگان اخبپپار اختلف‬
‫نم ‪‌،‬‬
‫یاعتنپپایی‬
‫است ‪ .‬بعضی سعی وکرد‪‌،‬هاند او را شیعه بآل علی فرانمایند ‪ .‬ب ‪‌،‬‬
‫او را نسبت به منصور نیز ‪ ،‬وکه سرانجام مپپوجب هلوکتپپش گشپپت ‪ ،‬از‬
‫یبآید ایپپن پنپپدار را بپپه‬
‫یدانند ‪ .‬اما بآنچه از قراین برم ‪‌،‬‬
‫همین رهگذر م ‪‌،‬‬
‫یوکند ‪ .‬رضایت و حتی اقپپدام او در قتپپل ابوسپپلمه خلل‬
‫سختی رد م ‪‌،‬‬
‫وکه به تشیع متهم بود ‪ ،‬نیز تا اندازه زیادی احتمال شیعی بپپودنش را‬
‫یوکند ‪ .‬بآیا ابومسلم تمایل ت زردشتی داشپپته اسپپت ؟ دریپپن‬
‫ضعیف م ‪‌،‬‬

‫ابن ابی الحدید ‪ ،‬ج ‪ ۱‬ص ‪. ۳۰۹‬‬ ‫‪۱‬‬

‫درفش سیاه ‪۲۰۱ /‬‬

‫باب جای اندیشه هست ‪ .‬با بآنکه در تبار و نژاد او اختلف وکرد‪‌،‬هاند؛ با‬
‫بآنکه او را بعضی ژُوکرد و بعضی عرب نوشت‪‌،‬هاند ‪ ،‬از خلل روایا ت خپپوب‬
‫پیداست وکه ایرانی بوده است ‪ .‬نامش را بهزادان و نام پدرش را ونداد‬
‫هرمزد ضبط وکرد‪‌،‬هاند ‪ .‬نسبت نام‪‌،‬های وکه برایش نوشت‪‌،‬هاند ‪ ،‬او را از نژاد‬
‫یوکند ‪ .‬بعضپپی نیپپز‬
‫شیدوش پسر گودرز یا رهام پسر گودرز معرفی م ‪‌،‬‬
‫او را از فرزندان بزرگمهر بختگان شپپمرد‪‌،‬هاند ‪ .‬زنپپدگی وکپپودوکی او در‬
‫تاریکی پندارها و افسان‪‌،‬هها فرو رفتپپه اس پت ‪ .‬افسپپان‪‌،‬هها او را خپپان‪‌،‬هزاد‬
‫عیسی بن معقل عجلی شمرد‪‌،‬هاند و شاید تصور شیعی بودنش نیز از‬
‫همین جا سرچشمه گرفته باشد ‪ .‬در ابومسلم نام‪‌،‬ههای عهد صپپفوی ‪،‬‬
‫نسبت او را به اولد علپی رسپانید‪‌،‬هاند و ایپن همپه قطعپ ًا مجعپول و‬
‫ساختگی است ‪ .‬نکته اینجاست ‪ ،‬وکه علقپپه بپپه ایپپران و بآییپپن قپپدیم‬
‫یبآید وکه هر نسپپبی و‬
‫ایران ‪ ،‬به طوری وکه وکرد‪‌،‬هها و گفت‪‌،‬ههای او بر م ‪‌،‬‬
‫یدهد ‪ .‬وکوششی وکه‬
‫نگونه را سست و ضعیف جلوه م ‪‌،‬‬
‫هر پنداری از ای ‪‌،‬‬
‫یبآید وکه برای‬
‫او را در برانداختن بهافرید و پیروان وی وکرد به نظر م ‪‌،‬‬
‫مجوسپپان بیپپش از مسپپلمانان سپپودمند بپپوده اسپپت ‪ .‬همپپدردی‬
‫تانگیزی وکه در فاجعه پسر سنباد ‪ ،‬در نیشابور به زیپپان عربپپان‬
‫شگف ‪‌،‬‬
‫شها و‬
‫نشپپان داد از علقپپه او بپپه بآییپپن گپپبران حکپپایت دارد شپپور ‪‌،‬‬
‫یهایی را نیز وکه وکسانی چون سپپنباد و اسپپحاق تپپرک بپپرای‬
‫سروکش ‪‌،‬‬
‫خونخواهی او برپا وکردند بعضی گپپواه ایپپن دانسپپت‪‌،‬هاند وکپپه ابومسپپلم‬
 ‫‪ / ۲۰۲‬دو قرن سکو ت‬

‫ظاهر ًا به بآیین مجو س تمایل و پیوندی داشته است ‪.‬‬

‫آشفتگی اوضاع‬
‫در هر حال شک نیست وکه ابومسلم ایرانی بوده است ‪ .‬شاید هپپم‬
‫یورزیپپده اسپت ‪ .‬امپپا در‬
‫بپه بآییپپن دیریپپن خپپویش علق‪‌،‬های تمپپام م ‪‌،‬‬
‫سرزمین خویش ‪ ،‬همه جا با بیداد و بآزار مروانیان روبرو بپپوده اس پت ‪.‬‬
‫یدیپپده اسپپت وکپپه از بیپداد و‬
‫خراسان و عراق دیار نیاوکان خپپود را م ‪‌،‬‬
‫جفای تازیان عرضپپه ویرانپپی و پریشپپانی گشپپته اس پت ‪ .‬بآشپپفتگی و‬
‫شوریدگی روزگپاری را وکپه در بآن مشپتی فرومپایه قپدر ت و شپکوه‬
‫یدیپپده اسپپت و دریپپغ‬
‫خدایان یپپافته بود‪‌،‬هانپپد بپپه چشپپم خپپویش م ‪‌،‬‬
‫یخورده است ‪ .‬نومیدی و واماندگی مردم ایپپران را وکپپه هپپر روز بپه‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یشد‪‌،‬هاند و به بآرزوی خویش‬
‫بوی رهایی با هر حادثه جویی همراه م ‪‌،‬‬
‫یشپپده‬
‫ینگریسپپته اسپپت و متپپأثر م ‪‌،‬‬
‫یرسید‪‌،‬هاند به دیده عپپبر ت م ‪‌،‬‬
‫نم ‪‌،‬‬
‫یها‬
‫یها و سرگشتگ ‪‌،‬‬
‫است ‪ .‬حق بآن است وکه تاریخ روزگار او از پریشان ‪‌،‬‬
‫نیز از درو‪‌،‬غها و تزویرهپپا بآوکنپده بپپود ‪ .‬دنیپپای او دنیپپایی بپود وکپه از‬
‫بها و دردها مشحون بود ‪.‬‬
‫بآشو ‪‌،‬‬

‫بآرزوهای شریف مرده بود و بآرا و عقاید همه جا رنگ تزویر و ریا‬
‫درفش سیاه ‪۲۰۳ /‬‬

‫داشت ‪ .‬دین بهان‪‌،‬های بود وکه زیان وکسانی از پی سود خویش بجویند ‪.‬‬
‫بآن سادگی و بآزادگی ‪ ،‬وکه اسلم هدیه بآورده بود ‪ ،‬در دولت مروانیپپان‬
‫جای خود را به ستمکاری و جهانجویی داده بود ‪ .‬هر روز ‪ ،‬در عراق و‬
‫یبآمد و دعو ت تپپاز‪‌،‬های‬
‫یها ‪ ،‬فرقه تاز‪‌،‬های بوجود م ‪‌،‬‬
‫خراسان و دیگر جا ‪‌،‬‬
‫یها ظهپپور امپپام خپپود را وکپپه در وکپپوه رضپپوی‬
‫یگشت ‪ .‬وکیسان ‪‌،‬‬
‫بآغاز م ‪‌،‬‬
‫یها ‪ ،‬با تیغ وکشپپیده‬
‫یوکشیدند ‪ .‬خارج ‪‌،‬‬
‫یپنداشتند ‪ ،‬انتظار م ‪‌،‬‬
‫زند‪‌،‬هاش م ‪‌،‬‬
‫نه همان عمال حکومت ‪ ،‬وکه مال و جپپان مسپپلمانان را نیپپز همپپواره‬
‫یوکردند ‪ .‬و مرجئه به پا س حرمپپت خلفپا ‪ ،‬قفپپل سپپکو ت بپپر‬
‫تهدید م ‪‌،‬‬
‫ینهادند و به شیوه شکاوکان از هرگونه داوری در باب وکردار و‬
‫دهان م ‪‌،‬‬
‫ضهپپا و‬
‫یامی په ‪ ،‬بپپه سپپبب غر ‪‌،‬‬
‫یزدند ‪ .‬دولت بن ‪‌،‬‬
‫رفتار ستمکاران تن م ‪‌،‬‬
‫فها وکه پدید بآمده بود ‪ ،‬روی به افپپول داشپت ‪ .‬همپپه احپپزاب و‬
‫اختل ‪‌،‬‬
‫یبآمدنپپد و یپپا خپپود پدیپپد‬
‫همه فرق‪‌،‬هها نیز وکه در این روزها پدیپپد م ‪‌،‬‬
‫بآمده بودند ‪ ،‬جز بدست بآوردن خلفت اندیشپ‪‌،‬های نداشپپتند ‪ .‬خلفپپت‬
‫مهمترین مسأل‪‌،‬های بود ‪ ،‬وکه در بآن روزگار همه جا زبانزد خاص و عام‬
‫یدانستند و خوارج معتقد بودند‬
‫بود شیعیان بآنرا حق فرزندان علی م ‪‌،‬‬
‫یتوانپپد بپپه خلفپپت بنشپپیند ‪ .‬ازیپپن‬
‫وکه هر مسپپلمان پرهیزگپپاری م ‪‌،‬‬
‫مسلمانان پرهیزگار نیپپز هپپر روزی عپپد‪‌،‬های در هپپر گوشپپه از وکشپپور‬
‫یبآمدند ‪.‬‬
‫مسلمانی پدید م ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۲۰۴‬دو قرن سکو ت‬

‫ابومسلم‬
‫در چنین روزگاری بود ‪ ،‬وکه ابومسلم فرصت نهضپپت یپپافت ‪ .‬ایپپن‬
‫نها گون‪‌،‬هگون بآورد‪‌،‬هاند ‪ .‬پیش از ایپپن‬
‫ابومسلم وکه بود ؟ در باب او سخ ‪‌،‬‬
‫نیز ‪ ،‬در باب او اشارتی رفت ‪ .‬این قدر هست وکه در باب اصل و تبار او‬
‫مورخان اتفاق ندارند ‪ .‬زادگاه او را نیز اهل خبر هر یک بپپه دگرگپپونه‬
‫یهپپای دیگ پر ‪.‬‬
‫بآورد‪‌،‬هاند ‪ .‬بعضی مرو و بعضی اصفهان و بعضی هم ‪ ،‬جا ‪‌،‬‬
‫به هر حال اعراب و عباسپپیان ‪ ،‬ظپپاهر ًا در بآن زمپپان وی را از مپپوالی‬
‫یشمرد‪‌،‬هاند ‪ .‬گفت‪‌،‬هاند وکه در وکوفه با خاندان عجلی ارتباط داشپپت و‬
‫م ‪‌،‬‬
‫گویا در همان جا بود وکه با بعضی غل ة بآشنا شد و از عقاید و دعاوی‬
‫نها بآگهپپی یپپافت ‪ .‬دربپپاره اوایپپل احپپوال او ‪ ،‬در ابومسپپلم نام‪‌،‬ههپپا و‬
‫بآ ‪‌،‬‬
‫یتپپوان‬
‫خها ‪ ،‬چندان افسانه بآورد‪‌،‬هاند وکپپه حقیقپپت را هیپپچ در نم ‪‌،‬‬
‫تاری ‪‌،‬‬
‫یافت ‪ .‬در هر حال به قولی یک چند در وکودوکی و جوانی حرفه زیپپن‬
‫یساخت ‪ .‬قولی دیگپپر هسپپت‬
‫یبآموخت و زین و ساز اسب م ‪‌،‬‬
‫سازان م ‪‌،‬‬
‫یبرد و بسا وکپپه‬
‫وکه روستایی بود و در خدمت خاندان عجلی به سر م ‪‌،‬‬
‫یرفپت ‪ .‬بپپاری از بآغپپاز زنپپدگی او‬
‫با ستوران از دیهی به دیه دیگپپر م ‪‌،‬‬
‫اطلع بسیار در دست نیست ‪ .‬این قدر معلوم است وکه در سپپال ‪۱۲۴‬‬
‫هجری نقبای بآل عبا س وکه از خراسان به وکوفه بآمده بودند و بآهنپپگ‬
‫مکه داشتند او را در زندان دیدند ‪ .‬چون از زندان رهایی یپپافت ‪ ،‬نپپزد‬
‫درفش سیاه ‪۲۰۵ /‬‬

‫یعبپپا س بپپود و دریپپن هنگپپام بآرزوی خلفپپت‬

‫ابراهیم امام ‪ ،‬وکه از بن ‪‌،‬‬
‫یداشت رفت ‪ .‬ابراهیم امام ‪ ،‬چون او را بدید و بیازمود ‪ ،‬بپسپپندیدش‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یعبا س را ‪ ،‬وکه از یپپک چنپپد‬
‫و به خراسان فرستادش تا وکار دعو ت بن ‪‌،‬‬
‫باز دربآنجا بآغاز شده بود ‪ ،‬بر دست گیرد و ابومسلم نیپپز راه خراسپپان‬
‫پیش گرفت ‪ .‬نوشت‪‌،‬هاند وکه در این هنگام نوزده سال بیشتر نداشت ‪.‬‬

‫یرفت ‪ ،‬در نیشابور بپپه وکپپاروان‬

‫مطابق روایا ت وقتی به خراسان م ‪‌،‬‬
‫سرایی فرود بآمد ‪ .‬پس به مهمی بیرون ش پد ‪ .‬در بآن میپپان جمعپپی از‬
‫اوباش نشپپابور درازگپپوش او را دم بریدن پد ‪ .‬چپپون ابومسپپلم بازبآم پد ‪،‬‬
‫پرسید وکه این محل را نام چیست ؟ گفتند بویاباد ‪ .‬ابومسلم گفت اگر‬
‫این بویاباد را گندبآباد نکنم بومسلم نباشم ‪ .‬بعدها چون بپپر خراسپپان‬
‫دست یافت همچنان وکرد وکه گفته بود ‪ . . .‬نیپپز بآورد‪‌،‬هانپپد وکپپه در ایپپن‬
‫سفر؛ ابومسلم روزی بر در خانه یکی از دهقانان خراسان ‪ ،‬فاذوسپپبان‬
‫نام ‪ ،‬رفت و پیام فرستاد وکه خداوند این خانه را بگویید پیاد‪‌،‬های بآمده‬
‫یدارد ‪ .‬فاذوسبان چپپون‬
‫است و از تو شمشیری با هزار دینار چشم م ‪‌،‬‬
‫این پیام بشنید با زن خویش وکه زنی هشیار و فرزانپپه بپپود ‪ ،‬در ایپپن‬
‫باب رای زد ‪ .‬زن گفت تا این مرد بجایی قویدل نباشد چنین گستاخ‬
‫ترا پیام ندهد ‪ .‬فاذوسبان او را شمشیری با هزار دینار بپپداد و بعپپدها‬
‫یهپپا‬
‫چون ابومسلم بر خراسان دست یافت بجپپای بآن دهقپپان نیکوی ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۲۰۶‬دو قرن سکو ت‬

‫وکرد ‪.‬‬

‫باری ابومسلم ‪ ،‬در خراسان نخست دسپپت سپپلیمان بپپن وکپپثیر و‬

‫یارانش را وکه در امر دعو ت رقیب و مدعی او بودند ‪ ،‬وکوتاه سپپاخت و‬
‫سپس به نشر دعو ت پرداخت ‪ ۱.‬و این دعو ت در خراسپپان پیشپپرفتی‬

‫فرجام وکار سلیمان بن وکثیر را ‪ ،‬وکه از نقباء و دعپپا ة عباسپپیان بپپود ‪ ،‬مقریپپزی‬ ‫‪۱‬‬
‫چنین نقل وکرده است وکه وقتی ابوجعفر منصور وکه برادرش ابولعبا س خلیفه‬
‫بود )قبل از خلفتک ( نزد ابومسلم رفت ‪ .‬روزی سلیمان او را گفت وکه بآنچه ما‬
‫خواستیم بآن بود وکه وکار شما راست گپپردد و اوکنپپون خپپدای را سپپپا س وکپپه‬
‫همچنان شد ‪ .‬اینک اگر خواهید تا ما از این پس وکار را از دست ایپپن مسپپلم‬
‫بستانیم ‪ .‬گویند محمد پسپپر سپپلیمان بپپن وکپپثیر از پیپپروان خپپداش بپپود )و‬
‫یبآمد وکه پپپدرش وکپپار دعپپو ت را بپپه‬
‫یهایی دیگر داشتک ( وی را گران م ‪‌،‬‬
‫دعو ‪‌،‬‬
‫ابومسلم فروگذارد )و ازین رو فتن‪‌،‬های در سر وکرده بپپودک ( ‪ .‬ابومسپپلم وکپپه ایپپن‬
‫یدانست ‪ ،‬وقتی وکارها را بر دست گرفت این محمد بن سلیمان را بکشپپت ‪،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫سلیمان بن وکثیر نزد وکفیه رفت و این وکفیه وکسانی بودند وکه سوگند خورده‬
‫بودند تا هیچ مال نستانند و اگر خود حاجت بآید مال خویش نیز انفاق وکنند‬
‫نها وکفی گنپپدم بپپود و ب پس ‪ ،‬و‬
‫تا بدان مزد بهشت یابند و گویند وکه ارزاق بآ ‪‌،‬‬
‫یخواندند ‪ .‬باری ایپپن سپپلیمان وکپپثیر نپپزد وکفیپپه‬
‫نها را وکفیه م ‪‌،‬‬
‫بدین سبب بآ ‪‌،‬‬
‫یبودندک ( و گفت ما بدست خویش جویی بکندیم‬
‫برفت )وکه یاران عباسیان م ‪‌،‬‬
‫یگفپپت ‪،‬‬
‫و دیگری بیامد و بآب در بآن جوی براند و مرادش از دیگپپری وکپپه م ‪‌،‬‬
‫خود ابومسلم بود ‪ .‬چون این سپپخن وکپپه سپپلیمان بپپن وکپپثیر گفتپپه بپپود بپپه‬
‫ابومسلم رسید ‪ ،‬وی را از بآن وکراهیت بآمد و وحشت بیفپپزود و در ایپپن میپپان‬
‫درفش سیاه ‪۲۰۷ /‬‬

‫یهای مروانیان ‪ ،‬خراسان را بیپپش‬

‫یها و تبهکار ‪‌،‬‬
‫تمام داشت ‪ .‬بد رفتار ‪‌،‬‬
‫از هر جای دیگر برای قبپپول دعپپو ت عباسپپیان بآمپپاده وکپپرده بودنپد ‪.‬‬
‫ تها پیپپش از جپپانب امپپام عباسپپیان بپپه خراسپپان‬
‫داعیانی وکه از مد ‪‌،‬‬
‫گسیل شده بودند با هیأ ت و جامه بازگانان در هپپر شپپهر و قپپری‪‌،‬های‬
‫یهپپای‬
‫یخواندنپد و سپخت گیر ‪‌،‬‬
‫یگشتند و مردم را به بیعت وی م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫امرا و سرداران عرب ‪ ،‬وکه از جانب مروانینان ‪ ،‬در خراسان فرمپپانروایی‬
‫یوکردنپپد‬
‫یعبا س را به سختی دنبال و شکنجه م ‪‌،‬‬
‫داشتند و داعیان بن ‪‌،‬‬
‫یبخشید ‪ .‬در اندک زمان از مرو و بخپپارا و سپپمرقند و‬
‫نیز فاید‪‌،‬های نم ‪‌،‬‬

‫ابوتراب داعی و محمد بن علوان مروروذی چند تن دیگر در پیپپش ابومسپپلم‬

‫بیامدند و سلیمان بن وکثیر را متهم وکردند وکه روزی خوش‪‌،‬های انگور سیاه در‬
‫دست داشته است و گفته است خدایا روی ابومسلم را چون این انگور ‪ ،‬سیاه‬
‫گردان و ‪ ‬خونش را بریز ‪ .‬و نیز شهاد ت دادند وکه پسر سلیمان ‪ ،‬خداشی بپپود‬
‫و برنام‪‌،‬های وکه از بآن امام بود بول وکپرد ‪ .‬ابومسپلم یکپی را از بآنپان وکپه بآنجپا‬
‫حاضر بودند ‪ ،‬گفت سلیمان را فروگیر و به خوارزم برسان و ابومسلم هپر وکپه‬
‫را خواستی به قتل بآورد و در حق او چنین گفتی و بدین گونه ‪ ،‬سلیمان بپپن‬
‫وکثیر را هلک وکرد ‪.‬‬
‫برای متن این روایت وکه از وکتپپاب المقفپپی الکپپبیر مقریپپزی ‪ ،‬نسپپخه خطپپی‬
‫وکتابخانه ملی پاریس ‪ ،‬نقل شده است رک‪ :‬وان فلپپوتن ‪ ،‬ص ‪ – ۸۰ – ۷۹‬وان‬
‫یگوید وکه این روایت ‪ ،‬بدین تفصیل در مآخذ دیگر نیست ‪ .‬عبپپاراتی‬
‫فلوتن م ‪‌،‬‬
‫وکه بین پرانتز است جهت روشنی مطلب افزوده شد ‪.‬‬
 ‫‪ / ۲۰۸‬دو قرن سکو ت‬

‫وکش و نخشب و چغانیان و ختلن و مرو رود و طالقپپان تپپا هپپرا ت و‬

‫یامیه به‬
‫پوشنک و سیستان ‪ ،‬همه وکسانی وکه از جور بیداد عاملن بن ‪‌،‬‬
‫یعبا س را به جپپان پپپذیرفتار‬
‫ستوه بآمده بودند دعو ت فرستادگان بن ‪‌،‬‬
‫گشته بودند و در ایپن میپان بپود وکپه ابومسپلم بپا بآن روح گسپتاخ‬
‫نستوده وکین‪‌،‬هجو به خراسان رسید و به نشر دعو ت پرداخت ‪.‬‬

‫انحطاط عرب‬
‫در خراسان وکار او پیشرفت زیپپاد یپپافت ‪ .‬در مپپدتی وکوتپپاه همپپه‬
‫ناراضیان ‪ ،‬همه زجر دیدگان ‪ ،‬همه فریب خوردگان ‪ ،‬در زیپپر لپپوای او‬
‫گرد بآمدند ‪ .‬زیرا وکه رفتار عاملن عرب ‪ ،‬همه را از حکومت مروانیپپان‬
‫به ستوه بآورده بود ‪ .‬گذشپپته از ایپپن در میپپان عریپپان نیپپز سپپتیزه و‬
‫دورویی به شد ت درگرفته بود ‪ .‬در بآن روزگاران ‪ ،‬خراسان جزء بصپپره‬
‫یراند ‪ .‬اما اعرابپپی وکپه ‪ ،‬هنگپپام‬
‫بود و والی بآنجا بر این ولیت فرمان م ‪‌،‬‬
‫فتح اسلم بدین سرزمین بآمده بودند ‪ ،‬هر طایفه در شهری و دیپپاری‬
‫دیگر سکونت داشت و بین این طوایف ‪ ،‬از مرده ریپپگ عهپپد جپپاهلی‬
‫تعصب و اختلف سختی بازمانده بود ‪ .‬چنان وکپپه بنپپی تمیپپم وکپپه از‬
‫طوایف مضری بودند و از بآغاز فتوح ایران به خراسپپان بآمپپده بودنپپد ‪،‬‬
‫درفش سیاه ‪۲۰۹ /‬‬

‫یها وکه یمانی بودند و دیرتر بآمپپده بودنپپد در جنپپگ و‬

‫همواره با ازد ‪‌،‬‬
‫یها درهم افتاده بودند و‬
‫یها و مضر ‪‌،‬‬
‫ستیز بودند ‪ .‬مقارن این ایام یمان ‪‌،‬‬
‫یسوخت ‪ .‬هپپر یپپک از ایپپن دو‬
‫نها م ‪‌،‬‬
‫خراسان در بآتش نفاق و عناد بآ ‪‌،‬‬
‫ینواخت ‪.‬‬
‫یرسید فقط افراد قبیله خود را م ‪‌،‬‬
‫قبیله ‪ ،‬وقتی به حکومت م ‪‌،‬‬
‫مدتی وکه مهلت بن ابپپی صپپفره و فرزنپپدانش در خراسپپان حکپپومت‬
‫یها در اوج قدر ت بودند ‪ .‬چون قتیبه بن مسلم و نصپپر‬
‫یوکردند یمان ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یها تفوق یافتن پد ‪ .‬و ایپپن اختلف‬
‫بن سیار به حکومت رسیدند مضر ‪‌،‬‬
‫ییافت و حکومت به هپپر‬
‫بین اعراب یمانی و مضری همواره فزونی م ‪‌،‬‬
‫یخواست ‪ .‬در شام و عپپراق و‬
‫یرسید دیگری را خوار و زبون م ‪‌،‬‬
‫وکدام م ‪‌،‬‬
‫یها نیز مقارن این اوقا ت عصبیت و اختلف دیریپپن عربپپان‬
‫دیگر جا ‪‌،‬‬
‫تجدید گشته بود و خلفپپای دمشپپق نیپپز دسپپتخوش ایپپن احپپزاب و‬
‫اختلفا ت بودند ‪ .‬در خراسان نصر بن سیار ‪ ،‬وکه خود وضع ثپپابتی نیپپز‬
‫تهای شدید روبرو بود ‪ .‬وقتی فتنه بنی تمیم را وکپپه‬
‫نداشت با مخالف ‪‌،‬‬
‫به یاری حار بن سریج برخاسته بودند ‪ ،‬فرونشاند گرفتار فتنه وکرمانی‬
‫شد ‪ .‬و این اختلف چنپپدان بکشپپید وکپپه دیگپپر هیپپچ یپپک از عهپپده‬
‫فرونشاندنش برنیامدند ‪ ،‬و ابومسلم فرصت نگهداشپت و در روزگپپاری‬
‫وکه اعراب خراسان به هم در افتاده بودند و وکپپس را پپپروای خلفپپت‬
‫نبود وکار خروج خویش را ساز وکرد ‪ .‬هنگامی وکپپه حکپپومت امپپوی در‬
‫خواب غفلت و غپرور ‪ ،‬مسپت رویپای طلیپی خپویش بپود و اعپراب‬
 ‫‪ / ۲۱۰‬دو قرن سکو ت‬

‫یهای قپپبیل‪‌،‬های خپپود بودنپپد‬

‫خراسپپان سپپرگرم سپپتیز‪‌،‬هها و دشپپمن ‪‌،‬‬
‫ابومسلم به دعو ت برخاست ‪ .‬مقارن نهضت سیا‪‌،‬هجامگان او ‪ ،‬نصپپر بپپن‬
‫نها‬
‫سیار سعی وکرد اعراب مضری و یمانی را بآشتی دهد و اختلف بآ ‪‌،‬‬
‫را از میان بردارد ‪ .‬اما وقت گذشته بود ‪ .‬تدبیر و ذوکاو ت ابومسلم مانع‬
‫از بآن گشت وکه بین اعراب توافق نظپپر حاصپپل بآیپپد و هنگپپامی وکپپه‬
‫عربان هنوز سرگرم جدال و نزاع بودند دعو ت او به ثمر رسید ‪.‬‬

‫یبآنکه نام امام خاصی را ذوکپپر‬

‫ابومسلم نخست مردم خراسان را ب ‪‌،‬‬
‫یوکرد‪ ۱‬ای ‪‌،‬‬
‫نگپپونه دعپپو ت را در بآن‬ ‫یهاشم دعو ت م ‪‌،‬‬
‫وکند ‪ ،‬به یکی از بن ‪‌،‬‬
‫یوکردند وکه با هر وکس‬
‫یخواندند ‪ .‬مردم بیعت م ‪‌،‬‬
‫زمان دعو ت به رضا م ‪‌،‬‬
‫یهاشم همگان بر او اتفاق وکردند همداستان باشند ‪ .‬در ایپپن‬
‫وکه از بن ‪‌،‬‬
‫ینویسند در نسب نامه مجعولی‬
‫یرسد ‪ .‬م ‪‌،‬‬
‫مورد نکته جالبی به نظر م ‪‌،‬‬
‫وکه ابومسلم برای خود ساخته بود خویشتن را از خاندان عباسی و از‬
‫یخواند ‪ .‬یکپپی از گناهپپانی وکپپه منصپپور‬
‫فرزندان سلیط بن عبدالله م ‪‌،‬‬
‫برای قتل ابومسلم بهانه خویش وکرد همین نسب نامه بود ‪ .‬این نسب‬
‫نامه را ابومسلم برای چه ساخته بود ؟ شاید برای بآنکپپه اگپپر فرصپپتی‬
‫یتوان‬
‫بدست بآید راه رسیدن به خلفت برای او مسدود نباشد ‪ .‬بآیا نم ‪‌،‬‬
‫تصور وکرد وکه سردار سیا‪‌،‬هجامگان ‪ ،‬در حپپالی وکپپه نسپپب خپپود را بپپه‬

‫ابن خلکان ج ‪ ۱‬ص ‪. ۱۰۴‬‬ ‫‪۱‬‬

‫درفش سیاه ‪۲۱۱ /‬‬

‫یرسانیده است با این گونه دعو ت نهانی ‪ ،‬دعپپو ت‬

‫سلیط بن عبدالله م ‪‌،‬‬
‫یوکوشیده است ؟ دور نیست وکپپه‬
‫به رضا ‪ ،‬برای پیشرفت وکار خویش م ‪‌،‬‬
‫یدیده‬
‫ابومسلم برای انتقام از عرب و احیاء حکومت ایران ‪ ،‬بهتر بآن م ‪‌،‬‬
‫است وکه حکومت را بنام خلفت بدست بآورد ‪ .‬به همیپپن جهپپت بپپود‬
‫وکه منصور ‪ ،‬خلیفه زیرک و هوشیار عباسی ‪ ،‬حپپتی قبپپل از بآنکپپه بپپه‬
‫خلفت برسد ‪ ،‬ازین جپپاه طلپپبی ابومسپپلم نگپپران بپپود و همپپواره در‬
‫ینمود ‪.‬‬
‫هلک او سعی م ‪‌،‬‬

‫باری ابومسلم در خراسان ‪ ،‬به اندک وقتی توانست تمام ناراضیان‬

‫ تها‬
‫یامیه ‪ ،‬وکه از مد ‪‌،‬‬
‫را در زیر لوای خویش جمع بآورد ‪ .‬نهضت ضد بن ‪‌،‬‬
‫پیش در خراسان ریش‪‌،‬های گرفته بود با همت او همه جا نشر یپپافت ‪.‬‬
‫نوشت‪‌،‬هاند وکه در یک روز از شصت دیه ‪ ،‬از دی‪‌،‬ههای حدود مرو ‪ ،‬مپپردم‬
‫به یاری او پیوستند و البته سپپعی و همپپت و تپپدبیر و جلد ت او در‬
‫نشر این دعو ت تأثیر تمام داشت ‪ .‬مردم گروه گروه از هر سوی بپپدو ‪،‬‬
‫یبآوردند ‪ .‬از روزی وکه در قریه سفیدنج ‪ ،‬از قرای مپپرو ‪ ،‬درفپپش‬
‫روی م ‪‌،‬‬
‫سیاه خویش برافراشت تا هفپپت مپپاه بعپپد وکپپه همپپه ناراضپپیان بپپدو‬
‫پیوستند ‪ ،‬به تجهیز سپاه پرداخت ‪ .‬درین مد ت مردم از همه شپپهرها‬
‫و روستاهای خراسان به یاری او برخاسپتند و بپدو پیوسپپتند ‪ .‬وقپتی‬
‫یوکردند عرب جپپز بپپه‬
‫یاران ابومسلم در خراسان بسیج وکار خویش م ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۲۱۲‬دو قرن سکو ت‬

‫یاندیشپپید ‪ .‬در زمسپپتان‬

‫تهای دیریپپن خپپویش نم ‪‌،‬‬
‫ستیز‪‌،‬هها و عصبی ‪‌،‬‬
‫سال ‪ ۱۲۹‬هجری وی دعو ت خویش بآشپپکار وکپپرد و تمپپام دشپپمنان‬
‫یهپپا نیپز ‪ ،‬خلفپت مضپپریان را ‪ ،‬بپه‬
‫یامیه بدو پیوستند ‪ .‬حتی یمان ‪‌،‬‬
‫بن ‪‌،‬‬
‫یاری برخاستند و لیکن بعپدها ‪ ،‬پپس از بآنکپه نهضپت سپیا‪‌،‬هجامگان‬
‫نها را به وکناری نهادند ‪ .‬بیش از همه درین میان‬
‫قوتی تمام گرفت بآ ‪‌،‬‬
‫موالی به بآن نهضت علقه نشپپان دادنپد ‪ .‬در زمپپانی انپپدک ‪ ،‬مپپردم از‬
‫هرا ت و پوشنک و مرو رود و طالقان و مپپرو و نیشپپابور و سپپرخس و‬
‫بلخ و چغانیان و تخارستان و ختلن و وکپپش و نخشپپب بپپه سپپپاه او‬
‫پیوستند ‪.‬‬

‫سیاک‌هجامگان‬
‫»و ابومسلم یاران خویش را بفرمپپود تپپا سپپیاه پوشپپیدند و نپپامه‬
‫نوشت به شهرهای خراسان وکپه جپپامه سپپیاه پوشپپید وکپه مپا سپپیاه‬
‫یامیه است ‪ .‬و مردمان نسپپا و‬
‫پوشیدیم و نزدیک زایل شدن ملک بن ‪‌،‬‬
‫بپاورد و مروالپروذ و طالقپان همپه جپامه سپیاه وکردنپد‪ ۱‬بپه فرمپان‬

‫در باب جامه سیاه و علم سیاه وکه شعر یپپاران ابومسپلم و وکسپو ت عباسپپیان‬ ‫‪۱‬‬
‫بوده است ‪ ،‬جای بحث است وکه اصل بآن چه بوده است ؟ بعضپپی پنداشپپت‪‌،‬هاند‬
‫درفش سیاه ‪۲۱۳ /‬‬

‫ابومسلم ‪ .‬مدائنی گوید وکه جپپامه از بهپپر بآن سپپیاه پوشپپیدند وکپپه در‬
‫عزای زید بن علی بودند و پسرش یحیی ‪ ،‬و خبر درسپت انپدرین بآن‬
‫یامیه جامه سبز پوشپپیدندی و رایپپت سپپبز داشپپتندی و‬
‫است وکه بن ‪‌،‬‬
‫ابومسلم خواست وکه این رسم بگرداند ‪ .‬پس ‪ ،‬به خانه انپپدر غلمپپی را‬

‫وکسو ت و لوای سیاه وکه این جماعت داشت‪‌،‬هاند ‪ ،‬بدان سپپبب بپپوده اسپپت وکپپه‬
‫یامیپه شپهید‬
‫یخواست‪‌،‬هاند ماتم و عزای اولد پیغمپپبر را وکپپه بپه دسپت بن ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫گشته بودند داشته باشند ‪ .‬اما هر چند داستان قصاص بنی عبا س از امویپپان‬
‫و قتل عام بآنها در همان اوایل خلفت سفاح ‪ ،‬و تعزیتی وکه خراسانیان درباره‬
‫زید بن علی و یحیی بن زید بعد از فتح خراسان اقامه وکردند ‪ ،‬حاوکی از ایپپن‬
‫است وکه عباسیان و دعا ة اولین بآنها واقع ًا از اندیشه قصاص خالی نبود‪‌،‬هانپپد و‬
‫در تذوکار این فجایع قصد اقامه تعزیه هم داشت‪‌،‬هاند ‪ ،‬ولیکپپن ایپپن قضپپیه ‪ ،‬در‬
‫ل طپالب الحپق یمپن‪ :‬مجمپل التواریپخ ‪۳۱۷ ،‬ک ( هپپم صپدق‬
‫مورد خوارج )مث ً‬
‫یامیپه ‪ ،‬بسپپا وکپپه علپپم سپپیاه بپپر‬
‫یوکند وکه بآنها نیز در اعلن مخالفت بپپا بن ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یافراشپپت‪‌،‬هاند در صپپورتی وکپپه ظپپاهر ًا چنپپدان علق‪‌،‬های بپپه اولد پیغمپپبر و‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یهاشم نداشت‪‌،‬هاند ‪ .‬حقیقت بآن است وکه علم سیاه ‪ ،‬علم پیغمبر بوده اسپپت‬
‫بن ‪‌،‬‬
‫یافراشپپت‪‌،‬هاند ‪،‬‬
‫یامیه بپپر م ‪‌،‬‬
‫و وکسانی از شیعه یا خوارج وکه بآن را به مخالفت بن ‪‌،‬‬
‫یخواست‪‌،‬هاند مسلمانان را متوجه وکنند وکه حکومت و دولت امپپوی‬
‫در واقع م ‪‌،‬‬
‫از حدود مسلمانی خارج است و مبپپارزه بپپا بآن در حکپپم اعلء رایپپت اسپپلم‬
‫نها رنپپگ سپپیاه را در مقابپپل‬
‫بشمار است ‪ .‬احتمال اینکه عباسیان و شیعه بآ ‪‌،‬‬
‫یامیه بوده است ‪ ،‬چنپپان وکپپه وان فلپپوتن بپپه‬
‫رنگ سپید بآورد‪‌،‬هاند وکه شعر بن ‪‌،‬‬
‫یگوید ‪ ،‬درست نیست ‪ .‬چرا وکه بعد از روی وکار بآمدن عباسیان بود ‪ ،‬وکه‬
‫حق م ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۲۱۴‬دو قرن سکو ت‬

‫بفرمود وکه از هر رنگی جامه بپوشید و عمامه به سر اندر بست ‪ .‬پپپس‬

‫بآخر سیاه پوشید و عمامه سیاه به سر بس پت ‪ .‬ابومسپپلم گفپپت هیپپچ‬
‫تتر از سیاه نیست پس مردان را فرمود وکپپه جام‪‌،‬ههپپا و‬
‫رنگی به هیب ‪‌،‬‬
‫مها سیاه وکردند‪۱‬د « یاران ابومسلم با ایپپن زی و ایپپن جپپامه از هپپر‬
‫عل ‪‌،‬‬
‫سویی به گرد او فراز بآمدند ‪ .‬و وی با این سیا‪‌،‬هجامگان بود وکه مپرو را‬
‫از دست عربان باز گرفت ‪ .‬سپاه او همه جپا سپیاه بپر تپن داشپتند و‬
‫یگفتنپپد و‬
‫چوبدستی سیاه بدست گرفتپپه بودنپپد وکپپه وکپپافر وکپپوب م ‪‌،‬‬
‫خرفسترگن مجوسان را ‪ ،‬با نسبتی وکه در واقع گزند عربان داشت ‪ ،‬به‬
‫یبآورد ‪ ۲.‬این سیا‪‌،‬هجامگان بعضی اسب داشتند و بعضی دیگر‬
‫خاطر م ‪‌،‬‬

‫دشمنان بآنها در هر جا بودند رنگ سپید را شعار خویش وکردند و این رنپپگ‬
‫یامیه اختصاص نداشت ‪.‬‬
‫نیز به بن ‪‌،‬‬
‫برای تحقیقا ت بیشتر در این باب رجوع شود به‪ :‬وان فلوتن ‪ ،‬ص ‪ ۶۳ – ۶۴‬و‬
‫یامیپپه بپپه وسپپیله بنپپی عبپپا س رجپپوع شپپود بپپه‪:‬‬
‫در بپپاب قتپپل عپپام بن ‪‌،‬‬
‫‪ Orientalni Archiv‬ج ‪ ۱۸‬شماره ‪ ، ۳‬سال ‪ ۱۹۵۰‬مقپپاله ‪Moscati‬‬
‫وکه در این باب روایا ت مختلف را جمع و نقد وکرده است ‪.‬‬
‫تاریخ بلعمی ‪ ،‬نسخه خطی ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬
‫خرفستر به معنی حشره است ‪ ،‬علی الخصوص هوام و حشرا ت خپپرد زیانکپپار‬ ‫‪۲‬‬
‫را بدین نام خوانند ‪ .‬جانورانی چون مار و وزغ و سنگ پشت و موش و عقرب‬
‫و مور و ملخ و وکرم و مگس نیز همه از این خرفستران بشمارند و چون ایپپن‬
‫یدانسپپتند ‪ ،‬وکشپپتن و نپپابود وکپپردن بآنهپپا را ثپپواب‬
‫جپپانوران را زیانکپپار م ‪‌،‬‬
‫درفش سیاه ‪۲۱۵ /‬‬

‫یزدنپپد و مپپروان‬
‫بر خر نشسته بودنپپد و بپر خپپران خپپویش بانپپگ م ‪‌،‬‬
‫یوکردند ‪ ۱.‬بآخر مروان ابن محمد وکه خلیفه دمشق بود حمار‬
‫خطاب م ‪‌،‬‬
‫لقب داشت ‪.‬‬

‫بدین گونه ابومسلم ‪ ،‬با سپاهی چنین ‪ ،‬دلور و گستاخ و دست از‬
‫جان شسته ‪ ،‬بپپا پیپروزی بپه مپرو بآمپد و اعپپراب وکپه خپود سپپرگرم‬
‫یفرجام خویش بودند با او برنیامدن پد ‪ .‬از بآنجپپا سپپپاه او‬
‫ستیز‪‌،‬ههای ب ‪‌،‬‬
‫کاندک به همه جپپا پراوکنپپده گشپت و مروانیپپان را در همپه جپا‬
‫اند ‪‌،‬‬

‫یشمرد‪‌،‬هاند ‪ .‬در وکشتن این خرفستران البته همه مزدیسنان مکلف بود‪‌،‬هانپپد‬
‫م ‪‌،‬‬
‫اما تکلیف موبدان و پیشوایان دینی در این باب مووکدتر بپپوده اسپت ‪ .‬در هپپر‬
‫حال روزهای خاصی از فصل تابسپتان بپوده اسپت ‪ ،‬وکپه موبپدان و دیگپران ‪،‬‬
‫یبآمد‪‌،‬هانپد ‪ .‬چوبدسپپتی‬
‫وکشتن و نابود وکردن خرفستران را ‪ ،‬از خپپانه بیپپرون م ‪‌،‬‬
‫یگرفت‪‌،‬هانپپد وکپپه بآن را‬
‫خاص نیز ‪ ،‬با نوک تیز بآهنین در این روزهپپا بدسپپت م ‪‌،‬‬
‫نه اند ‪ .‬به معنی حشپپره وکپپش و خرفسپپتر‬
‫یخوا ‪‌،‬‬
‫خرفسترغن یا خرفسترگن م ‪‌،‬‬
‫زن ‪ .‬با این چوبدستی ها حشرا ت و جانوران زیانکار را چون مور و ملخ و مپپار‬
‫یوکرد‪‌،‬هانپپد و‬
‫و وزغ و عقرب و سنگ پشت ‪ ،‬در مزرعه ها و وکشتزارها دنبال م ‪‌،‬‬
‫یوکشته اند ‪.‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫برای اطلعا ت بیشتر در این بپپاب رجپوع شپود بپه فرهنپگ ایپران باسپتان ‪،‬‬
‫پورداود ‪ ،‬ص ‪ ۱۷۸‬تا ‪ ۲۰۱‬وکه در بآن به تفصیل تمام در باب خرفستر ‪ ،‬سخن‬
‫رفته است ‪.‬‬
‫اخبار الطوال ‪ ،‬ص ‪. ۳۰۷‬‬ ‫‪۱‬‬
 ‫‪ / ۲۱۶‬دو قرن سکو ت‬

‫دنبال وکرد ‪ .‬سیا‪‌،‬هجامگان ابومسلم ‪ ،‬سپس راه عراق را پیپپش گرفتنپد ‪.‬‬
‫سرانجام با وجود مقاومت مروانیان وکوفه تسلیم شد و به خلفت بپپر‬
‫ابولعبا س سفاح ‪ ،‬وکه نخستین خلیفه عباسی بود ‪ ،‬سلم وکرد ‪.‬‬

‫واقعه زاب‬
‫یبآورد ‪ .‬در زاب واقع‬
‫مروان خلیفه ‪ ،‬بآخرین نیروی خود را جمع م ‪‌،‬‬
‫در سرزمین موص پل ‪ ،‬سپپیا‪‌،‬هجامگان بپپا مروانیپپان درافتادنپد ‪ .‬جنگپپی‬
‫هولنپپاک رخ داد ‪ .‬مپپروان گریخپپت و بسپپیاری از سپپپاهیانش هلک‬
‫شدند ‪ .‬نوشت‪‌،‬هاند وکه دریپپن جنپپگ صپپد هپپزار شمشپپیرزن در روکپپاب‬
‫مروان بود ‪ .‬با این همه ‪ ،‬در دفپپاع از جپپان و ملپپک خلیفپپه وکوششپپی‬
‫یوکردند ‪ .‬پیداست وکپپه بپپا چنیپپن سپپپاه از مپپروان چپپه وکپپاری بپپر‬
‫نم ‪‌،‬‬
‫یبآمد ؟ فرار ‪ .‬اما در هنگام فرار نیز »موصلیان جسر بریدند تا مروان‬
‫م ‪‌،‬‬
‫از بآب نگذردد «‪ ۱‬معهذا ‪ ،‬از بآب گذشت و به دمشق و مصر رفت و بآنجا‬
‫وکشته شد ‪ .‬باری واقعه زاب وکپه منتهپپی بپه شکسپت مپروان گشپت‬
‫یامیه را در مشرق پایان داد و بدین گونه بآوردگپپاه وکنپپار‬
‫حکومت بن ‪‌،‬‬
‫یامیه بود ‪ ،‬وکه‬
‫»زابد « در سال ‪ ۱۳۲‬هجری نه همان شاهد سقوط بن ‪‌،‬‬

‫تجار السلف ‪ ،‬ص ‪. ۹۱‬‬ ‫‪۱‬‬

‫درفش سیاه ‪۲۱۷ /‬‬

‫نیز در پایان یک قرن ‪ ،‬پیروزی ایرانیان را بر عرب معاینه دید ‪.‬‬

‫گهایی وکه پیش از بآن در عراق و شپپام‬

‫درین جنگ ‪ ،‬و دیگر جن ‪‌،‬‬
‫روی داده بود ‪ ،‬ابومسلم بپپه تپپن خپپویش شپپروکت نکپپرد ‪ .‬چپپون لزم‬
‫یدید وکه درین حوادث خراسپپان را از دسپپت ندهپد ‪ .‬هنگپپامی وکپه‬
‫م ‪‌،‬‬
‫خلفت عباسی در شهر وکوفه ‪ ،‬بر روی خراب‪‌،‬ههپپای دولپپت امپپوی بنپپا‬
‫یشد ‪ ،‬ابومسلم سپپردار سپپیا‪‌،‬هجامگان در خراسپپان بپپود ‪ .‬علقپپه بپپه‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یداشپت ‪.‬‬
‫سرزمین و شپاید بآییپن نیاوکپپان وی را در خراسپان نگپه م ‪‌،‬‬
‫قپپدر ت و عظمپپت او در خراسپپان حپپد و انپپدازه نداش پت ‪ .‬در مپپرو و‬
‫سمرقند نمازخان‪‌،‬هها و باروهپپا سپپاخت و در بلد مجپپاور تروکسپپتان و‬
‫یداند وکه درین مد ت چپپه اندیش پ‪‌،‬هها‬
‫تها وکرد ‪ .‬وکه م ‪‌،‬‬
‫چین نیز پیشرف ‪‌،‬‬
‫یبآورد ؟ ایپپن قپپدر‬
‫یپرورد و زمینه چه وکارهایی را فراهپپم م ‪‌،‬‬
‫در سر م ‪‌،‬‬
‫هست وکه هم شپپیعی بپپودنش جپپای شپپک هسپپت و هپپم در سپپنی‬
‫بودنش ‪ .‬از داستان بهافرید ‪ ،‬پیداست وکه در حفظ بآیین مجو س نیپپز ‪،‬‬
‫یوکوشیده است ‪.‬‬
‫لاقل به قدر بآیین مسلمانی ‪ ،‬م ‪‌،‬‬

‫بهافرید‬
‫مقارن پایان دولت اموی وکه خراسان ‪ ،‬برای رهایی از یوغ اسار ت‬
 ‫‪ / ۲۱۸‬دو قرن سکو ت‬

‫عربان به یاری ابومسلم برخاسته بود بهافرید پدید بآمد ‪ .‬دربپپاره او در‬
‫خها چندان اطلعپپی‬
‫یوکرد از مطالعه تاری ‪‌،‬‬
‫بآرا و عقایدی وکه او تعلیم م ‪‌،‬‬
‫یتوان بدست بآورد ‪.‬‬
‫نم ‪‌،‬‬

‫نوشت‪‌،‬هاند وکه او پسر فروردین و از اهل زوزن بپپود ‪ .‬در بآغپپاز وکپپار‬
‫چندی ناپدید شد ‪ .‬به چین رفت و هفت سال در بآنجا ماند ‪ .‬چپپون از‬
‫بآنجا باز بآمد از طرف‪‌،‬ههای بآنجا جام‪‌،‬های سبز رنپگ بپا خپود بآورد وکپه‬
‫چون پیچیده شدی از نرمی و نازوکی در دست جای گرفتی ‪ .‬بهافرید‬
‫چون از چین بازگشت در قریه سیراوند از روسپپتای خپپواف نیشپپابور‬
‫مسکن گرفت و دین تازه بآورد ‪ .‬در بآنجا هر شب بر بالیی بربآمپپدی و‬
‫چون روز شدی از بآن فرود بآمدی مگر مردی وکشتکار وکه در مزرعپپه‬
‫یوکرد او را بدید ‪ .‬بهافرید برزگر را به بآیین تازه خپپویش‬
‫خویش وکار م ‪‌،‬‬
‫خواند و گفت وکه من تاوکنون در بآسمان بود‪‌،‬هام و بهشپپت و دوزخ بپپر‬
‫من عرضه وکرد‪‌،‬هاند ‪ .‬خداوند بر من وحی فرستاد ‪ .‬و این جامه سبز در‬
‫پوشایند و همین ساعت به زمین فرستاد ‪ .‬مرد ‪ ،‬به دیپپن او دربآمپپد و‬
‫‪۱‬‬
‫گروهی بسیار پیرو او شدند ‪.‬‬

‫بآثارالباقیه ص ‪ ۲۱۰‬چاپ لیپزیک ‪ – ،‬داستان بهافریپپد در جوامپپع الحکایپپا ت‬ ‫‪۱‬‬

‫عوفی هم به تفصیل بآمده است ‪ .‬در طبایع الحیوان شرف الزمان مروزی هپپم‬
‫این داستان بوده است و در »ابواب فی الصین و الترک و الهند منتخبه مپپن‬
‫وکتاب طبایع الحیواند « وکه مینورسکی با ترجمه انگلیسی طبپپع وکپپرده اسپپت‬
‫درفش سیاه ‪۲۱۹ /‬‬

‫یوکند البتپپه از‬

‫این روایتی وکه ابوریحان درباره بآغاز وکار او بیان م ‪‌،‬‬
‫ابهام و افسانه خالی نیست ‪ .‬با این همه بیش از این درباره او چیپپزی‬
‫یتوان بدست بآورد ‪ .‬درباره عقاید و بآرای او نیپپز‬
‫از نوشت‪‌،‬ههای قدما نم ‪‌،‬‬
‫اختلف وکرد‪‌،‬هاند ‪ .‬بعضی نوشت‪‌،‬هاند وکپه اسپلم بپر او عرضپپه وکردنپپد و‬
‫‪۱‬‬
‫پذیرفت لیکن چون وکاهنی پیشه گرفته بود اسلم او پذیرفته نیامد‬
‫یبآید وکه بهافرید ‪ ،‬در بآن بوده اسپپت‬
‫اما از گفته ابوریحان چنین بر م ‪‌،‬‬
‫یخواسته اسپپت بیپپن دیپپن‬
‫وکه بآیین مجو س را اصلح وکند و شاید م ‪‌،‬‬
‫زرتشتی و بآیین اسلم بآشتی و سازشی پدید بآورد ‪.‬‬

‫ازین رو بآیین زرتشت را تصدیق وکرد لیکن در بسیاری از احکپپام‬

‫با مجو س مخالفت وکرد و برای پیروان خود وکتابی به فارسپپی بآورد و‬
‫در بآن احکام و شرایع خود را بازنمود ‪ .‬بآنچه ابوریحان در باب شپپرایع‬
‫یوکند با بآنکه شاید خالی از خلط و اشپپتباه نباشپپد‬
‫و احکام او بیان م ‪‌،‬‬
‫یبآیپپد وکپپه بهافریپپد بپپدعتی در بآییپپن‬
‫جالب است ‪ .‬از نوشته وی بر م ‪‌،‬‬
‫مجو س پدید بآورده است ‪.‬‬

‫شاید علت اینکه نهضپت او دیپپری نپاییپد نیپپز همیپن بپود وکپه‬

‫اشپپاراتی بپپه ایپپن داسپپتان بآمپپده اسپپت )ص ‪ ۳‬و ص ‪۶۵‬ک ( – نیپپز رک‪:‬‬
‫‪. Turkestan‬‬
‫الفهرست ‪ ،‬ص ‪. ۴۸۳‬‬ ‫‪۱‬‬
 ‫‪ / ۲۲۰‬دو قرن سکو ت‬

‫مسلمانان و مجوسان هر دو از قیپام او خشپمگین و ناراضپی بودنپد ‪.‬‬

‫گویند وکه چون ابومسلم به نیشابور بآمد موبدان و هیربدان بر او گرد‬
‫بآمدند و شکایت بآوردند وکه بهافرید اسلم و مجوسی هپپر دو را تبپپاه‬
‫وکرده است ‪ .‬ابومسلم عبدالله بن شعبه را به جنگ وی گسیل وکرد تا‬
‫‪۱‬‬
‫او را بکشتند و هر وکه از قوم او یافتند هلک وکردند ‪.‬‬

‫بپپدین گپپونه پیروانپپش وکپپه بازگشپپت او را انتظپپار داشپپتند نپپزد‬

‫یشپپدند و از‬
‫مسلمانان وکافر و نزد مجوسپپان اهپپل بپپدعت شپپمرده م ‪‌،‬‬
‫یگرفتند ‪.‬‬
‫اینرو به سختی مورد بآزار و تعقیب هر دو قوم قرار م ‪‌،‬‬

‫نویسندگان وکتب ملل و نحپپل ‪ ،‬بهافریپپد را یکپپی از چهپپار فرقپپه‬

‫مجو س شمرد‪‌،‬هاند و بآن چهار فرقه را عبار ت از‪ :‬زروانیه – مسخیه –‬
‫خرمدینه و بهافریدیه دانست‪‌،‬هاند به عقیده نویسندگان مزبور ‪ ،‬با بآنکپپه‬
‫نهپپا‬
‫قول بهافریدیه از گفتار مجوسان اصپپلی پسپپندید‪‌،‬هتر اسپپت از بآ ‪‌،‬‬
‫یتوان جزیه قبول وکرد‪ ۲‬زیرا دین بآ ‪‌،‬‬
‫نها بدعتی بوده اسپپت وکپپه در‬ ‫نم ‪‌،‬‬
‫دوره اسلم پدید بآمده است ‪ .‬قطع ًا به همین جهت بود وکه بآییپپن او و‬
‫خاطره او عمد ًا عرضه فراموشی گشت ‪.‬‬

‫یدهپپد وکپپه ابومسپپلم بپپرای جلپپب‬

‫مپپاجرای بپپه بآفریپپد نشپپان م ‪‌،‬‬

‫بآثارالباقیه ‪ ،‬ص ‪. ۲۱۱‬‬ ‫‪۱‬‬

‫الفرق بین الفرق ‪ ،‬ص ‪. ۲۱۵‬‬ ‫‪۲‬‬
‫درفش سیاه ‪۲۲۱ /‬‬

‫یوکرده اسپپت ‪ .‬در داسپپتان‬

‫زرتشتیان خراسان تا چه اندازه وکوشش م ‪‌،‬‬
‫یتوان مؤید دیگری برای این احتمال یافت ‪ .‬وکین‪‌،‬هتپپوزی‬
‫سنباد نیز م ‪‌،‬‬
‫نسبت به عرب و علقه به بآیین و نژاد ایرانی محرک عمده وی بپپوده‬
‫یهپپای او پدیپپد‬
‫است ‪ .‬در هر حال بآثار و نشان‪‌،‬ههایی وکپپه از جپپاه طلب ‪‌،‬‬
‫یبود ‪.‬‬
‫یبآمد همواره مایه بیم و وحشت عباسیان م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬

‫نگرانی منصور‬
‫از هنگامی وکه با سقوط مروان خلفت بر عباسیان راسپپت شپپد ‪،‬‬
‫ابوجعفر منصور برادر سفاح ‪ ،‬همواره مراقب احوال و اطپپوار ابومسپپلم‬
‫بود ‪ .‬ابومسلم نیز با غرور و بآزردگی خاصی وکه داشت بپپه ایپپن بپپرادر‬
‫یوکرد ‪ .‬بدین گونه در میان ایپپن دو‬
‫زیرک و موذی خلیفه اعتنایی نم ‪‌،‬‬
‫حریف جدال نهانی سختی درگرفته بود ‪.‬‬

‫منصور همیشه سفاح را به دشمنی ابومسلم و هلک او تحریپپک‬

‫ینویسند وکه وقتی سفاح برادر خود منصور را به خراسپپان‬
‫یوکرد ‪ .‬م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫نزد ابومسلم فرستاده بپپود تپپا او را بپپه قتپپل ابوسپپلمه خلل وکپپه بپپه‬
‫دوستی علویان متهم بود راضی وکند »ابومسلم‪ :‬سلیمان بن وکپپثیر را‬
 ‫‪ / ۲۲۲‬دو قرن سکو ت‬

‫وکه سر همه داعیان بود و مپپردی بپپه غپپایت بپپزرگ‪۱‬د « بپپرای سپپخن‬
‫ناچیزی وکه ازو نقل وکرده بودن پد ‪ ،‬فرمپپان داد تپپا در حضپپور منصپپور‬
‫بکشند و منصور از این گستاخی ابومسلم سخت بربآشفت و برنجیپپد ‪،‬‬
‫»و سوی سفاح بازگشت و وکینه ابومسلم را اندر دل گرفپپت و گفپپت‬
‫این مرد بدین دستگاه فرمان اگپپر چنانپپک خواهپپد؛ ایپپن وکپپار از مپپا‬
‫بگرداند و دیگری را دهد ‪ .‬و این باب سفاح را بگفت و بآغپپالش همپپی‬
‫وکرد وکه تا ابومسلم را نخوانی و نکشپپی وکپپار تپپو اسپپتقامت نگیپپرد و‬
‫‪۲‬‬
‫سفاح دفع همی وکرد ‪.‬د «‬

‫مرگ سفاح درین میان بیم و وحشت منصپپور را افپپزود ‪ .‬پپپس از‬
‫مرگ سفاح عم او عبدالله بپپن علپپی بپپه دعپپوی خلفپپت برخاس پت ‪.‬‬
‫جماعتی نیز درن دعوی از او حمایت وکردند و ابوجعفر سخت نگران‬
‫شد ‪ .‬ناچار درین باب از ابومسلم چاره و مدد خواس پت ‪ .‬ابومسپپلم بپپه‬
‫یبآورد وکه وکار عبدالله در شام‬
‫یداد و بهانه م ‪‌،‬‬
‫جنگ با عبدالله رضا نم ‪‌،‬‬
‫وقعی ندارد ‪ ،‬از خراسان بیشتر باید نگران بود ‪ .‬با این بهپپانه ابومسپپلم‬
‫یوکوشید خود را از این اختلف وکنار بکشد و به خراسان برود ‪ .‬بآیپپا‬
‫م ‪‌،‬‬
‫درین مورد ابومسلم اندیشه استقلل خراسان را داشته است ؟ بآیپپا او‬

‫مجمل ‪ ،‬ص ‪. ۳۲۳‬‬ ‫‪۱‬‬

‫مجمل التواریخ ‪ ،‬ص ‪. ۳۲۳‬‬ ‫‪۲‬‬
‫درفش سیاه ‪۲۲۳ /‬‬

‫یخواسپپته‬
‫نیز مانند عبدالله بن علی وکه در شام مدعی خلفت بود م ‪‌،‬‬
‫است در خراسان خلفت تپپاز‪‌،‬های ایجپپاد وکنپپد و خپپود را از خانپپدان‬
‫ینویسپپند وکپپه او‬
‫عباسیان معرفی نماید ؟ ممکن است ‪ ،‬اما مورخان م ‪‌،‬‬
‫یخواسته است میدان را بپپرای دو حریپپف خپپالی‬
‫درین ماجرا فقط م ‪‌،‬‬
‫وکند تا هر وکدام غالب شدند به خلفت برسند ‪.‬‬

‫لیکن از این وکار نیز او را منع وکردند و سرانجام ابومسلم مجبپپور‬

‫شد به نفع منصور به جنگ عبدالله برود ‪ .‬اما در این جنگ ابومسپپلم‬
‫چندان خشونت و حرار ت از خود نشان نپپداد ‪ .‬حپپتی وقپپتی عبپپدالله‬
‫شکست خورد و گریخت ‪ ،‬برخلف انتظار منصور ‪ ،‬ابومسلم او را دنبال‬
‫نکرد ‪ .‬عبدالله به بصره رفت و نزد برادر خود سپپلیمان بپپن علپپی وکپپه‬
‫والی بآنجا بود پنهان گشپت ‪ .‬منصپپور وکسپپانی را فرسپپتاد تپپا حسپپاب‬
‫تها و خزین‪‌،‬ههایی وکه درین جنگ از عبدالله بدسپپت ابومسپپلم‬
‫غنیم ‪‌،‬‬
‫افتاده بود نگهدارند ‪ .‬وقتی این فرسپپتادگان نپپزد ابومسپپلم رسپپیدند ‪،‬‬
‫سردار سپپیا‪‌،‬هجامگان بربآشپپفت و پرخپپاش وکپپرد وکپپه »مپپن در خپپون‬
‫مسلمانان امینم و در مال بآنان امین نیستم ؟د « بآنگاه به منصور ناسپپزا‬
‫گفت و این خبر وکه به منصور رسید بر خشم و وکینپپه او نسپپبت بپپه‬
‫یترسپپید‬
‫ابومسلم افزود ‪ .‬بدین گونه ‪ ،‬منصور از ابومسلم نگران بپپود ‪ .‬م ‪‌،‬‬
‫یرونپپق وکنپد ‪.‬‬
‫وکه قدر ت و شکوه او در خراسپپان ‪ ،‬وکپپار خلفپت او را ب ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۲۲۴‬دو قرن سکو ت‬

‫عربان نیز وکه از ابومسلم وکینه سخت داشتند درین میپپان منصپپور را‬
‫ینویسپپند وکپپه منصپپور »روزی‬
‫یوکردنپد ‪ .‬م ‪‌،‬‬
‫نتر م ‪‌،‬‬
‫نسبت به وی بدگما ‪‌،‬‬
‫مسلم بن قتیبه را گفت‪ :‬در وکار ابومسلم چپه بینپی ؟ پاسپخ داد وکپپه‬
‫»لووکان فیها الهه ل الله لفسدتا ‪ ،‬منصور گفت بس وکن این سپپخن را‬
‫در گپپوش وکسپپی گفپپتی وکپپه بآن را بآویپپزه گپپوش خپپویش خواهپپد‬
‫‪۱‬‬
‫ساخت ‪.‬د «‬

‫فرجا م ابومسلم‬
‫خها بآورد‪‌،‬هانپپد‬
‫سرانجام ‪ ،‬خشم و نگرانی منصور ‪ ،‬چنان وکه در تاری ‪‌،‬‬
‫دام فریبی در پیش راه ابومسلم نهاد و او را بپپه نیرنپپگ هلک وکپپرد ‪.‬‬
‫داستانی وکه مورخان درین باب بآورد‪‌،‬هانپپد ‪ ،‬حکپپایت از سپپاده دلپپی و‬
‫ینویسپپند وکپپه منصپپور‬
‫خوش باوری این سردار دلیر گسپپتاخ دارد ‪ .‬م ‪‌،‬‬
‫ابومسلم را به اصرار نزد خویش خواند ‪ ،‬ابومسپلم »چپپون بپه منصپور‬
‫رسید خدمت وکرد ‪ .‬منصور او را اوکرام وکرد ‪ ،‬بآنگاه گفت بازگرد و امروز‬
‫بیاسای تا فردا به هم رسپپیم ‪ .‬ابومسپپلم بازگشپپت و بآن روز بیاسپپود ‪.‬‬

‫ابن خلکان ج ‪ ۲‬ص ‪ ، ۳۲۹‬چاپ مصر – و در اخبار الطپپوال ایپن قپپول را بپه‬ ‫‪۱‬‬
‫دیگری نسبت داد‪‌،‬هاند ص ‪. ۳۱۸‬‬
‫درفش سیاه ‪۲۲۵ /‬‬

‫حهای مخفپی در مرافپق مقپام‬

‫منصور روز دیگر چند وکس را با سپل ‪‌،‬‬
‫خود بداشت و با ایشان قرارداد وکه چون من دست بر هم زنپپم شپپما‬
‫بیرون بآیید و ابومسلم را بکشپید ‪ .‬بآنگپاه بپه طلپب او فرسپتاد چپون‬
‫ابومسلم در مجلس رفپت منصپپور گفپت بآن شمشپیر وکپه در لشپپکر‬
‫عبدالله یافتی وکجاست ؟ ابومسلم شمشیری در دسپت داشپت گفپت‬
‫این است ‪ .‬منصور شمشیر را از دست او بستد و در زیر مصلی نهاد و‬
‫با او سخن بآغاز وکرد و به توبیخ و تقریع مشغول شد و یک یک گناه‬
‫یگفت ‪.‬‬
‫یخواست و هر یک را وجهی م ‪‌،‬‬
‫یشمرد و ابومسلم عذر م ‪‌،‬‬
‫او م ‪‌،‬‬
‫نها نگویند‬
‫در بآخر گفت یا امیرالمؤمنین با مثل من این چنین سخ ‪‌،‬‬
‫با زحمتی وکه جهت دولت شما وکشید‪‌،‬هام ‪ .‬منصور در خشم شپپد و او‬
‫را دشنام داد و گفت بآنچه تو وکردی اگر وکنیپپز سپپیاه بپپودی همیپپن‬
‫توانستی وکرد ‪ . . .‬ابومسلم گفت این سخنان را بگپپذار وکپپه مپپن جپپز از‬
‫تها را بر هم زد ‪ .‬بآن جماعت‬
‫خدای از وکس دیگر نترسم ‪ .‬منصور دس ‪‌،‬‬
‫‪۱‬‬
‫بیرون جستند و شمشیر در ابومسلم نهادند ‪.‬د «‬

‫بدین گونه بود فرجپپام ابومسپپلم ‪ .‬فرجپپام مپپردی وکپپه خلفپپت و‬

‫یامیه را برانداخت ‪ ،‬و قبل از بآنکه بتوانپپد دولپپتی و‬
‫حکومت عظیم بن ‪‌،‬‬
‫سلطنتی را وکه خود بآرزو داشت بنیاد نهد به غپپدر و خیپپانت وکشپپته‬

‫تجارب السلف ‪ ،‬ص ‪. ۱۱۴‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۲۲۶‬دو قرن سکو ت‬

‫شد ‪ .‬در باب او بآورد‪‌،‬هاند ‪ ،‬وکه »مردی بود وکوتاه بال ‪ ،‬گندم گون ‪ ،‬زیبا و‬
‫شیرین و پاوکیزه روی ‪ ،‬سیاه چشم ‪ ،‬گشپپاده پیشپپانی ‪ ،‬ریشپپی داشپپت‬
‫نیکو و پرپشت و گیسپپوانی دراز ‪ ،‬بپپه تپپازی و فارسپپی سپپخن خپپوب‬
‫یگفت؛ شیرین سخن بود ‪ ،‬شعر بسیار یپپاد داشپپت ‪ ،‬در وکارهپپا دانپپا‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یوکرد و از حال خپپویش‬
‫یخندید و روی ترش نم ‪‌،‬‬
‫بود ‪ ،‬جز به وقت نم ‪‌،‬‬
‫یگردید ‪. . .‬د «‪ ۱‬با دشمنان چنان سخت بود وکه رحمپپت و شپپفقت را‬
‫نم ‪‌،‬‬
‫یوکرد ‪ ،‬بیش از صد هزار تن را ‪ ،‬چنان وکه خود گفتپپه بپپود ‪،‬‬
‫فراموش م ‪‌،‬‬
‫‪۲‬‬
‫به هلوکت رسانیده بود ‪.‬‬

‫یپروراند ؟ ایپپن را‬

‫یخواست و چه خیالی در سر م ‪‌،‬‬
‫ابومسلم چه م ‪‌،‬‬
‫یتپپوان دانسپت ‪.‬‬
‫از روی منابع و اسناد موجود امپپروز بپپه درسپپتی نم ‪‌،‬‬
‫ظاهر ًا بیم و نگرانی وکه منصور از او داشته است پر بیجا نبوده اسپت ‪.‬‬
‫یتوان بشپپمار بآورد ‪ .‬در‬
‫در هر حال خروج او را بآغاز رستاخیز ایران م ‪‌،‬‬
‫یامیه رویپپای برتپپری‬
‫حقیقت ابومسلم با برانداختن حکومت جبار بن ‪‌،‬‬
‫نژاد عرب را از پیش چشمان خواب بآلوده تازیان محو وکپپرد ‪ ،‬و بپپرای‬
‫جلوه ذوق و هوش ایرانپپی در سپپازمان سیاسپپی و اجتمپپاعی اسپپلم‬
‫را‪‌،‬ههای تازه گشود ‪ .‬و بدین گونه اگر بآرزوهپپای بلنپپد ابومسپپلم همپپه‬

‫ابن خلکان ‪ ،‬ج ‪ ۲‬ص ‪. ۳۲۶‬‬ ‫‪۱‬‬

‫براون ‪ ،‬تاریخ ادبی ایران ‪ ،‬ترجمه علی پاشا صالح ص ‪ ۳۵۸‬به نقل از یعقوبی ‪.‬‬ ‫‪۲‬‬
‫درفش سیاه ‪۲۲۷ /‬‬

‫یتپپوان گفپپت وکپپه‬

‫برنیامد قسمتی از بآن جامه عمپپل پوشپپید ‪ .‬بآیپپا م ‪‌،‬‬
‫شکست نهاونپپد را ایرانیپپان در واقعپپه زاب جپپبران وکرد‪‌،‬هانپپد ؟ سپپؤال‬
‫جالبی است ‪ .‬در واقع با شکست مروان حمار در »زابد « بنیاد دولپپت‬
‫یامیه برافتاد و این خود از بآرزوهای نهپپانی ابوسپپلم بپپود ‪.‬‬
‫ستمکار بن ‪‌،‬‬
‫دیری بر نیامد وکه در نزدیپپک خراب‪‌،‬ههپپای تیسپپفون بغپپداد بنپپا شپپد‬
‫خلفت تاز‪‌،‬های بدست ایرانیان به روی وکار بآمد وکه در بآن همپه چیپپز‬
‫بانگیپز ساسپانی بپود ‪ .‬در هپر حپال ایپن‬
‫یادبآور دوران با شپکوه طر ‪‌،‬‬
‫خلفای بغداد ‪ ،‬به قول دارمستتر ساسپپانیانی بودنپپد وکپپه خپپون تپپازی‬
‫داشتند ‪ ۱،‬و با این همه ‪ ،‬این ساسانیان تازی نژاد ‪ ،‬در حالی وکپپه خپپود‬
‫یهپپای ایرانیپپان‬
‫را مقهپپور نیپپروی معنپپوی ایپپران و مپپدیون پایمرد ‪‌،‬‬
‫یدانستند ازین نیروی شگرف ناراضی بودند ‪ .‬ازین رو بپپرای رهپپایی‬
‫م ‪‌،‬‬
‫خویش ازین جاذبه عظیم هر زمان وکه مجالی یافتند عبث وکوششپپی‬
‫وکردند ‪.‬‬

‫نیرنگ ناروایی وکه ابوجعفر منصور بدان وسیله ابومسلم صپپاحب‬

‫دعو ت را به قتل بآورد ‪ ،‬نموداری ازین وکوشش ناروا بود ‪ .‬وکشته شپپدن‬
‫ابوسلمه خلل وزیر بآل محمپپد ‪ ۲،‬و برافتپپادن خانپپدان برمکیپپان نیپپز‬

‫‪. Darmesteter, coup d’oeil. P. 34‬‬ ‫‪۱‬‬

‫این ابوسلمه خلل از توانگران وکوفه بود و در نشر دعو ت بنی عبا س ‪ ،‬هپپم از‬ ‫‪۲‬‬
 ‫‪ / ۲۲۸‬دو قرن سکو ت‬

‫یرود ‪.‬‬
‫نمون‪‌،‬ههایی دیگر ازین نقشه خدعه بآمیز بشمار م ‪‌،‬‬

‫انتقا م ابومسلم‬
‫باری ابومسلم طعمه بآز و وکینه عربان گشت اما خاطره او ماننپپد‬
‫یادگاری مقد س همواره در دل ایرانیان باقی ماند ‪ .‬اندیشه او ‪ ،‬اندیشه‬
‫استقلل و بآزادی ایرانیان ‪ ،‬اندیشه احیاء رسوم و بآیین وکهن ‪ ،‬پیپپروان‬
‫یانگیخت ‪.‬‬
‫و دوستان او را همچنان بر ضد تازیان بر م ‪‌،‬‬

‫تها و قیا‪‌،‬مهایی وکه پس از مرگ ابومسلم و‬

‫به همین جهت نهض ‪‌،‬‬
‫برای خونخواهی او رخ داد صبغه دینی داشت‪ :‬سنباد بآهنپپگ ویپپران‬
‫یوکپپرد و مقنپپع‬
‫وکردن وکعبه داشت ‪ ،‬استادسپپیس دعپپوی پیپپامبری م ‪‌،‬‬
‫دعوی خدایی ‪.‬‬

‫یامیه ابراهیپپم امپپام را گرفتنپد ‪ ،‬و‬

‫بآغاز وکار اهتمام ورزیده بود ‪ .‬حتی وقتی بن ‪‌،‬‬
‫برادران او ابولعبا س )سفاحک ( و ابوجعفر )منصورک ( متواری شدند وی بآنها را در‬
‫وکوفه پناه داد ‪ .‬سفاح چون به خلفت رسید او را به وزار ت گماشت و او بدین‬
‫سبب وزیر بآل محمد خواندند ‪ .‬اما به سبب بدگمانی وکپپه در حپپق او داش پت ‪،‬‬
‫سرانجام با جلب موافقت ‪ ،‬ابومسلم ‪ ،‬وکسانی را واداشت تا شبانه در وکپوچه بپه‬
‫سر او ریختند و او را وکشتند ‪ .‬برای احپوالش رک‪ :‬تجپارب السپلف ص ‪– ۹۷‬‬
‫‪ ۱۰۰‬و دستورالوزراء میرخوند ص ‪ ۲۵‬چاپ تهران – و سایر وکتب تاریخ ‪.‬‬
‫درفش سیاه ‪۲۲۹ /‬‬

‫تها با هر شعاری وکه بود هپپدف واحپپدی داشپپت‪:‬‬

‫همه این نهض ‪‌،‬‬
‫رهایی ازین یوغ گران دردناوکی وکه همه گونه زبونی و پریشانی را بپپر‬
‫یوکرد بزرگترین محروکی بود وکه این قوم ستمدیده‬
‫ایرانیان تحمیل م ‪‌،‬‬
‫فریب خورده وکینه جوی را بر ضپپد سپپتمکاران فریبنپپده خپپویش در‬
‫یبآورد ‪.‬‬
‫پیرامون سرداران دلیر خود گرد م ‪‌،‬‬

‫شها خراسپپان بپپود ‪ .‬زیپپرا خراسپپان‬

‫مروکپپز ایپپن قیا‪‌،‬مهپپا و شپپور ‪‌،‬‬
‫پروررشگاه پهلوانان و مهد خاطر‪‌،‬هها و افسان‪‌،‬ههای پهلوانی وکهن بود و‬
‫دلوران بآن هنوز روزگاران گذشته را از یپپاد نپپبرده بودن پد ‪ .‬در اوکپپثر‬
‫شها نیز خون ابومسلم بهانه بود ‪ .‬این سردار نامدار خراسانی نزد‬
‫شور ‪‌،‬‬
‫یبآمپپد بسپپیاری از‬
‫همه مردم این دیار گرامی و پرستیدنی به نظپپر م ‪‌،‬‬
‫یشپمردند و مقپامی‬
‫مسلمانان ایران او را یگانه امپام واقعپی خپود م ‪‌،‬‬
‫شبیه به مهدویت و حتی الوهیت برای او قائل بودند ‪ .‬از ایپپن جهپپت‬
‫بود وکه وقتی او به قتل رسید یپپاران و داعیپپانش در اطپپراف شپپهرها‬
‫یوکردند ‪ .‬چنانکه شخصی‬
‫پراوکنده گشتند و مردم را به نام او دعو ت م ‪‌،‬‬
‫نها بنام اسحاق ترک به ماوراءالنهر رفت و در بآنجا مپپردم را بپپه‬
‫از بآ ‪‌،‬‬
‫یوکپپرد وکپپه ابومسپپلم در وکو‪‌،‬ههپپای ری‬
‫ابومسپپلم خوانپپد و دعپپوی م ‪‌،‬‬
‫پنهانست و چون هنگام ظهور فراز بآید بیرون خواهد بآمد ‪.‬‬

‫دوستی و دلبستگی ایرانیان بدین سردار دلیر تا انداز‪‌،‬های بود وکه‬

 ‫‪ / ۲۳۰‬دو قرن سکو ت‬

‫یپنداشتند و معتقپپد‬
‫ تها پس از او »قومی از ایشاند « او را زنده م ‪‌،‬‬
‫مد ‪‌،‬‬
‫بودند وکه از تکالیف هیچ چیز جز شناسایی امام وکپه ابومسپپلم اسپت‬
‫واجپب نیسپت ‪ .‬ایپپن مپایه مهپر و علقپه نیرویپپی بپود وکپه همپواره‬
‫یتوانست دستگاه خلفت عباسیان را تهدید وکند ‪ .‬ازین رو بود وکپپه‬
‫م ‪‌،‬‬
‫شهای شعوبی ایرانیان با خاطره این سردار رشید توأم گردیپپده‬
‫جنب ‪‌،‬‬
‫بود ‪.‬‬

‫راوندیان‬
‫شها نهضپپت راونپپدیان اسپپت وکپپه در‬
‫تتر از همه این جنب ‪‌،‬‬
‫شگف ‪‌،‬‬
‫یزدند امپپا در واقپپع مخصوصپ ًا بعپپد از‬
‫ظاهر از علقه به منصور دم م ‪‌،‬‬
‫واقعه ابومسلم قصد هلک منصور داشت‪‌،‬هاند ‪ .‬در حقیقت این جنبپپش‬
‫وکوششی بوده است برای بآنکه منصور را غافلگیر وکنند و همان گپپونه‬
‫نها نیز او‬
‫وکه خود او ابومسلم را به خدعه و فریب هلک وکرده بود ‪ ،‬بآ ‪‌،‬‬
‫خهپپا‬
‫را به تدبیر و نیرنگ هلک وکنند ‪ .‬داستان ایپپن واقعپپه را در تاری ‪‌،‬‬
‫بآورد‪‌،‬هاند و بدین گونه است وکه این جماعت از اهل خراسان بود‪‌،‬هانپد ‪،‬‬
‫یدانند ‪ ،‬همه به‬
‫ینمودند وکه منصور را خدای خویش م ‪‌،‬‬
‫و چنین فرا م ‪‌،‬‬
‫شهر منصور وکه در مجاور ت وکوفه بود و هاشمیه نام داشت بآمدنپپد و‬
‫درفش سیاه ‪۲۳۱ /‬‬

‫یگفتند این وکوشک پروردگار‬

‫یوکردند و م ‪‌،‬‬
‫»گرداگرد قصر او طواف م ‪‌،‬‬
‫ماست ‪ .‬منصور بزرگپپان ایشپپان را گرفپپت و محبپپو س وکپپرد دیگپپران‬
‫بریختند و از هر جانب جمع بآمدن و زنپپدان منصپپور را بشکسپپتند و‬
‫محبوسان را بیرون بآوردند و روی به منصور نهادنپد ‪ .‬منصپپور بیپپرون‬
‫بآمد و با ایشان حرب وکردد «‪. ۱‬‬

‫باری این راوندیان جماعتی بودنپپد وکپه هپر چنپد مقپال ت اهپل‬
‫یورزیدنپپد ‪ ۲،‬امپپا‬
‫تناسخ داشتند و در ظاهر به خاندان عبا س علقه م ‪‌،‬‬
‫ابو مسلم را نیز سپپخت دوسپپتدار بودنپد ‪ .‬قتپپل ابومسپپلم بپپا چنپپدان‬
‫خدما ت ارزنده وکه به دستگاه خلفت وکرده بود مایه وحشپپت و تپپأثر‬
‫بآنان بود ‪ .‬ازین رو مرگ او بآراء و عقاید عجیب بآوردند و حقیقت نظپر‬
‫یبآیپپد وکپپه درصپپدد‬
‫و اصل دعاوی ایشان روشن نیست ‪ .‬از قراین بر م ‪‌،‬‬
‫یخواسپپت‪‌،‬هاند انتقپپام‬
‫سست وکردن بنیاد خلفت منصور بربآمد‪‌،‬هاند و م ‪‌،‬‬
‫‪۳‬‬
‫ابومسلم را از او بستانند ‪.‬‬

‫تجارب السلف ص ‪. ۱۰۵‬‬ ‫‪۱‬‬

‫درباره مقال ت و بآرای راوندیه وکه ظاهر ًا بعضی از بآنها امپپامت را هپپم بپپه ارث‬ ‫‪۲‬‬
‫یدانست‪‌،‬هاند ‪ .‬رک‪ :‬تبصره العپپوام ص‬
‫بعد از پیغمبر حق عبا س و فرزندان او م ‪‌،‬‬
‫‪ ۱۷۸‬و ابن حزم ج ‪ ۴‬ص ‪ ۱۸۷‬و مقال ت اشعری ص ‪ ۲۱‬و مفاتیح ص ‪. ۲۲‬‬
‫در هر حال ‪ ،‬احتمال اینکه راوندیه واقع ًا هواخپواه صپادق و بپپی غپل و غپش‬ ‫‪۳‬‬
‫یرسد ‪ .‬از بآنچپپه اربپپاب مقپپال ت در بپپاب بآنهپپا‬
‫عباسیان باشند بعید به نظر م ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۲۳۲‬دو قرن سکو ت‬

‫سنباد‬
‫اما از دوستان ابومسلم وکه به خونخپپواهی او برخاسپپتند از همپپه‬
‫گرم روتر سنباد مجو س بود ‪ .‬سپپنباد وکپپه بپپود ؟ اگپپر بآنچپپه مورخپپان‬

‫یبآید وکه این فرقه به اباحه تمایل داشت‪‌،‬هاند ‪،‬حپپتی بعضپپی‬

‫بآورد‪‌،‬هاند چنین برم ‪‌،‬‬
‫از بآنها درست مانند خرمدینان متهم بود‪‌،‬هاندوکه زنان خود را نیز بپپه یکپپدیگر‬
‫نهپپا از مپپدائنی نقپپل وکپپرده‬
‫یداد‪‌،‬هاند ‪ .‬طبری روایا ت جالبی در باب بآ ‪‌،‬‬
‫عاریه م ‪‌،‬‬
‫یدهد وکه دعوی اعتقاد بپپه الپپوهیت منصپپور ‪ ،‬نپپزد‬
‫مه بآنها نشان م ‪‌،‬‬
‫است وکه ه ‪‌،‬‬
‫نها وسیل‪‌،‬های بوده است تا دواعی و دعاوی دیگپپر خپپود را بپپدان مکتپپوم و‬
‫بآ ‪‌،‬‬
‫مستور بدارند ‪ .‬به هر صور ت اگر تمایل به اباحه ‪ ،‬در بین جمیع راوندبه نبوده‬
‫است عد‪‌،‬های از بآنها قطع ًا مقالتی شبیه به زنادقه یا خرمدینان داشپپت‪‌،‬هاند بپپا‬
‫یدانسپپت‪‌،‬هاند و در واقپپع شپپاید‬
‫این همه ‪ ،‬در ظاهر خود را شیعه بآل عبپپا س م ‪‌،‬‬
‫نها ‪ ،‬وکه از تمایل ت مجوسی خالی بود‪‌،‬هان پد ‪ .‬اعتقادشپپان بآن بپپوده‬
‫بعضی از بآ ‪‌،‬‬
‫است »وکه امامت به میراث است نه به نص چنان وکه شیعیان گویند و نه بپپه‬
‫اختیار ‪ ،‬چنان وکه سنیان گویند ‪ . . .‬و بعد از رسول ‪ ،‬امامت از بآن عبپپا س بپپود و‬
‫ابوبکر و عثمان بر وی ظلم وکردندد « ‪) .‬تبصر ةالعوام ‪ ،‬ص ‪۱۷۸‬ک ( اما رفتاری وکپپه‬
‫نها نسبت به وی وکردنپپد نشپپان‬
‫منصور با این طایفه وکرد و سوءقصدی وکه بآ ‪‌،‬‬
‫یدهد وکه راوندیه در این دعاوی و مقال ت چندان صادق نبود‪‌،‬هاند و زبان با‬
‫م ‪‌،‬‬
‫دل موافق نداشت‪‌،‬هاند ‪.‬‬
‫برای مآخذ مهم مقال ت راونده رجوع شپپود بپپه ‪ :‬خانپپدان نوبخپپتی ‪ ،‬مرحپپوم‬
‫عبا س اقبال ‪ ،‬ص ‪ ۲۵۶‬و همچنین وان فلوتن ‪ ،‬ص ‪ ۳۸‬وکه بعضپپی تحقیقپپا ت‬
‫درفش سیاه ‪۲۳۳ /‬‬

‫مسلمان ‪ ،‬وکه در همه حال از تعصب مسلمانی خالی نیستند ‪ ،‬دربپپاره‬

‫او نوشت‪‌،‬هاند درست باشد در قیام او جپپز یپپک طغیپپان تنپپد بپپر ضپپد‬
‫خلیفه تازی و جز یک حس انتقام جویی از بآدم وکشان عرب چیپپزی‬
‫یتوان یافت ‪ .‬اما با امعان نظر در علل و نتایج حپپوادث ‪ ،‬ایپپن نکتپپه‬
‫نم ‪‌،‬‬
‫خهپپا‬
‫یگپپردد وکپپه قیپپام او خیلپپی بزرگپپتر از بآنچپپه در تاری ‪‌،‬‬
‫بآشپپکار م ‪‌،‬‬
‫نوشت‪‌،‬هاند ‪ ،‬بوده است ‪ .‬نفر ت از جور و عصیان بر ضد جباران بیشتر از‬
‫یوکپپرده اسپت ‪.‬‬
‫حس انتقام و وکینه جویی روح این پهلپپوان را گپپرم م ‪‌،‬‬
‫نهضت خون بآلود و گرم و سپپوزان او وکپپه بیپپش از هفتپپاد روز طپپول‬
‫نکشید برای وکسانی وکه پس از او بر ضد ستمکاران تازی قیام وکردند‬
‫سرمشق زند‪‌،‬های بود ‪.‬‬

‫خها ‪ ،‬قبل از این حادثه ذوکری از او نیست ‪ .‬نوشت‪‌،‬هاند وکه او‬

‫در تاری ‪‌،‬‬
‫بآیین مجو س داشت و در یکی از قری‪‌،‬ههای نیشابور بنام بآهن سپپاوکن‬
‫بود و در بآنجپپا ثپپرو ت و مکنپپتی داشپت ‪ .‬او را از یپپاران و پروردگپپان‬
‫نها افسان‪‌،‬هها نوشت‪‌،‬هاند ‪.‬‬
‫ابومسلم خواند‪‌،‬هاند و درباره وکیفیت بآشنایی بآ ‪‌،‬‬
‫از جمله بآورد‪‌،‬هاند وکه‪» :‬چون ابراهیپپم امپپام ابومسپپلم را بپپه خراسپپان‬
‫یگذشت به خان سنباد فرود بآمد ناگاه ابومسپلم‬
‫فرستاد از نیشابور م ‪‌،‬‬
‫به مهمی بیرون رفت و چهار پای خود را بپپر در محکپپم بسپپته بپپود‬

‫اروپایی را نیز در بآنجا نام برده است ‪.‬‬

 ‫‪ / ۲۳۴‬دو قرن سکو ت‬

‫چهار پای بآواز وکرد و در خان بکند چپپون ابومسپپلم بازگشپپت مپپردم‬
‫خانش بگرفتند وکه در خان را نیک وکن و این غوغا به سنباد برسپپید‬
‫چون در ابومسلم نگاه وکرد و بآن شکل را دید دریافت وکه او را شپپأنی‬
‫خواهد بود ‪ .‬ایشان را زجر وکرد و ابومسلم را به خانه بپپرد و چنپپد روز‬
‫یپرسپپید ابومسپپلم اظهپپار‬
‫میهمان وکرد بعپپد از بآن حپپال ابومسپپلم م ‪‌،‬‬
‫یوکرد سنباد گفت با من راست بگوی وکپپه مپپن راز تپپو نگپپاه دارم‬
‫نم ‪‌،‬‬
‫یوکنپپد وکپپه‬
‫ابومسلم شم‪‌،‬های بگفت سنباد گفت فراست اقتضای بآن م ‪‌،‬‬
‫تو این عالم به هم زنی و عرب را از بیخ براندازی و وکم بوده است وکه‬
‫فراست من خطا شده باشد ابومسلم از بآن شاد گشپپت و از پیپپش او‬
‫برفت ‪.‬د «‪ ۱‬همین روایت را وکه ظاهر ًا از ابومسلم نام‪‌،‬هها نقل شده است‬
‫یوکند وکه‪:‬‬
‫و خالی از افسانه نیست یکی از مورخان بدین گونه نقل م ‪‌،‬‬
‫»سنباد از جمله بآتش پرستان نیشپپابور بپپود و فپپی الجملپپه سپپکنی‬
‫یرفپپت او را‬
‫داشت و در بآن روز وکه ابومسلم از پیش امام بپپه مپپرو م ‪‌،‬‬
‫دید و بآثار دولت و اقبال در ناصیِه او مشاهده وکرد او را به خانه بپپرد‬
‫و چندگاه شرایط ضیافت بجای بآورد و از حپپال وی استفسپپار نمپپود‬
‫ابومسلم در وکتمان امر خود وکوشید سنباد گفت قصپه خپود بپا مپن‬
‫بگوی و من مردی رازدار و امینپپم افشپپای اسپپرار تپپو نخپپواهم وکپپرد‬

‫زبد ةالتواریخ ‪ ،‬نسخه خطی مجلس ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬

‫درفش سیاه ‪۲۳۵ /‬‬

‫ابومسلم شم‪‌،‬های از مافی الضمیر خود را در میان نهاد سپپنباد گفپپت‬

‫یرسد وکه تو عالم را زیر و زبپپر‬
‫مرا از طریق فراست چنان به خاطر م ‪‌،‬‬
‫وکنی و بسیاری از اشراف عرب و اوکابر عجپم را بپه قتپل رسپانی و او‬
‫ازین مسرور و مستبشر گشت و سنباد را وداع نمپوده و بپه نیشپابور‬
‫‪۱‬‬
‫رفت ‪.‬د «‬

‫نکته جالب توجه بآنست وکه این داستان ‪ ،‬در منابع قدیم نیست و‬
‫نهای‬
‫یرسد وکه در منابع متپأخر نیپپز از افسپپان‪‌،‬هها و داسپپتا ‪‌،‬‬
‫به نظر م ‪‌،‬‬
‫ابومسلم نام‪‌،‬ههای فارسی وارد شده باشد ‪ .‬در هر حال ‪ ،‬این روایت نیز‬
‫یگویند ‪» .‬اتفاق چنان افتاد وکپپه سپپنباد را‬
‫از همین منابع است وکه م ‪‌،‬‬
‫یرفپت در‬
‫پسری وکوچک بود و با یکی از پسران عپپرب بپپه مکتپپب م ‪‌،‬‬
‫محله بوی بآباد نیشابور و بآن عربان چهارصد وکس بودند ‪ .‬روزی پسپپر‬
‫سنباد با پسر عربی جنگ وکرد و پسر سنباد سر پسر عرب بشکسپپت‬
‫اثر خون بر سر پسر عرب ظاهر شد پیش پدر رفت پدرش گفت این‬
‫را اظهار مکن و با بآن پسر دوستی در پیوند ‪ ،‬پسر عرب با پسر سنباد‬
‫دوستی بآغاز وکرد و بعد از بآنکه دوست شدند پسر سنباد را بپه خپانه‬
‫برد و وکسی نزدیک پدرش فرستاد وکه پسپپر ت اینجاسپپت بیپپا و بپپبر‬
‫سنباد به خانه عرب رفت و عرب پسر او را وکشته بود و بریان نهپپاده‬

‫روضه الصفا ‪ ،‬ج ‪. ۳‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۲۳۶‬دو قرن سکو ت‬

‫و عضوی به جهت سنباد بر سر سفره نهاد چون از گوشت بخپپورد و‬

‫سفره برداشتند عرب از سنباد پرسید وکه طعم بریان چه بود ؟ سنباد‬
‫گفت خوب بود عرب گفت گوشت پسر خود را خوردی سنباد ازیپپن‬
‫یهوش شد چون با خود بآمد از خانه عرب بیپرون بآمپد و بپه‬
‫معنی ب ‪‌،‬‬
‫پیش برادرش شد و این قصه با وی گفت و گفت این انتقام ما مگپپر‬
‫بآن مروزی تواند وکشید وکه این زمان خروج وکرده است و روزی وکه از‬
‫یگذشت منش به انواع رعایت وکرد‪‌،‬هام ‪ .‬پس هپپر دو بپپرادر بپپا‬
‫اینجا م ‪‌،‬‬
‫هم پیش ابومسلم بآمدند و این قصه با وی گفتند و ابومسلم سپپوگند‬
‫یاد وکرد وکه من بوی بآباد را گندبآباد وکنم – و این حکایت را در قصه‬
‫ابی مسلم به روایتی دیگر ذوکر وکرد‪‌،‬هاند – القصه دوهزار مپپرد همپپراه‬
‫ایشان گرد و بآن دو برادر را امیر لشکر گردانید و گفت هر عربی وکپپه‬
‫در بآن دیه هست همه را بکشپپند و مردگپپان ایشپپان را در میپپان راه‬
‫بیفکنند ‪ .‬ایشان بدان دیپه رفتنپد و بآن چهارصپد عپپرب را بپه تمپام‬
‫یبود تا بوی گرفت و گندیده شد‬
‫بکشتند و بینداختند و همچنان م ‪‌،‬‬
‫و ایشان باز پیش ابومسلم رفتند و از خواص ابومسلم بودند و سنباد‬
‫یوکپرد و از‬
‫یپوشید و شمشیر حمایپل م ‪‌،‬‬
‫با وجود گبری جامه سیاه م ‪‌،‬‬
‫یرفتد «‪ ۱‬شاید این روایت وکه‬
‫گها م ‪‌،‬‬
‫عقب ابومسلم در معروک‪‌،‬هها و جن ‪‌،‬‬

‫زبد ة التواریخ ‪ ،‬نسخه خطی ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬

‫درفش سیاه ‪۲۳۷ /‬‬

‫اعراب گوشت پسر سنباد را برای او بریپپان وکپپرده باشپپند افسپپان‪‌،‬های‬

‫بیش نباشد اما در هر حال چنین افسان‪‌،‬های برای تحریک دشپپمنی و‬
‫حجویی وکه در شهرها و دی‪‌،‬ههای خود در وکنار‬
‫وکین‪‌،‬هجویی ایرانیان صل ‪‌،‬‬
‫یتوانسته است باشد ‪.‬‬
‫یزیست‪‌،‬هاند بهانه خوبی م ‪‌،‬‬
‫اعراب م ‪‌،‬‬

‫منابع قدیم ‪ ،‬همه از سابقه دوستی سنباد با ابومسلم یاد وکرد‪‌،‬هاند‬

‫طبری و دیگران او را از پروردگان و بروکشیدگان ابومسلم خواند‪‌،‬هانپپد‬
‫و خواجه نظام الملک در سیاستنامه نیپپز دریپپن بپپاب نوشپپته اسپپت‬
‫»رئیسی بود در نیشابور گبر سنباد نام و بپپا ابومسپپلم حپپق صپپحبت‬
‫قدیم داشت او را بروکشپپیده بپود و سپهسپپالری داده…د «‪ ۱‬و در همپه‬
‫یبآیپپد وکپپه سپپنباد قبپپل از بآنکپپه بپپه‬
‫بها ‪ ،‬به خوبی بپپر م ‪‌،‬‬
‫حال از وکتا ‪‌،‬‬
‫خونخواهی ابومسلم قیام وکند سپپابقه دوسپپتی بپپا او داشپپته اسپپت و‬
‫حتی در روزهای بآخر عمر ابومسلم ‪ ،‬وکه بآن سردار نامی برای وکشپپته‬
‫یرفته است ‪ .‬سنباد را به نیابت خپپود برگماشپپته‬
‫شدن ‪ ،‬نزد منصور م ‪‌،‬‬
‫است و او را با خزانه و اموال بری فروداشته است‪ ۲‬از این رو شپپگفت‬
‫نیست وکه پس از قتپپل ابومسپپلم ‪ ،‬وی بپپا چنپپان شپپور و التهپپابی بپپه‬
‫خونخواهی وی برخاسته باشد ‪ .‬با این هم په ‪ ،‬انتقپپام ابومسپپلم دریپپن‬

‫سیاستنامه ‪ ،‬ص ‪. ۱۵۶‬‬ ‫‪۱‬‬

‫تاریخ طبرستان ‪ ،‬ج ‪ ۱‬ص ‪. ۱۷۴‬‬ ‫‪۲‬‬
 ‫‪ / ۲۳۸‬دو قرن سکو ت‬

‫یوکوشید با نشپپر مبپپادی و اصپپول غل ة و‬

‫نهضت بهانه بود و سنباد م ‪‌،‬‬
‫اهل تناسخ خاطره دلوران قدیم را در دل ایرانیپپان سپپتم وکشپپیده و‬
‫وکین‪‌،‬هجوی زنده نگهدارد و نفپپر ت و دشپپمنی بپپا تازیپپان را در مپپردم‬
‫خراسان ‪ ،‬تاز‪‌،‬هتر وکند از این رو ‪ ،‬با نشپپر پپپار‪‌،‬های عقایپپد تپپازه وکوشپپید‬
‫ایرانیان ناراضی را از هر فرقه و گروه وکه بودند بر گرد خویش جمپپع‬
‫بآورد و در مبارزه با دستگاه خلفت همه را با خود همداسپپتان وکنپد ‪.‬‬
‫ینویسند وکه سنباد »چون قوی حال گشت طلپپب خپپون ابومسپپلم‬
‫م ‪‌،‬‬
‫وکرد و دعوی چنان وکرد وکه رسول بومسلم است بپپه مردمپپان عپپراق ‪،‬‬
‫وکه بومسلم را نکشت‪‌،‬هاند و لیکن قصد وکرد منصور بپپه وکشپپتن او و او‬
‫نام مهین خدای تعالی بخواند وکبوتری گشت سفید و از میان بپریپپد‬
‫و او در حصاریست از مس وکرده و با مهدی و مزدک نشسته است و‬
‫یبآیند بیرون ‪ ،‬مقدم بومسلم خواهپپد بپپودن و مپپزدک‬
‫اینک هر سه م ‪‌،‬‬
‫وزیر است و وکس بآمد نامه بومسلم به من بآورد چپپون رافضپپیان نپپام‬
‫مهدی و مزدوکیان نام مپپزدک بشپپنیدند از رافضپپیان و خپپرم دینپپان‬
‫خلقی بسیار به وی گرد بآمدند پس وکپپار او بپزرگ شپپد و بپپه جپپایی‬
‫رسید وکه از سواره و پیاده وکه با او بودند بیش از صدهزار مرد بودنپپد‬
‫هرگاه با گبران خلو ت وکردی گفتی وکه دولت عرب شد وکپپه مپپن در‬
‫وکتابی خوانپپد‪‌،‬هام از وکتپپب ساسپپانیان و بپپه مپپن رسپپیده بپپود و مپپن‬
‫بازنگردم تا وکعبه را ویران نکنم وکه او بدل بآفتاب برپای وکرد‪‌،‬هانپپد مپپا‬
‫درفش سیاه ‪۲۳۹ /‬‬

‫همچنان قبله دل خویش بآفتاب را وکنیم چنانکه در قدیم بوده است‬

‫یفرمایپپد‬
‫و با خرم دینان گفتنی وکه مزدک شیعی است و شپپما را م ‪‌،‬‬
‫وکه با شیعه دست یکی دارید و خون ابومسلم باز خواهید و با گبران‬
‫گفپپتی بپپا شپپیعیان و خپپرم دینپپان ‪ ،‬و هپپر سپپه گپپروه را بآراسپپته‬
‫‪۱‬‬
‫یداشتی ‪.‬د «‬
‫م ‪‌،‬‬

‫شاید این عقاید و سخنانی وکه مؤلپپف سیاسپپت نپپامه بپپه سپپنباد‬
‫یدهد از جعل و تعصب خالی نباشد اما در هر حال به نظپپر‬
‫نسبت م ‪‌،‬‬
‫یبآید وکه تعالیم و عقاید سنباد با عقاید و بآرای فرقپپه بومسپپلمیه و‬
‫م ‪‌،‬‬
‫دست‪‌،‬های از راوندیه چندان تفاو ت نداشته است ‪ .‬داستان قیپپام وکوتپپاه‬
‫یگویپپد‪» :‬بیشپپتر‬
‫ولی خون بآلود او را طبری ‪ ،‬مختصر نوشته اسپپت م ‪‌،‬‬
‫یاران سنباد مردم وکوهسپپتانی بودنپد ‪ .‬ابپپوجعفر منصپپور ‪ ،‬جهپپور بپپن‬
‫نهپپا فرسپپتاد ‪ .‬پپپس بیپپن‬
‫مرارالعجلی را با ده هزار وکس بپپه حپپرب بآ ‪‌،‬‬
‫همدان و ری در طرف بیابان به هم رسیدند و جنگ وکردنپپد سپپنباد‬
‫هزیمت شد و نزدیک شصت هزار تن از یپپارانش در هزیمپپت وکشپپته‬
‫شدند و وکودوکپپان و زنانشپپان اسپپیر گشپپتند ‪ .‬سپپرانجام سپپنباد بیپپن‬
‫طبرستان و وکومش به قتل بآمد و بآنکپپه وی را وکشپپت لونپپان طپپبری‬

‫سیاستنامه ‪ ،‬ص ‪. ۱۵۶‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۲۴۰‬دو قرن سکو ت‬

‫بودد «‪ ۱‬منابع متأخر درین باب به تفصی ‪‌،‬‬

‫لتر سخن گفت‪‌،‬هان پد ‪ .‬از جملپپه‬
‫یگوید‪ …» :‬چون ابومسلم وکشته شد سنباد گبران‬
‫روایتی است وکه م ‪‌،‬‬
‫ری و طبرستان را به خونخواهی ابومسلم دعو ت وکرد همه درین باب‬
‫با وی متفق شدند و متوجه تسپپخیر قزویپپن گشپپتند حپپاوکم قزویپپن‬
‫شبیخون بآورد و گبران همه را گرفته مغلول و مقید گردانیپپد و نپپزد‬
‫ابوعبیده وکه والی ری بود فرستاد ‪ .‬ابوعبیده بنابر بآشنایی سابق وکه با‬
‫سنباد داشت دست از وی بازداشت و گفت ترا با امثال این مهمپپا ت‬
‫چکار ؟ پس بعد از چند روز سنباد را گفت تو بپا جمپپاعت خودخپپوار‬
‫یباش و چون سنباد در بآن موضپپع‬
‫ری را منزل خود وکرده در بآنجا م ‪‌،‬‬
‫قرار گرفت مردم بآن ناحیه را با خود متفق ساخت و بسر وی لشپپکر‬
‫وکشید و جمعی از لشکریان ابوعبیده نیز با وی متفق بودند ابوعبیده‬
‫این معنی را دریافته از توهم بآنکپپه مبپپادا وی را گرفتپپه بپپه دشپپمن‬
‫سپارند در شهر ری متحصن شد و سنباد ری را محاصره نمود و بعد‬
‫از چند روز فتح وکرد ‪ .‬ابوعبده را به قتل رسانید و اسباب ابومسپپلم را‬
‫از اسلحه و امتعه وکپپه در ری بپپود متصپپرف شپپد و شپپروع در لشپپکر‬
‫گرفتن نمود بآنگاه به اندک وقت لشکر سنباد مجوسپپی بپپه صپپدهزار‬
‫رسید و از ری تا نیشابور را در تصپپرف دربآورد القصپپه چپپون سپپنباد‬

‫طبری ج ‪. ۶‬‬ ‫‪۱‬‬

‫درفش سیاه ‪۲۴۱ /‬‬

‫یبودنپپد‬
‫مجوسی استیل یافت به جماعتی مسلمانان وکپپه همپپراه او م ‪‌،‬‬
‫گفت وکه در بآن حین وکه ابپپوجعفر قصپد وکشپتن ابومسپپلم وکپرد وی‬
‫مرغی سپید شد و پرید و اوکنون در فلن قلعه مصاحب مهدیسپپت و‬
‫مرا فرستاده تا جهان را از منافقان پاک سازم و بآن جماعت… فریفته‬
‫شده وکمر خدمت او در میان بستند اما چون خبر ظهپپور سپپنباد بپپه‬
‫سمع ابوجعفر رسید جهور بن موار را با لشکری سپپنگین در دفپپع او‬
‫نامزد وکرد ‪ .‬جهور به حوالی ساوه رسیده بود وکپپه سپنباد بپا صپدهزار‬
‫وکس لشکری بآراسته متپپوجه او گردیپپد و زن و فرزنپپد مسپپلمانان را‬
‫اسیر ساخته بر شتران سوار وکرد و پیش پیش لشکر خپپود ایشپپان را‬
‫یداشت القصه چون تلقی هر دو طپپایفه دسپپت داد اسپپیران اهپپل‬
‫م ‪‌،‬‬
‫اسلم فریاد بربآوردند وکه وامحمدا وکجایی وکه مهم مسلمانان به بآخپپر‬
‫شد و مسلمانی به یکبارگی زوال پذیرفت جهور چون فریاد و فغپپان‬
‫اهل اسلم را دید بفرمود تا شپتران ایشپان را برماننپد پپس شپتران‬
‫روی به سنباد نهادنپپد و جمعپپی وکپپثیر از اهپپل صپپفوف لشپپکر او را‬
‫پریشان ساختند و سنباد ندانست وکه حپپال چیسپپت متپپوهم شپپد و‬
‫روی به گریز نهاد…د «‪ ۱‬نوشپپت‪‌،‬هاند وکپپه در ایپپن نپپبرد از یپپاران سپپنباد‬
‫چندان وکشته شد وکه تا سال سیصپد هجپری ‪ ،‬بآثپار وکشپتگان در بآن‬

‫تاریخ الفی ‪ ،‬نسخه خطی مجلس ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۲۴۲‬دو قرن سکو ت‬

‫‪۲‬‬
‫مکان باقی مانده بود ‪.‬‬

‫بدین گونه بود وکه با خشونت وکم نظیری ‪ ،‬نهصت سپپنباد را فپپرو‬
‫نشاندند ‪ .‬سنباد نیز پس از این شکست بپپه طبرسپپتان گریخپپت و از‬
‫سپهبد خورشید شاهزاده طبرستان یاری و پناه جست ‪ .‬گوینپپد ‪ ،‬وی‬
‫پسر عم خود طو س نام را با هدایا و اسبان و بآل ت بسیار به استقبال‬
‫سنباد فرستاد ‪ .‬چون طو س نزد سنباد رسپپید از اسپپب فپپرود بآمپپد و‬
‫سلم وکرد سنباد از اسب فرود نیامد و همچنان بر پشت اسب جواب‬
‫سلم او داد طو س به هم بآمد و خشمگین گشت ‪ .‬سنباد را سپپرزنش‬
‫وکرد و گفت من پسر عموی سپهبدم و مرا به پا س احپترام از جپپانب‬
‫یحرمتی شپپرط ادب نبپپود سپپنباد‬
‫خویش پیش تو فرستاد چندین ب ‪‌،‬‬
‫در پاسخ سخنان درشت گفت ‪ .‬طپپو س بپپر اسپپب نشسپپت و فرصپپت‬
‫جست تا شمشیری بر گردن سنباد زد و او را هلک وکرد ‪ .‬بآنگاه همه‬
‫لها و خواست‪‌،‬ههایی وکه با وی بود برگرفپپت و پیپپش سپپپهبد بآورد ‪.‬‬
‫ما ‪‌،‬‬
‫شاهزاده طبرستان ازین حادثه پشیمان و دردمند گشت و طپپو س را‬
‫نفرین وکرد و سپس سر سنباد را بپه وسپیله حپپاجبی فیروزنپپام نپزد‬
‫خلیفه فرستاد ‪ .‬بدین گونه بود وکه روزگار سنباد به پایان رسید ‪ .‬قیام‬
‫خونین و وکوتاه او به زودی فرونشست اما شعل‪‌،‬های وکه او بر افروخپپت‬

‫تاریخ طبرستان ‪ ،‬ج ‪ ۱‬ص ‪. ۱۷۴‬‬ ‫‪۲‬‬

‫درفش سیاه ‪۲۴۳ /‬‬

‫به زودی بآتش سپپوزانی گشپت و زبان‪‌،‬ههپپای بآن وکپپاخ بیپپداد خلفپپا را‬
‫یسوخت ‪.‬‬
‫نها فرو م ‪‌،‬‬
‫قر ‪‌،‬‬

‫استادسیس‬
‫هنوز یاد نهضت وکوتاه ‪ ،‬اما هولنپپاک و خپپونین سپپنباد در خپپاطر‬
‫ایرانیان گرم و زنده بپود وکپه استادسپیس خپروج وکپپرد ‪ .‬البتپپه قیپپام‬
‫استادسیس با خونخواهی ابومسلم ارتباط نداشت و ظاهر ًا مثل قیپپام‬
‫بهافرید برای تجدید و اصلح بآیین زرتشت بود ‪.‬‬

‫قیام وی به سال ‪ ۱۵۰‬هجپپری در خراسپپان رخ داد و در انپپدک‬

‫مدتی چنان وکه طبری و ابن اثیر و دیگران نوشپپت‪‌،‬هاند سیصپپد هپپزار‬
‫ینویسد »وکپپه او نیپپای مپپأمون و پپپدر‬
‫مرد به یاری وی برخاستند ‪ .‬م ‪‌،‬‬
‫مراجل بود وکه مادر مأمونست و پسرش غالب ‪ ،‬خپپال مپپأمون همپپان‬
‫وکسی است وکه به همدسپپتی وی فضپپل بپپن سپپهل ذوالریاسپپتین را‬
‫وکشت‪ ۱‬از زندگانی او نیز پیش از سال ‪ ۱۵۰‬وکه خروج اوست چیپپزی‬
‫یبآید وکه وی‬
‫معلوم نیست فقط از بعضی سخنان مورخان چنین بر م ‪‌،‬‬
‫در خراسان امار ت داشته است و ظپپاهر ًا از وکپپارگزاران و فرمانروایپپان‬

‫وکامل ابن اثیر ‪ ،‬حوادث سنه ‪. ۱۵۰‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۲۴۴‬دو قرن سکو ت‬

‫یرفته است ‪ .‬حتی وقتی نیز بپپه‬

‫محتشم و با نفوذ بآن سامان بشمار م ‪‌،‬‬
‫گفته یعقوبی ‪ ،‬از اینکه مهدی را به ولیعهدی خلیفه منصور بشناسپپد‬
‫سر فرو پیچیده است ‪.‬‬

‫یبآید وکه قبل از حادثه خروج نیز در میپپان مپپردم‬

‫از روایا ت بر م ‪‌،‬‬
‫خراسان وکه روزی در فرمان ابومسلم بود‪‌،‬هاند ‪ ،‬نفوذ وی بسپپیار بپپوده‬
‫یتوانسته است سپاه بسیاری را بر ضد خلفا‬
‫است و در اندک مدتی م ‪‌،‬‬
‫تجهیز نماید ‪.‬‬

‫گهای او را ‪ ،‬بیشتر مورخان از طبری گرفت‪‌،‬هانپپد ‪ .‬وی‬

‫داستان جن ‪‌،‬‬
‫ینویسپپد‪» :‬از وقپپایع‬
‫در طی حوادث سال ‪ ۱۵۰‬در این باب چنیپپن م ‪‌،‬‬
‫این سال خروج استادسیس با مردم هرا ت و بپپادغیس و سیسپپتان و‬
‫شهرهای دیگر خراسان بود ‪ .‬گویند با وی نزدیک سیصپپد هپپزار مپپرد‬
‫جنگجو بود و چون بر مردم خراسان دست یافتند به سوی مپپرو رود‬
‫رفتند ‪ .‬اجثم مرو رودی با مردم مرو رود بر بآنان بیپپرون بآمپد ‪ .‬بپپا وی‬
‫جنگی سخت وکردند ‪ .‬اجثم وکشته شد و بسپپیاری از مپپردم مپپرو رود‬
‫هلک شدند ‪ .‬عد‪‌،‬های از سرداران نیپپز هزیمپپت گشپپتند ‪ .‬منصپپور وکپپه‬
‫بدین هنگام در برذان مقیم بود خازم بن خزیمه را نزد مهپپدی ]وکپپه‬
‫ولیت خراسان داشت[ فرستاد ‪ .‬مهدی وی را به جنپپگ استادسپپیس‬
‫نامزد وکرد و سرداران با وی همراه نمود ‪ .‬گویند معپپاویه بپپن عبپپدالله‬
‫درفش سیاه ‪۲۴۵ /‬‬

‫یگرفپپت و در بآن هنگپپام وکپپه‬

‫وزیر مهدی وکپپار خپپازم را خوارمپپایه م ‪‌،‬‬
‫یفرسپپتاد‬
‫مهدی به نیشابور بود معاویه به خازم دیگر سران نام‪‌،‬هها م ‪‌،‬‬
‫یوکرد خازم از لشکرگاه نیشپپابور نپپزد مهپپدی رفپپت و‬
‫و امر و نهی م ‪‌،‬‬
‫خلوتی خواست تا سخن گوید ‪ .‬ابوعبدالله نزد مهدی بود گفت از وی‬
‫باک نیست سخنی وکه داری بازنمای خپپازم خپاموش مانپد و سپخن‬
‫نگفت تا ابوعبدالله برخاست و برفت ‪ .‬چون خلو ت دسپپت داد از وکپپار‬
‫معاویه بن عبدالله بدو شکایت برد و… اعلم وکرد وکپپه وی بپپه حپپرب‬
‫استادسیس نخواهد رفت جز بآنگاه وکه وکار را یکسره به وی واگذارنپپد‬
‫و در گشودن لوای سردارانش مأذون دارند و بآنان را به فرمپپانبرداری‬
‫وی فرمان نویسند ‪ .‬مهدی بپذیرفت ‪ .‬خازم به لشپپکرگاه بازبآمپپد و بپپه‬
‫رأی خویش وکار وکردن گرفت ‪ .‬لوای هر وکه خواسپپت بگشپپود و از بآن‬
‫هروکه خواست بربست ‪ .‬از سپاهیان هر وکه گریخته بود بپپازبآورد و بپپر‬
‫یاران خود در افزود اما بآنان را در پس پشت سپاه ننهپپاد ‪ .‬پپپس سپپاز‬
‫قها بکند ‪ .‬هیثم بن شعبه بن ظهیر را بر میمنپپه و‬
‫جنگ وکرد و خند ‪‌،‬‬
‫نهار بن حصین سغدی را بر میسره گماشت ‪ .‬بکار بن مسلم عقیلی را‬
‫بر مقدمه و »اترارخداید « را وکه از پادشاه زادگپپان خراسپپان بپپود بپپر‬
‫ساقه بداشت ‪ .‬لوای وی بازبرقان و علم یا غلمی از بآن وی بسام نپپام‬
‫بود پس با بآنان خدعه بآغاز وکرد و از جایی به جایی و از خنپپدقی بپپه‬
‫یرفت ‪ .‬بآنگاه به موضعی رسید و بآنجا فرود بآمد و بپپر گپپرد‬
‫خندقی م ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۲۴۶‬دو قرن سکو ت‬

‫سپاه خود خندقی وکند ‪ ،‬هرچه وی را دربایست بپپود بپپا همپپه یپپاران‬
‫خود اندرون خندق برد ‪ .‬خندق را چهار دروازه نهاد و بر هر وکپپدام از‬
‫نها چهار هزار وکس از یاران برگزیده خویش بداشت و بکپپار را وکپپه‬
‫بآ ‪‌،‬‬
‫صاحب مقدمه بود دو هزار تن افزون داد تا جملگی هجده هزار وکس‬
‫لهپپا و‬
‫شدند ‪ ،‬گروه دیگر وکه یاران استادسیس بودند با وکلنپپدها و بی ‪‌،‬‬
‫زنب‪‌،‬هها پیپپش بآمدنپپد تپپا خنپپدق را بینبارنپپد و بپدان انپپدر بآینپپد بپه‬
‫درواز‪‌،‬های وکه بکار بر بآن گماشته بود روی بآوردنپپد و بآنجپپا در حملپپه‬
‫چنان به سختی پای فشردند وکه یاران بکار را چاره جز گریز نمانپپد ‪.‬‬
‫بکار چون این بدید خود را فرود افکند و بر دروازه خندق به ایسپپتاد‬
‫یخواهید اینان از درواز‪‌،‬های وکه‬
‫و یاران را ندا داد وکه ای فرومایگان م ‪‌،‬‬
‫به من سپرد‪‌،‬هاند بر مسلمانان چیپپره گردن پد ‪ .‬انپپدازه پنجپپاه وکپپس از‬
‫پیوندان وی وکه بآنجا با وی بودند فپپرود بآمدنپپد و از بآن دروازه دفپپاع‬
‫وکردند تا قوم را از بآن سوی براندند ‪.‬‬

‫پس مردی سکزی وکه از یاران استادسپپیس بپپود و او را حریپپش‬

‫یرفپت بسپوی درواز‪‌،‬های وکپه‬
‫یگفتند و صاحب تدبیر بآنان بشمار م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫خازم بربآن بود روی بآورد خازم چون بآن بدید وکس پیش هیثپپم بپپن‬
‫شعبه وکه در میمنه بود فرستاد و پیام داد وکپپه تپپو از دروازه خپپویش‬
‫بیرون بآی و راه دیگری جز بآنکه ترا به دروازه بکپپار رسپپان در پیپپش‬
‫درفش سیاه ‪۲۴۷ /‬‬

‫گیر ‪ .‬اینان سپپرگرم جنپپگ و پیشپپروی هسپپتند چپپون بربآمپپدی و از‬

‫دیدگاه بآنان دور گشتی بآنگاه از پس پشتشان دربآی و در بآن روزهپپا‬
‫سپاه وی خود رسیدن ابپپی عپپون و مپپرو بپپن سپپلم بپپن قپپتیبه را از‬
‫یداشتند ‪ .‬خازم نزد بکپپار نیپپز وکپپس فرسپپتاد وکپپه‬
‫تخارستان چشم م ‪‌،‬‬
‫چون رایا ت هیثم را ببیند وکه از پس پشت شما بربآمد بانپپگ تکپپبیر‬
‫بربآورید و گویید اینک سپاه تخارستان فرا رسید ‪ .‬یاران هیثم چنیپپن‬
‫وکردند و خازم بر حریش سکزی دربآمد و شمشیر در یکدیگر نهادند ‪.‬‬

‫درین هنگام رایا ت هیثم و یارانش را دیدند ‪ .‬در میان خود بانپگ‬
‫بربآوردند وکه اینک مردم تخارستان فراز بآمدند ‪ .‬چون یاران حریش را‬
‫نها به تاختند مردان هیثم با‬
‫تنها بدیدند ‪ ،‬یاران خازم به سختی بر بآ ‪‌،‬‬
‫نیزه و پیکان به پیشبازشان شتافتند و نهار بن حصپپین و یپپارانش از‬
‫سوی میسره و بکار بن مسلم با سپاه خود از جایگاه خویش بر بآنپپان‬
‫نهپپا نهادنپپد و‬
‫درافتادند و بآنان را هزیمت وکردند ‪ .‬پس شمشپپیر در بآ ‪‌،‬‬
‫بسیاری از بآنان بر دست مسلمانان وکشته شدند ‪ .‬نزدیک هفتاد هپپزار‬
‫وکس از بآنان درین معروکه تباه شد و چهارده هزار تن اسپپیر گردیپپد ‪.‬‬
‫استادسیس با عده انپدوکی از یپاران بپه وکپوهی پنپاه بپرد ‪ .‬بآنگپاه بآن‬
‫چهارده هزار اسیر را نزد خازم بردند بفرمود تا بآنان را گردن بزدند و‬
‫خود از بآنجا بر اثر استادسیس برفت تا بدان وکوه وکه وی بپپدان پنپپاه‬
 ‫‪ / ۲۴۸‬دو قرن سکو ت‬

‫گرفته بود برسید ‪ .‬خازم استادسیس و اصحاب وی را حصپپار داد ‪ .‬تپپا‬

‫وقتی وکه به حکم ابی عون رضا دادن و فرود بآمدند ‪ .‬چون بپپه حکپپم‬
‫ابوعون خرسند گشتند وی بفرمود تا استادسیس را با فرزندانش بند‬
‫وکنند و دیگران را بآزاد نمایند ‪ .‬بآنان سی هزار وکس بودند و خازم این ‪،‬‬
‫از حکم ابی عون مجری وکپپرد و هپپر مپپردی را از بآنپپان دو جپپامه در‬
‫پوشید و نام‪‌،‬های بسپپوی مهپپدی نوشپپت وکپپه خپپدایش نصپپر ت داد و‬
‫دشمنش تباه وکرد ‪ .‬مهدی نیز این خبر را بپپه امیرالمؤمنپپان منصپپور‬
‫نوشت اما محمد بن عمر چنین یاد وکپپرده اسپپت وکپپه بیپپرون بآمپپدن‬
‫‪۱‬‬
‫استادسیس در سال ‪ ۱۵۰‬بود و در سپال ‪ ۱۵۱‬بپود وکپه گریخپت ‪.‬د «‬
‫همین روایت را وکه طبری در باب خدعه و نیرنگ خازم بآورده است ‪،‬‬
‫پس از وی وکسانی مانند ابن اثیر‪ ۲‬و ابن خلدون‪ ۳‬نیز ب ‪‌،‬‬
‫یوکم و وکاست‬
‫نقل وکرد‪‌،‬هاند ‪.‬‬

‫با این همه فرجام وکار وی درست روشن نیست ‪ .‬از ایپپن عبپپار ت‬
‫یگویپد‪» :‬خپازم بپه مهپدی نپامه نوشپت وکپه خپدایش‬
‫طبری وکه م ‪‌،‬‬
‫یبآید وکه پپپس‬
‫پیروزی داد و دشمنش را هلک گردانیدد « چنین بر م ‪‌،‬‬

‫طبری ‪ ،‬ج ‪ ۶‬ص ‪ ۲۸۸‬طبع مصر ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬

‫وکامل ‪ ،‬ج ‪ ۵‬ص ‪ ۲۹‬طبع مصر ‪.‬‬ ‫‪۲‬‬
‫وکتاب العبر ‪ ،‬ج ‪ ۳‬ص ‪ ۱۹۸‬طبع بولق ‪.‬‬ ‫‪۳‬‬
‫درفش سیاه ‪۲۴۹ /‬‬

‫از گرفتاری وی را وکشته باشند اما مورخانی وکه روایپپت را از طپپبری‬

‫گرفت‪‌،‬هاند ‪ ،‬مانند خود او از وکشته شدنش به تصریح چیزی نگفت‪‌،‬هانپپد ‪.‬‬
‫گویا او را با فرزندان به بغداد فرستادند و در بآنجا هلک وکردند ‪.‬‬

‫بهای تازی و فارسی‬

‫روایا ت و اخبار پراوکند‪‌،‬های وکه در دیگر وکتا ‪‌،‬‬
‫بآمده است بر بآنچه از طبری و ابپپن اثیپپر نقپپل گردیپپد چیپپز تپپاز‪‌،‬های‬
‫یرسد بآنست وکه نهضت استادسیس‬
‫یافزاید ‪ .‬بآنچه قطعی به نظر م ‪‌،‬‬
‫نم ‪‌،‬‬
‫نیز مثل قیام سنباد جنبپپه دینپپی و سیاسپپی هپپر دو داشپت ‪ .‬اینکپپه‬
‫نوشپپت‪‌،‬هاند وی مپپدعی نبپپو ت بپپود و یپپارانش بآشپپکارا وکفپپر و فسپپق‬
‫یترین‬
‫یدهد وکه در ظهور وی نیز عامل دین قپپو ‪‌،‬‬
‫یورزیدند نشان م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫محپپرک بپپوده اس پت ‪ .‬بعضپپی از محققپپان خواسپپت‪‌،‬هاند او را یکپپی از‬
‫یبرنپپد‬
‫موعودهایی وکپپه در سپپنن زرتشپپتی ظهپپور بآنپپان را انتظپپار م ‪‌،‬‬
‫بشمارند‪ . ۱‬م ‪‌،‬‬
‫یگویند وکه او خود چنین دعویی داشپپته اسپپت و مپپردم‬
‫نیز بدین نظر گرد او رفت‪‌،‬هاند ‪ .‬در این نکته جای تردید است ‪ .‬در واقع‬
‫وی در سرزمین سیستان ‪ ،‬سرزمینی وکه ظهور موعودهای مزدیسنان‬
‫همه از بآنجا خواهد بود یاران و هواخواهان بسیار داشت ‪ .‬در بآنجا نیز‬
‫مانند همه جا دعو ت وی را با شور و شوق پاسخ دادند ‪ .‬همان سپپالی‬
‫وکه وی در خراسان قیام وکرد ‪ ،‬در بست نیز ظاهر ًا به یاری وی مردی‬

‫رک‪ :‬دائر ةالمعارف اسلم ج ‪ ۳‬ص ‪. ۱۰۷۳‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۲۵۰‬دو قرن سکو ت‬

‫برخاست… نام وی محمد بن شپپداد و بآرویپپه المجوسپپی بپپا گروهپپی‬

‫بزرگ بدو پیوستند و چون قوی شد قصد سیستان وکرد‪۱‬د « بپه علوه ‪،‬‬
‫یگذشپپت قیپپام‬
‫ تهپپا م ‪‌،‬‬
‫وی تقریب ًا در پایان هزار‪‌،‬های وکه از ظهپپور پار ‪‌،‬‬
‫یبآید وکپپه ایرانیپپان بآن زمپپان بپپا‬
‫وکرده بود ‪ ،‬با این همه بعید به نظر م ‪‌،‬‬
‫وجود اوصاف و شروطی وکه روایا ت و سنن زرتشتی درباره »موعپپودد «‬
‫دارند وی را به مثابه موعودی بجای »هوشپپیدرد « و »هوشپپیدرماهد « و‬
‫‪۲‬‬
‫»سوشیاند « تلقی وکرده باشند ‪.‬‬

‫تاریخ سیستان ‪ ،‬ص ‪. ۱۴۳ – ۱۴۲‬‬ ‫‪۱‬‬

‫در اوستا ‪ ،‬و همچنین در سپپنن و روایپا ت زرتشپتی اشپاراتی در بپاب ظهپور‬ ‫‪۲‬‬
‫یدارد و راسپپتی و نیکپپی را‬
‫»موعودد « هست وکه دروغ و بدی را از جهان بر م ‪‌،‬‬
‫یدهپد ‪ .‬مزدیسپنان در واقپع ‪ ،‬ظهپور سپه تپن موعپود یپپا‬
‫یاری و پیپروزی م ‪‌،‬‬
‫یداشت‪‌،‬هاند وکه هر یک به فاصله هزار سال‬
‫سوشیانت )سوشیانسک ( را انتظار م ‪‌،‬‬
‫از یکدیگر ظاهر خواهند شد و این هر سه موعود از پشت زرتشپپت خواهنپپد‬
‫بود ‪ .‬نام این موعودها و نام مادرهاشان نیز در اوستا بآمده است ‪ .‬محپپل ظهپور‬
‫این موعودها در مشرق ایران زمین و در وکنپپار دریپپاچه هپپامون گفپپت شپپده‬
‫است ‪ .‬باری ‪ ،‬مطابق مندرجا ت دینکپر ت ‪ ،‬سپی سپال پیپش از سپپری شپدن‬
‫دهمین هزاره »دخپتری در بآب )هپامونک ( تپن شسپته بپارور خواهپد شپد و‬
‫نخستین موعود وکه هوشیدر باشد از او متولپپد خواهپپد گردیپپد و سپپی سپپال‬
‫مانده )به بآخرک ( هزاره هوشیدر ‪ ،‬به همان ترتیب هوشیدرماه ‪ ،‬دومین موعود از‬
‫دوشیز‪‌،‬های پا به عرصه وجود خواهد گذاشت در پایان هزاره هوشیدرماه بپپاز‬
‫به همان ترتیب ‪ ،‬سوشیانت بآخریپپن بآفریپپده اهپپورامزدا تولپپد خواهپپد یپپافت ‪.‬‬
‫درفش سیاه ‪۲۵۱ /‬‬

‫شورش در همک‌هجا‬
‫اما در هر حال نفپپر ت و وکین‪‌،‬های وکپپه ایرانیپپان نسپپبت بپپه عپپرب‬
‫داشتند بآنان را در هر جریانی وکه رنپپگ شپپورش و عصپپیان بپپر ضپپد‬
‫یوکرد ‪ .‬نهضت استادسیس در میان سیل خپپون‬
‫خلفت داشت وارد م ‪‌،‬‬
‫فرو نشسپپت امپپا مقپپارن همیپپن ایپپام نیپپز مپپردم طالقپپان و دماونپپد‬
‫شوریدند ‪ .‬خلیفه سرداری را بنام عمرو بن علء برای سپپروکوبی شپپان‬
‫نهپپا را گشپپود ‪.‬‬
‫گسیل وکرد ‪ .‬او شورشیان را سروکوبی وکرد ‪ .‬شهرهای بآ ‪‌،‬‬
‫عده بسیاری از مردم دیلم درین ماجرا به اسار ت رفتند ‪ .‬قبل از ایپپن‬
‫تاریخ و بعد از بآن نیز بارها مردم طبرستان در برابر فجایع و مظپپالم‬
‫تها نه فقط نژاد عرب مردود بود بلکه‬
‫تازیان قیام وکردند ‪ .‬درین نهض ‪‌،‬‬
‫دین مسلمانی نیز مپپورد خشپپم و وکینپپه بپپود ‪ .‬یپپک مپپورخ و متکلپپم‬
‫یگوید‪» :‬ایرانیان بر اثر وسپعت وکشپور و تسپلط بپر همپه‬
‫مسلمان م ‪‌،‬‬
‫اقوام و ملل از حیث عظمت و قدر ت ‪ ،‬به منزلتی بودنپپد وکپپه خپپود را‬

‫یباشپپند و بپپه پپپانزده‬

‫مادرهای هر سه موعود از خانپپدان بهپپروچ )بهپپروزک ( م ‪‌،‬‬
‫سالگی حامله خواهند گردید ‪ .‬و پسران در سپپی سپپالگی از طپپرف اهپپورامزدا‬
‫برای راهنمایی جهانیان برانگیخته خواهند شد ‪.‬د « )نقل از یشتها ‪ ،‬پورداود ‪ ،‬ج‬
‫‪ ۲‬ص ‪۳۰۱ – ۳۰۰‬ک ( پورداود رسال‪‌،‬های دارد در باب سوشیانس وکپپه بپپه سپپال‬
‫‪ ۱۹۲۷‬در بمبئی طبع شده است ‪.‬‬
 ‫‪ / ۲۵۲‬دو قرن سکو ت‬

‫یخواندند ‪ ،‬وقتی وکه دولتشان بدسپپت‬

‫بآزادگان و دیگران را بندگان م ‪‌،‬‬
‫یشپپمردند وکپپار‬
‫تترین مردم م ‪‌،‬‬
‫عربان سپری گشت چون عرب را پس ‪‌،‬‬
‫یبایسپپت‬
‫نها دو چندان وکپپه م ‪‌،‬‬
‫برایشان سخت گشت و درد و اندوه بآ ‪‌،‬‬
‫گردید ‪ .‬از این رو بارهپپا سپپر بربآوردنپپد وکپپه مگپپر بپپا جنپپگ و سپپتیز‬
‫‪۱‬‬
‫خویشتن را از چنگ اسلم رهایی بخشند ‪.‬د «‬

‫شها رنپپگ ضپپد دینپپی داشپت ‪ .‬در‬

‫بدین گونه بیشتر ایپپن شپپور ‪‌،‬‬
‫طبرستان به سال ‪ ۱۴۱‬یک بار سپهبد خورشید حکم وکرد وکه همپپه‬
‫اعراب را و حتی همپپه ایرانیپپانی را وکپپه بپپه دیپپن اعپپراب دربآمد‪‌،‬هانپپد‬
‫بکشند ‪ .‬شورش سختی بپپر ضپپد عپپرب روی داد وکپپه عربپپان بآنپپرا بپپا‬
‫خشونت و قساو ت فرو نشاندند ‪ .‬اسپپهبد خورشپید نیپز وکپه خپپود را‬
‫یدید زهر از نگین انگشتری برمکید و درگذشت ‪ .‬این همپپه‬
‫مغلوب م ‪‌،‬‬
‫یدادنپپد‬
‫شها نشپپان م ‪‌،‬‬
‫قساو ت و خشونتی وکپپه اعپپراب در دفپپع شپپور ‪‌،‬‬
‫یداشت ‪ .‬زجر و قتل و زندان و تبعیپپد‬
‫ایرانیان را از ادامه پیکار باز نم ‪‌،‬‬
‫یوکرد ‪ .‬حتی خپپروج‬
‫ختر م ‪‌،‬‬
‫یتر و عزمشان را راس ‪‌،‬‬
‫نها را قو ‪‌،‬‬
‫فقط اراده بآ ‪‌،‬‬
‫یوکردنپپد مپپورد‬
‫و قیامی وکه تروکان و تازیان بر ضد دستگاه خلفت م ‪‌،‬‬
‫یگرفت ‪ .‬وقتی یوسپپف ابپپن ابراهیپپم‬
‫تشویق و حمایت ایرانیان قرار م ‪‌،‬‬
‫معروف به برم وکه از موالی ثقیف بود در بخارا قیام وکپپرد و در میپپان‬

‫ابن حزم‪ :‬الفصل ‪ ،‬جزء ثانی ص ‪ ۹۱‬چاپ مصر ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬

‫درفش سیاه ‪۲۵۳ /‬‬

‫مردم خراسان یاران و همراهان بسیار یافت و سغد و فرغپپانه را نیپپز‬

‫دچار شورش و بآشوب نمود ‪.‬‬
 ‫‪۶‬‬

‫در آن سوی جیحون‬

‫ماورا ء النهر‬
‫در همان روزهایی وکه جنایت بآسیابان »مرود « بآخرین چراغ دوده‬
‫یوکشت و ماهوی سپپوری بپپا چنیپپن خیپپانتی وکپپه‬
‫ساسانیان را فرو م ‪‌،‬‬
‫یداشپت شپاید‬
‫یوکرد فره شاهی را بآرزو م ‪‌،‬‬
‫بجای خداوندگار خویش م ‪‌،‬‬
‫در شهرهایی چپپون تیسپپفون و شوشپپتر و نهاونپپد و اسپپتخر و ری و‬
‫دیگر بلد وکسانی از ایرانیان بودند ‪ ،‬وکه چشم امیپپد خپپویش را بپپدان‬
‫سوی مرو ‪ ،‬به شهرهایی وکه در بآن سوی بآموی بود ‪ ،‬دوختپپه بودنپپد و‬
‫یوکشیدند ‪ .‬خپپود یزدگپپرد‬
‫از بآنجاها ‪ ،‬هر روزی انتظار خبر تاز‪‌،‬های را م ‪‌،‬‬
‫نیز پیش از بآنکه به تحریک ماهوی سوری در مپپرو ‪ ،‬طعمپپه جنپپایت‬
‫ینام و نشان شود ‪ ،‬شاید بدان سوی رود بآموی امید بسیار‬
‫بآسیابانی ب ‪‌،‬‬
‫داشت ‪ .‬و گویا به همین سبب بود وکه نام‪‌،‬هها و رسولن بپپا تحف‪‌،‬ههپپا و‬
‫یپپپرورد وکپپه‬
‫هدایای بسیار به چین فرستاد و ایپپن امیپپد را در دل م ‪‌،‬‬
‫شاید با یاری خاقان چین و بدست مردم و پادشاهان بآن سپپوی رود‬
 ‫‪ / ۲۵۶‬دو قرن سکو ت‬

‫بآموی ‪ ،‬بار دیگر بتوانپد بآب رفتپه را بپه جپوی بپاز بآرد و بآنچپه را در‬
‫تیسفون و شوش و نهاوند باخته بود در مرو و بآموی و شاید بخپپارا و‬
‫سمرقند از دشمنان بازستاند…‬

‫در واقع در بآن سوی بآمپپوی ‪ ،‬وکپپه بلد مپپاوراءالنهر‪ ۱‬بپپود ‪ ،‬بیشپپتر‬
‫شهرها و دی‪‌،‬هها از ایران نشان داشت ‪ .‬بخپپارا و شپپهرها و روسپپتاهایی‬
‫وکه بر گرد بآنان بود هپپر چنپپد از تروکپپان خپپالی نبپپود امپپا بپپر وکنپپاره‬
‫یبآم پد ‪ .‬ایپپن‬
‫شهرهای خراسان جای داشت و از بلد ایپپران بشپپمار م ‪‌،‬‬
‫شهر در وکرانه زرافشان سغد بپپود و مپپردم بآن بپپه زبپپان دری سپپخن‬
‫یگفتند ‪ ۲.‬خداوندان بآن نیز بخار خدا ة نام داشپتند ‪ .‬امپا چنیپن بپه‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یبآید ‪ ،‬وکه در این سرزمین بآیین زرتشت به قدر خراسان رایپپج‬
‫نظر م ‪‌،‬‬

‫ماوراءالنهر به طور وکلی عبار ت بود از تمام اراضی و بلدی وکه مسپپلمانان در‬ ‫‪۱‬‬
‫شمال بآموی به تصرف دربآورده بودند ‪ .‬حپپدود شپپمال و مشپپرق ایپپن بلد در‬
‫یشد وکه دیگر اعراب بپپر بآنجپپا تسپپلط نیپپافته بودنپپد و بنپپابراین‬
‫بآنجا ختم م ‪‌،‬‬
‫حدود ماوراء النهر در طی زمان تابع احوال سیاسی بپود ‪ .‬در هپر حپال اوکپثر‬
‫این بلد از قدیم جزء مواطن قوم ایرانی بپپوده اس پت ‪ .‬چنپپان وکپپه بلد سپپغد‬
‫لاقل از عهد داریوش هخامنشی تحت استیلی ایپپران بپپوده اسپت ‪ .‬از عهپپد‬
‫اسکندر به بعد نیز این بلد هر چند اغلب به ظاهر از ایران جدا بودند ‪ ،‬اما از‬
‫جهت فرهنگ و تمدن با جامعه ایرانی ارتبپاط داشپتند چنپان وکپه مانویپپان‬
‫وقتی از ایران رانده و مأیو س شدند در این بلد مأمن و ملجأ یافتند ‪.‬‬
‫مقدسی ‪ ،‬احسن التقاسیم ص ‪. ۳۳۵‬‬ ‫‪۲‬‬
‫در بآن سوی جیحون ‪۲۵۷ /‬‬

‫نبوده است ‪ .‬چنان وکه از بتکد‪‌،‬های وکه بوداییان درین شپپهر داشپپت‪‌،‬هاند‬
‫بها سخن رفته است و نام بخپپارا خپپود از وکلمپپه »بهپپارد « یپپا‬
‫در وکتا ‪‌،‬‬
‫»وهارد « بآمده است وکه گویا نام معابد بودایی بوده است ‪ .‬و از وکجا وکه‬
‫همین انتشار بآیین بودا ‪ ،‬درین شپهر و بلد دیگپر مپاوراءالنهر سپبب‬
‫نشده باشد وکپپه دریپپن بلد ‪ ،‬وکسپپی بپپه یپپاری یزدگپپرد و فرزنپپدانش‬
‫نشتافته است ؟‬

‫سمرقند نیز مانند بخارا شپپهر ایرانیپپان بپپود ‪ .‬درسپپت اسپپت وکپپه‬
‫یراندنپپد لیکپپن زبپپان‬
‫مقارن این ایام طرخانان ترک بر بآن فرمپپان م ‪‌،‬‬
‫یشپپک بپپه زبپپان دری سپپخن‬
‫شپپان دری بپپود ‪ .‬مپپردم سپپمرقند ‪ ،‬ب ‪‌،‬‬
‫یگفت‪‌،‬هاند و لهج‪‌،‬های خاص داشت‪‌،‬هاند ‪ .‬دی‪‌،‬ههپپا و روسپپتاهای بآن نیپپز‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یداشت‪‌،‬هاند ‪.‬‬
‫اوکثر به همین زبان سخن م ‪‌،‬‬

‫نیز از بلد ماوراءالنهر ‪ ،‬شهرهای وکش و نخشپپب بپپود وکپپه از بلد‬

‫یبآمدنپد ‪ .‬ایپپن سپپغدیان ‪ ،‬وکپپه سپپغدش نیپپز‬
‫نام بآور سغدیان بشمار م ‪‌،‬‬
‫خواند‪‌،‬هاند از وکهن‪‌،‬هترین ولیا ت ایرانی بود ‪ .‬چنان وکه هپپم در اوسپپتا و‬
‫هم در وکتیب‪‌،‬های از داریوش ‪ ،‬در شمار بلد ایپپران نپپام بآن ذوکپپر شپپده‬
‫اسپت ‪ .‬در ایپپن بلد و هپپم بلد فرغپپانه نیپز ‪ ،‬هپپر چنپپد مقپپارن ایپپن‬
‫روزگاران مردم با تروکان و هفطالیان دربآمیخته بودند ‪ ،‬امپپا همچنپپان‬
‫یورزیدند ‪ .‬در‬
‫به زبان و نژاد و سرزمین و تاریخ وکهن خویش علقه م ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۲۵۸‬دو قرن سکو ت‬

‫نهای گذشته ایران را با شور و شپپوق‬

‫بیشتر این شهرها ‪ ،‬مردم داستا ‪‌،‬‬
‫یبآوردند و حتی دربپپاره خپون سپپیاوش وکپه بدسپت تروکپان‬
‫فرایاد م ‪‌،‬‬
‫ریخته بود ‪ ،‬تران‪‌،‬هها داشتند وکه در بخارا ‪ ،‬و شاید دیگر جاهپپا ‪ ،‬زمزمپپه‬
‫یوکردند ‪ .‬در اشروسنه و خوارزم نیز زبان ایرانی بود و در همپپه ایپپن‬
‫م ‪‌،‬‬
‫بلد ‪ ،‬تاریخها و داستانهای گذشته قوم ایرانی زبانزد و رایج بود ‪.‬‬

‫در روزگپپاری وک په ‪ ،‬همپپه شپپهرهای ایپپران از عپپراق و فپپار س و‬

‫بآذربایجپپان و شپپوش و نهاونپپد و ری و خراسپپان ‪ ،‬از خلیفپپه تازیپپان‬
‫یوکرد این شهرهای ماوراءالنهر ‪ ،‬وکه در هر حال از بلد‬
‫فرمانبرداری م ‪‌،‬‬
‫یشپد ‪ ،‬از دسپتبرد تازیپان مصپون مانپده بپود ‪ .‬در‬
‫فر س محسپوب م ‪‌،‬‬
‫خراسان ‪ ،‬پیش از بآن ‪ ،‬تازیان وکندو وکاو عظیم وکرده بودنپد و غپار ت و‬
‫بیداد بسیار رانده بودند اما بدان سوی بآمپپوی دسپپت نیپپافته بودن پد ‪.‬‬
‫مقارن سال ‪ ۵۳‬هجری خراسان در حکم عبیدالله بن زیپپاد بپپود وکپپه‬
‫یرفت ‪ .‬درین زمان بخارا خپدا ة وکپه‬
‫یباک و ستمکار بشمار م ‪‌،‬‬
‫مردی ب ‪‌،‬‬
‫امار ت و سلطنت دیرین بخارا را داشت ‪ ،‬مرده بود و وکودوکی شیرخوار‬
‫از او بازمانده بود ‪ ،‬نامش طغشاده ‪ ،‬وکه مادرش خپپاتون بجپپای او وکپپار‬
‫یراند و در زمان وی تازیان چند بار به بخارا بآمدند و وی هر‬
‫ملک م ‪‌،‬‬
‫یگزارد ‪ .‬چون عبیدالله بن زیپپاد بپپه خراسپپان‬
‫بار صلح وکرد و خراج م ‪‌،‬‬
‫بآمد ‪ ،‬از جیحون بگذشت و بآهنگ بخپپارا وکپپرد ‪ .‬بعضپپی از روسپپتاهای‬
‫در بآن سوی جیحون ‪۲۵۹ /‬‬

‫بآبادان بخارا و دی‪‌،‬هها و قری‪‌،‬ههپپای مجپپاور بآن را بگرفپپت و بپپا خپپاتون‬

‫گها اعپپراب با‪‌،‬غهپپا بکندنپپد و دی‪‌،‬ههپپا‬
‫جنگهای سخت وکرد ‪ .‬درین جن ‪‌،‬‬
‫ویران وکردند و بس خلق به اسپپار ت بردنپپد و غنپپایم بسپپیار بدسپپت‬
‫بآوردند ‪.‬‬

‫خاتون بخارا‬
‫چندی بعد ‪ ،‬سعید بن عثمان بجای عبیدالله به امیری خراسپپان‬
‫بآمد؛ در لشکر وی ‪ ،‬گذشته از غازیپپان و مجاهپپدان ‪ ،‬عپپده بسپپیاری از‬
‫رهزنان و بندیان و بآدم وکشان بودند وکه از زندان بربآمده بودنپپد و بپپه‬
‫امید تاراج و غنیمت راه خراسان را با وی در پیش گرفته بودند ‪ .‬وی‬
‫با سپاهی چنین غارتگر در بآن سوی بآمویه یک چند تپپاختن وکپپرد و‬
‫لها و اسیران به دست بآورد ‪ .‬اما از سمرقند و بخارا جز بپپاج و نپپوا‬
‫ما ‪‌،‬‬
‫نستد و بآن دو شهر بزرگ ماوراءالنهر را به جنگ نتوانست گشود ‪ .‬در‬
‫بخارا ‪ ،‬با خاتون وکه ملکه بآن دیار بود ‪ ،‬با نرمی و مهربانی رفتار وکرد و‬
‫سپپری‬
‫سپپری و ِ‬
‫نهپپا رَ‬
‫بعضی گفت‪‌،‬هاند خاتون را دوست گرفت ‪ .‬میان بآ ‪‌،‬‬
‫پدید بآمد ‪ .‬گویند‪» :‬چون سعید با خاتون صلح وکرد به بخارا رسپپید و‬
‫بیمار گشت خاتون به عیاد ت او دربآمد ‪ .‬وکیس‪‌،‬های داشت پر زر ‪ .‬دست‬
 ‫‪ / ۲۶۰‬دو قرن سکو ت‬

‫در وکیسه وکرد و دو چیز از وکیسه بپپربآورد و گفپپت ایپپن یکپپی از بهپپر‬
‫یدارم تا اگر بیمار شوم بخورم و این دیگر ترا دهپپم‬
‫خویشتن نگاه م ‪‌،‬‬
‫تا بخوری و بهتر شپوی ‪ .‬سپعید را عجپب بآمپد وکپه بآن چیسپت وکپه‬
‫یدهد ‪ .‬چپپون خپپاتون بیپپرون رفپپت‬
‫خاتون را با این عز ت و بزرگی م ‪‌،‬‬
‫سعید بنگریست خرمایی بود وکهنه گشته ‪ ،‬وکسان خپپود را فرمپپود تپپا‬
‫پنج شتر بار خرمای تازه بار وکردند و به نزدیک خاتون بردند ‪ .‬خاتون‬
‫لها بگشاد و خرمای بسپپیار دی پد ‪ ،‬وکیسپپه بگشپپاد و بآن خرمپپای‬
‫جوا ‪‌،‬‬
‫خویشتن بیرون وکرد و با بآن خرماها مقابله وکپپرد همچنپپان بپپود وکپپه‬
‫خاتون داشت ‪ .‬به عذر اندر بآمد و گفت ما را ازین جنس بسیار نباشد‬
‫‪۱‬‬
‫لهای بسپپیار نگپپاه داشپپت‪‌،‬هام از بهپپر بیمپپاری ‪.‬د «‬
‫و این دو خرمپپا سپپا ‪‌،‬‬
‫بآورد‪‌،‬هاند وکه این خاتون زنی بود شیرین و با نیکویی بسیار ‪ .‬سعید بر‬
‫‪۲‬‬
‫وی شیفته شد و مردم بخارا را به زبان بخاری درین معنی سرودها‬
‫‪۳‬‬
‫بوده است ‪.‬‬

‫تاریخ بخارا ص ‪. ۴۸‬‬ ‫‪۱‬‬

‫راجع به شعر اهل بخارا در باب خاتون و سعید ‪ ،‬مقاله نگارنده این سپپطور در‬ ‫‪۲‬‬
‫مجله یغما )شماره ‪ ۷‬سال ‪۱۱‬ک ( دیده شود ‪.‬‬
‫تاریخ بخارا ص ‪. ۴۸‬‬ ‫‪۳‬‬
‫در بآن سوی جیحون ‪۲۶۱ /‬‬

‫قتیبه بن مسلم‬
‫نها وکپپه عبیپپدالله زیپپاد و سپپعید بپپن عثمپپان‬
‫باری ‪ ،‬از این تاخت ‪‌،‬‬
‫یبآنکپپه‬
‫وکردند هیچ فتحی بهپپره مسپپلمانی نگشپت ‪ .‬و ایپپن تازیپپان ‪ ،‬ب ‪‌،‬‬
‫بتوانند بآیین مسلمانی را در بآن سوی بآموی رواج دهند بپپه غپپار ت و‬
‫تاراج و به غنایم و اسرا بسنده وکردند و بازگشپپتند ‪ .‬مسپپلم بپپن زیپپاد‬
‫برادر عبیدالله ‪ ،‬و چند تن دیگر وکه به امیری خراسان بآمدند هر چند‬
‫در بآن سوی بآموی نیز وکری و فری وکردند اما جز غار ت وکردن و بپپاج‬
‫ستدن وکاری دیگر از پیش نبردند و دیار ماوراءالنهر ‪ ،‬با بآنکه هپپر بپپه‬
‫یگشت لیکن یکسپپره‬
‫چند سالی دستخوش غار ت و وکشتار تازیان م ‪‌،‬‬
‫یبود ‪ .‬تا نوبت به قتیبه بپپن مسپپلم رسپپید ‪.‬‬
‫مقهور و مغلوب تازیان نم ‪‌،‬‬
‫یترین و‬
‫این قتیبه نیز ‪ ،‬همچون خداوندگار خپپویش حجپپاج ‪ ،‬از شپپق ‪‌،‬‬
‫کترین سرداران عرب بود ‪ .‬بآنچه از بیداد و وکشتار و تاراج وکه به‬
‫یبا ‪‌،‬‬
‫ب ‪‌،‬‬
‫خوارزم و تخارستان و ماوراءالنهر او وکپپرد وکپپس نکپپرده بپپود ‪ .‬چپپون ‪،‬‬
‫بآهنگ گشودن بخارا وکرد ‪ ،‬در بیگند وکه از روسپپتاهای بآبپپادان بخپپارا‬
‫بود ‪ ،‬یک چند بماند و شهر را حصار داد ‪ ،‬تا بگرفپت ‪ .‬پپپس یکپی را از‬
‫وکسان خویش بدان جا نشاند و خود روی به بخارا نهاد ‪ .‬بیگنپپدیان از‬
‫یرسمی و تطاول تازیان به جان بآمدند ‪ .‬بشوریدند و امیری را وکه از‬
‫ب ‪‌،‬‬
‫عربان بود فرو وکشیدند و از پپپای در بآوردنپد ‪ .‬قپتیبه را خپپبر رسپپید ‪.‬‬
 ‫‪ / ۲۶۲‬دو قرن سکو ت‬

‫لشکر خویش را فرمود وکه باز گردند و بیگند را تاراج وکنند و خون و‬
‫مال مردم مباح دارند ‪ .‬این غار ت و وکشتار عربان را بهره بسیار رسید ‪.‬‬
‫معابد بیگند را فپپرو وکندنپپد و هپپر چپپه طوایپپف یافتنپپد برگرفتنپپد و‬
‫ببردند ‪.‬‬

‫بخارا نیز ‪ ،‬با جنگ گشوده شد ‪ .‬و قتیبه با مردم بآن صلح وکرد ‪ ،‬بر‬
‫بآنکپه هپپر سپپال دویسپت هپپزار درم خلیفپپه را و ده هپپزار درم امیپپر‬
‫خراسان را بدهند و از خان‪‌،‬هها و ضیا‪‌،‬عها نیز یک نیمپپه مسپپلمانان را‬
‫دهند و ستوران مسلمانان را نیز وکسانی وکپپه در بیپپرون شپپهر جپپای‬
‫دارند ‪ ،‬علوفه دهند ‪ .‬بدین گونه بخارا تازیان را مسخر گشت و تازیپپان‬
‫با دهقانان هم خانه شدند و ناچار وکسانی وکه از همخانگی با این قوم‬
‫یداشتند ‪ ،‬خانه بیرون شهر بردند و شهر را به تازیان ماندنپپد ‪.‬‬
‫ننگ م ‪‌،‬‬
‫بخارا بآیین مسلمانی گرفت ‪ .‬پرستشکد‪‌،‬هها و بتخان‪‌،‬هها ویران شد و به‬
‫نها مسجد بنا گشت ‪ .‬و بازار ماخ وکه شاید تپپا همپپان روزهپپا ‪،‬‬
‫جای بآ ‪‌،‬‬
‫یسپپپاختند و‬
‫هنپپپوز درودگپپپری و صپپپورتگران در بآنجپپپا بتپپپان م ‪‌،‬‬
‫یفروختند ‪ ،‬از رونق افتاد ‪ .‬بآخر وکار ‪ ،‬قتیبه ‪ ،‬یکی را از یاران خپپویش ‪،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫در بخارا به امار ت نشاند و خود به قصد سمرقند بیرون بآمد ‪.‬‬
‫در بآن سوی جیحون ‪۲۶۳ /‬‬

‫فتح سمرقند‬
‫اما فتح سمرقند بآسان دسپپت نپپداد ‪ .‬قپپتیبه یپپک چنپپد بآن را در‬
‫حصار گرفت و مردم شهر مقاومت بسیار نمودنپپد و قپپتیبه بپپا سپپپاه‬
‫خویش ‪ ،‬زمانی دراز بر در شهر بماند ‪ .‬در باب فتح سمرقند ‪ ،‬وکه ناچار‬
‫خهپپا‬
‫با غار ت و وکشتار و بیداد بسیار توأم بوده اس پت ‪ ،‬در بعضپپی تاری ‪‌،‬‬
‫داستانی بآورد‪‌،‬هاند ‪ ،‬وکه افسان‪‌،‬ههای هومیرو س و شهر تروا را به خپپاطر‬
‫یبآورد ‪ .‬نوشت‪‌،‬هاند وکه چون قتیبه یپپک چنپپد سپپمرقند را در حصپپار‬
‫م ‪‌،‬‬
‫گرفت و مقام او بر در شهر دراز وکشید ‪ ،‬دهقان سمرقند وی را پیپپام‬
‫داد وکه اگر همه عمر بر در این شهر بمانی بآن را گشودن نتوانی وکپپه‬
‫بهای پدران ما چنانست وکه بر این شهر وکس دسپپت نتوانپپد‬
‫در وکتا ‪‌،‬‬
‫گشود ال مردی وکه نام او پالن باشد و نام تپپو پپپالن نیسپپت و ایپپن‬
‫شهر نتوانی گشود ‪ .‬قتیبه و یارانش چون این سخن بشپپنیدند بانپپگ‬
‫یها وکردند و گفتنپپد سپپمرقند بپپر‬
‫تکبیر بربآوردند و یاران قتیبه شاد ‪‌،‬‬
‫دست ما گشوده بآید وکه امیر ما را نام پالن شپپتر اسپپت ‪ ،‬و قپپتیبه را‬
‫معنی چنانست ‪ … ،‬باری ‪ ،‬چون مقام قتیبه بر دروازه سمرقند به دراز‬
‫وکشید ‪ ،‬در صدد بربآمد وکه تا به حیله و چاره بپپر شپپهر دسپپت بیاب پد ‪.‬‬
‫قها بساختند و وکه درهاشان از درون گشوده و‬
‫پس بفرمود تا صندو ‪‌،‬‬
‫یشد ‪ ،‬و در هر صندوق مردی شمشیر زن بنشاند ‪ ،‬و بآن همه‬
‫بسته م ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۲۶۴‬دو قرن سکو ت‬

‫را در فرو بست و وکس نزد دهقان سمرقند فرستاد و پیام داد وکه من‬
‫بر در سمرقند بیپپش نتپپوانم بپپود ‪ .‬از اینجپپا خپپواهم رفپپت و بآهنپپگ‬
‫نها‬
‫حها با من هست وکه بردن بآ ‪‌،‬‬
‫چغانیان دارم اما پار‪‌،‬های اموال و سل ‪‌،‬‬
‫نها را از مپپن بپپه زنهپپار درپپپذیری ‪ ،‬همپپه را در‬
‫را روی نیست ‪ .‬اگر بآ ‪‌،‬‬
‫قها گذارم و نزد تو فرسپپتم ‪ ،‬تپپا اگپپر از چغانیپپان بپپه سپپلمت‬
‫صندو ‪‌،‬‬
‫بازگشتم همچنان به من سپاری ‪ ،‬دهقان سمرقند ‪ ،‬وکه از این خپپدعه‬
‫غافل بود ‪ ،‬این خواهش قتیبه را بپذیرفت ‪ .‬و قتیبه مپپردان را وکپپه در‬
‫قها‬
‫قها بودند ‪ ،‬فرمان داد وکپپه چپپون شپپب در بآیپپد صپپندو ‪‌،‬‬
‫بآن صندو ‪‌،‬‬
‫بگشایند و بیرون بآیند و دروازه سمرقند را بر روی سپپپاه مسپپلمانان‬
‫قها را‬
‫نها بر بآید ‪ .‬پپپس از بآن ‪ ،‬صپپندو ‪‌،‬‬
‫باز وکنند تا این فتح بر دست بآ ‪‌،‬‬
‫وکه دهقان سمرقند به زنهار پذیرفته بود هم بر بآن قرار وکه رفته بود ‪،‬‬
‫نزد دهقان بفرستاد ‪ .‬چپون شپب در بآمپد و شپهر خلپو ت گشپت بآن‬
‫قهای خویش بر بآمدند و شمشیرها بکشپپیدند و هپپر‬
‫مردان از صندو ‪‌،‬‬
‫یوکشتند تا به دروازه رسپپیدند ‪ .‬پپپس‬
‫وکس را وکه پیش ایشان رفتی م ‪‌،‬‬
‫دروازه بانان را بکشتند و دروازه بگشودند ‪ .‬قتیبه با سپاه خپپویش بپپه‬
‫درون شهر بآمدند و دهقان را تاب مقاومت نماند بگریخت و برفپپت و‬
‫‪۱‬‬
‫سمرقند به دست تازیان افتاد …‬

‫اخبار الطوال ص ‪. ۲۸۲‬‬ ‫‪۱‬‬

‫در بآن سوی جیحون ‪۲۶۵ /‬‬

‫خها بآورد‪‌،‬هاند البتپپه‬

‫این داستان وکه در باب فتح سمرقند ‪ ،‬در تاری ‪‌،‬‬
‫نگپپونه‬
‫جالب و خیال انگیزست اما شک نیست ‪ ،‬وکه فتح شهری از ای ‪‌،‬‬
‫ناچار با غار ت و بیداد و وکشتار و ویرانی همپپراه بپپوده اس پت ‪ .‬در هپپر‬
‫حال ‪ ،‬شاید وکه فتح سمرقند با چنین خدع‪‌،‬های دست نپپداده باشپپد و‬
‫یا این روایت از اغراق اسب چوبین خالی نباشد اما ظاهر ًا جای شک‬
‫نیست وکه قتیبه سپپمرقند را ‪ ،‬بپپه خپپدعه و بپپر خلف قپپرار دادهپپای‬
‫مسلمانان گشوده است ‪ .‬زیرا ‪ ،‬قبل از بآن وکه وی بپپه امپپار ت خراسپپان‬
‫بیاید ‪ ،‬گویا معید بن عثمان ‪ ،‬با دهقان سمرقند صلح وکرده بود ‪ ،‬بر بآن‬
‫وکه از دهقانان هفتصد هزار درم به خراج و صد هزار تپپن از مپپردم را‬
‫به نوا بستاند ‪ ،‬و دیگر عربان را با سمرقند و مردم و بآییپپن بآن وکپپاری‬
‫نباشد ‪ .‬از روزگار امار ت سعید بن عثمان تا این زمان وکپپه قپپتیبه بپپن‬
‫مسلم به خراسان بآمد ‪ ،‬دهقان سمرقند همچنپپان بپپر ایپپن قپپرار وکپپار‬
‫یوکپپرد و ایپپن پیمپپان را عربپپان و سپپمرقندیان هپپر دو معتپپبر‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یشناختند ‪ .‬قتیبه بن مسلم چون به ماوراءالنهر بآمد بخارا بسپپتد ‪ ،‬و‬
‫م ‪‌،‬‬
‫به سپمرقند روی بآورد ‪ .‬و بپر خلف بآن عهپد وکپه عربپان بپا دهقپان‬
‫سمرقند وکرده بودند ‪ ،‬بآن شهر را به حیلپه و خپدعه بگرفپت و شپپاید‬
‫خها بآورد‪‌،‬هاند و پیش از این نقل گشپپت‬
‫قها وکه در تاری ‪‌،‬‬
‫داستان صندو ‪‌،‬‬
‫در همین احوال و به همین تقریپپب روی داده باش پد ‪ .‬در هپپر حپپال ‪،‬‬
‫چون قتیبه برخلف عهد و پیمان مسلمانی ‪ ،‬سمرقند را بپپه حیلپپه و‬
 ‫‪ / ۲۶۶‬دو قرن سکو ت‬

‫یهای خویش بیرون راند و سپپپاه‬

‫خدعه بگشاد ‪ ،‬مردم شهر را از سرا ‪‌،‬‬
‫یهای قپپوم بنشپپاند ‪ .‬و پیداسپپت وکپپه در‬
‫خویش را در خان‪‌،‬هها و سپپرا ‪‌،‬‬
‫لهپپا بپپه هپپدر رفتپپه اسپپت و‬
‫ماجرایی از این گونه ‪ ،‬تا چپپه انپپدازه ما ‪‌،‬‬
‫نها ریخته شده است ‪ .‬بآورد‪‌،‬هاند ‪ ،‬وکه چون عمر بن عبپپدالعزیر بپپه‬
‫خو ‪‌،‬‬
‫خلفت نشست اهل سمرقند به شکایت نزد او رفتند و بنالیدند وکپپه‬
‫قتیبه عهد مسلمانان بشکست و به ستم شهر ما بگرفت و خپپانه مپپا‬
‫بستد ‪ .‬عمر بن عبدالعزیز یکپپی را از قضپپا ت ‪ ،‬فرمپپان داد تپپا در ایپپن‬
‫دعوی بنگرد و درین باب به حق عدل حکم وکن پد ‪ .‬بآن قاضپپی حکپپم‬
‫داد وکه باید عربان و اهل سمرقند ‪ ،‬بر دروازه سمرقند دیگر باره نبرد‬
‫وکنند اگر اعراب فایق بآمدن ‪ ،‬سمرقند را چون شپپهری وکپپه بپپه عنپپوه‬
‫نهپپا عهپپدی تپپازه‬
‫گشوده باشند تلقی وکنند و گرنه دیگپپر بپپاره بپپا بآ ‪‌،‬‬
‫ببندند ‪ .‬درست است وکه حکپپم ایپپن قاض پی ‪ ،‬در وضپپع و حپپال اهپپل‬
‫نها به خدعه و ستم به دست‬
‫سمرقند ‪ ،‬وکه به هر حال شهر و خانه بآ ‪‌،‬‬
‫یداد وکه در هر‬
‫یداد لیکن ‪ ،‬نشان م ‪‌،‬‬
‫تازیان افتاده بود هیچ تغییری نم ‪‌،‬‬
‫صور ت ‪ ،‬فتح این شهر بر دست قتیبه ‪ ،‬همواره به مثابه خدع‪‌،‬های ناروا‬
‫یشده است ‪ ۱.‬و ظاهر ًا این خدعه و نیرنگی وکپه قپتیبه ‪ ،‬بپرای‬
‫تلقی م ‪‌،‬‬

‫رک‪ Van Volten: Domination arabe :‬وکه ایپپن مطلپپب را از‬ ‫‪۱‬‬
‫یامیپپه و‬
‫طبری نقل وکرده است و وکتاب او از مهمترین تحقیقا ت در بپپاب بن ‪‌،‬‬
‫نهاست ‪.‬‬
‫علل سقوط بآ ‪‌،‬‬
‫در بآن سوی جیحون ‪۲۶۷ /‬‬

‫گشودن سمرقند به وکار برده است ‪ ،‬به سبب بآن بپپوده اسپپت وکپپه تپپا‬
‫شهر را به جنگ بگشاید و بدین بهانه مردم شهر را به اسار ت بگیپپرد‬
‫و اموال و خواست‪‌،‬ههاشان را به غنیمت دارد ‪ .‬باری فتح سپمرقند ‪ ،‬وکپه‬
‫با چنین خدعه و نیرنگ رسوا دست داد ‪ ،‬ناچار به ویرانی و پریشپپانی‬
‫یهپپای‬
‫شهر وکشید و چنان شد ‪ ،‬وکه دهقانان و بزرگان شپهر بپر ویران ‪‌،‬‬
‫بآن مرثیه گفتند و جای بآن بود ‪.‬‬

‫اما قتیبه ‪ ،‬چون سمرقند بگشاد وکس بدان جا بگماشت و خود به‬
‫دیگر بلد ماوراءالنهر بآهنگ وکرد ‪ .‬چغانیان را به دست بآورد و وکش و‬
‫نخشب را نیز فتح نمود ‪ ۱.‬و بدین گپپونه بیشپپتر شپپهرهای بآن سپپوی‬
‫بآموی و بلد خوارزم و تخارستان را بگشود و همه جا وکند و وکاو وکرد‬
‫و بیداد و غار ت پیش گرفت ‪ .‬و هر چند خود او ‪ ،‬هم بر دست عربپپان‬
‫وکشته بآمد ‪ ،‬لیکن بلد بآن سپپوی بآمپپوی نی پز ‪ ،‬وکپپه روزی مپپایه امیپپد‬
‫ تزدگان و ستمدید‪‌،‬هگان تیسفون و نهاوند بود ‪ ،‬هم به دست او از‬
‫غار ‪‌،‬‬
‫پای دربآمد و یکسره ویران و تباه گشت و دیگر بآن امیپپدها وکپپه بپپود‬
‫نماند و بر باد رفت و از بآن پس عربان در سراسپپر روزگپپار مروانیپپان‬
‫برین شهرهای ماوراءالنهر استیلی تمام داشتند ‪ .‬و دهقانان و امیران‬
‫و امیرزدگان این بلد ‪ ،‬وکه بیشترشان در ظپپاهر بپپه بآییپپن مسپپلمانی‬

‫اخبار الطوال ص ‪. ۲۸۲‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۲۶۸‬دو قرن سکو ت‬

‫دربآمده بودند و در نهان همچنان به بآیین خویش بپپاقی بودنپد ‪ ،‬و در‬
‫یوکردند ‪ ۱.‬و با‬
‫گرد بآوردن خراج و دوشیدن ضعیفان ‪ ،‬عربان را یاری م ‪‌،‬‬
‫یکدیگر نیز همواره در ستیز و جنگ بودند ‪ .‬در واقع قتیبه بن مسلم ‪،‬‬
‫در فتح شهرهای ماوراءانهر از همیپپن اختلفپپاتی وکپپه بیپپن سپپران و‬
‫دهقانان بود بهره یافت و وکارهای خویش راست وکپپرد و بسپپا وکپپه در‬
‫یافکند تا در وکارهاشان دخل نماید ‪ .‬چنان وکپپه ‪،‬‬
‫نها اختلف م ‪‌،‬‬
‫بین بآ ‪‌،‬‬
‫وقتی بین امیر چغانیان و امیران بعضی بلد مجاور اختلف روی داد‬
‫وی به بهانه حمایت از امیر چغانیپپان لشپپکر بپپدان سپپوی بپپرد و در‬
‫خوارزم نیز یاری خوارزمشاه را وکه دهقانان خوارزم بپپر وی شپپوریده‬
‫بودند بهانه وکرد و بآن دیپار را بگرفپت و بکنپد و بکوبیپد و وکشپتار و‬
‫‪۲‬‬
‫ویرانی عظیم وکرد ‪.‬‬

‫یامیپپه تازیپپان را در دیپپار‬

‫بپپاری ‪ ،‬در سراسپپر دوران حکپپومت بن ‪‌،‬‬
‫یامیه ‪ ،‬وکه در همه جپپا‬
‫ماوراءالنهر قدر ت تمام بود ‪ .‬سیاست خشن بن ‪‌،‬‬
‫ینمودند ‪ ،‬در بآنجا نیپپز البتپپه‬
‫»موالید « و »عجمد « را به شد ت تحقیر م ‪‌،‬‬
‫مایه خشم و نارضایی بود ‪ .‬و به همین سبب ‪ ،‬هر خارجی وکه در ایپپن‬
‫یخاست ‪ ،‬از بلد ماوراءالنهر هپپم‬
‫یها بر م ‪‌،‬‬
‫ایام در خراسان و دیگر جا ‪‌،‬‬

‫رک‪ :‬وکتاب وان فلوتن ‪ ،‬وکه ذوکر بآن رفت و شواهدی جالب درین باب دارد ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪. Berthold, Turkestan p. 185‬‬ ‫‪۲‬‬
‫در بآن سوی جیحون ‪۲۶۹ /‬‬

‫یخواسپپتند و بپپدین سپپبب بپپود وکپپه دعپپو ت‬

‫وکسانی به یاری او بر م ‪‌،‬‬
‫ابومسلم نیز در بین بآن مردم به سرعت انتشپپار یپپافت و بسپپیاری از‬
‫مردم این بلد نیز در سلک »سیاه جامگاند « او در بآمدنپد ‪ .‬ظپاهر ًا بپا‬
‫لهای این مردمان ‪ ،‬امیدی روی نموده‬
‫ظهور ابومسلم یک چند ‪ ،‬در د ‪‌،‬‬
‫بود وکه مگر بتوانند دیگر بار یوغ اسار ت عربان را از گردن برگیرند و‬
‫بآزادی و استقلل گذشته خویش را به دست بآورند ‪ .‬به همین سپپبب‬
‫بود وکه قتل ابومسلم؛ با بآن غدر و خیانت رسوا و ناروا ‪ ،‬بآنان را ‪ ،‬دیگپپر‬
‫بار به بیم و نگرانی افکند ‪ .‬و در اندک مدتی ‪ ،‬همه را وا داشت وکه در‬
‫زیر لوای اسحاق ترک گرد بآیند ‪.‬‬

‫اسحاق ترک‬
‫این اسحاق درست معلوم نیست چپپه وکسپپی بپپوده اسپت ‪ .‬قپپولی‬
‫هست وکه از نسل زید بن علی و دعوی امامت داشپت ‪ .‬روایپت دیگپپر‬
‫بآنست وکه مردی بود عامی ‪ ،‬از مردم ماوراءالنهر وکه با جنیپپان دعپپوی‬
‫ارتباط داشت ‪ .‬ظاهر ًا بآن چه سبب شده است هویت و حقیقت حپپال‬
‫او مکتوم بماند بآنست وکه با هر فرقپه از مپردم طپوری دیگپر سپپخن‬
‫یوکپپرده اس پت ‪.‬‬
‫یگفته است و مصلحت وقت را بدین گونه رعایت م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۲۷۰‬دو قرن سکو ت‬

‫به هر حال این اسپپحاق از پیپپروان و هپپوا خواهپپان ابومسپپلم بپپود ‪ ،‬و‬
‫یخواندند وکه وقتی بپپه‬
‫مطابق بعضی روایا ت او را بدان سبب ترک م ‪‌،‬‬
‫فرمان ابومسلم در میان تروکان به رسالت رفته بود ‪ ۱.‬بپپاری نوشپپت‪‌،‬هاند‬
‫چون ابومسلم وکشته شد ‪ ،‬یارانش بگریختند و بپه بلد دیگپپر رفتنپد ‪.‬‬
‫این اسحاق نیز وکه از یاران ابومسلم بود به تروکستان رفت و در بآنجپپا‬
‫دعو ت بآغاز وکرد و مردم بآن بلد بر گرد وی فراز بآمدند ‪ .‬گفت‪‌،‬هاند وکپپه‬
‫وی در ماوراءالنهر مردم را به خویشتن دعو ت وکرد و چنان فرا نمپپود‬
‫وکه وی جانشین زرتشت است و مدعی شد وکه زرتشت زنده اسپپت و‬
‫بدین گونه ‪ ،‬در خراسان ظاهر ًا دعو ت وی انتشار تمام یافت ‪.‬‬

‫بدار‬
‫پیغمبر نقا ک‌‬
‫مترین حادث‪‌،‬های وکپه بپه وکیپن خپواهی‬
‫اما در بلد ماوراءالنهر مه ‪‌،‬‬
‫ابومسلم پدید بآمد واقعه ظهور »مقنعد « بود ‪ .‬در واقع چند سپپال بعپپد‬
‫از حادثه استادسیس در خراسان ‪ ،‬ماوراءالنهر شاهد قیپپام و شپپورش‬
‫یهپپای تپپازه و‬
‫بدار مپپرو دعو ‪‌،‬‬
‫مقنع گردیپد ‪ .‬ایپپن جهپپان جپپوی نقپپا ‪‌،‬‬
‫تانگیز داشت ‪ .‬با این همه از ورای گرد و غبار افسپپان‪‌،‬ههایی وکپپه‬
‫شگف ‪‌،‬‬

‫الفهرست ص ‪۴۸۳‬‬ ‫‪۱‬‬

‫در بآن سوی جیحون ‪۲۷۱ /‬‬

‫یتوان سیمای واقعی او را طرح وکرد ‪.‬‬

‫زندگی او را فرو گرفته است نم ‪‌،‬‬
‫بها ملل و نحل درباره او نوشت‪‌،‬هاند‬
‫بآن چه مورخان و نویسندگان وکتا ‪‌،‬‬
‫ینویسند وکه او »مردی بود از‬
‫قطع ًا از تعصب و غرض خالی نیست ‪ .‬م ‪‌،‬‬
‫اهل روستای مرو و از دیهی وکه در بآن وکازه خواننپپد و نپپام او هاشپپم‬
‫بن حکیم بود و وی در اول گپپازرگری وکپپردی و بعپپد از بآن بپپه علپپم‬
‫بآموختن مشغول شدی و از هر جنسی علم حاصل وکرد و مشپپعبدی‬
‫و علم نیز ئجا ت و طلسپپما ت بیپپاموخت و شپپعبده نیپپک دانسپپتی و‬
‫بهای بسپپیار از‬
‫یوکرد ‪ .‬و به غایت زیرک بود و وکتا ‪‌،‬‬
‫دعوی نبو ت نیز م ‪‌،‬‬
‫‪۱‬‬
‫علم پیشینیان خوانده بود و در جادوی به غایت استاد شپپده بپپود ‪.‬د «‬
‫ینظیر او را در علوم حیل و نیپپز نجپپا ت همپپه مورخپپان‬
‫این مهار ت ب ‪‌،‬‬
‫ستود‪‌،‬هاند و ماه نخشب وکه معجزه او خوانده شده اسپپت نمپپون‪‌،‬های از‬
‫یرود ‪ .‬و در بپپاب بآن گفت‪‌،‬هانپپد وکپپه »بپپه زمیپپن‬
‫مهار ت او به شپپمار م ‪‌،‬‬
‫نخشب از بلد ماوراءالنهر چاهی بود ‪ .‬مقنع به سحر جسمی سپپاخت‬
‫بر شکل ماهی چنان وکه دیدند وکه بآن جسم از چاه بر بآمد و انپپدوکی‬
‫ارتفاع یافت و باز به چاه فرو رفپپتد «‪ ۲‬ایپپن مپپاه نخشپپب ‪ ،‬را شپپاعران‬
‫ایران و عرب مکرر در سخنان خویش یپپاد وکرد‪‌،‬هانپپد امپپا وکیفیپپت بآن‬
‫اوکنون درست معلوم نیست نوشت‪‌،‬هاند وکه چون مقنپپع ایپپن مپپاه را از‬

‫تاریخ بخارا چاپ تهران ص ‪. ۷۷‬‬ ‫‪۱‬‬

‫تجارب السلف ص ‪. ۱۲۱‬‬ ‫‪۲‬‬
 ‫‪ / ۲۷۲‬دو قرن سکو ت‬

‫چاه بر بآورد مردم را گمان افتاد وکه این وکار را به جادویی وکرده است‬
‫اما این جادویی ‪ ،‬در واقع عبار ت از تمهید و استعمال بعضپپی قواعپپد‬
‫ریاضی بود ‪ .‬بآورد‪‌،‬هاند ‪ ،‬وکه بعدها از ته بآن چاه وکه به نخشب بود وکاسه‬
‫بزرگی پر از زیبق بیرون بآوردند ‪ ۱.‬باری ‪ ،‬این هاشم بن حکیپپم چنپپان‬
‫خهپپا بآورد‪‌،‬هان پد ‪ ،‬در روزگپپار ابومسپپلم از جملپپه یپپاران و‬
‫وکپپه در تاری ‪‌،‬‬
‫سرهنگان او بود ‪ .‬عبث نیست وکه چون دعو ت خپپویش بآشپپکار وکپپرد‬
‫خاطره این سردار سیا‪‌،‬هجامگان خراسپپان در عقایپپد و بآرای او چنپپان‬
‫بآشکارا انعکا س یافت ‪ .‬وی ابومسلم را از پیغمبر برتر شمرد و حتی او‬
‫را به درجه خدایی رسانید ‪ .‬نیز گویند وکه او دعپپوی داشپپت وکپپه روح‬
‫ابومسلم نقل ‪ ،‬به وی وکرده است و او خداست ‪ ۲.‬درباره سبب شپپهر ت‬
‫او به »مقنعد « بآورد‪‌،‬هاند وکه همواره نقابی از زر و یپپا از پرنپپد سپپبز بپپر‬
‫روی داشت تا روی او وکس نتواند دید ‪ .‬یارانش را گمان بود وکپپه ایپپن‬
‫»مقنعهد « را بر روی فرو هشته است تپپا شعشپپعه طلعپپت او دیپپدگان‬
‫یگفتند وکه ایپپن نقپپاب را بپپدان‬
‫خلق را خیره نسازد اما دشمنانش م ‪‌،‬‬
‫روی از بآن دارد وکه تا زشتی و بپپد رویپپی خپپویش را فپپرو پوشپپاند و‬
‫گفت‪‌،‬هاند وکه او مردی یک چشم و وکژ زبان و بد روی و وکوتاه قد بپپود‬
‫و موی بر سر نداشت ‪ .‬مطابق قول ابوریحان وی »دعوی خدایی وکرد‬

‫بآثار البلد قزوینی ‪ ،‬به نقل از ادوارد براون‪ :‬تاریخ ادبی ایران ج ‪. ۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫تبصره العوام ص ‪. ۱۷۹‬‬ ‫‪۲‬‬
‫در بآن سوی جیحون ‪۲۷۳ /‬‬

‫و گفت برای بآن به جسم در بآمدم تا دیده شوم زیرا وکه از این پیپش‬
‫وکس نتوانسته بود مرا ببیند ‪ .‬پس ‪ ،‬از جیحون بگذشپپت و بپپه حپپوالی‬
‫وکش و نسف در بآمد ‪ .‬با خاقان نوشت و خوانپپد بآغپپاز نهپپاد و او را بپپه‬
‫بآیین خویش دعو ت نمود ‪ .‬سپید جامگان و تروکان بر وی فراز بآمدنپپد‬
‫و برایشان زن و خواسته مپپردم مبپپاح گردانیپپد و هپپر وکپپه را بپپا وی‬
‫مخالفت ورزید بکشت و هر چه مزدک بآیین نهاده بود وی امضا وکرد‬
‫و لشکریان مهدی خلیفه را بشکست و چهپپارده سپپال تمپپام اسپپتیل‬
‫داشت ‪.‬د «‪ ۱‬درین مد ت بسیاری از مردم سغد و بخارا و نخشب و وکش‬
‫بآیین او را پذیرفتنپپد و بپپر ضپپد خلیفپپه علپپم طغیپپان بپپر افراشپپتند ‪.‬‬
‫یرفتن پد ‪ ،‬در هنگپپام‬
‫نوشت‪‌،‬هاند وکه یاران او ‪ ،‬چون به میپپدان جنپپگ م ‪‌،‬‬
‫یوکشپپیدند‬
‫یطلبیدند و فریپپاد م ‪‌،‬‬
‫هول و فزع از او ‪ ،‬چون خدایی یار م ‪‌،‬‬
‫وکه »ای هاشم ما را دریاب !د «‪ ۲‬این سپپیدجامگان مقنپع وکاروا ‪‌،‬‬
‫نهپا را‬
‫یهپپای‬
‫یهپپا و تباه ‪‌،‬‬
‫یوکردند ‪ ،‬ویران ‪‌،‬‬
‫یزدند ‪ ،‬شه‪‌،‬رها و دها ت را غار ت م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یبردنپپد ‪،‬‬
‫یبآوردند ‪ .‬زنان و فرزندان مردم را به اسپپار ت م ‪‌،‬‬
‫بسیار وارد م ‪‌،‬‬

‫بآثار الباقیه ص ‪ – ۲۱۱‬و این مد ت وکه در تاریپپخ بخپپارا هپپم بآمپپده اسپپت از‬ ‫‪۱‬‬
‫مبالغه خپپالی نیسپت ‪ .‬دریپپن بپپاب رجپپوع شپود بپپه تحقیقپپا ت بآقپپای دوکپپتر‬
‫غلمحسین صدیقی در رسپپاله اجتهپپادی ایشپپان‪es mouvements :‬‬
‫‪. Religieux Iraniens p. 179‬‬
‫ابن اثیر ‪ ،‬ج ‪ ، ۵‬ص ‪ ۵۲‬طبع مصر ‪.‬‬ ‫‪۲‬‬
 ‫‪ / ۲۷۴‬دو قرن سکو ت‬

‫ینمودنپد و مؤذنپان و نمپاز گپپزاران را طعمپه‬

‫مسپج‪‌،‬دها را ویپران م ‪‌،‬‬
‫یوکردند ‪ ۱.‬نوشت‪‌،‬هاند وکپپه در بآغپپاز وکپپار چپپون خپپبر‬
‫شمشیر خویش م ‪‌،‬‬
‫مقنع به خراسان فاش شد ‪ .‬حمید بن قحطبه وکه امیر خراسان بپپود ‪،‬‬
‫ی‬
‫فرمود وکه او را بند وکنند ‪ .‬او بگریخپپت از دیپپه خپپویش ‪ ،‬و پنهپپان م ‪‌،‬‬
‫بود ‪ .‬چندان وکه او را معلوم شد وکه به ولیت ماوراءالنهر خلقی عظیم‬
‫بدین وی گرد بآمدند و دین وی بآشکارا وکردند قصد وکرد از جیحپپون‬
‫بگذرد امیر خراسان فرموده بود تا بر لب جیحون نگهبانان او را نگاه‬
‫یبآمدنپپد و فپپرود‬
‫دارند و پیوسته صپپد سپپوار بپپر لپپب جیحپپون بپپر م ‪‌،‬‬
‫یبآمدند تا اگر بگذرد او را بگیرند وی با سپی و شپپش تپپن بپپر لپپب‬
‫م ‪‌،‬‬
‫جیحون بآمد و عمد ساخت و بگذشت و به ولیپپت وکپپش رفپپت و بآن‬
‫‪۲‬‬
‫ولیت او را مسلم شد و خلق بر وی رغبت وکردنپپد و بپپر وکپپوه سپپام‬
‫حصپپاری بپپود بپپه غپپایت اسپپتوار و انپپدر وی بآب روان و درختپپان و‬
‫وکشاورزان ‪ .‬و حصاری دیگر از این استوارتر بآن را فرمپپود تپپا عمپپار ت‬
‫یشپپمار بآنجپپا جمپپع وکپپرد و نگهبانپپان‬
‫وکردند و مال بسیار و نعمت ب ‪‌،‬‬
‫نشاند و سپفید جامگپان بسپیار شپدند ‪ ۳،‬بپاری وکپار مقنپع و سپپید‬

‫تاریخ بخارا ‪ ،‬ص ‪ ۸۰‬چاپ تهران ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬

‫یگوید قلع‪‌،‬های بود به نام‬
‫ماروکوا ت در ‪ Wehrot und Arang 92‬م ‪‌،‬‬ ‫‪۲‬‬
‫یزیست ‪.‬‬
‫سنام وکه وی در بآن م ‪‌،‬‬
‫تاریخ بخارا ص ‪. ۸۰‬‬ ‫‪۳‬‬
‫در بآن سوی جیحون ‪۲۷۵ /‬‬

‫کاندک چندان قو ت گرفت وکپپه پادشپپاه بخپپارا نیپز ‪،‬‬

‫جامگان وی اند ‪‌،‬‬
‫نامش بنیا ت بن طغشاده ‪ ،‬مسلمانی بگذاشت و به بآیین وی گراییپپد ‪.‬‬
‫تا دست سپید جامگان دراز گشت و غلبپپه وکردنپپد و خلیفپپه سپپخت‬
‫ستوه شد‪ . ۱‬بآخر عربان از دلوری و ب ‪‌،‬‬
‫یباوکی این سپپپید جامگپپان بپپه‬
‫لها در برابپپر سپپرداران عپپرب ‪ ،‬وکپپه‬
‫ستوه بآمدند ‪ .‬مقنع و یاران او سپپا ‪‌،‬‬
‫گهپپا‬
‫یفرستاد در ایستادند ‪ .‬داستان این جن ‪‌،‬‬
‫خلیفه به جنگ ایشان م ‪‌،‬‬
‫نهپپا فپپرو مانپپده‬
‫یتوان خواند ‪ .‬بغداد سخت در وکار ای ‪‌،‬‬
‫خها م ‪‌،‬‬
‫را در تاری ‪‌،‬‬
‫یبآمد ‪ ۲.‬بآخر‬
‫بود و بسا وکه خلیفه از بیم و بیداد این قوم به گریه در م ‪‌،‬‬
‫وکار خلیفه سپاه عظیم ‪ ،‬به ماوراءالنهر بفرستاد و مقنع را ایپپن سپپپاه‬
‫خلیفه شهر بند وکردند ‪ .‬سرانجام چون مقنع ‪ ،‬بپپر هلک خپپود یقیپپن‬
‫وکرد خویشتن به تنور افکند تا از هپپم متلشپپی شپپود و پیکپپر او بپپه‬
‫دست دشمنان نیفتد ‪ .‬اما فاتحان چون به قلعه او دست یافتنپپد او را‬
‫در تنور جستند و سرش را بریدند و نپزد مهپپدی خلیفپپه وکپپه در بآن‬
‫ایام در حلب بود فرستادند ‪.‬‬

‫تانگیز‬
‫درباره فرجام وکار او ‪ ،‬یکی از دهقانان وکش داستانی شپپگف ‪‌،‬‬
‫گفته است وکه در تاریخ بخارا از قول او بدین گونه نقل وکرد‪‌،‬هانپد وکپه‬

‫همانجا ص ‪. ۱۰‬‬ ‫‪۱‬‬

‫تاریخ بلعمی ص ‪ ۷۳۳‬طبع هند ‪.‬‬ ‫‪۲‬‬
 ‫‪ / ۲۷۶‬دو قرن سکو ت‬

‫گفت »جده من از جمله خاتونان بوده است وکه مقنع از بهر خپپویش‬
‫یداشپت ‪ ،‬وی گفپپت روزی مقنپپع زنپپان را‬
‫گرفته بپپود و در حصپپار م ‪‌،‬‬
‫بنشاند به طعام و شراب بر عاد ت خویش ‪ ،‬و اندر شراب زهپپر وکپپرد و‬
‫هر زنی را یک قدح خاص فرمود و گفپپت چپپون مپپن قپپدح خپپویش‬
‫بخورم شما باید وکه جمله قدح خویش بخورید ‪ .‬پس همه خوردنپپد و‬
‫من نخوردم و در گریبان خپپود ریختپپم و وی ندانس پت ‪ .‬همپپه زنپپان‬
‫بیفتادند و بمردند و من نیپپز خویشپپتن در میپپان ایشپپان انپپداختم و‬
‫خویشتن را مرده سپپاختم و وی از حپپال مپپن ندانسپپت پپپس مقنپپع‬
‫برخاست و نگاه وکرد همه زنان را مرده دید نزدیک غلم خود رفت و‬
‫شمشیر بزد و سر وی برداشت و فرموده بپپود تپپا سپپه روز بپپاز تنپپور‬
‫تفتانیده بودنپپد بپپه نزدیپپک بآن تنپپور رفپپت و جپپامه بیپپرون وکپپرد و‬
‫خویشتن را در تنور انداخت و دودی بر بآمد من به نزدیک بآن تنپپور‬
‫رفتم از او هیچ اثری ندیدم و هیچ وکس در حصار زنده نبود و سپپبب‬
‫خود را سوختن وی بآن بود وکه پیوسته گفتنی وکه چون بندگان من‬
‫عاصی شوند من به بآسمان روم و از بآن جا فرشتگان بآرم و ایشپپان را‬
‫قهر وکنم وی خود را از بآن جهت سوخت تا خلپپق گوینپپد وکپپه او بپپه‬
‫بآسمان رفت تا فرشتگان بآرد و ما را از بآسمان نصر ت دهد و دیپپن او‬
‫در بآن سوی جیحون ‪۲۷۷ /‬‬

‫‪۱‬‬
‫در جهان بماند پس بآن زن در حصار بگشاد…د «‬

‫ظاهر ًا این روایت البته از رنگ افسانه خالی نیست اما این نکتپپه‬
‫را همه مورخان بآورد‪‌،‬هاند ‪ ،‬وکه او پیش از بآن وکه عربپپان بپپر قلعپپه وی‬
‫دست بیابند خود را هلک وکرد ‪ .‬و بدین گونه بود وکه روزگار خپپدای‬
‫بدار خراسان به پایان رسید ‪ ۲.‬و ماه نخشب وکه‬
‫نخشب یا پیغمبر نقا ‪‌،‬‬
‫یک چند در بآسمان مپپاوراءالنهر پرتپپو افشپپاند ‪ ،‬هپپر چنپپد طلپپوع بآن‬
‫چندان به درازا نکشید لیکن روزگاری وکوتاه مایه امید وکسپپانی شپپد‬
‫نها را به عصیان و طغیان رهنمون‬
‫وکه جور و بیداد و تحقیر تازیان بآ ‪‌،‬‬
‫ تها در‬
‫گشته بود ‪ .‬این سپید جامگان ‪ ،‬پس از مپپرگ مقنپپع نیپپز مپپد ‪‌،‬‬
‫ماوراءالنهر بر بآیین او بودند ‪ .‬نویسنده وکتاب حپدودالعالم و بیرونپی و‬
‫نهپپا در مپپاوراءالنهر اشپپار ت‬
‫مقدسی و مؤلف تاریخ بخارا ‪ ،‬به وجود بآ ‪‌،‬‬
‫وکرد‪‌،‬هاند ‪ ۳.‬عوفی نیز در اوایل قرن هفتم هجری م ‪‌،‬‬
‫یگویپپد »امپپروز در‬
‫زمیپپن مپپاوراءالنهر از متابعپپان او جمعپپی هسپپتند وکپپه دهقنپپت و‬
‫یوکننپد و ایشپان را سپپید جامگپان خواننپد و وکیپش و‬
‫وکشاورزی م ‪‌،‬‬
‫اعتقاد خود ‪ ،‬پنهان دارند و هیچ وکس را بر بآن اطلع نیفتپپاده اسپپت ‪،‬‬

‫تاریخ بخارا ص ‪. ۸۷ – ۸۸‬‬ ‫‪۱‬‬

‫تامس مور ‪ Th. Moore‬شاعر انگلیسی )متوفی در ‪۱۸۵۲‬ک ( داستان ایپپن‬ ‫‪۲‬‬
‫پیغمبر نقاب دار را در حکایت »لله رخد « بآورده است ‪.‬‬
‫رک ‪ Frye‬ترجمه تاریخ بخارا ص ‪. ۱۴۷‬‬ ‫‪۳‬‬
 ‫‪ / ۲۷۸‬دو قرن سکو ت‬

‫وکه حقیقت روش ایشان چیسپپت ؟د «‪ ۱‬ایپپن سپپخن عپپوفی هنپپوز هپپم‬
‫بهپپا دربپپاره ایپپن سپپپید‬
‫درست است ‪ ،‬و در واقپپع از بآن چپپه در وکتا ‪‌،‬‬
‫یتوان دریافت ‪ .‬و‬
‫جامگان بآمده است حقیقت بآیین و روش بآنان را نم ‪‌،‬‬
‫نها‬
‫از همین روست وکه نویسندگان وکتب مقال ت نیز در باب عقاید بآ ‪‌،‬‬
‫نها را از خرمیان دانست‪‌،‬هاند و بعضی از زنپپادقه ‪.‬‬
‫اتفاق ندارند ‪ .‬بعضی بآ ‪‌،‬‬
‫‪۲‬‬
‫نها را به شیعه بست‪‌،‬هاند و برخی به مزدوکیان نسبت داد‪‌،‬هاند ‪.‬‬
‫برخی بآ ‪‌،‬‬
‫نها نسبت وکرد‪‌،‬هانپد از همپپه ادیپپان و عقایپپد‬
‫در سخنانی نیز وکه به بآ ‪‌،‬‬
‫چیزی هست ‪ .‬درباره جامه سپید ‪ ،‬وکه زی و شپپعار ایپپن طپپایفه بپپوده‬
‫است گمان غالب بآن است وکپپه بآن را بپپر غپپم عباسپپیان وکپپه »سپپیاه‬
‫یپوشید‪‌،‬هاند ‪ .‬اما ایپپن جپپامه سپپپید نپپزد برخپپی‬
‫جامگاند « بود‪‌،‬هاند ‪ ،‬م ‪‌،‬‬
‫فرق‪‌،‬هها زی و لبا س روحانیان بوده است و مانویان نیپپز جپپامه سپپپید‬
‫یداشت‪‌،‬هاند ‪ ۳.‬شک نیست وکپپه در ایپپن روزگپپار مانویپپان در سپپغد و‬
‫م ‪‌،‬‬
‫ماوراءالنهر بسیار بود‪‌،‬هاند‪ ۴‬بنابر این ‪ ،‬شاید این جامه سپید ‪ ،‬در میپپان‬
‫پیروان مقنع از بآن سبب متداول بوده است وکه بآیین او از بآیین مانی‬
‫صبغ‪‌،‬های داشته است و یا دست وکم شاید ‪ ،‬بتوان گمان برد وکه مقنع‬

‫جوامع الحکایا ت نسخه خطی وکتابخانه مجلس ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬

‫رک‪ :‬تبصره ص ‪ ۱۷۹‬مقدسی ص ‪ ۳۲۳‬شهرستانی ص ‪ ۱۱۵‬چاپ لندن ‪.‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪. Pelliot, Les traditions manicheennes p. 202‬‬ ‫‪۳‬‬
‫الفهرست ص ‪. ۳۳۷‬‬ ‫‪۴‬‬
‫در بآن سوی جیحون ‪۲۷۹ /‬‬

‫نیز ‪ ،‬برای پیشرفت مقاصدی وکه داشته است ‪ ،‬سپپازش و تپپألیف بیپپن‬
‫پار‪‌،‬های عقاید مانویان را وکه در ماوراءالنهر بسپپیار بود‪‌،‬هانپپد بپپا عقایپپد‬
‫مجوسان و خپپرم دینپپان وجهپپه همپپت داشپپته اسپت ‪ .‬و بنپپابر ایپپن ‪،‬‬
‫یسبب نیست وکه اهل مقال ت او را و یارانش را به همه ایپپن ادیپپان‬
‫ب ‪‌،‬‬
‫‪۱‬‬
‫منسوب و متهم داشت‪‌،‬هاند ‪.‬‬

‫برای اخبار مقنع گذشته از بآنچه نقل شد ر ‪.‬ک‪ :‬احوال و اشعار رودوکی به قلم‬ ‫‪۱‬‬
‫بآقای سعید نفیسی ج ‪ ۱‬ص ‪ ۲۹۳‬و مقاله دوکتر ذبیح اللپپه صپپفا مجلپپه مهپپر‬
‫سال چهارم و پنچم – و برای تحقیقا ت اروپایی رجوع شود به تعلیقا ت بآقای‬
‫فرای ‪ Frye‬بر ترجمه انگلیسی تاریخ بخارا ص ‪. ۱۴۳‬‬
 ‫‪۷‬‬

‫شهر هزار و یک شب‬

‫بنای بغداد‬
‫از روزی وکه شهر وکوفه به خلفت بر ابوالعبا س سفاح سلم وکپپرد‬
‫دمشق از رونق و شکوه دیرینپپه افتپاد ‪ .‬خلفپت را خراسپپانیان پدیپد‬
‫کتر باشد ‪.‬‬
‫بآورده بودند و لزم بود وکه درگاه خلفت به دیار بآنان نزدی ‪‌،‬‬
‫دمشق وکه نزدیک ثغر روم بود ‪ ،‬از اقاصی مملکت اسلمی وکه وسعت‬
‫تمام داشت ‪ ،‬زیاده دور بود ‪ .‬از بآن گذشته ‪ ،‬مردم دمشق نیز همچنان‬
‫یورزیدند ‪ .‬برای این خلفت وکه تازه‬
‫یها علقه م ‪‌،‬‬
‫یها و سفیان ‪‌،‬‬
‫به مروان ‪‌،‬‬
‫بتر از‬
‫به سعی موالی و بآزادگان فر س پدید بآمده بود ‪ ،‬هیچ جا مناسپ ‪‌،‬‬
‫عراق نبود زیرا عراق نخستین محل تلقی و تما س بین عرب و عجم‬
‫بود ‪ .‬هم به بلد خراسان نزدیک بود و هپپم بپپا دیپپار تازیپپان چنپپدان‬
‫فاصله نداشت ‪ .‬اما در عراق نیز شهری وکه بتواند ‪ ،‬از هر جهپپت جپپای‬
‫درگاه خلفت را شایسته باشد ‪ ،‬نبود ‪ .‬وکوفه بیشپپتر بپه خانپدان علپی‬
‫یرسپپید ‪.‬‬
‫اراد ت و تعلق داشت و بصره جایی پر دور افتاده بپپه نظپپر م ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۲۸۲‬دو قرن سکو ت‬

‫لزم بود وکه شهری تازه بر بآرند ‪ .‬شهری وکه درگاه خلفپپت عباسپپیان‬
‫را شایسته باشد ‪ .‬سفاح – ظاهر ًا به همین سبب – در نزدیپک وکپوفه‬
‫شهری تازه بنا وکرد ‪ ،‬نامش هاشمیه و بآنجا را پایگاه خلفپپت خپپویش‬
‫وکرد ‪ .‬چندی بعد ‪ ،‬مروکز خلفت را به شهری دیگر ‪ ،‬به نام انبار منتقل‬
‫وکرد ‪ .‬بعد از او ‪ ،‬برادرش ابوجعفر منصور به خلفت نشست و در صدد‬
‫بتر بیابد ‪.‬‬
‫بر بآمد بارگاه خلفت را جایی مناس ‪‌،‬‬

‫شرح بنای این شهر را چنین نوشت‪‌،‬هاند وکه‪ :‬منصور »جمپپاعتی از‬
‫حکما و اهل بصار ت فرستاد تا موضع مناسپپب بطلبنپپد و ایشپپان بآن‬
‫مقام را وکه امروز بغداد بآنجاست اختیار وکردند و منصپپور نیپپز حاضپپر‬
‫شد و بآن موضع را بپسندید و شهر بنا وکپپرد… یکپپی از عقل نصپپاری‬
‫گفت یا امیرالمؤمنین یکی از فضایل این موضع بآن است وکپپه میپپان‬
‫دجله و فرا ت افتاده است و در وقت محاربه دجله و فپپرا ت همچنپپان‬
‫باشند وکه دو خندق شهر ‪ .‬دیگر بآن وکه خپپوار و بپپار از دیپپار بکپپر بپپه‬
‫انحدار در دجله به این مقام بآرند و از بصره به جانب بحر بپه صپپعود ‪.‬‬
‫از جانب شام در روی فرا ت و از خراسان و دیار عجم در شپپط تپپامرا ‪.‬‬
‫دیگر بآن وکه چون مقام در میان است اگر جسر را قطع وکنند دشمن‬
‫نتواند گذشت ‪ .‬دیگر این وکپپه بآن موضپپع در میپپان بصپپره و واسپپط و‬
‫موصل افتاده است و بر و بحر و جبل به هم نزدیک ‪ .‬چون بآن سخن‬
‫شهر هزار و یک شب ‪۲۸۳ /‬‬

‫بشنید رغبت او در بآن تأسیس زیاده شد ‪ .‬امثله به اطراف نوشپپت تپپا‬

‫استادان و مهندسان و فعله بیامدند و چون بنیاد باره نهادند خشپپت‬
‫اول را به دست خویش نهادند… و منصور بفرمود تپپا عپپرض سپپور در‬
‫اسا س پنجاه گز وکنند و در بال بیست گز… و سرای منصور در میپپان‬
‫شهر ساختند تا مسافت از همه جانب یکسان باشد و چپپون حسپپاب‬
‫وکردند چهار هزار هزار و هشتصد و سی و سه درم بر عمپپار ت خپپرج‬
‫‪۱‬‬
‫رفته بود ‪.‬د «‬

‫شهر هزار و یک شب‬

‫بدین گونه بود وکه بغداد بنا شد ‪ .‬این شهر را وکه گویی مقدر بپپود‬
‫روزگاری دراز بر سراسر مملکت اسپلم ‪ ،‬حکمپروا باشپد ‪ ،‬وی مپدینه‬
‫السلم نام نهاد ‪ .‬اما نام بغداد ‪ ،‬وکپپه یکپپی از روسپپتاهای مجپپاور ایپپن‬
‫ناحیه بود و بآن را بدین شهر در افزوده بودند ‪ ،‬هم چنان بر این شهر‬
‫بماند ‪ ۲.‬این بغداد ‪ ،‬وکه در وکنار خراب‪‌،‬ههای تیسفون وکهن بنا گشته بود‬
‫تجارب السلف ص ‪. ۱۰۸ – ۱۰۶‬‬ ‫‪۱‬‬
‫در باب وکلمه بغداد و اشتقاق بآن ر ک‪ :‬دائره المعارف اسپپلم ج ‪ ۱‬و نیپپز ‪G.‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪ Le Strange, Beghdad, P/10 –11‬وکه بآن را از دو جز ایران‬
‫»بغد « یعنی خدا و »دادد « گرفت‪‌،‬هاند ‪.‬‬
 ‫‪ / ۲۸۴‬دو قرن سکو ت‬

‫وارث تمدن و جلل و شکوه تیسفون نیپپز گشپت ‪ .‬و شپپهری وکپپه در‬
‫روزگار ابو جعفر بنا گشت ‪ ،‬در دوره هارون و مپپأمون وسپپعت بسپپیار‬
‫نها و شاهد جلل و شپپکوه قص پ‪‌،‬ههای »هپپزار و‬
‫یافت و صحنه داستا ‪‌،‬‬
‫یک شبد « گشت ‪.‬‬

‫با‪‌،‬غها و نزهتگا‪‌،‬ههای بسیار در بآن پدیپپد بآم پد ‪ .‬سپپراهای رفیپپع و‬

‫قص‪‌،‬رهای بدیع در بآن بنا گشت ‪ .‬روست‪‌،‬اها و دی‪‌،‬هها در بنای بآن داخپپل‬
‫گردید ‪ .‬در دوره مپپأمون عظمپت و جلل بآن بپپه پپپای‪‌،‬های رسپپید وکپپه‬
‫تیسفون و بابپپل وکهنسپپال را بپپه خپپاطر بآورد ‪ .‬نوشپپت‪‌،‬هاند ‪ ،‬و شپپاید از‬
‫مبالغ‪‌،‬های خالی نباشد ‪ ،‬وکه درین روزگاران نزدیک شصت هزار حمپپام‬
‫‪۱‬‬
‫و بالغ بر سیصد هزار مسجد دریپپن شپپهر افسپپان‪‌،‬هها وجپپود داشپت ‪.‬‬
‫بازرگانپپان و سپپوداگران ‪ ،‬از هپپر شپپهری و دیپپاری دریپپن شپپهر بپپار‬
‫یافکندند ‪ .‬وکاروانسر‪‌،‬اهای بآن همواره از بازرگانان و جهان گردان هر‬
‫م ‪‌،‬‬
‫دیاری بآوکنده بود ‪.‬‬

‫دربار هارون عظمپپت و جلل افسپپانه بآسپپا داشپت ‪ .‬از همپپه جپپا‬
‫یبآمدنپد حپتی‬
‫نماینپدگان ملپوک جهپان بپدین دربپار بپا شپکوه م ‪‌،‬‬
‫شارلمانی امپراتور بزرگ نامدار فرنگ نمایندگان نپپزد خلیفپپه بغپپداد‬
‫یفرستاد ‪ .‬بغداد ‪ ،‬در این روزگار با درگپپاه قیصپپران روم دعپپوی هپپم‬
‫م ‪‌،‬‬

‫جرجی زیدان ‪ ،‬تاریخ تمدن السلمی ‪ ،‬ج ‪ ۲‬ص ‪. ۱۵۴‬‬ ‫‪۱‬‬

‫شهر هزار و یک شب ‪۲۸۵ /‬‬

‫یدید‪ :‬وکاری وکپپه ‪،‬‬

‫چشمی داشت و در قسطنطنیه به چشم حقار ت م ‪‌،‬‬
‫یوکپپرد ‪ .‬بسپپفور دریپپن‬
‫پیش از این ‪ ،‬در روزگار ساسانیان ‪ ،‬تیسپپفون م ‪‌،‬‬
‫روزگار بسا وکه از بغداد در وحشت و نگران بود و بسا وکه سپاه بغپپداد‬
‫تا بپپه درواز‪‌،‬ههپپای شپپهر مغپپرور و سپپر فپپراز و پپپر بآوازه قسپپطنطنیه‬
‫گها و لشکر وکشی ها ‪ ،‬قص‪‌،‬هها بپپدیع هپپزار و یپپک‬
‫یرفت ‪ .‬و این جن ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یوکرد ‪.‬‬
‫شب را از جلل و عظمت لبریز م ‪‌،‬‬

‫بدین گونه شهر بغداد ‪ ،‬شهری شپپد وکپپه در بآن روزگپپار در همپپه‬
‫جهان هیچ مانند نداشت ‪ .‬قصرهای خلیفه و بزرگپان شپهر ‪ ،‬بپا حپرم‬
‫لانگیز‬
‫نها بودند بدین شهر خیا ‪‌،‬‬
‫سراها و خواجگان و وکنیزان وکه در بآ ‪‌،‬‬
‫یداد ‪ .‬قصرهای خلیف په ‪ ،‬بپپا‬
‫هزار و یک شب ‪ ،‬شکوه و عظمت خاص م ‪‌،‬‬
‫نهپپا بپپود ‪ ،‬یادگپپار‬
‫شها و اوانی و پرد‪‌،‬ههای لطیف وکه در بآ ‪‌،‬‬
‫چندان فر ‪‌،‬‬
‫ایوان با عظمت وکسری را با فرش بهارستان و ترنج زر و تره زریپپن و‬
‫زرمشت افشار ‪ ،‬وکه با سقوط مدائن همه بر باد و به تاراج رفتپپه بپپود ‪،‬‬
‫یوکرد ‪ .‬و رسوم و اعیاد دربار خلفت ‪ ،‬با وزیران ایرانپپی و بپپا‬
‫تجدید م ‪‌،‬‬
‫جامه و وکله زر و زیور خاص ایرانیان ‪ ،‬بپپار دیگپپر خاطر‪‌،‬ههپپای مپپرده‬
‫یوکرد ‪.‬‬
‫عهد شکوه و جلل تیسفون را در بغداد زنده م ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۲۸۶‬دو قرن سکو ت‬

‫خلیفه بغداد‬
‫این مایه شکوه و جلل خیپپره وکننپپده بپپود وکپپه بغپپداد را در بآن‬
‫روزگاران »قبله زایراند « و »وکعبه بآمال جهانیاند « ساخته بود ‪ .‬شهری‬
‫یگرفپپت و در زر و‬
‫وکه بارگاه خلیفه بود ‪ ،‬از اوکثر عپپالم اسپپلم بپپاج م ‪‌،‬‬
‫یغلطید ‪ .‬اما این همه ثپپرو ت شپپهر »هپپزار و‬
‫زیور و مکنت و نعمت م ‪‌،‬‬
‫یبآمپد ؟ از‬
‫یوکپرد از وکجپا م ‪‌،‬‬
‫یک شبد « را در زیبپایی و جلل غرقپه م ‪‌،‬‬
‫غار ت مردم ‪ ،‬زیرا عباسیان هر چند تعصب و خشونتی را وکه مروانیان‬
‫نسبت به موالی داشتند رها وکردند و سیاستی تازه پیش گرفتند ‪ ،‬اما‬
‫در فراز بآوردن مال و گرد وکردن خواسته همچنان به شپپیوه خلفپپای‬
‫یورزیدند ‪.‬‬
‫شام ‪ ،‬حرص و طمع زیاده م ‪‌،‬‬

‫از همین راه بود ‪ ،‬وکه در اندک زمپپان مپپال بسپپیار فپپراز بآوردن پد ‪.‬‬
‫چنان وکه ابوالعبا س سفاح ‪ ،‬اولین خلیفه بنی عبا س وقتی مرد ‪ ،‬از وی‬
‫جز نه جبه و چهار پیراهپپن و پنپپج شپپلوار و چهپپار طلیسپپان و سپپه‬
‫مطرف خز نماند ‪ .‬اما منصور وکه به جای او نشسپپت چنپپدان در گپپرد‬
‫وکردن مال حرص ورزید وکه پس از مرگ ‪ ،‬نزدیک ششصد هزار هپپزار‬
‫دینار از او باز ماند و در هنگام مرگ ‪ ،‬فرزند خود مهدی را گفت وکپپه‬
‫من ترا درین شهر چندان مال فراز بآورد‪‌،‬هام وکه اگر ده سال نیز خراج‬
‫به تو نرسد ‪ ،‬ارزاق سپاه و نفقا ت و مخارج ثغر را بدان وکفپپایت تپپوانی‬
‫شهر هزار و یک شب ‪۲۸۷ /‬‬

‫وکرد ‪ .‬مکنت و ثرو ت هارون را نیز خپود انپدازه نبپود بپا چنپدان بپاد‬
‫بها از او نقل وکرد‪‌،‬هانپپد ‪،‬‬
‫دستی و نوش خواری و زر بخشی وکه در وکتا ‪‌،‬‬
‫پس از مرگش بیش از نهصد هزار هزار درهم از او باقی ماند ‪ .‬از امین‬
‫نهایی نقل وکرد‪‌،‬هاند وکه حکایت از ثرو ت و مکنت‬
‫و مأمون نیز ‪ ،‬داستا ‪‌،‬‬
‫نها دارد ‪.‬‬
‫سرشار افسان‪‌،‬هبآمیز بآ ‪‌،‬‬

‫این مایه مکنت و ثرو ت خلفا البته از رعایت عدل و انصاف فپپراز‬
‫یبآمد ‪ ،‬برای بآن تاراج وکردن تازی و دهقان و وکندن و بردن امپپوال‬
‫نم ‪‌،‬‬
‫یامیپه ‪،‬‬
‫دیه و شهر لزم بپپود بآن »مهپپدید « وکپپه در پایپپان روزگپپار بن ‪‌،‬‬
‫داعیان خراسان ظهور او را به مپپردم غپپار ت زده و سپپتمدیده مپپژده‬
‫یدادند ‪ ،‬در عهد بنی عبا س پدید بآمد اما هیچ از بآن ظلم و بیدادی‬
‫م ‪‌،‬‬
‫وکه جهان را پر وکرده بود نکاست و بآن همه امید وکه مردم ستمدیده‬
‫یهاشم داشتند با روی وکار بآمدن بنپپی عبپپا س‬
‫عراق و خراسان به بن ‪‌،‬‬
‫یهاشپپم در بیپپن همپپه‬
‫همه یکسر بر باد رفت ‪ ،‬این بآرزو وکه دولت بن ‪‌،‬‬
‫یامیه از میان بپپرده بودن پد ‪،‬‬
‫مسلمانان ‪ ،‬بآن عدالت و مساوا ت را وکه بن ‪‌،‬‬
‫دوباره بر قرار سازد ‪ ،‬چون نقش سراب محو و ناپیدا گشت ‪ .‬حپپرص و‬
‫نهپپا ‪ ،‬همچنپپان‬
‫بآز منصور و هارون و رشو‪‌،‬هخواری و نادرستی عمال بآ ‪‌،‬‬
‫یوکپپرد ‪.‬‬
‫روزگار حجاج بن یوسف و عهد هشام خلیفه را دوباره زنده م ‪‌،‬‬
‫یامیه را ‪ ،‬وا داشته‬
‫تمام امیدها و بآرزوهایی وکه ستمدیدگان روزگار بن ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۲۸۸‬دو قرن سکو ت‬

‫بود تا به نفع عباسیان سپپر بپپه شپپورش بردارنپد ‪ ،‬از جپپور و بیپپداد و‬
‫حرص و بآز خلفای بغداد ‪ ،‬نقپپش سپپراب بپپود ‪ .‬در بخپپارا ‪ ،‬بپپه روزگپپار‬
‫یگفت وکه ما‬
‫ابوالعبا س ‪ ،‬شریک بن شیخ المهری وکه قیام وکرده بود م ‪‌،‬‬
‫یها‬
‫هرگز خاندان رسول را پیروی بدان نکردیم تا شاهد این خونریز ‪‌،‬‬
‫شهای پی در پپپی وکپپه از جپپانب‬
‫یها و شور ‪‌،‬‬
‫و بیدادها باشیم ‪ .‬سروکش ‪‌،‬‬
‫وکسانی چون سنباد و استادسیس و مقنع در خراسپپان و مپپاوراءالنهر‬
‫یها بپپود ‪ .‬قیپپام‬
‫یهپپا و بیپپدادگر ‪‌،‬‬
‫یداد به سبب همین خونریز ‪‌،‬‬
‫روی م ‪‌،‬‬
‫یبآوردند ‪ ،‬و‬
‫خوارج ‪ ،‬وکه به هر چندگاه در گوش‪‌،‬های سر به شورش بر م ‪‌،‬‬
‫یگفت فقط ‪ ،‬امر بپه‬
‫شورش یوسف البرم وکه قصد او چنان وکه خود م ‪‌،‬‬
‫یها و‬
‫یداد وکه بآن بیپپدادگر ‪‌،‬‬
‫معروف و نهی از منکر بود ‪ ،‬همه نشان م ‪‌،‬‬
‫یهای روزگار بنی مروان هنپپوز تمپپام نشپپده بپپود و بپپه قپپول‬
‫تبهکار ‪‌،‬‬
‫بعضی محققپپان‪ ۱‬هنپپوز بسپپیار بودنپپد وکسپپانی وکپپه در ایپپن روزگپپار‬
‫یگفتند‪:‬‬
‫م ‪‌،‬‬

‫یگشت‪.‬‬
‫ای کاشکی بیداد مروانیان باز م ‌‬

‫مقصود ‪ Van Vloten‬وان فلوتن محقق معرروف هلند اسپپت در وکتپپاب‬ ‫‪۱‬‬
‫‪ Recherches sur la Domination arabe P. 69‬و هموست‬
‫وکه این بیت را از اغانی )ج ‪ ۱۶‬ص ‪۸۴‬ک ( نقل وکرده‪:‬‬
‫و لیت عدل بنی العبا س فی النار‬ ‫یا لیت جوربنی مروان عناد لنا‬
‫شهر هزار و یک شب ‪۲۸۹ /‬‬

‫یرفت‪.‬‬
‫و کاشکی عدل عباسیان به دوزخ م ‌‬
‫و این خود چنپدان عجپب نبپود ‪ .‬زیپرا همپه جپا عمپال خلیفپه‬
‫یوکردند وکه پیوسته بر نارضایی‬
‫سیاست خشن و جابران‪‌،‬های تعقیب م ‪‌،‬‬
‫یامیه چنپپدان تفپپاو ت‬
‫یافزود و از این حیث اوضاع با دوره بن ‪‌،‬‬
‫مردم م ‪‌،‬‬
‫نداشت ‪.‬‬

‫یوکردند ‪ ،‬و‬
‫بازرگانان و توانگران را در شهرها امرا و حکام غار ت م ‪‌،‬‬
‫یارتباط نبودند ‪ .‬وکشاورزان‬
‫نها ب ‪‌،‬‬
‫نها راهزنانی وکه با بآ ‪‌،‬‬
‫در را‪‌،‬هها و بیانبا ‪‌،‬‬
‫یوکردنپپد و در شپپهرها‬
‫و برزگران را در دها ت خداوندان ملک یغما م ‪‌،‬‬
‫یدوشیدند ‪ .‬روزگار پیش‪‌،‬هوران و حپپتی سپپپاهیان نیپپز‬
‫عمال خلیفه م ‪‌،‬‬
‫یبند‬
‫نها نیز طعمه جور و بیداد وزرا و امرا طماع ب ‪‌،‬‬
‫ازین بهتر نبود ‪ .‬بآ ‪‌،‬‬
‫یرسید ‪.‬‬
‫و بار بودند و فریاد اعتراض وکسی به گوش خلیفه نم ‪‌،‬‬

‫بپرای تپأمین مخپارج هنگفپت دربپار خلیفپه وکپه در عیاشپپی و‬

‫جها بودنپپد ‪.‬‬
‫ولخرجی مستغرق بود مردم مجبور به پرداخت انواع خرا ‪‌،‬‬
‫یشد تا خلیفپپه در پایپپان یپپک‬
‫هزاران دودمان ‪ ،‬درمانده و پریشان م ‪‌،‬‬
‫شب مستی بتوانپپد بپپاران جپواهر و دینپپار بپر شپپاعران و مطربپپان و‬
‫ساقیان و مسخرگان خویش نثار وکند ‪ .‬خون صپپدها معصپپوم ریختپپه‬
‫یشد تا خدمت گزاران خلیفه بتوانند سفره رنگین خود را به الوان‬
‫م ‪‌،‬‬
‫تها بیارایند…‬
‫نعم ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۲۹۰‬دو قرن سکو ت‬

‫شهایی وکه به خلفا نسبت داد‪‌،‬هاند غالب ًا چنان خارج از حپپد‬

‫بخش ‪‌،‬‬
‫یانپپدازد ‪ .‬چپپه‬
‫و قیا س است وکه انسان را در صحت روایا ت به شک م ‪‌،‬‬
‫بسا وکه برای یک حرف روکیک زننده دهان یک شاعر دلقپپک را از در‬
‫و گوهر انباشت‪‌،‬هاند ‪ .‬چه بسا وکه به خاطر یک بیت مدح ‪ ،‬ساز و جپپامه‬
‫و بنده و ملک به گویندگان فرومایه و گدا چشم بخشید‪‌،‬هاند ‪ .‬هپپادی‬
‫خلیفه ‪ ،‬به یکی از چاوکران خود »چهار صد اشتر بار وکپپرده و بپپه زر و‬
‫یبخشید و رشید به یک شاعر چهار صد جامه از جام‪‌،‬ههای‬
‫جامهد « م ‪‌،‬‬
‫یهپپا بپپر وکنپپار‬
‫یوکرد ‪ .‬وزرا از ایپپن گپپونه گشپپاد باز ‪‌،‬‬
‫خاص خود عطا م ‪‌،‬‬
‫یهایی وکپپه بپپه برمکیپپان و خانپپدان‬
‫یها و درم بخشپ ‪‌،‬‬
‫نبودند ‪ .‬بزرگوار ‪‌،‬‬
‫تانگیز و خیپپره وکننپپده اسپت ‪ .‬و ایپپن‬
‫سپهل نسپپبت داد‪‌،‬هانپپد ‪ ،‬شپپگف ‪‌،‬‬
‫یدهد وکه وزیران نیز ماننپپد خلفپپا‬
‫یها نشان م ‪‌،‬‬
‫یها و درم بخش ‪‌،‬‬
‫زرپاش ‪‌،‬‬
‫یتوانست‪‌،‬هاند پپپای‬
‫در جمع مال و خواسته هیچ به عدالت و انصاف نم ‪‌،‬‬
‫بند باشند ‪.‬‬

‫دولت عباسیان‬
‫حقیقت بآنست وکه دولت عباسیان ‪ ،‬خود دولت غدر و خیانت بود ‪.‬‬
‫نها حاصل رنج و سعی موالی و بآزادگپپان خراسپپان بپپود امپپا‬
‫دولت بآ ‪‌،‬‬
‫شهر هزار و یک شب ‪۲۹۱ /‬‬

‫نها هیچ از این یاران فداوکار خویش به سزا قدردانی نکردند ‪ ،‬سهل‬
‫بآ ‪‌،‬‬
‫نها فداوکاری وکرده بودند ‪ ،‬به غپپدر و‬
‫است تمام وکسانی را وکه در راه بآ ‪‌،‬‬
‫خیانت هلک وکردند ‪ .‬ابوسلمه خلل ‪ ،‬با بآن همه سعی و وکوشش وکپپه‬
‫نها وکرد به سبب بدگمانی و بد دلی خلیفپپه وکشپپته‬
‫در نشر دعو ت بآ ‪‌،‬‬
‫شد ‪ .‬ابومسلم نیز ‪ ،‬وکه در واقع دولت عباسیان پرورده و بآورده او بپپود ‪،‬‬
‫نها همیپپن‬
‫نها در امان نماند ‪ .‬برمکیان از بآ ‪‌،‬‬
‫از بدگمانی و بدسگالی بآ ‪‌،‬‬
‫مانگیپپز‬
‫سزا را دیدند و خاندان سهل نیپپز از ایپپن سرنوشپپت شپپوم غ ‪‌،‬‬
‫رهایی نیافتند ‪.‬‬

‫این رفتار خدعه بآمیزی وکه عباسیان ‪ ،‬بپپه جپپای پروردگپپان و یپپا‬
‫تانگیز است ‪ .‬با این همه سبب عمده‬
‫پرورندگان خویش وکردند شگف ‪‌،‬‬
‫بآن گربزی و هشیاری خلفای عباسی بود ‪ ،‬وکه بآن را تپپا حپپد بپپدبینی‬
‫یوکشانید ‪ .‬و در نگهپداری مسپند دولپت خپویش از ریختپن خپون‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یگاشتند ‪ .‬شاید نیز این وکارهپپا را‬
‫دوستان وفادار خود نیز روی بر نم ‪‌،‬‬
‫یخواسپپتند بپپدان ‪ ،‬عپپامه مسپپلمانان را‬
‫تا حدی سبب بآن بود ‪ ،‬وکپپه م ‪‌،‬‬
‫راضی وکنند ‪ .‬چون ‪ ،‬مسلمانان واقعی ‪ ،‬در بآن روزگار از دعاوی ابوسلمه‬
‫و ابومسلم ‪ ،‬وکه متهم به عقاید غل ة و زنپپادقه و اهپپل تناسپپخ بودنپپد ‪،‬‬
‫البته خرسند نبودند ‪ .‬جاه و حشمت خاندان برامکه و خانپپدان سپپهل‬
‫نیز وکه در درگاه خلفت زیاده از حد قدر ت و عظمپپت یپپافته بودنپپد‬
 ‫‪ / ۲۹۲‬دو قرن سکو ت‬

‫نها نبود ‪.‬‬

‫موافق میل و رضای بآ ‪‌،‬‬

‫یامیه سیاست عربی را‬

‫بنابرین ‪ ،‬خلفای بآل عبا س؛ وکه برخلف بن ‪‌،‬‬
‫یداشپپتند و‬
‫رها وکرده بودند ‪ ،‬این ایرانیان را نیز در حد خاصی نگاه م ‪‌،‬‬
‫ینهادند ‪ ،‬تپپا بپپدان وسپپیله ‪ ،‬اعتمپپاد‬
‫نها را وکنار م ‪‌،‬‬
‫به هنگام ضرور ت بآ ‪‌،‬‬
‫عامه را جلب وکنند و شورش و سروکشی اهل سنت را وکه هپپر زمپپان‬
‫نها را تهدید وکند ‪ ،‬قبپپل از وقپپوع چپپاره‬
‫ممکن بود خلفت و دولت بآ ‪‌،‬‬
‫نمایند ‪ .‬در هر حال ‪ ،‬هر چنپپد بپپا روی وکپپار بآمپپدن عباسپپیان افسپپانه‬
‫یپروردند ‪ ،‬با تأسپپیس‬
‫»دولت عربد « وکه امویان تحقق بآن را در سر م ‪‌،‬‬
‫و ایجاد »شهر هزار و یک شبد « مثل رویاهای »هپپزار و یپپک شپپبد «‬
‫محو و ناپدید شد لکن عباسیان نیز راضی نشدند وکه دولپپت بغپپداد ‪،‬‬
‫یکسره دولت خراسانی باشد از این سبب بود وکه نسبت به وزیپپران و‬
‫پروردگان نام بآور ایرانی خویش نیز ابقپپا نکردنپد ‪ .‬و داسپپتان برامکپپه‬
‫شاهد این دعویست ‪.‬‬

‫برمکیان‬
‫نها ‪ ،‬معبد‬
‫این برمکیان از بزرگان و نام بآوران بلخ بودند ‪ .‬نیاوکان بآ ‪‌،‬‬
‫شهر هزار و یک شب ‪۲۹۳ /‬‬

‫نوبهپپار‪ ۱‬را وکپپه پرستشپپگاه بوداییپپان بآن شپپهر بپپود اداره م ‪‌،‬‬
‫یوکردنپد ‪.‬‬
‫نهای وسیعی نیز وکه به این پرستشگا‪‌،‬هها تعلق داشت در اختیار‬
‫زمی ‪‌،‬‬
‫بآنان بود ‪ .‬حتی از بآن پس نیز وکه نیاوکان این خاندان بآیین بودا را رها‬
‫نها همچنان‬
‫وکردند و به دین مسلمانی در بآمدند قسمتی از این زمی ‪‌،‬‬

‫بها بآمده است وکه البتپپه از اغپپراق‬

‫در باب معبد نوبهار اوصاف زیادی در وکتا ‪‌،‬‬ ‫‪۱‬‬
‫خالی نیست ‪ ،‬نام این معبد ‪ ،‬از دو وکلمه سنسکریت بآمده است وکپپه اولپپی بپپه‬
‫معنی نو ‪ ،‬و دومی به معنی صومعه و دیر است ‪ .‬این نوبهار وکپپه در بلپپخ بپپوده‬
‫یبآمده است و به ادعپپای‬
‫است از جمله بتخان‪‌،‬ههای بزرگ بوداییان به شمار م ‪‌،‬‬
‫دقیقی شاعر ‪ ،‬حرمت و شرف مکه را در نزد بآن قوم داشته است ‪ .‬چنپپان وکپپه‬
‫نهپپا‬
‫امرا و ملوک نواحی مجاور ‪ ،‬از متولیان بآن معبد وکه برمک ‪ ،‬نام عمومی بآ ‪‌،‬‬
‫یبرد‪‌،‬هانپد ‪.‬‬
‫یوکرد‪‌،‬هاند و نذور و هپپدایا نپپزد برمپپک م ‪‌،‬‬
‫بوده است ‪ ،‬فرمانبرداری م ‪‌،‬‬
‫بآورد‪‌،‬هاند وکه این معبد قب‪‌،‬هها داشت و بر قبه نخستین بآن وکه بلندی بآن بیش‬
‫مها بود ‪ ،‬و در اطراف معبد سیصد حجره بنا وکپپرده بودنپپد‬
‫از صد ذراع بود عل ‪‌،‬‬
‫وکه خادمان و وکپپارگزاران را در بآن حجر‪‌،‬ههپپا جپپای بپپود ‪ ،‬و هپپر یپپک از ایپپن‬
‫خادمان را در سال بیش از یک روز نوبت خدمت نبود و دیگر روزها بپپه وکپپار‬
‫یخواندنپپد و تپپولی‬
‫یپرداخت ‪ .‬مهتر خادمان معبد را نیپپز برمپپک م ‪‌،‬‬
‫خویش م ‪‌،‬‬
‫یرسید ‪ .‬و پادشاهان خراسان‬
‫امور معبد به میراث از برمکی به برمک دیگر م ‪‌،‬‬
‫یوکردنپپد و‬
‫تهپپا را زیپپار ت م ‪‌،‬‬
‫یبآمدنپپد و ب ‪‌،‬‬
‫و چین و هند و وکابل بدین معبد م ‪‌،‬‬
‫یبوسیدند ‪ .‬معبد نوبهار را عواید و اوقاف بسیار بود ‪ ،‬و اموال‬
‫دست برمک را م ‪‌،‬‬
‫یشمار نیز داشت وکه همه در تصرف برمپپک بپپود ‪ .‬در درون معبپپد‬
‫و خزائن ب ‪‌،‬‬
‫نیز بتها بود به زر و گوهر بآوکنپپده و بپپه دیبپپا و حریپپر بآراسپپته ‪ ،‬وکپپه مپپوجب‬
 ‫‪ / ۲۹۴‬دو قرن سکو ت‬

‫نها ماند ‪.‬‬

‫در تصرف بآ ‪‌،‬‬

‫نوبهار ‪ ،‬وکه در بلخ پرستشگاه مردم بود ‪ ،‬البته چنان وکه از نپام بآن‬
‫یبآید از بآن بوداییان بود ‪ .‬معهذا بعدها در افسان‪‌،‬هها و قصپپص‬
‫نیز بر م ‪‌،‬‬
‫سعی وکردند بآن را از بآتشکد‪‌،‬ههای مجو س بشمارند ‪ .‬در باب عظمت و‬
‫تانگیز بآورد‪‌،‬هانپپد وکپپه‬
‫فهای شپپگف ‪‌،‬‬
‫بها توصی ‪‌،‬‬
‫جلل این معبد در وکتا ‪‌،‬‬
‫یبآید‬
‫البته از اغراق خالی نیست اما از تمام بآن اوصاف ‪ ،‬به خوبی بر م ‪‌،‬‬
‫وکه این معبد بآتشکده زردشتی نبوده است ‪ ،‬معبد بودایی بوده است ‪.‬‬

‫یبآیپپد‬
‫باری ‪ ،‬این برمکیان ‪ ،‬چنان وکه از قص پ‪‌،‬هها و افسپپان‪‌،‬هها بپپر م ‪‌،‬‬
‫مقارن اوایل قرن اول هجری به بآیین اسلم در بآمدند ‪ .‬چندی بعد بپپا‬
‫خلفای اموی ارتباط پیدا وکردند و در باب این ارتباط با خلفای اموی‬

‫یبود ‪.‬‬
‫شگفتی زائران و سیاحان م ‪‌،‬‬
‫نها بآمده‬
‫برای اطلعا ت بیشتر در این باب و نام مآخذی وکه ذوکر نوبهار در بآ ‪‌،‬‬
‫است رک‪ :‬تاریخ برامکه ‪ ،‬مقدمه مفصل مرحوم عبدالعظیم قریب گرگانی – و‬
‫دائره المعارف اسلم ‪ ،‬ج ‪ ۱‬و وکتاب لوسین بووا ‪ ،‬ترجمه عبدالحسین میکده –‬
‫و رک‪ :‬مسالک العصار ‪.‬‬
‫اما در باب برمک وکه نام عمومی متولیان نوبهار بوده اسپپت رجپپوع شپپود بپپه‬
‫سلسله مقال ت موسوم بپپه ‪ Iranica‬از ه ‪ .‬و ‪ .‬بیلپپی در مجلپپه ‪ ، BSOAS‬ج‬
‫‪ ۱۱‬قسمت اول ص ‪ ۲‬و همچنین اصل وکتاب برمکیان بووا ص ‪ ۱۲۲–۱۲۳‬و‬
‫همچنین دائره المعارف اسلم ‪ ،‬ج ‪ ۱‬در این باب ملحظه شود ‪.‬‬
‫شهر هزار و یک شب ‪۲۹۵ /‬‬

‫تانگیز و باور نکردنپپی‬

‫بها قص‪‌،‬ههای عجیب بآورد‪‌،‬هاند وکه شگف ‪‌،‬‬
‫در وکتا ‪‌،‬‬
‫است ‪ .‬در هر حال ‪ ،‬بعد از سقوط امویان ‪ ،‬خالد بن برمک از نپام بآوران‬
‫این خاندان به ابولعبا س سفاح پیوست و مقام وزار ت یپپافت ‪ .‬در دوره‬
‫ابوجعفر منصور نیز همچنان مقام خویش را داشپپت و فرزنپپدانش در‬
‫درگاه عباسیان بربآمدند و جاه و مقام یافتند و وکارهای بپپزرگ همپپه‬
‫نها بود ‪ .‬از بآن میان یحیی بن خالد ‪ ،‬وکه پرورنپپده هپپارون‬
‫در دست بآ ‪‌،‬‬
‫کاندک همه وکارها بپر‬
‫بود ‪ ،‬نزد وی مکانت تمام یافت ‪ .‬چندان وکه اند ‪‌،‬‬
‫یرفت و خلیفه را جز نام نبود ‪ .‬فرزندان او ‪ ،‬فضل و جعفپپر ‪،‬‬
‫دست او م ‪‌،‬‬
‫نیز در درگاه خلیفه قدر ت و نفوذ تمام بپپه دسپپت بآوردن پد ‪ ،‬و چنپپان‬
‫همه وکارها را به دست گرفتنپپد وکپپه هپپر وکپپس در دسپپتگاه خلفپپت‬
‫یماند و در اندک زمپپان بروکنپپار‬
‫نها وابستگی نداشت از وکار باز م ‪‌،‬‬
‫بدا ‪‌،‬‬
‫یرفت ‪ .‬این قدر ت و عظمت وکه یحیی و فرزندانش در دربار هپارون‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یانگیخپت ‪.‬‬
‫به دسپپت بآوردنپد ‪ ،‬ناچپپار خشپپم و رشپپک درباریپپان را م ‪‌،‬‬
‫یهای زیاده از حپپد فضپپل و جعفپپر نیپپز ناچپپار‬
‫یها و نافرمان ‪‌،‬‬
‫خودسر ‪‌،‬‬
‫یشد وکه بدخواهان و‬
‫یبآورد ‪ .‬و این همه ‪ ،‬سبب م ‪‌،‬‬
‫خلیفه را به ستوه م ‪‌،‬‬
‫نها را متهم بپپه وکفپپر و الحپپاد و‬
‫ختر شوند و بآ ‪‌،‬‬
‫حسودان هر روز گستا ‪‌،‬‬
‫یتوانست زبپپان‬
‫نها نیز نم ‪‌،‬‬
‫طغیان و فساد بنمایند ‪ .‬جود و بزرگواری بآ ‪‌،‬‬
‫طاعنان و بدسگالن را ببندد و ناچار اسباب و جهاتی پدید بآمد وکپپه‬
‫سقوط و نکبت بآنان را سبب گشت ‪ .‬در سال ‪ ۱۸۷‬هجری جعفر را به‬
 ‫‪ / ۲۹۶‬دو قرن سکو ت‬

‫فرمان هارون وکشتند و از وکسان و یاران او نیز بسیاری را به حبس و‬

‫شکنجه وکشیدند و حتی فضل و یحیی نیز بپپه زنپپدان افتادنپپد و بپپه‬
‫نهپپا‬
‫یحساب بآ ‪‌،‬‬
‫بهای الیم دچار بآمدند ‪ .‬ثرو ت و مکنت بسیار و ب ‪‌،‬‬
‫عذا ‪‌،‬‬
‫نیز مصادره شد و وکسانی وکه یک روز در اوج ثرو ت و نعمپپت بودن پد ‪،‬‬
‫روز دیگر به نان شب حاجت داشتند ‪.‬‬

‫تانگیز وکه خاندان توانگر و مقتدر و بپپا‬

‫این نکبت و سقوط شگف ‪‌،‬‬
‫حشمت برمکیان را چنین گرفتار فقپپر و نپپامرادی وکپپرد ‪ ،‬در سراسپپر‬
‫مانگیز در انداخت و همه جهپپان را در‬
‫دنیای اسلم بآوازه و شهرتی غ ‪‌،‬‬
‫شگفتی و حیر ت افکند ‪ .‬ازین رو عجب نیست وکه داستان پپپردازان و‬
‫تهپپای عجیپپب و‬
‫تانگیز روای ‪‌،‬‬
‫قصه سرایان ‪ ،‬در باب این حادثه شپپگف ‪‌،‬‬
‫افسانه بآمیز بآورده باشند ‪ .‬از همین روست ‪ ،‬وکه سراسر تاریخ برامکه از‬
‫تانگیز و اغراق بآمیز بآوکنپپده اسپپت‪ ۱‬و بسپپا‬
‫قص‪‌،‬هها و افسان‪‌،‬ههای شگف ‪‌،‬‬
‫بهپپا و‬
‫قص‪‌،‬ههای لطیف بدیع دلویز وکه در باب ایپپن خانپپدان در وکتا ‪‌،‬‬
‫خهای وکهن بازمانده است ‪ .‬چنان وکه ‪ ،‬در قص‪‌،‬ههای »هپپزار و یپپک‬
‫تاری ‪‌،‬‬

‫برای اطلعا ت بیشتر در باب خاندان برمکی رک‪ :‬تاریپپخ برامکپپه بپپا مقپپدمه‬ ‫‪۱‬‬
‫مفصل تحقیقی بآقای عبدالعظیم قریب گرگانی وکه اوکپپثر روایپپا ت مهپپم را در‬
‫بآن جمع وکرده است ‪ .‬و نیز رجوع شود‪ :‬رساله محققپپانه ‪ Bouvat‬بپپه ایپپن‬
‫عنوان‪Les Barmecles d'apres les historiens Arabes :‬‬
‫‪. et Persanes, Paris 1912‬‬
‫شهر هزار و یک شب ‪۲۹۷ /‬‬

‫شبد « سیمای جعفر برمکی جلو‪‌،‬های خپپاص دارد ‪ .‬در بسپپیاری ازیپپن‬
‫نهای لطیف پریوار ‪ ،‬جعفر نیز مانند مسپپرور خپپادم ‪ ،‬همپپه جپپا‬
‫داستا ‪‌،‬‬
‫ینمای پد ‪ ،‬وکپپه همپپه وکارهپپای‬
‫حریف و ندیم خلیفه اسپپت و چنپپان م ‪‌،‬‬
‫دستگاه خلفت بر دست این وزیر محتشم و متنفذ ایرانی اسپپت ‪ .‬در‬
‫یها ‪ ،‬وکه هارون خلیفه را دریپپن »شپپهر‬
‫یها و عشر ت جوی ‪‌،‬‬
‫بآن شبگرد ‪‌،‬‬
‫هزار و یک شبد « گرد وکوی و بازار و وکنار دجله و میان نخلستان ها ‪،‬‬
‫یده پد ‪ ،‬جعفپپر برمکپپی همپپه جپپا‬
‫همه جا در جنب و جوش نشان م ‪‌،‬‬
‫همراه است ‪ .‬و داستان ثرو ت و جلل و عشر ت جویی و شاد خپپواری‬
‫خلیفه و وزیران و درباریان او درین قصپ‪‌،‬ههای دلویپپز »هپپزار و یپک‬
‫شبد « جلوه و انعکا س بارز دارد و اشارتی نسبت به نکبپپت و سپپقوط‬
‫‪۱‬‬
‫برامکه نیز در طی قص‪‌،‬ههای این وکتاب بآمده است ‪.‬‬

‫باری خاندان برامکه در دولت عباسیان ‪ ،‬قدر ت و حشمت بسپپیار‬

‫داشت‪‌،‬هاند ‪ .‬و شاید به همین سبب بدسگالن و حسودان بسیار هم ‪ ،‬به‬
‫نها‬
‫یپرداخت‪‌،‬هاند ‪ .‬ازین روست وکه بآ ‪‌،‬‬
‫نها م ‪‌،‬‬
‫طعن و دق و هجو و سب بآ ‪‌،‬‬
‫یوکرد‪‌،‬هاند و به وکفر و مجوست منسوب‬
‫را به زندقه و بددینی متهم م ‪‌،‬‬

‫نهای »هزار و یک‬

‫در باب احوال جعفر و دیگر برامکه بآن گونه وکه در داستا ‪‌،‬‬ ‫‪۱‬‬
‫شبد « بآمده است رجوع شود بپپه وکتپپاب ‪ Bovat‬وکپپه ذوکپپر بآن گذشپپت ص‬
‫‪. ۱۲۱ –۱۲۰‬‬
 ‫‪ / ۲۹۸‬دو قرن سکو ت‬

‫نها بآیین بودا داشت‪‌،‬هاند جای شپپک‬

‫یداشت‪‌،‬هاند ‪ .‬در این وکه نیاوکان بآ ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫شپرسپپتی‬
‫نیست اما تمایل به مجوسان زرتشت و علقه بپپه احیپپا بآت ‪‌،‬‬
‫نها نسبت داد‪‌،‬هاند ‪ ،‬قطع ًا مردودست ‪ ،‬و این همه را دشپپمنان‬
‫وکه به بآ ‪‌،‬‬
‫و بدخواهان این خاندان ساخت‪‌،‬هاند و بسپپیاری نی پز ‪ ،‬بعپپد از نکبپپت و‬
‫نهپپا پرداخت‪‌،‬هانپپد تپپا اقپپدام هپپارون را در فپپرو گرفتپپن و‬
‫سپپقوط بآ ‪‌،‬‬
‫نها موجه جلوه دهند ‪ .‬معهذا ‪ ،‬شک نیست وکپپه قپپدر ت و‬
‫برانداختن بآ ‪‌،‬‬
‫نها ممکن نبوده است حرمت حدود حق و عدالت را نگپپه‬
‫حشمت بآ ‪‌،‬‬
‫یهای‬
‫داشته باشد ‪ .‬از این رو بعید نیست وکه بآنچه در باب سبک سر ‪‌،‬‬
‫نهای دیگپپر وکپپه‬
‫فضل بن یحیی در خراسان گفت‪‌،‬هاند و بعضی داستا ‪‌،‬‬
‫در باب مظالم یحیی و جعفر بآورد‪‌،‬هاند درست باشد ‪.‬‬

‫در هر حال قدر ت و حشمت برمکیان در تاریخ بآن روزگپپار مپپایه‬

‫نهپپا‬
‫یپایان و باد دستی و زرپاشپپی بآ ‪‌،‬‬
‫شگفتی و اعجاب است ‪ .‬ثرو ت ب ‪‌،‬‬
‫نهپپا بپپر‬
‫ینماید وکپپه تسپپلط بآ ‪‌،‬‬
‫یبآید ‪ .‬چنان م ‪‌،‬‬
‫نیز افسانه بآمیز به نظر م ‪‌،‬‬
‫اموال احیان ًا بیش از خود خلیفه بوده است به طوری وکه ‪ ،‬چندان بپپر‬
‫خزانه مملکت مسلط بود‪‌،‬هاند وکه اگر خلیفه خود اندک مالی حپپاجت‬
‫یتوانسته اسپپت بپپه‬
‫نها دستوری باشد نم ‪‌،‬‬
‫یبآن وکه از بآ ‪‌،‬‬
‫داشته است ‪ ،‬ب ‪‌،‬‬
‫دست بیاورد ‪.‬‬

‫یدید وکه این خانپدان محتشپم و تپوانگر ‪،‬‬

‫و البته ‪ ،‬وقتی خلیفه م ‪‌،‬‬
‫شهر هزار و یک شب ‪۲۹۹ /‬‬

‫بیش از خود او بر تمام امور و شئون ملک تسلط دارند ‪ ،‬خویشپپتن را‬
‫یدید ‪ .‬و همین احسا س ضعف‬
‫نها ناچیز م ‪‌،‬‬
‫در برابر قدر ت و عظمت بآ ‪‌،‬‬
‫یداشت ‪.‬‬
‫نها وا م ‪‌،‬‬
‫و حقار ت ‪ ،‬او را به دشمنی و بآزار بآ ‪‌،‬‬

‫یگوید وکپه‪» :‬مپپوجب تبپپاهی و‬

‫ابن خلدون این نکته را درست م ‪‌،‬‬
‫نهپپا در همپپه شپپئون مملکپپت‬
‫پریشانی وکار برمکیان این بپپود وکپپه بآ ‪‌،‬‬
‫استبداد یافته بودند و بر همه اموال دولت مسپلط گشپته بودنپد ‪ .‬تپا‬
‫یخواسپپت‬
‫جایی وکه هارون اگر برای خپپود چیپپزی از بیپپت المپپال م ‪‌،‬‬
‫نها بر وی چیره گشته بودند و در فرمانروایی بپپا‬
‫یشد ‪ .‬بآ ‪‌،‬‬
‫میسرش نم ‪‌،‬‬
‫نها خلیفه در امور مملکت‬
‫او انباز گشته بودند ‪ .‬چندان وکه با بودن بآ ‪‌،‬‬
‫نهپپا‬
‫نتپپر و بآوازه بآ ‪‌،‬‬
‫نهپپا افزو ‪‌،‬‬
‫اختیاری و تصرفی نداشت ‪ .‬مآثر و بآثار بآ ‪‌،‬‬
‫بلندتر و مشهورتر بود ‪ .‬در همه وکارهای دولتی بزرگان خاندان خپپود‬
‫را گماشته بودند و بنیاد دولت خویش را بدین گپپونه بآبپپاد و اسپپتوار‬
‫یداشتند ‪ .‬وزار ت و امار ت و فرمانروایی و حتی دربانی خلیفه و‬
‫نگه م ‪‌،‬‬
‫همه امور اداری و نظامی و هر بآنچه به شمشیر و قلم وابسته بود در‬
‫‪۱‬‬
‫نها قرار داشت ‪.‬د «‬
‫دست بآ ‪‌،‬‬

‫یوکردنپد وکپه زمپپام‬

‫اما این وزیران هوشمند ‪ ،‬تنها به این اوکتفا نم ‪‌،‬‬
‫یخواسپتند بآییپن مسپلمانی را‬
‫خلفت را در دست بگیرند ‪ .‬بسا وکه م ‪‌،‬‬

‫مقدمه ‪ ،‬ص ‪ ۲۰‬چاپ اروپا ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۳۰۰‬دو قرن سکو ت‬

‫نیز دستخوش اندیش‪‌،‬هها و پندارها خویش دارند ‪ .‬گویند برامکه رشید‬

‫را بر بآن داشتند وکه در جوف وکعبه بآتشدانی بگذارد وکپپه پیوسپپته در‬
‫بآن بآتش بیفروزند و عود بسوزند ‪ .‬رشید دانست وکپه بپه ایپن اشپپار ت‬
‫یخواهند در وکعبه بنیاد بآتش پرستی بگذارند و وکعبپپه را بآتشپپکده‬
‫م ‪‌،‬‬
‫سازند ‪ .‬این معنی یکی از اسباب نکبت برمکیان گردید ‪ ۱.‬با توجه بپپه‬
‫این نکته وکه برامکه ظاهر ًا بودایی بود‪‌،‬هاند نه زرتشتی؛ دریپپن روایپپت‬
‫یدهپپد وکپپه‬
‫یتوان تردید وکرد ‪ ،‬لیکپپن ایپپن گپپونه روایپپا ت نشپپان م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یها حتی در قلمرو دین نیز برای استقرار نفوذ خویش لحظ‪‌،‬های‬
‫ایران ‪‌،‬‬
‫‪۲‬‬
‫یوکرد‪‌،‬هاند ‪.‬‬
‫غفلت نم ‪‌،‬‬

‫سقوط برامکه‬
‫نپردازان بپپا بآب‬
‫خنویسان و داستا ‪‌،‬‬
‫داستان سقوط برمکیان را تاری ‪‌،‬‬

‫الفرق بین الفرق ‪ ،‬ص ‪. ۵۸‬‬ ‫‪۱‬‬

‫نها وکه لقپپب‬
‫گمان بآتش پرستی در حق برامکه قطع ًا خطاست نه فقط نام بآ ‪‌،‬‬ ‫‪۲‬‬
‫متولیان نوبهار بوداییان بلخ بوده است گواه این معنی است بلکه از این نکته‬
‫وکه خالد برمکی در امار ت طبرستان حکومت مصمغان را وکه مقپپام روحپپانی‬
‫یشپود ‪ .‬نیپز رک‪:‬‬
‫مهم در دماوند داشته منقرض نمود ‪ ،‬ایپن مطلپب تأییپد م ‪‌،‬‬
‫‪. Marquart: Eranshâhr. P. 124‬‬
‫شهر هزار و یک شب ‪۳۰۱ /‬‬

‫و تاب شاعرانه نوشت‪‌،‬هاند ‪ .‬چه بآ‪‌،‬ههای سپپرد گل‪‌،‬هبآمیپپز وکپپه در نکبپپت و‬

‫بهای خپپاموش و پپپر تمنپپا شپپاعران و‬
‫سقوط این خاندان از میان ل ‪‌،‬‬
‫نویسندگان طماع گذشته ‪ ،‬بیرون تراویده است ! وکوشید‪‌،‬هاند نکبپپت و‬
‫سقوط این خاندان را به مثابه فاجعه بزرگی برای تاریخ مجد و وکپپرم‬
‫جلوه دهند ‪.‬‬

‫یرسپپد بآنسپپت وکپپه ثپپرو ت و‬

‫درین میان بآن چه قطعی به نظر م ‪‌،‬‬
‫جلل افسان‪‌،‬هوار بآنان دیده هارون خلیفه زردوسپپت عشپپر ت جپپوی را‬
‫خیره وکرده است و بدان وا داشته است وکپه بپه مصپپادره و استصپفاء‬
‫یهای‬
‫یهای به افپپراط و خپپود سپپر ‪‌،‬‬
‫اموال بآنان فرمان دهد ‪ .‬مال بخش ‪‌،‬‬
‫بیرون از حد فرزندان یحیی نیز ناچار رشپک و غیپر ت خلیفپه را بپر‬
‫یانگیخته است ‪.‬‬
‫م ‪‌،‬‬

‫یبآیپپد‬
‫نها ‪ ،‬بر م ‪‌،‬‬
‫برامکه چنان وکه از روایا ت و حکایا ت منسوب بدا ‪‌،‬‬
‫یرفت‪‌،‬هاند ‪ .‬بپپا بآن وکپپه حکایپپاتی وکپپه در بپپاب‬
‫در بذل مال راه افراط م ‪‌،‬‬
‫قهپپای شپپاعرانه‬
‫شهای افسان‪‌،‬هوار بآنان ذوکر شپپده اسپپت ‪ ،‬از اغرا ‪‌،‬‬
‫بخش ‪‌،‬‬
‫نها برای جلپپب‬
‫ینظیر بآ ‪‌،‬‬
‫یتوان گفت ثرو ت و مکنت ب ‪‌،‬‬
‫خالی نیست م ‪‌،‬‬
‫و تحریک حسد خلیفپپه وکپپافی بپپوده اسپت ‪ .‬خاصپپه وکپپه دشپپمنان و‬
‫بدسگالن وکوشش داشت‪‌،‬هاند وکه ذهن خلیفه را در حق بآنپپان مشپپوب‬
‫نمایند ‪ .‬ازین رو از خلل قص‪‌،‬هها و روایا ت موجپپود ‪ ،‬بپپرای تأییپپد ایپپن‬
 ‫‪ / ۳۰۲‬دو قرن سکو ت‬

‫یتوان به دست بآورد ‪ .‬ابن اثیر بآورده اسپپت وکپپه چپپون‬

‫نکته قرائتی م ‪‌،‬‬
‫جعفر برمکی وکاخ بزرگ خود را ساخت و بیست هزار هزار درهم در‬
‫بآن وکار خرج وکرد بد اندیشپپان ایپپن خپپبر را بپپه خلیفپپه رسپپانیدند و‬
‫گفتند وقتی جعفر برای بنایی چندین مال خرج توانپپد وکپپرد ‪ ،‬سپپایر‬
‫نفقا ت و مخارج او تا چه حد خواهد بود ؟ این سخن در رشید تپپأثیر‬
‫‪۱‬‬
‫شگرف وکرد و بآن را به غایت بزرگ شمرد ‪.‬‬

‫یوکران و شهر ت وکم‬

‫یبآید وکه رشید ثرو ت ب ‪‌،‬‬
‫از روایا ت بآشکارا بر م ‪‌،‬‬
‫ینگریسته است ‪ .‬از اسحاق بن علی بن‬
‫نظیر بآنان را به دیده رشک م ‪‌،‬‬
‫عبدالله عبا س ‪ ،‬نقل وکرد‪‌،‬هاند وکه گفت هارون روزی در باب برمکیپپان‬
‫ینمایپپد وکپپه‬
‫یگفت »گفتم ای امیرالمؤمنین ‪ ،‬چنین م ‪‌،‬‬
‫با من سخن م ‪‌،‬‬
‫ینگری ‪ .‬ایشپپان را تپپو خپپود‬
‫تو به مال و نعمت بآنان به دیده رشک م ‪‌،‬‬
‫یوکنند بپپه فپپر وجپپود‬
‫بربآورد‪‌،‬های و بدین پایگاه رسانید‪‌،‬های ‪ .‬بآن چه م ‪‌،‬‬
‫نها بندگان و چاوکران ت‪‌،‬واند درباره بآنان هر چه خواه تپپوانی‬
‫توست ‪ ،‬بآ ‪‌،‬‬
‫یپنپداری ‪ .‬مپپن‬
‫وکرد ‪ .‬رشید انکار وکرد و گفت چنین نیست وکپه تپپو م ‪‌،‬‬
‫اوکنون ‪ ،‬به طفیل ایشان زنده ام… چندان ملک و مال وکه ایشان دارند‬
‫از فرزندان من وکس ندارد درین صور ت چگونه تپپوانم در حپپق بآنپپان‬

‫ابن اثیر ‪ ،‬ج ‪ ۵‬ص ‪ ۱۱۴‬چاپ مصر ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬

‫شهر هزار و یک شب ‪۳۰۳ /‬‬

‫‪۱‬‬
‫نیک دل و نیک بین باشم ؟د «‬

‫یدهد وکه هارون ‪ ،‬چگونه ثپپرو ت و جلل ایپپن‬

‫این روایت نشان م ‪‌،‬‬
‫ تها در عین خشم و سکو ت به دیده رقابت و حساد ت‬
‫خاندان را مد ‪‌،‬‬
‫یوکند وکه مؤید این نظر‬
‫یدیده است ‪ .‬جهشیاری نیز داستانی نقل م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫ینویسد‪» :‬چون یحیپپی دریپپافت وکپپه رشپپید را بپپر وی حپپال‬
‫است م ‪‌،‬‬
‫دگرگونه گشته است ‪ ،‬بر نشست و به خانه یکی از هاشپپمیان وکپپه بپپا‬
‫وی دوستی داشت برفت و در وکار خود با او رای زد ‪ .‬هاشپمی گفپت‪:‬‬
‫خلیفه به گرد بآوردن مال و اندوختن خواسته میل بسیار دارد و او را‬
‫فرزندان بسیار در رسید‪‌،‬هاند و خواهد وکه بآنان نیپپز صپپاحب ضپپیاع و‬
‫عقار گردند ‪ .‬وکسان تو همه ضیاع و عقار بسیار دارند و بد اندیشان تو‬
‫نها همی گویند ‪ .‬اگپپر در مپپال و مکنپپت‬
‫نزد خلیفه ‪ ،‬بر ضد بآنان سخ ‪‌،‬‬
‫بآنان نظر وکنی و بآن را به فرزنپپدان خلیفپپه واگپپذاری بپپدین وسپپیلت‬
‫قربت و مکانت یابی و باشد وکه تو و یارانت از گزند و بآزار او در امپپان‬
‫‪۲‬‬
‫مانید ‪.‬د «‬

‫از این قراین پیداست وکه سبب نکبت و سقوط برمکیان جپپز بآن‬
‫یخواسته است اموال بآنان را مصپپادره وکنپپد ‪.‬‬
‫نبوده است وکه هارون م ‪‌،‬‬

‫العقدالفرید ‪ ،‬ج ‪ ۵‬ص ‪ ۶۶‬چاپ مصر ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬

‫تاریخ الوزرا ‪ ،‬ص ‪ ۱۷۹‬طبع مصر ‪. ۱۹۳۸‬‬ ‫‪۲‬‬
 ‫‪ / ۳۰۴‬دو قرن سکو ت‬

‫در واقع مصادره و استصفا اموال در بآن زمپپان بسپپیار متپپداول بپپوده‬
‫است و خلفا غالب ًا امرا و وزرا را به بهان‪‌،‬ههای ناچیز حبپپس و مصپپادره‬
‫نها نیز بارها خلفا وزیران خپپود‬
‫یوکرد‪‌،‬هاند ‪ .‬قبل از برامکه و بعد از بآ ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫را به طمع تحصیل مال در زندان باز داشت‪‌،‬هاند و شکنجه وکرد‪‌،‬هاند ‪.‬‬

‫با این همه سپپبب نکبپپت ایپپن طپپایفه را بعضپپی از مورخپپان در‬
‫تانگیز دریپن بپاب‬
‫داستانی عشقی جستجو وکرد‪‌،‬هاند و قص‪‌،‬های شپگف ‪‌،‬‬
‫ینویسند‪» :‬رشید عباسه خواهر خود را و جعفر بن یحیی‬
‫بآورد‪‌،‬هاند ‪ .‬م ‪‌،‬‬
‫یبآن دو صپبر نتوانسپتی وکپرد و جمپع‬
‫را به غایت دوست داشتی و ب ‪‌،‬‬
‫یمجوز شرعی از غیر ت دور بود ‪ .‬خواهر را به‬
‫ایشان در یک مجلس ب ‪‌،‬‬
‫زنی جعفر داد به شرط بآن وکپپه در میپان ایشپان جپپز نظپر و سپخن‬
‫گفتنی نباشد و بسیار بودی وکه رشید از مجلس برخاستی و ایشپپان‬
‫هر دو خالی بودندی ‪ ،‬و هر دو جپپوان و بپپه غپپایت پپپاوکیزه صپپور ت و‬
‫متناسب اطراف ‪ ،‬هم در دارالخلفه فرصتی طلبیدند و بپپا هپپم جمپپع‬
‫بآمدند ‪ ،‬پسری در وجود بآمد بآن پسر را در مکه فرستادند ‪ ،‬تپپا رشپپید‬
‫نداند و نوبتی دیگر مواقعه وکردند پسری دیگر حاصل شد او را پیش‬
‫برادر فرستادند با معتمدان ‪ .‬و گوینپپد عباسپپه را در سپپر بپپا وکنیپپزک‬
‫جنگ افتاد و او را بزد ‪ ،‬وکنیزک از بآن غصه حپپال بپپا هپپارون بگف پت ‪.‬‬
‫هارون وکینه عظیم در دل گرفت و عزم حج وکپپرد و چپپون بپپه مکپپه‬
‫شهر هزار و یک شب ‪۳۰۵ /‬‬

‫رسید حال تفحص نمود و هر دو وکودک را حاضر وکردند و بدید پس‬

‫هر دو را در چپپاهی انداختنپپد و چپپاه را پوشپپانیدند و چپپون از حپپج‬
‫‪۱‬‬
‫بازگشت برامکه را برانداخت ‪.‬د «‬

‫این داستان عشق بازی عباسه با جعفر برمکی را بسیاری از قصه‬

‫پردازان موضوع افسان‪‌،‬هها خویش وکرد‪‌،‬هاند ‪ .‬بآخر نه در بآن مایه افسپپانه‬
‫و خیپپال بیپپش از حقیقپپت اسپپت ؟ از ایپپن روسپپت وکپپه در بپپاب بآن‬
‫‪۲‬‬
‫افسان‪‌،‬ههای دلکش پرداخت‪‌،‬هاند ‪.‬‬

‫اما حقیقت بآنست وکه ‪ ،‬از مورخان معتبر وکسانی وکه این حادثه را‬
‫ذوکر وکرد‪‌،‬هاند بآن را علت اصلی نکبت برامکه نشپپمرد‪‌،‬هاند بلکپپه فقپپط‬
‫یکی از اسباب سقوط و نکبت بآن خاندان پنداشت‪‌،‬هاند ‪ .‬ابپپن خلپپدون ‪،‬‬
‫یوکنپپد ‪ .‬بآن را مجعپپول و‬
‫در صحت این روایت ‪ ،‬به سپپختی تردیپپد م ‪‌،‬‬
‫یداند و شأن هارون خلیفه را ازیپن سپخنان برتپر و فراتپر‬
‫موضوع م ‪‌،‬‬

‫تجارب السلف ص ‪. ۱۵۱‬‬ ‫‪۱‬‬

‫چنان وکه در ‪ ۱۷۵۳‬میلدی داستانی به زبان فرانسپپوی بپپه نپپام ‪Abbása‬‬ ‫‪۲‬‬
‫منتشر شد و در سال ‪ ۱۹۰۴‬میلدی نیز وکتابی بپه نپپام ‪Lss nuits de‬‬
‫‪ bagdad‬به زبان فرانسوی انتشار یافت ‪ .‬جرجی زیپپدان نویسپپنده مصپپری‬
‫هم این حکایت را به صور ت داستان تاریخی نوشته است وکپه معپروف شپده‬
‫است )رک‪ :‬مقاله ‪ Horovitz‬در چاپ جدید دائره المعارف اسلم جزء ‪۱‬ک ( ‪.‬‬
 ‫‪ / ۳۰۶‬دو قرن سکو ت‬

‫یشمرد‪ ۱‬در واقع عباسه خواهر هارون ‪ ،‬چنان وکه از اخبار و روایا ت‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یبآید سه بار شوهر وکرده است و هر سه شوهر نیز پیش از خپپود‬
‫بر م ‪‌،‬‬
‫او مرد‪‌،‬هاند ‪ .‬و به همین سبب بوده است وکپپه ابونپپوا س شپپاعر ظریپپف‬
‫خوش سخن ‪ ،‬بر سبیل طیبت شعری هجو بآمیز و دلنشپپین سپپروده‬
‫اسپپت و در بآن خلیفپپه امیپپن را انپپدرز داده اسپپت وکپپه هپپر وکپپس را‬
‫یخواهد به هلوکت رساند او را با عباسه تزویج وکند ‪ .‬اما وکسانی وکپپه‬
‫م ‪‌،‬‬
‫در شرح دیوان ابونوا س ‪ ،‬نام شوهران عباسه را بآورد‪‌،‬هاند ‪ ،‬از جعفر نپپام‬
‫نبرد‪‌،‬هانپپد و پیداسپپت ایپپن روایپپت تزویپپج او را بپپا جعفپپر درسپپت‬
‫‪۲‬‬
‫یشمرد‪‌،‬هاند ‪.‬‬
‫نم ‪‌،‬‬

‫در هر حال ‪ ،‬ظاهر ًا این داستان ‪ ،‬از رنگ افسانه خالی نیسپت ‪ .‬بپپه‬
‫یبآید وکه بآن را ساخته باشند تا سبب نکبت و سقوط خانپپدان‬
‫نظر م ‪‌،‬‬
‫برمکی را در قص‪‌،‬های وکه با افسان‪‌،‬ههای دلویز این شهر »هپپزار و یپپک‬
‫شبد « مناسب و سزاوار باشد نقل وکپپرده باشپپند ‪ .‬و از ایپپن رو مپپایه و‬
‫مضمون داستان را از سرگذشت جذیمه ابرش و خواهر او گرفت‪‌،‬هاند ‪.‬‬

‫مقدمه ‪ ،‬ص ‪ ۱۹‬به بعد ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬

‫قطعه ابونوا س چنین است )دیوان ص ‪۵۲۰‬ک (‪:‬‬ ‫‪۲‬‬
‫و ابن القاده السادسه‬ ‫ال قل لمیپن اللپه‬
‫ک ان تفقد هراسپه‬ ‫اذا ما نپپاوکث سپپر‬
‫و زوجپه بعبپاسپه‬ ‫فل ت تقتله بالسیف‬
‫شهر هزار و یک شب ‪۳۰۷ /‬‬

‫باری داستان عباسه ‪ ،‬وکه ابن خلپپدون نیپپز در صپپحت بآن تردیپپد‬
‫دارد افسان‪‌،‬های بیش نیست ‪ .‬برای نکبت و سقوط برمکیان هیپپچ لزم‬
‫نبوده است وکه بآنان ‪ ،‬گناهی وکوچک یا بزرگ مرتکب شده باشند ‪ .‬بآیا‬
‫تانگیز بآنان وکه چشم خلیفه را خیره وکپپرده بپپود‬
‫یوکران شگف ‪‌،‬‬
‫ثرو ت ب ‪‌،‬‬
‫یتوانسته است به تنهایی گناه بزرگی برای بآنپپان بپپه شپپمار بآیپپد ؟‬
‫نم ‪‌،‬‬
‫برای همین گناه بود وکه خلیفه جعفر را وکشپپت و فضپپل و یحیپپی را‬
‫لها در دخم‪‌،‬ههای تاریک زندان شکنجه داد ‪ .‬در واقع قتل جعفپپر‬
‫سا ‪‌،‬‬
‫و حبس پدر و برادر او بهان‪‌،‬های بود برای بآن وکه اموال موجود بآنان به‬
‫یرفت مبالغ هنگفپپتی از زر و‬
‫تصرف خلیفه در بآید اما چون گمان م ‪‌،‬‬
‫جواهر بآنان از دستر س غاصبان دور مانپپده اسپپت لزم بپپود فضپپل و‬
‫لها در زندان نگهدارند و با فشپپار و شپپکنجه بآن چپپه را‬
‫یحیی را سا ‪‌،‬‬
‫یرفت پنهان وکرد‪‌،‬هاند باز ستانند ‪.‬‬
‫گمان م ‪‌،‬‬

‫بها بآورد‪‌،‬هاند وکه این دعوی را تأییپپد‬

‫حکایتی درین باره ‪ ،‬در وکتا ‪‌،‬‬
‫ینویسند؛ خلیل بن هیثپپم وکپپه رشپپید او را بپپه زنپپدانبانی‬
‫یوکند ‪ .‬م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یحیی و فضل گماشته بود ‪ ،‬حکایت وکرد وکه مسرور خادم با گروهپپی‬
‫از چاوکران نزد من بآمد و با یکی از چپپاوکران دسپپتاری پیچیپپده بپپود ‪.‬‬
‫پنداشتم وکه مگر خلیفه با بآل برمک بر سر مهر بآمپده اسپت و وکپس‬
‫نها دلجویی وکند ‪ .‬مسرور مرا گفت وکه فضل بن‬
‫فرستاده است تا از بآ ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۳۰۸‬دو قرن سکو ت‬

‫یحیی را بیرون بآور چون فضل پیش وی ایستاد گفپپت امیرمپپؤمنین‬

‫یگوید وکه ترا فرموده بودم تا همه اموال را بپپه مپپا تسپپلیم وکنپپی و‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یپنداشتم وکه این وکار را وکرد‪‌،‬های ‪ .‬اوکنون به یقین دانست‪‌،‬هام وکه مال‬
‫م ‪‌،‬‬
‫بسیاری برای خود نگهداشت‪‌،‬های مسرور را فرمودم وکه اگپپر وی را بپپر‬
‫لها واقف نگردانی دویست تازیپپان‪‌،‬ها ت بزنن پد ‪ .‬فضپپل گفپپت ای‬
‫بآن ما ‪‌،‬‬
‫اباهاشم هر چه ترا فرمان داد‪‌،‬هاند انجام ده ‪ .‬مسرور گفت ای ابالعبا س‬
‫صواب بآن بینم وکه مال را بپپر جپپان مقپپدم نپپداری وکپپه اگپپر بآن چپپه‬
‫مأمورم به جای بآرم ترسم وکه جان تو برود ‪ .‬فضل سر بر بآورد و گفت‬
‫ای اباهاشم ‪ ،‬هرگز به امیرالمؤمنین دروغ نگفت‪‌،‬هام و اگر همپپه جهپپان‬
‫مرا بپپودی و مپپرا میپپان خپپروج از دنیپپا و خپپوردن تازیپپان‪‌،‬های مخیپپر‬
‫یداند و تو‬
‫وکردندی خروج از دنیا را برگزیدمی و امیرالمؤمنین این م ‪‌،‬‬
‫یداشپپتیم‬
‫یدانی وکه ما عوض خود را با بذل مال مصون م ‪‌،‬‬
‫خود نیز م ‪‌،‬‬
‫‪۱‬‬
‫چگونه امروز مال را به بها عوض نگه داریم ؟‬

‫ازین قرار برمکیان فپدای نخپو ت و غپرور خپویش و رشپک و بآز‬

‫خلیفه شد‪‌،‬هاند و خطاست بآن وکه گمان برند ‪ ،‬داستان پیوند و ارتباط‬
‫نها بوده است ‪ .‬درست است‬
‫بین جعفر و عباسه سبب عمده نکبت بآ ‪‌،‬‬
‫وکه این قصه را ظاهر ًا از روی داستان جذیمه و ابرش و یپا قصپ‪‌،‬ههای‬

‫مروج الذهب ‪ ،‬چاپ پاریس ج ‪ ۶‬ص ‪. ۴۰۸–۴۰۹‬‬ ‫‪۱‬‬

‫شهر هزار و یک شب ‪۳۰۹ /‬‬

‫نظیر بآن ساخت‪‌،‬هاند ‪ ،‬اما شک نیست وکه از مزاج تند و طبپپع سپپودای‬
‫نهای‬
‫هارون این گونه وکارها دور نبوده است ‪ .‬خاصه وکه هم در داستا ‪‌،‬‬
‫تها ‪ ،‬از ایپپن گپپونه بهپپانه‬
‫خها و روای ‪‌،‬‬
‫»هزار و یک شبد « و هم در تاری ‪‌،‬‬
‫یهپپای وکودوکپپانه مکپپرر بپپدین خلیفپپه نسپپبت‬
‫یهپپا و تنپپد خوی ‪‌،‬‬
‫جوی ‪‌،‬‬
‫وکرد‪‌،‬هاند ‪.‬‬

‫بوزینه زبیده‬
‫از جمله بآورد‪‌،‬هاند ‪ ،‬وکه هارون بوزین‪‌،‬های را مقام امار ت داد ‪ .‬چنپپان‬
‫وکه سی مرد از درباریان وی را ملتزم روکاب بآن بوزینه بودند ‪ .‬و به امر‬
‫خلیفه »او را وکمر شمشپپیر بپپر میپپان بسپپتندی و سپپواران بپپا او بپپر‬
‫نشستندی ‪ .‬هر وکس وکه به خدمت درگاه او رفتی فرمودنپپدی تپپا بآن‬
‫بوزینه را دست بو س وکنپپد و خپپدمت و … بآن بپپوزینه ‪ ،‬چنپپد بکپپر را‬
‫بکار ت برداشته بودد «‪ ۱‬داستان این بوزینه ‪ ،‬پار‪‌،‬های حکپپایت را وکپپه در‬
‫یبآورد ‪ .‬این‬
‫باب نرون و وکالیگول جباران روم نقل وکرد‪‌،‬هاند به خاطر م ‪‌،‬‬
‫بوزینه تعلق به زبیده داشت وکه خاتون خلیفه بغداد بپپود ‪ .‬و چنپپدان‬
‫یرفت وکه ‪ ،‬امیران غیرتمند تحمل بآن‬
‫در اوکرام و تعظیم بآن مبالغه م ‪‌،‬‬

‫تاریخ طبرستان ج ‪ ۱‬ص ‪. ۹۲‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۳۱۰‬دو قرن سکو ت‬

‫یتوانستند وکرد ‪ ،‬یکی ازین امیران ‪ ،‬نامش یزیپپد بپپن مزیپپد‬

‫خواری نم ‪‌،‬‬
‫شیبانی این بوزینه را بکشت ‪ .‬و مرگ او بر هارون و زبیده گران بآمپپد‬
‫تها گفتند و جای بآن بود !‪ ۱‬و این همه‬
‫و شاعران زبیده را بدان تعزی ‪‌،‬‬
‫از وکژ طبعی و تند خویی خلیفه حکایت دارد؛ وکه بپپر خلف بآن چپپه‬
‫یهای وکودوکپپانه‬
‫یپنداشته است ‪ ،‬از این گپپونه هوسپپباز ‪‌،‬‬
‫ابن خلدون م ‪‌،‬‬
‫هیچ ابا نداشته است ‪.‬‬

‫با این همه وکژ رایی و تند خوی ‪ ،‬سرداران و بزرگان درگاه خلیفه‬
‫یبردند ‪ .‬نه بآخر ‪ ،‬هر چه داشپپتند‬
‫یداشتند و از او فرمان م ‪‌،‬‬
‫را گرامی م ‪‌،‬‬
‫از جان و مال طفیل هستی او بود ‪ .‬در حقیقت ‪ ،‬این امیران و بزرگان ‪،‬‬
‫برای رضای خلیفه از هیچ رسوایی و زبپپون ننپپگ نداشپپتند؛ وکشپپتن‬
‫دشمنان خلیفه و غار ت وکردن مال مردم ‪ ،‬اگر مایه رضا خلیفپپه بپپود ‪،‬‬
‫در نظرشان هیچ عیبی نداشت و این همپپه پسپپتی و زبپپون را در راه‬
‫یوکردنپپد زیپپرا وزار ت و امپپار ت ‪ ،‬هپپر چنپپد‬
‫تقرب به خلیفه تحمپپل م ‪‌،‬‬
‫نهپا فپراز‬
‫یپایپان بپرای بآ ‪‌،‬‬
‫دورانش وکوتاه بپود امپا ثپرو ت و مکنپت ب ‪‌،‬‬
‫یبآورد ‪.‬‬
‫م ‪‌،‬‬

‫زهپر الداب قیروانپی ج ‪ ۴‬ص ‪ ، ۱۰۸‬و نیپز رک‪ :‬رسپاله الغفپران معپری ص‬ ‫‪۱‬‬
‫‪. ۳۹۲‬‬
‫شهر هزار و یک شب ‪۳۱۱ /‬‬

‫برامکه و علویان‬
‫ایپپن امیپپران و عپپاملن در جپپایی وکپپه بپپه امیپپری و وکپپارگزاری‬
‫یرفتند بپپرای وکسپپب مپپال و مکنپپت از هیپپچ جنپپایتی خپپودداری‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یوکردند ‪ .‬اینان ‪ ،‬همه جا عنان گسیخته و خپپود وکپپامه بودنپپد و بپپا‬
‫نم ‪‌،‬‬
‫یوکردند ‪ .‬از این رو ‪ ،‬مردم نیز‬
‫یخواستند م ‪‌،‬‬
‫جان و مال مردم هر چه م ‪‌،‬‬
‫یبآوردنپپد سپر بپه شپورش بپر‬
‫هر جا فرصتی و بهان‪‌،‬های بپه دسپت م ‪‌،‬‬
‫یها‬
‫تها و بهان‪‌،‬هها نیز همیشه بر اثر ناخرسند ‪‌،‬‬
‫یداشتند ‪ .‬و این فرص ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یبآمد ‪.‬‬
‫به دست م ‪‌،‬‬

‫چنان وکه مردم دیلم و طبرستان بپپرای رهپپای از مظپپالم عمپپال‬

‫خلیفه ‪ ،‬بر یحیی بن عبدالله حسنی گرد بآمدنپپد و بپپر عامپپل خلیفپپه‬
‫مانگیپپز و‬
‫بشوریدند ‪ .‬داستان این یحیی مثل سرگذشپپت برادرانپپش غ ‪‌،‬‬
‫شگفت بآمیزست ‪ .‬چون بپپرادران وی محمپپد نفپپس زوکیپپه و ابراهیپپم‬
‫قتیل باخمری وکشته شدند ‪» ،‬یحیی بترسید و به دیپپار طبرسپپتان و‬
‫دیلم گریخت و ایشان چپپون صپپلحیت او مشپپاهده وکردنپپد معتقپپد‬
‫شدند و دانستند وکه لیق امامت است ‪ ،‬مردم بر او جمع شدند و او را‬
‫شووکتی و عدتی حاصل شد ‪ ،‬و رشپپید از ایپپن قضپیه متفکپپر گشپت ‪.‬‬
‫فضل بن یحیی بن خالد بن برمک را بپپا پنجپپاه مپپرد بپپه طبرسپپتان‬
‫فرستاد و گرگان و طبرستان به او داد ‪ .‬چون بآنجا رسید با یحیی بن‬
 ‫‪ / ۳۱۲‬دو قرن سکو ت‬

‫عبدالله لطف وکرد و وکپپار بپه جپایی رسپپانید وکپه یحیپپی امپپان نپامه‬
‫یهاشپپم‬
‫خواست به خط رشید ‪ .‬چنان وکه قضا ت و فقها و بزرگپپان بن ‪‌،‬‬
‫گواه باشند ‪ .‬رشید را این معنی مناسب بآمد و امان نپپام‪‌،‬های جهپپت او‬
‫یهاشپپم را گپپواه گرفپپت و بآن را بپپا‬
‫نوشت و قضا ت و علما و اوکابر بن ‪‌،‬‬
‫تحف و هدایا به یحیی فرستاد و یحی با فضل به خدمت رشید رفت ‪.‬‬
‫رشید در اول مجلس او را اوکرام وکرد و بعد از بآن به حبس فرستاد و‬
‫در نقص امام از فقها فتوا خواست ‪ .‬بعضی جایز داشتند و بعضپپی ن په ‪.‬‬
‫فی جمله رشید یحیی بن عبدالله را وکشتد «‪ ۱‬و این واقعه سبب شپپد‬
‫وکه حکومت طبرستان یک چند در دست برمکیان بماند ‪.‬‬

‫در واقع رفتار برمکیان ‪ ،‬نسبت به سایر وزیران و امیران ‪ ،‬بیشتر با‬
‫عدل و انصاف توأم بود ‪ .‬با این همه شک نیست وکه قسمتی از ثرو ت‬
‫یوکران افسانه بآمیز بآنان نیز از همین راه غار ت و ستم گرد‬
‫و مکنت ب ‪‌،‬‬
‫یبآمد ‪ .‬چنان وکه نوشت‪‌،‬هاند ‪ ،‬هپپارون الرشپپید ‪ ،‬ولیپپت طبرسپپتان بپپه‬
‫م ‪‌،‬‬
‫نهپپا‬
‫محمد بپپن یحیپپی بپپن خالپپد برمکپپی و بپپرادر او موسپپی داد ‪ .‬بآ ‪‌،‬‬
‫یهپپا‬
‫مها و ناروای ‪‌،‬‬
‫یخریدنپپد و سپپت ‪‌،‬‬
‫کهپپای دهقانپپان را بپپه زور م ‪‌،‬‬
‫مل ‪‌،‬‬
‫ییافتند بپپه قهپپر و سپپتم‬
‫یوکردند ‪ .‬هر جا دختری خوبروی نشان م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یخواستند و »از خوف فضل و جعفر وکس را زهره بآن نبود وکه ظلم‬
‫م ‪‌،‬‬

‫تجارب السلف ص ‪. ۱۳۸‬‬ ‫‪۱‬‬

‫شهر هزار و یک شب ‪۳۱۳ /‬‬

‫ایشان بر هارون عرض داردد « ‪.‬‬

‫علی بن عیسی‬
‫یهپپا و‬
‫اما حقیقت بآنست وکه خلیفه ‪ ،‬خپپود از ایپپن گپپونه غارتگر ‪‌،‬‬
‫یخبر نبود ‪ .‬چپپون دریپپن تپپاراج و بیپپدادی وکپپه وزرا و‬
‫یها پر ب ‪‌،‬‬
‫ناروای ‪‌،‬‬
‫حکام و امرا پیشه گرفته بودند همواره سهمی نیز به خلیفه فرستاده‬
‫یشد ‪ .‬چنان وکه ‪ ،‬وقتی فضل بن یحیی برمکی را وکه یپپک چنپپد در‬
‫م ‪‌،‬‬
‫خراسان ولیت و حکومت داشت ‪ ،‬باز خواند و خواسپت تپپا علپپی بپن‬
‫عیسی بن ماهان را به جای او فرستد »با یحیپپی ]برمکپپی[ بگفپپت و‬
‫رأی خواست ‪ .‬یحیی گفت علی مردی جبار و ستمکار است ‪ ،‬و فرمان‬
‫خداوند راست… رشید بر مغایظه یحیی علی عیسپپی را بپپه خراسپپان‬
‫فرستاد و علی دست بر گشاد و مال به افراط بر ستدن گرفت و وکس‬
‫را زهپپره نبپپود وکپپه بپپاز نمپپودی و منهیپپان سپپوی یحیپپی ]برمکپپی[‬
‫ینبشتند و او فرصتی نگاه داشتی و حیلتی سپپاختی تپپا چیپپزی از‬
‫م ‪‌،‬‬
‫بآن ‪ ،‬به گوش رسانیدی و مظلومی پیش وکردی تا ناگپاه در راه پیپش‬
‫یداشت تا وکار بدان منزلپپت رسپپید وکپپه‬
‫خلیفه بآمدی و البته سود نم ‪‌،‬‬
‫رشید سوگند خورد وکپه هپپر وکپپس از علپپی تظلپپم وکنپپد بآن وکپپس را‬
 ‫‪ / ۳۱۴‬دو قرن سکو ت‬

‫نزدیک وی ]یعنی نزدیپپک علپپی[ فرسپپتد و یحپپی و همپپه مردمپپان‬

‫خاموش شدند علی خراسان و ماوراءالنهر و ری و جبال و گرگپپان و‬
‫طبرستان و وکرمان و سپاهان و خوارزم و نیمروز و سیستان ‪ ،‬بکنپپد و‬
‫بسوخت و بآن ستد وکپپز و حپپد و شپپمار گذش پت ‪ .‬پپپس ‪ ،‬از بآن مپپال ‪،‬‬
‫هدی‪‌،‬های ساخت رشید را وکه پیش ازو وکس نساخته بپپود ‪ ،‬و نپپه پپپس‬
‫وی بساختند و بآن هدیه نزدیک بغداد رسید نخسپپت بآن بپپر رشپپید‬
‫عرضه وکردند سخت شادمانه شد و به تعصب بآل برمک را و پایمردی‬
‫یوکرد رشید فضل ]بن ربیع[ را گفت چه باید وکپپرد در‬
‫علی عیسی م ‪‌،‬‬
‫باب هدی‪‌،‬های وکه از خراسان رسیده است ؟ گفت خداوند را بپپر منظپپر‬
‫باید نشست و یحیی و پسرانش و دیگر بندگان را بنشاند و بستانید ‪،‬‬
‫لهای بآل برمک بطرقد ‪ ،‬و مقرر گردد خاص و‬
‫تا هدیه پیش بآرند و د ‪‌،‬‬
‫عام را وکه ایشان چه خیانت وکرد‪‌،‬هاند وکه فضپپل بپپن یحیپپی ]برمکپپی‬
‫بدان وقت وکه در خراسان بود[ هدیه بآن مقدار بآورد از خراسان ‪ ،‬وکپپه‬
‫عاملی از یک شهر بیش از بآن بآرد و علی چندین فرستد ‪ .‬این اشار ت‬
‫رشید را سخت خوش بآمد وکه دل گران وکپپرده بپپود بپپر بآل برمپپک و‬
‫دولت ایشان به پایان خواست بآمد ‪ .‬دیگر روز بر خضراء میدان بآمد و‬
‫بنشست ‪ ،‬و یحیی ]برمکی[ و دو پسرانش را بنشاند و فضپپل ربیپپع و‬
‫قوم دیگر و گروهی به ایستادند و بآن هپدی‪‌،‬هها را بپه میپدان بآوردنپد‬
‫هزار غلم ترک بود به دست هر یکی دو جپپامه ملپپون از ششپپتری و‬
‫شهر هزار و یک شب ‪۳۱۵ /‬‬

‫سپاهانی و سپپقلطون و ملحپپم دیبپپاجی تروکپپی و دیپپداری و دیگپپر‬

‫اجنا س ‪ ،‬غلمان به ایستادند با ایپپن جام‪‌،‬ههپپا و بپپر اثپپر ایشپپان هپپزار‬
‫وکنیزک ترک بآمد به دست هپپر یکپپی جپپامه زریپپن یاسپپیمین پپپر از‬
‫مشک و وکافور و عنبر و اصناف عطپپر و طرایپپف شپپهرها و صپپد غلم‬
‫هندو و صد وکنیپپزک هنپپدو بپپه غپپایت نیکپپو رو و شپپارهای قیمپپتی‬
‫غهای هنپپدوی داشپپتند… و وکنیزوکپپان شپپارهای‬
‫پوشیده و غلمان تی ‪‌،‬‬
‫طهای نیکوتر از قصب ‪ ،‬و با ایشپپان پنپپج پیپل نپر و دو‬
‫باریک در سق ‪‌،‬‬
‫نهای دیبپپا و بآین‪‌،‬ههپپای زریپپن و سپپیمین و‬
‫ماده ‪ .‬نپپران بپپا برگسپپتوا ‪‌،‬‬
‫مادگپپان بپپا مهپپدهای زر و وکمرهپپا و سپپاختهای مرصپپع بپپه جپپواهر‬
‫بدخشی و پیپپروزه ‪ ،‬و اسپپبان گیلپپی و دویسپپت اسپپب خراسپپانی بپپا‬
‫لهای دیبا و بیست عقاب و بیست شاهین و هپپزار اشپپتر بآوردنپپد‬
‫ج ‪‌،‬‬
‫دویست با پالن و افسارهای ابریشمین دیباها در وکشیده در پالن ‪ ،‬و‬
‫جوال سخت بآراسته و سیصد شتر از بآن با محمل و مهد ‪ ،‬بیسپپت بپپا‬
‫مهدهای بزر ‪ ،‬و پانصد هزار و سیصد پاره بلپپور از هپپر دسپپتی و صپپد‬
‫جفت گاو و بیست عقد گوهر سخت قیمتی و سیصد هزار مروارید و‬
‫دویست عدد چینی فغفوری از صحن و وکاسه و غیره وکه هپپر یپپک از‬
‫بآن در سر وکار هیچ پادشاهی ندیده بودند ‪ ،‬و دو هزار چینی دیگپپر از‬
‫لنگری و وکاس‪‌،‬ههای وکلن و خمر‪‌،‬ههای چینپپی وکلن و خپپرد و انپپواع‬
‫دیگپپر و سیصپپد شپپادروان و دویسپپت خپپانه قپپالی و دویسپپت خپپانه‬
 ‫‪ / ۳۱۶‬دو قرن سکو ت‬

‫محفوری ‪ ،‬چون این اصناف نعمت به مجلس خلفت و میدان رسپپید‬

‫تکبیری از لشکر بر بآمد و دهل و بوق بزدند بآن چنان وکه وکس مانند‬
‫بآن یاد نداشت و نخوانده بود و نشنوده ‪ ،‬هپپارون الرشپپید روی سپپوی‬
‫یحیی برمکی وکرد و گفت این چیزهپپا وکجپپا بپود در روزگپپار پسپپر ت‬
‫فضل ؟ یحیی گفت زنپپدگانی امیپپر دراز بپپاد ایپپن چیزهپپا در روزگپپار‬
‫امار ت پسرم در خان‪‌،‬ههای خداوندان ایپپن چیزهپپا بپپود بپپه شپپهرهای‬
‫عراق و خراسان ‪ .‬هارون الرشید ازین جواب سخت طیره شپپد چنپپان‬
‫وکه بآن هدیه بر وی منغص شد و روی ترش وکپپرد و برخاسپپت از بآن‬
‫خضرا برفت ‪.‬د «‪ ۱‬این پاسخ دلنشین وکه یحیی داد البتپپه مپپایه شپپرم و‬
‫یدانست وکه این علی بن عیسی در‬
‫تشویر خلیفه گشت ‪ .‬اما خلیفه م ‪‌،‬‬
‫خراسان و عراق و دیگر شپپهرها ‪ ،‬بپپه غپپار ت مشغولسپت ‪ .‬لیکپپن هپپم‬
‫یخواسپپت‬
‫خلیفه بود وکه دست علی را گشاده وکرده بود تا هر چپپه م ‪‌،‬‬
‫یوکرد ‪.‬‬
‫م ‪‌،‬‬

‫با این همه تنها این علی بپپن عیسپپی نبپپود وکپپه خپپانه مپپردم را‬
‫یوکند تا خزانه سلطان بآبادان دارد ‪ .‬بیشتر عاملن و امیپپران املک‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یسپتدند و مپپال و خواسپپته رعایپپا را بپه غپپار ت‬
‫و ضپپیاع مپپردم را م ‪‌،‬‬
‫یبردند ‪ .‬این وکارگزاران و گماشتگان ‪ ،‬در واق پع ‪ ،‬مقپپام خپپویش را از‬
‫م ‪‌،‬‬

‫تاریخ بیهقی ‪ ،‬چاپ دوکتر فیاض ‪ ،‬ص ‪. ۴۱۸–۴۱۶‬‬ ‫‪۱‬‬

‫شهر هزار و یک شب ‪۳۱۷ /‬‬

‫یگرفتند و در مد ت ولیت خپپویش از هیپپچ گپپونه‬

‫خلیفه به اجازه م ‪‌،‬‬
‫بیداد و ستم روی گردان نبودند ‪.‬‬

‫یهپپای‬
‫خلیفه نیز جز بپه طمپع بآن وکپه احیانپ ًا دسپترنج تبهکار ‪‌،‬‬
‫نهپپا بسپپتاند هرگپپز‬
‫چندین ساله بآنان را بپپه عنپپوان »مصپپادرهد « از بآ ‪‌،‬‬
‫یوکرد ‪ .‬مردم در زیر بار جور و فشپپار عمپپال ظپپالم و‬
‫مؤاخذه شان نم ‪‌،‬‬
‫یشدند ‪ .‬برای این مردم درمانده سپپتمدید‪‌،‬های وکپپه خلیفپپه‬
‫فرسوده م ‪‌،‬‬
‫بآن را به یک مشت وکارگزاران جبپپار طمپپاع در مقابپپل ثمپپن بخپپس‬
‫یفروخت ‪ ،‬هیچ امیدی نبود ‪ .‬ازین رو بود وکه ‪ ،‬هر جا مدعی تپپاز‪‌،‬های‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یوکردند ‪.‬‬
‫یبآورد ‪ ،‬مردم دعو ت او را اجابت م ‪‌،‬‬
‫سر بر م ‪‌،‬‬

‫حمزه بن آذرک‬
‫یهپپا وکپپه‬
‫چنان وکه وقتی حمپپزه بپپن بآذرک بپپر ضپپد ایپپن ناروای ‪‌،‬‬
‫یرفت ‪ ،‬برخاست و گفت‪» :‬مگذارید وکه این ظالمان بر ضپپعفا جپپور‬
‫م ‪‌،‬‬
‫وکنندد « در خراسپپان و سیسپپتان و وکرمپپان بسپپیاری از سپپتمدیدگان‬
‫دعو ت او را بپپا شپپور و علقپپه اجپپابت وکردنپد ‪ .‬دربپپاره ایپپن حمپپزه و‬
‫تانگیز و‬
‫بها بآمده است پریشان و شپپگف ‪‌،‬‬
‫گهای او بآن چه در وکتا ‪‌،‬‬
‫جن ‪‌،‬‬
‫در هم است ‪.‬‬
 ‫‪ / ۳۱۸‬دو قرن سکو ت‬

‫لها بیم و وحشپپت در دل خلیفپپه افکنپپده‬

‫یهای او وکه سا ‪‌،‬‬
‫دلور ‪‌،‬‬
‫بود ‪ ،‬گویا منشأ داستان معروف »امیر حمزهد « شده باشپپد ‪ .‬نوشپپت‪‌،‬هاند‬
‫وکه او از نسل زوبن طهماسب بود ‪ ۱.‬بسیاری از وکسانی نیپپز وکپپه بپپا او‬
‫بودند ‪ ،‬ایرانیان بودند ‪ .‬نکتپه جپپالب تپوجه بآنسپت وکپه در قیپپام ایپن‬
‫خوارج ‪ ،‬ایرانیانی وکه از دستگاه خلفت ناراضی بودند ‪ ،‬بپا عربپپان هپم‬
‫یهای نژادی در میپپان نبپپود ‪.‬‬
‫یشدند و هرگز ملحظه برتر ‪‌،‬‬
‫داستان م ‪‌،‬‬
‫یدانستند خلیفه مسلمانان از عپپرب‬
‫خاصه وکه بیشتر خوارج لزم نم ‪‌،‬‬
‫نهپا در‬
‫و قریش باشد و همین امر موجب انتشار مبپادی و تعپالیم بآ ‪‌،‬‬
‫‪۲‬‬
‫میان ایرانیان بود ‪.‬‬

‫تاریخ سیستان ص ‪. ۱۵۶‬‬ ‫‪۱‬‬

‫یامیه خطری بزرگ بودند ‪ ،‬در دوره عباسپپیان چنپپدان‬
‫خوارج وکه در عهد بن ‪‌،‬‬ ‫‪۲‬‬
‫ییپافت ‪ .‬در بپاب مپذهب و‬
‫نها نیپز دوام نم ‪‌،‬‬
‫جنب و جوش نداشتند و فتنه بآ ‪‌،‬‬
‫نهپا تحقیپق خلف هسپت در هپر حپال در امپر خلفپت بآرا‬
‫اصل و منشأ بآ ‪‌،‬‬
‫خاصی شبیه به نوعی جمهوری طلبی داشت‪‌،‬هاند و از حیث صلبت در عقیده‬
‫نهپپا‬
‫هم شبیه به فرقه پیوری تین بود‪‌،‬هاند ‪ .‬برای اطلعپپا ت بیشپتر در بپپاب بآ ‪‌،‬‬
‫رک‪ :‬عمر ابوالنصر‪ :‬الخوارج فی السلم‪ ‬طبع بیرو ت ‪ – ۱۹۴۹‬نیز رجوع شود‬
‫به قسمت اول وکتاب‪Welhausen: Die Reliogiosplitischen :‬‬
‫‪ oppositionpartein 1901‬و همچنیپپن بپپه مقپپاله »خپپوارجد « در‬
‫‪ Shortet Encyclopaedia of Islam P 246‬وکه در بآن از مآخذ‬
‫تاز‪‌،‬هتر هم نام رفته است ‪.‬‬
‫شهر هزار و یک شب ‪۳۱۹ /‬‬

‫ینویسپپند‬
‫خها نیست ‪ .‬م ‪‌،‬‬
‫درباره بآغاز وکار حمزه چیز روشن در تاری ‪‌،‬‬
‫وکه او در دوره حکومت علی بپپن عیسپپی بپپر خراسپپان ‪ ،‬در سیسپپتان‬
‫یها وکرد حمزه عالم‬
‫یادب ‪‌،‬‬
‫برخاست ‪ .‬گفت‪‌،‬هاند وکه »یکی از عمال بآنجا ب ‪‌،‬‬
‫بود و بر او امر معروف وکرد ‪ ،‬بآن عامل خواست وکه او را تباه وکند ‪ ،‬بآخر‬
‫عامل وکشته شدد «‪ ۱‬فرمانروایی علی بن عیسی در خراسان بپپا ظلپپم و‬
‫قساو ت بسیار توأم بود ‪ .‬ازین رو در هر گوشپپه بپپر ضپپد او شپپورش و‬
‫بآشوبی برخاست اما خوارج چون قیپپام بپپر حکپپومت جپپائر را واجپپب‬
‫یدانستند در مخالفت خویش بیش از سایر فرق‪‌،‬ههپا تعصپب نشپپان‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یدادند ‪.‬‬
‫م ‪‌،‬‬

‫بهپپا بپپه تفصپپیل بآمپپده اس پت ‪.‬‬

‫گهای حمزه در وکتا ‪‌،‬‬
‫داستان جن ‪‌،‬‬
‫ینویسند وکه وقپپتی عامپپل خلیفپه از بیپپم او از سیسپپتان گریخپت‬
‫م ‪‌،‬‬
‫حمزه »مردمان سواد سیسپپتان را همپپه بخوانپپد و بگفپپت یپپک درم‬
‫خراج و مال بیش به سلطان مدهید چون شما را نگاه نتواند داش پت ‪.‬‬
‫و من از شما هیچ نخواهم و نستانم وکه من بپپر یپپک جپپای نخپپواهم‬
‫نشستد «‪ ۲‬عمال خلیفه با بآن وکه بارها در برابر وی به زانپپو در بآمدنپپد‬
‫گهای بسیار رخ داد و بسپپیاری‬
‫یبآسودند ‪ .‬جن ‪‌،‬‬
‫هرگز از تعقیب وی نم ‪‌،‬‬

‫تاریخ سیستان ص ‪. ۱۵۶‬‬ ‫‪۱‬‬

‫همانجا ص ‪. ۱۵۸‬‬ ‫‪۲‬‬
 ‫‪ / ۳۲۰‬دو قرن سکو ت‬

‫شهرها چندین بار دست به دست گشت ‪ .‬درین گونه حوادث ‪ ،‬هپپر دو‬
‫یدادند ‪ .‬خپپوارج در شپپهرها و‬
‫طرف خشونت و قساو ت بسیار نشان م ‪‌،‬‬
‫یوکردند و حتی وکودوکان دبستان را نیز از‬
‫قری‪‌،‬هها بر هیچ وکس ابقا نم ‪‌،‬‬
‫نهپپا انتقپپام سپپخت‬
‫یگذرانیدنپپد و دولتیپپان نیپپز از بآ ‪‌،‬‬
‫دم تیپپغ م ‪‌،‬‬
‫یوکردند و‬
‫یوکشیدند ‪ .‬گاه وکودوکان را با معلم در مسجدها محصور م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یبآوردند‪ ۱‬در بعضی جاهپپا نیپپز خان‪‌،‬ههپپا را‬
‫مسجد بر سر ایشان فرو م ‪‌،‬‬
‫یبآوردنپپد‬
‫یزدنپپد ‪ ،‬و مپپردی را بپپر دو درخپپت وکپپه بپپه هپپم م ‪‌،‬‬
‫بآتش م ‪‌،‬‬
‫یگشودند ‪ ،‬تا پاره از بآن بر هپپر‬
‫یبستند و سپس بآن دو درخت را م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫درختی بماند…‪ ۲‬خلیفه و یارانش را ‪ ،‬بلکه هر وکس را نیز وکه راضی به‬
‫یدانسپپتند‪ ۳‬و ازیپپن رو وکسپپانی وکپپه از‬
‫حکم خلیفپپه بپپود وکشپپتنی م ‪‌،‬‬
‫فرمانروایی جابرانه علی بن عیسی و فرزندان او در خراسپپان ناراضپی‬
‫بودند ‪ ،‬به یاری حمزه برخاستند ‪ .‬وقتی وکار خپپوارج در خراسپپان بپپال‬
‫گرفت علی بن عیسی در این وکار فرو ماند ‪ .‬ناچار نام‪‌،‬های بپپه هپپارون‬
‫نوشت و وی را »بآگاه وکرد وکه مپپردی از خپپوارج سیسپپتان برخاسپپت‬
‫است و به خراسان و وکرمان تاختن همی وکند و همه عمال این سپپه‬
‫ناحیت را بکشت و دخل برخاست و یک درم و یک حبه از خراسپپان‬

‫تاریخ بیهق ‪ ،‬ص ‪. ۴۵‬‬ ‫‪۱‬‬

‫وکامل ‪ ،‬ج ‪ ۵‬ص ‪ ۱۰۲‬چاپ مصر ‪.‬‬ ‫‪۲‬‬
‫مقال ت اشعری ج ‪ ۱‬ص ‪ ، ۱۶۵‬طبع مصر ‪.‬‬ ‫‪۳‬‬
‫شهر هزار و یک شب ‪۳۲۱ /‬‬

‫‪۱‬‬
‫یبآید ‪.‬د «‬
‫و سیستان و وکرمان به دست نم ‪‌،‬‬

‫قیام خوارج در خراسان چنان مایه بیم و نگرانی خلیفه شد وکپپه‬

‫برای فرو نشاندن بآن به تن خویش روانه بآن دیار گشت ‪ .‬در ری علی‬
‫بن عیسی وکه مورد سخط واقع شده بود با تقدیم هدایا و تحف او را‬
‫راضی نمود و امار ت خراسان را برای خود حفظ وکرد ‪ .‬اما چندی بعد‬
‫معزول شد در حالی وکه وکار از وکار گذشته بود ‪ .‬جور و بیداد علی بن‬
‫عیسی خراسان را چنان بر بآشفته بود وکه بپپه بآسپپانی بآرام و سپپکون‬
‫یپذیرفت ‪ .‬این موج توفان خیز خشم و سروکشی وکه در خراسان و‬
‫نم ‪‌،‬‬
‫یوکپپرد و‬
‫یجوشید بغداد را به سپپختی تهدیپپد م ‪‌،‬‬
‫سیستان و وکرمان م ‪‌،‬‬
‫یها را وکپه بیپپداد عپپاملن بپود‬
‫خلیفه خود مپپایه ایپپن همپه نارضپپای ‪‌،‬‬
‫یخواست چاره درستی بجوی پد ‪ .‬در نام‪‌،‬ههپپایی وکپپه از‬
‫یدانست و نم ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫گرگان به عنپپوان امپان نپپامه و اتمپپام حجپت بپرای حمپپزه فرسپپتاد‬
‫یتوان این نکته را به خوبی دریافت ‪ .‬جوابی نیز وکه حمزه به وعد و‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یدهد وکپپه خشپپم و نارضپپایی مپپردم از‬
‫وعیدهای خلیفه داد نشان م ‪‌،‬‬
‫یها‬
‫نهپپا و سروکش پ ‪‌،‬‬
‫عمال خلیفه تا چه اندازه موجب این گپپونه طغیا ‪‌،‬‬
‫یبآیپپد وکپپه ایپپن خشپپم و‬
‫بوده است و مخصوص ًا از بآن به خوبی بپپر م ‪‌،‬‬
‫نارضایی برای فرق‪‌،‬ههایی نظیر خوارج تا چه اندازه نقطه اتکا مناسبی‬

‫تاریخ سیستان ص ‪. ۱۶۰‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۳۲۲‬دو قرن سکو ت‬

‫ینویسد وکه »بآن چه‬

‫بوده است ‪ .‬در این نامه حمزه به خلیفه چنین م ‪‌،‬‬
‫از جنگ من با وکارگزارانت به گوش تو رسیده اسپت نپه از بآن اسپت‬
‫وکه من در ملک تو سر منازعه دارم یا رغبتی به دنیپپا در دلپپم باشپپد‬
‫وکه بدین وسیله بخواهم بدان دستر س یابم و درین وکار برتری و نپپام‬
‫یجویم ‪ .‬حتی با بآن وکه بدسیرتی عمال تو در رفتپپار بپپا‬
‫و بآوازه نیز نم ‪‌،‬‬
‫وکسانی وکه تحت حکم و ولیتشان هستند ‪ ،‬بر همه بآشکار است و بآن‬
‫یها‬
‫یها و ناروای ‪‌،‬‬
‫لها و تبهکار ‪‌،‬‬
‫نها و ربودن ما ‪‌،‬‬
‫نها از ریختن خو ‪‌،‬‬
‫چه بآ ‪‌،‬‬
‫نهپپا پیشپپی‬
‫پیش گرفت‪‌،‬هاند معلوم همگانست من به سروکشپپی ‪ ،‬بپپر بآ ‪‌،‬‬
‫یوکنپپم بآن چپه از حپپال خراسپپان و سیسپپتان و‬
‫نجست‪‌،‬هام و گمپپان م ‪‌،‬‬
‫ینیپپار‬
‫فار س و وکرمان به تو رسیده است مرا از سپپخن دریپپن بپپاب ب ‪‌،‬‬
‫یوکندد «‪ ۱‬در این زمان بآتش خشم و نفر ت چندان بال گرفته بود وکه‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یرسپپید بپا مپرگ خلیفپه همچنپان‬
‫فرو نشاندن بآن بآسان به نظر نم ‪‌،‬‬
‫یبرد و هر روز برای اظهپپار‬
‫خراسان در چنگال بآشوب و ناامنی رنج م ‪‌،‬‬
‫ییافت ‪ .‬حپپتی رافپع بپن لیپث را وکپه‬
‫نارضایی خویش بهانه تاز‪‌،‬های م ‪‌،‬‬
‫عرب بود چون بر ضد دربار خلیفه در سمرقند سر به شورش بربآورد‬
‫مردم یاری وکردند و داستان قیام او در تاریخ معروف است ‪.‬‬

‫یرحمپپی و‬
‫این خشم و نومیپپدی وکپپه در دوره هپپارون بپپر اثپپر ب ‪‌،‬‬

‫تاریخ سیستان ‪ ،‬ص ‪. ۱۶۶‬‬ ‫‪۱‬‬

‫شهر هزار و یک شب ‪۳۲۳ /‬‬

‫یگرفت سپپرانجام ایرانیپپان را بپپه‬

‫عیاشی و تجمل پرستی او فزونی م ‪‌،‬‬
‫چاره جویی تازه برانگیخت ‪ .‬گویی هنگپپامی وکپپه بغپپداد در ظلمپپت و‬
‫بهای عربستاند « مسپپت رویاهپپای شپپیرین و غرو‪‌،‬رانگیپپز‬
‫سکو ت »ش ‪‌،‬‬
‫خویش بود در خراسان و سیستان و طبرستان و بآذربایجپپان سپپپیده‬
‫دمیده بود ‪.‬‬

‫در پشت باروهای سر بپپه فلپپک وکشپپیده دارالخلفپپه ماجراهپپای‬

‫یداد ‪ ،‬امیپپران و وزیپپران بپپه دسپپت بپپو س‬
‫»هزار ویپپک شپپبد « رخ م ‪‌،‬‬
‫یشدند ‪ ،‬تپپوانگران و بزرگپپان بپپه‬
‫»بوزینگان امیرالمؤمنیند « مفتخر م ‪‌،‬‬
‫یوکردن پد ‪ .‬شپپاعران و‬
‫خپپدمت و طپپاعت بنپپدگان خلیفپپه مباهپپا ت م ‪‌،‬‬
‫مسخرگان و متملقان و دروغ گویان بازار گرمپی داشپتند ‪ .‬طلهپایی‬
‫وکه از اطراف و اوکناف وکشور به عنوان خراج و هپپدایا مثپپل سپپیل بپه‬
‫یبآمد مانند باران بر مطربان و شاعران و خنیاگران و دلقکان‬
‫بغداد م ‪‌،‬‬
‫یریخت ‪ .‬برین خوان یغمایی وکه جور و اسپپتبداد‬
‫و عیاران شهر فرو م ‪‌،‬‬
‫خلفا در بغداد گسترده بود ترک و تازی و دهقان شپپریک بودن پد ‪ .‬در‬
‫وکنار گرسنه چشمان عرب بآزمندان عجم جای داشپپتند ‪ ،‬هپپر وکپپه در‬
‫بغداد بود و با درگاه خلیفه نسبت و ارتبپپاطی داشپپت ازیپپن تپپاراج و‬
‫یبرد ‪.‬‬
‫چپاول بهر‪‌،‬های م ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۳۲۴‬دو قرن سکو ت‬

‫در درگاه خلیفه‬

‫یبآن وکه علقه خپپود‬
‫درین میان دهقانان و بزرگ زادگان ایران ب ‪‌،‬‬
‫را بپپه گذشپپته ایپپران فرامپپوش وکننپپد نقشپ‪‌،‬ههای خپپویش را دنبپپال‬
‫یوکردند ‪ .‬اینان وکه به »ایراند « و »تاریخ ایراند « بیپپش از »ایرانپید « و‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یداشتند باز خواب »احیپپاء مجپپد و عظمپپتد «‬
‫»مردم ایراند « علقه م ‪‌،‬‬
‫یدیدنپپد امپپا مپپردم ایپپران وکپپه بارهپپا قربپپانی‬
‫گذشپپته خپپویش را م ‪‌،‬‬
‫نها واقپپع‬
‫نها گشته بودند طبع ًا چندان مورد التفا ت بآ ‪‌،‬‬
‫یهای بآ ‪‌،‬‬
‫بلهوس ‪‌،‬‬
‫یشدند ‪.‬‬
‫نم ‪‌،‬‬

‫برامکه وکه بپپه بزرگپپواری و جپپوانمردی مشپپهور گشپپتند ثپپرو ت‬

‫یوکران افسان‪‌،‬هبآمیز خود را مپپدیون رنپپج و وکوشپپش رعایپپای ایرانپپی‬
‫ب ‪‌،‬‬
‫نهپپا هرگپپز‬
‫یهپپا ‪ ،‬بآ ‪‌،‬‬
‫شها و نامجوی ‪‌،‬‬
‫خویش بودند اما در هنگپپام بخش پ ‪‌،‬‬
‫یداشتند ‪.‬‬
‫یها را بر دیگران مقدم نم ‪‌،‬‬
‫ایران ‪‌،‬‬

‫یوکرد وقتی معزول‬

‫خالد برمکی وکه چند بر طبرستان حکومت م ‪‌،‬‬
‫شد و از بآمل قصد وکوچ و بازگشت وکپپرد »بپپازاریی بپپه وکنپپار رودبپپار‬
‫ایستاده بود گفت الحمدلله از ظلم تو خلص یپپافتیم ‪ ،‬ایپپن حپپال بپپا‬
‫خالد بگفتند بفرمود تا بازاری را بیاوردند گفت اگر مرا از ولیت شما‬
‫معزول وکردند از انتقام تپو وکسپی مپرا معپزول نکپرد گپردن بپازاری‬
‫شهر هزار و یک شب ‪۳۲۵ /‬‬

‫‪۱‬‬
‫بفرمود زد ‪.‬د «‬

‫تمام وزرا و امرایی وکه به بندگی خلیفه تن در داده بودند ‪ ،‬درین‬

‫یوکردند ‪ ،‬دهقانان ایرانی نیز درین مورد دست‬
‫فجایع مظالم شروکت م ‪‌،‬‬
‫وکمی از بزرگان عرب نداشتند ‪.‬‬

‫یخاستند محپپرک‬
‫نها اگر بر ضد منافع خلیفه به وکوشش بر م ‪‌،‬‬
‫بآ ‪‌،‬‬
‫یشان فقط منافع شخصی بود ‪ ،‬هنوز حوادث زمانه بآرزوی ایجاد‬
‫واقع ‪‌،‬‬
‫»دولتی با شکوه به شیوه عهد ساسانید « را از لوح خاطرشان یکسپپره‬
‫یگپپاه‬
‫نزدوده بود ‪ .‬ازین رو بود وکه برای ایران و به نام ایرانیان گاه و ب ‪‌،‬‬
‫یوکردند ‪.‬‬
‫شهایی م ‪‌،‬‬
‫وکوش ‪‌،‬‬

‫سقوط بغداد و قتل امین به وسیله ایرانیان نمون‪‌،‬های از این گونه‬

‫شها بود ‪ .‬از وقتی وکه هپپارون برامکپپه را برانپپداخته بپود بپپزرگ‬
‫وکوش ‪‌،‬‬
‫زادگان ایران قدر ت و نفوذ خپپود را در دولپپت اسپپلم از دسپپت داده‬
‫بودند ‪.‬‬

‫یاری وکردن مأمون و جنگ وکردن با امین در واقع بهپپان‪‌،‬های بپپود‬

‫برای بآن وکه این بزرگ زادگان ایران بار دیگر قدر ت و نفوذ از دسپپت‬
‫رفته خود را در دستگاه خلفت به دست بآورند ‪.‬‬

‫تاریخ طبرستان ج ‪ ۱‬ص ‪. ۱۸۷‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۳۲۶‬دو قرن سکو ت‬

‫خاندان سهل‬
‫یجپپویی‬
‫معذالک قتل امین به دست طاهر ‪ ،‬قوم عپپرب را از برتر ‪‌،‬‬
‫خویش نومید نکرد ‪ .‬چندی بر نیامد وکه با بآغاز خلفت مپپأمون تمپپام‬
‫قلمرو خلفت از شورش و انقلب به هم بر بآمد ‪.‬‬

‫نفوذ و قدرتی وکه فضپل بپن سپهل و بپرادرش حسپن در دربپار‬

‫مأمون یافته بودند رشک و وکینه اشراف عرب را بر ضپد ایرانیپان بپه‬
‫شد ت تحریک ساخته بود ‪ .‬در بآن جا مأمون وکوروکورانه تحت نفپپوذ و‬
‫سیطره فضل در بآمد‪ ۱‬و از وکار بغداد فارغ ماند ‪ .‬تسلط خاندان سپپهل‬
‫یوکپپرد ‪ .‬خاصپپه وکپپه‬
‫بر دستگاه حکومت ‪ ،‬عربان را سخت ناخرسپپند م ‪‌،‬‬
‫یهای نو مسلمان بودند و در اسلم شپپهر ت و‬
‫خاندان سهل از زرتشت ‪‌،‬‬
‫سابق‪‌،‬های نداشتند ‪.‬‬

‫وقتی مأموران به تحریک و اصرار فضپپل ‪ ،‬حکپپومت عپپراق را وکپپه‬

‫پس از قتل امین به طاهر بن حسین فاتح بغداد سپپپرده بپود ‪ ،‬از وی‬
‫باز گرفت و به حسن بن سهل داد ‪ ،‬نارضایی و نگرانی افزونپی یپپافت ‪.‬‬
‫در بغداد بآوازه در افتاد وکه فضل بن سهل بپپر مپپأمون چیپپره گشپپته‬
‫است و او را از وکسان و یاران جدا وکرده و در خان‪‌،‬های باز داشته است ‪.‬‬

‫‪. Muir Caliphate p. 495‬‬ ‫‪۱‬‬

‫شهر هزار و یک شب ‪۳۲۷ /‬‬

‫و اوکنون خود وکارها را به دست گرفته و به رای خود و هوای خویش‬

‫یراند این اندیشه مخصوص ًا مایه بیپپم و نگرانپپی عباسپپیان‬
‫حکومت م ‪‌،‬‬
‫بغداد گردید ‪ .‬چون خاندان سهل به تشیع شهر ت داشپپتند عباسپیان‬
‫نها به حیلپپه و قپپو ت ‪ ،‬خلفپپت را از خانپپدان‬
‫یترسیدند وکه بآ ‪‌،‬‬
‫بغداد م ‪‌،‬‬
‫خهپپا دریپپن‬
‫عبا س به خاندان علی منتقل وکنند ‪ ،‬حکایتی وکپپه در تاری ‪‌،‬‬
‫یدهد وکه این وکار را مردم از خاندان سهل بعید‬
‫باب بآورد‪‌،‬هاند نشان م ‪‌،‬‬
‫ینویسد وکه فضل روزی »بپپا یکپپی از اروکپپان دولپپت‬
‫یدانست‪‌،‬هاند ‪ .‬م ‪‌،‬‬
‫نم ‪‌،‬‬
‫مأمون گفت سعی من درین دولت از ابومسپپلم بیشترسپپت او گفپپت‬
‫ابومسلم دولت از قپبیله بپه قپبیله رسپانید و تپو از بپرادر بپه بپرادر‬
‫‪۱‬‬
‫رسانیدی گفت اگر عمر باشد از قبیله به قبیله رسانم ‪.‬د «‬

‫همه جا شورش‬
‫بدین گونه در عراق بیشتر مپپردم از فرمپپانروایی حسپپن نگرانپپی‬
‫بها گش پت ‪ .‬بپپه زودی در عپپراق و‬
‫داشتند و این نگرانی موجب انقل ‪‌،‬‬
‫بها پدیپپد بآمپد ‪ .‬امپپرا و‬
‫شها و بآشپپو ‪‌،‬‬
‫جزیپپره و حجپپاز و یمپپن شپپور ‪‌،‬‬
‫متنفپپذان در نصپپیبین و میافپپارقین و بآذربایجپپان و ارمنیپپه سپپر بپپه‬

‫تاریخ برگزیده ص ‪. ۳۱۲‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۳۲۸‬دو قرن سکو ت‬

‫شورش بر بآوردند ‪ .‬ابراهیم بن موسی در یمن قیام وکرد و محمپد بپن‬

‫جعفر بر حجاز استیل جست عبا س بن محمد بر بصره تسلط یپپافت‬
‫‪۱‬‬
‫و زید بن موسی به او پیوست ‪.‬‬

‫کتر بپود ‪.‬‬

‫تتر و خطرنپا ‪‌،‬‬
‫درین میان وضع وکوفه از همه جپپا سپخ ‪‌،‬‬
‫یبآرام فتن‪‌،‬هجو وکه در هر زمان برای قیام به نفپپع بآل علپپی‬
‫این شهر ب ‪‌،‬‬
‫حاضر بود‪ ۲‬یکسره تحت سیطره و نفوذ یک راهزن ‪ ،‬نامش ابوالسرایا ‪،‬‬
‫یگفتند چنپپدی بپپه‬
‫در بآمده بود؛ وی یک علوی را وکه ابن طباطبا م ‪‌،‬‬
‫خلفت برداشت و سپس او را مسموم وکرد و دیگپپری را بپپه جپپای او‬
‫نشاند ‪ .‬و سرانجام شورش او به یاری هرثمه فرو نشست امپپا چنپپدی‬
‫بعد بغداد صحنه حوادث خونین دیگر گشت ‪.‬‬

‫در بغداد‬
‫نهپپا بپپا‬
‫بغداد از چندی پیش در دست عیاران و سپاهیان بود ‪ .‬بآ ‪‌،‬‬
‫یوکردند‪ :‬هپپر روز‬
‫حکومت و ولیت چون بازیچه خوار مای‪‌،‬های رفتار م ‪‌،‬‬
‫یشوریدند ‪ .‬ضعف و فتور‬
‫یوکردند و هر لحظه بر او م ‪‌،‬‬
‫با وکسی بیعت م ‪‌،‬‬

‫تاریخ یعقوبی ج ‪ ۳‬ص ‪. ۱۷۳‬‬ ‫‪۱‬‬

‫‪. Muir Caliphate p. 496‬‬ ‫‪۲‬‬
‫شهر هزار و یک شب ‪۳۲۹ /‬‬

‫حکومت ‪ ،‬بآنان را سخت گستاخ و چیره وکرده بود حتی از تاراج شپپهر‬
‫نهپپا سپپخت‬
‫یورزیدند ‪ .‬وکار رهزنی و تبهکاری بآ ‪‌،‬‬
‫و بآزار مردم دریغ نم ‪‌،‬‬
‫یربودند اگر از وکسی پپپول‬
‫بال گرفته بود وکودوکان و زنان را بآشکارا م ‪‌،‬‬
‫یوکردند او جرئپپت نداشپپت از دادن بآن‬
‫گزاف به وام یا صله مطالبه م ‪‌،‬‬
‫یرفتند و زن و فرزنپپدش را بپپه زور‬
‫امتناع وکند ‪ .‬اگر به خانه وکسی م ‪‌،‬‬
‫نهپپا مقپپاومت وکن پد ‪ .‬بسپپا وکپپه‬
‫یتوانسپپت در برابپپر بآ ‪‌،‬‬
‫یبردنپپد او نم ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یوکردند و مال و حشم و متاع و ظپپرف بآن را در‬
‫دهکد‪‌،‬های را غار ت م ‪‌،‬‬
‫یها‬
‫یفروختند ‪ ،‬بسا وکه از مسافران و بازرگانپپان و وکشپپت ‪‌،‬‬
‫بازار بغداد م ‪‌،‬‬
‫نها جز پرداخت چار‪‌،‬های نداشتند ‪.‬‬
‫یوکردند و بآ ‪‌،‬‬
‫باج مطالبه م ‪‌،‬‬

‫بدین گونه بغداد ‪ ،‬فرمانروایی حسن بپپن سپپهل را بپپا نارضپپایی و‬

‫یوکرد ‪ .‬طاهر بپپن حسپپین ‪ ،‬فاتپپح بغپپداد وکپپه در میپپان‬
‫نگرانی تلقی م ‪‌،‬‬
‫سپاهیان نفوذ و قدرتی بسپپیار داشپپت ازیپپن انتخپپاب ناراضپپی بپپود ‪.‬‬
‫هرثمه بن اعین سردار عرب نیز وکه در فتح بغداد به مأمون خپپدمت‬
‫وکرده بود بر ضد وی به تحریک پرداخت ‪ .‬عباسیان بغداد این انتخاب‬
‫یشپپمردند و علویپپان بپپرای‬
‫را نشانه ضعف مأمون و استیلی فضل م ‪‌،‬‬
‫یشپمردند ‪ ،‬حسپن بپن‬
‫قیام خویش این اختلف را موقع مناسپبی م ‪‌،‬‬
‫یخواندنپد ‪،‬‬
‫سهل وکه عربان بغداد بپپه تحقیپپر او را »مجپپو س زادهد « م ‪‌،‬‬
‫چون ایرانی و شیعه بود ‪ ،‬طبع ًا نتوانسپپت اعتمپاد اعپپراب را بپه خپپود‬
 ‫‪ / ۳۳۰‬دو قرن سکو ت‬

‫یشپد ‪ .‬حبپپس‬
‫شها قطپپع نم ‪‌،‬‬
‫بها و شپپور ‪‌،‬‬
‫جلب وکند ‪ .‬از ایپپن رو بآشپو ‪‌،‬‬
‫هرثمه و مرگ او در خراسان وضع حکومت او را تا انداز‪‌،‬های تحکیپپم‬
‫وکرد اما سپاهیان عرب را سپپخت ناراضپپی نمپپود ‪ .‬انتخپپاب علپپی بپپن‬
‫موسی بپپه ولیپپت عهپپدی مپپأمون نارضپپایی علویپپان را وکاسپپت امپپا‬
‫نها از بیم بآن وکه دولتشان سپری‬
‫عباسیان بغداد را به خشم بآورد ‪ .‬بآ ‪‌،‬‬
‫گردد ‪ ،‬ابراهیم بن مهدی را بپه خلفپت برداشپتند ‪ .‬جنپگ و بآشپوب‬
‫بسیار گشت ‪ ،‬بغداد باز صحنه وکشتارها و هرج و مرج گشت ‪ .‬بپپا ایپپن‬
‫یبرد و از این وقایع غافل بود و‬
‫حال مأمون همچنان در مرو به سر م ‪‌،‬‬
‫یداد ‪.‬‬
‫تانگیزی نشان م ‪‌،‬‬
‫یاعتنایی شگف ‪‌،‬‬
‫نسبت به اعراب خونسردی و ب ‪‌،‬‬

‫در واقع بر اثر نفوذ امرا و وزرای ایپپران ‪ ،‬دریپپن ایپپام ضپپعف قپپوم‬
‫یبآمدند‬
‫عرب به نهایت رسید ‪ .‬بسا وکه در وکوی و برزن پیش خلیفه م ‪‌،‬‬
‫یوکردند ‪ .‬یک عپپرب‬
‫یهای او نسبت به خویش شکایت م ‪‌،‬‬
‫یالتفان ‪‌،‬‬
‫و از ب ‪‌،‬‬
‫شامی در راه پیش مأمون بآمد و گفت‪» :‬ای امیر همان طپپور وکپپه بپپر‬
‫ینگری به عربان شام نیز عنایت فرماد « بدین گونه‬
‫ایرانیان خراسان م ‪‌،‬‬
‫یاعتنپپایی دربپپاره اعپپراب سپپیل خشپپم و نارضپپایی بآنپپان را بپپر‬
‫ب ‪‌،‬‬
‫یانگیخت ‪ .‬وجود فضپپل بپپن سپپهل وزیپپر خلیفپپه نیپپز وکپپه از نپپژاد‬
‫م ‪‌،‬‬
‫خسروان بود و شاید نقش‪‌،‬هها و اندیش‪‌،‬ههایی داشپپت مپپوجب نگرانپپی‬
‫نزدیکان خلیفه بود ‪.‬‬
‫شهر هزار و یک شب ‪۳۳۱ /‬‬

‫در بغداد هر روز بهپپان‪‌،‬های بپپرای بآشپپوب بپپه دسپپت شورشپپگران‬

‫یخبر بود ‪ .‬مپپردم بغپپداد بپپه‬
‫یافتاد اما مأمون از همه این حوادث ب ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫امار ت حسن راضی نبودند و این همه فتنه برای طپپرد و عپپزل او رخ‬
‫یداد لیکن »هرگاه وکه فتنه ظاهر شدی فضل بن سپپهل از مپپأمون‬
‫م ‪‌،‬‬
‫‪۱‬‬
‫یگفت بآن فتن‪‌،‬هها جهت علویان است ‪.‬د «‬
‫یداشت و م ‪‌،‬‬
‫پوشیده م ‪‌،‬‬

‫بازگشت بغداد‬
‫سرانجام چشم مأمون گشوده شد و عجب بآنست وکه علی الرضپپا‬
‫بود وکه حقایق را برای وی روشن وکرد و او را از وخامت اوضپپاع بآگپپاه‬
‫نمود ‪ .‬در واقع اوضاع عراق سخت بآشفته بود ‪ .‬و اوکنون ولیعهد ناچپپار‬
‫بود به خلیفه اعلم وکند وکه وزیرش فضپپل ذوالریاسپپتین بسپپیاری از‬
‫حقایق را از وی مکتوم داشته است ‪ .‬حسن بپپرادر فضپپل عپپراق را در‬
‫سیل خون غرق وکرده بود و طاهر فاتح بغداد وکپه بهپتر از هپپر وکپس‬
‫یتوانست بر بآن اوضاع مسلط باشد در سوریه تقریب ًا فراموش شپپده‬
‫م ‪‌،‬‬
‫بود ‪.‬‬

‫بآگاهی ازین حوادث مأمون را بیدار و نگپپران وکپپرد ‪ .‬چنپپدی بعپپد‬

‫تاریخ گزیده ص ‪. ۳۱۲‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۳۳۲‬دو قرن سکو ت‬

‫فضل وزیر را ‪ ،‬هنگامی وکه با مأمون عازم عراق بود در حمام سرخس‬
‫نهپپا را بپپدین وکپپار وا‬
‫وکشتند و وکشندگان مدعی شدند وکه مپپأمون بآ ‪‌،‬‬
‫داشته است ‪ .‬پس از بآن علی الرضا نیز در طو س ‪ ،‬بپپه سپپبب انگپپوری‬
‫‪۱‬‬
‫وکه از بآن خورده بود و گویند وکه بآن انگور مسموم بود وفپپا ت یپپافت‬
‫در همین اوقا ت حسن بن سهل والی عراق نیز دیوانه شد و او را بپپه‬
‫‪۲‬‬
‫زنجیر بستند و در خانه خویش بازداشتند ‪.‬‬

‫خلیفه ‪ ،‬پس از بآن به بغداد در بآمد و بر اوضاع تسلط یافت ‪ .‬ازین‬

‫قرار مأمون وکه چندی به اتکا و حمپپایت ایرانیپان بپپا عربپان یکسپره‬
‫نها پناه برد… ‪.‬‬
‫قطع ارتباط وکرده بود دوباره از بیم ایرانیان بدا ‪‌،‬‬

‫یخواسپپت خطپپری را‬

‫اما وقت گذشته بود ‪ .‬هنگامی وکه خلیفه م ‪‌،‬‬
‫وکه خلفت وی دستخوش بآن گشته بپپود ‪ ،‬در یابپپد خراسپپان تقریب پ ًا‬
‫مستقل شده بود ‪ .‬زیرا ‪ ،‬مپپأمون طپپاهر بپپن الحسپپین را بپپه خراسپپان‬
‫فرستاده بود تا هم وکشنده برادر را از پیش چشم خویش دور دارد و‬
‫هم اوضاع پریشان و بآشفته بآنجا را بآرام و قراری بخش پد ‪ .‬طپپاهر نیپپز‬
‫درین وکار وکامیاب شد اما داعیه استقلل یافت ‪.‬‬

‫یدیپپد یپپک‬
‫وی ‪ ،‬وکه در هر حال ‪ ،‬خلیفه را رهین منت خویش م ‪‌،‬‬

‫مروج ‪ ،‬ج ‪ ۲‬ص ‪ ۳۳۳‬چاپ مصر ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬

‫ابن خلکان ‪ ،‬ج ‪ ۱‬ص ‪. ۱۹۹‬‬ ‫‪۲‬‬
‫شهر هزار و یک شب ‪۳۳۳ /‬‬

‫روز نام خلیفه را از خطبه جمعه انداخت و بدین گونه استقلل خود‬
‫را اعلم وکرد ‪ .‬هر چند روز بعد ناگهان ژُمرد اما خراسان بدین گپپونه از‬
‫چنگ خلیفه به در رفت و مأمون ناچپپار شپپد فرزنپپدان طپپاهر را بپپه‬
‫امار ت بآنجا بنشاند و در واقع فرمانروایی خاندان طاهر را بر خراسپپان‬
‫تصدیق نماید ‪.‬‬

‫بدین گونه در پایان دو قرن ایرانیان توانستند دیگپپر بپپار دولپپتی‬

‫تازه پدید بآوردند و بآشکارا در قسمتی از ایپپران بپپه اسپپتقلل فرمپپان‬
‫برانند ‪.‬‬
 ‫‪۸‬‬

‫بانگ رستاخیز‬

‫رستاخیز ایران‬
‫با قتل امین و خلفت مأمون ‪ ،‬عرب دیگر قدر و منزلت خود را از‬
‫دست داد ‪ .‬درست است وکه از بآغاز خلفت عباسیان عرب را قدری و‬
‫نهپپا را بپپه وکلپپی بپپه‬
‫شأنی نبود ‪ ،‬اما باز درین دوره ‪ ،‬خلفای بغپپداد ‪ ،‬بآ ‪‌،‬‬
‫یشد و بعضپپی‬
‫نها مشور ت م ‪‌،‬‬
‫وکناری ننهاده بودند ‪ .‬در بعضی امور با بآ ‪‌،‬‬
‫یگشت ‪ .‬اختلف امین و مأمون ‪ ،‬وکه دسپپت‬
‫نها واگذار م ‪‌،‬‬
‫مناصب به بآ ‪‌،‬‬
‫وزرا و امرا عرب و ایران در بآن دخالت داشت سپپرانجام بپپه پیپپروزی‬
‫مأمون خاتمه یافت وکه مادرش ایرانی بپپود و خراسپپانیان او را یپپاری‬
‫یوکردند ‪ .‬و از بآن پس عرب ‪ ،‬دیگر در درگاه خلفپپت قپپدر و شپپأنی‬
‫م ‪‌،‬‬
‫نیافت ‪ .‬دیگر بغداد وکه وارث شکوه و جلل تیسفون وکهن بود ‪ ،‬ماننپپد‬
‫یدی پد ‪ .‬ایرانیپپان و تروکپپان ‪،‬‬
‫خود تیسفون عرب را به چشم تعظیم نم ‪‌،‬‬
‫کاندک در رسیده بودند و جاه و حشپپمت تازیپپان را بپپاز گرفتپپه‬
‫اند ‪‌،‬‬
‫بودند ‪ .‬در روزگار مأمون ‪ ،‬و جانشینان او ‪ ،‬بغداد دیگر شهری عربی به‬
 ‫‪ / ۳۳۶‬دو قرن سکو ت‬

‫یها وکه »فاتحاند « دو قرن‬

‫یها و بزرگوار ‪‌،‬‬
‫یبآمد ‪ .‬بآن خودستای ‪‌،‬‬
‫شمار نم ‪‌،‬‬
‫پیش داشتند ‪ ،‬دگر نزد »موالید « بغداد خریدار نداشت ‪ .‬دولپپت عپپرب‬
‫در واقع زوال یافته بود ‪ ،‬نوبت دولت فر س فراز بآمده بود ‪.‬‬

‫در پایان این دو قرن وکه چون شبی دیرپای و خاموش اما بآوکنده‬
‫از گناه و جنایت به سر بآمده بود ‪ ،‬بآخر بانگ خرو س بربآمد ‪ .‬و در پپپی‬
‫این بانگ خرو س چهره صبح در افق نمایان گشت ‪ .‬اما این روشپپنی ‪،‬‬
‫هر چند صبح وکاذبی بیش نبود خنده صبح صادق را در پی داشپپت ‪.‬‬
‫این صبح وکاذب عبپپار ت بپپود ‪ ،‬از خپپروج مازیپپار و بابپپک وکپپه در بلد‬
‫طبرستان و بآذربایجان و عراق به داعیه اسپپتقلل برخاسپپتند ‪ ،‬و هپپر‬
‫نها مبدأ‬
‫چند هدف روشنی نداشتند و به جایی نرسیدند اما سعی بآ ‪‌،‬‬
‫طلوع دولت طاهریان و صفاریان گشت و ازین روست وکه قیام بآنپپان‬
‫را باید نوید رستاخیز ایران شمرد ‪.‬‬

‫در واقع مقارن روزگپاری وکپه ‪ ،‬مپأمون در خراسپپان و بغپداد جلل و‬

‫قدر ت پدرش هارون و برادرش امین را به ارث فرا چنگ بآورده بپپود ‪،‬‬
‫و در بآن »شهر هزار و یک شبد « زمانی به نوشخواری و شادوکامی ‪ ،‬و‬
‫یپرداخت ‪ ،‬از بلد ایران بیش و وکم اخبپپار‬
‫زمانی به بحث و مناظره م ‪‌،‬‬
‫لجویی‬
‫یرسید ‪ .‬و در اوکثر این بلد ‪ ،‬ایران اندیشه استقل ‪‌،‬‬
‫لانگیز م ‪‌،‬‬
‫مل ‪‌،‬‬
‫پدید بآمده بود و سروکشان سر بر بآورده بودند ‪.‬‬
‫بانگ رستاخیز ‪۳۳۷ /‬‬

‫تهای‬
‫بازگشت مأمون به بغداد سبب شد وکه در خراسپپان فرص پ ‪‌،‬‬
‫یبآیپپد ‪ ،‬وکپپه‬
‫تاز‪‌،‬های به دست استقلل جویان بیفتد ‪ .‬چنان بپپه نظپپر م ‪‌،‬‬
‫شکست وکسانی مانند سنباد و استادسیس و مقنع ‪ ،‬وکه داعیه دینپپی‬
‫داشتند ‪ ،‬این اندیشه را سبب شد وکه هر گونه وکوشش ‪ ،‬بپپرای رهپپایی‬
‫از قید عربان ‪ ،‬تا وقتی وکه در بآن بویه وصلت ملک نباشد ‪ ،‬و دهقانپپان‬
‫گزادگان در بآن دست اندر وکار نباشند ممکن و مفید نخواهپپد‬
‫و بزر ‪‌،‬‬
‫بود‪ ۱‬و اینک با پیروزی مأمون بر امین ‪ ،‬دهقان زادگان ایپپران ‪ ،‬گمپپان‬
‫یوکردند فرصتی مناسب به دست بآمده است ‪ .‬با قدر ت و جللی وکه‬
‫م ‪‌،‬‬
‫خاندان طاهر در خراسان و بغداد یافته بودند اوکنون دیگر بزرگپپان و‬
‫نها نیپپز‬
‫گزادگان بلد ایران نیز احسا س وکردند وکه نوبت دولت بآ ‪‌،‬‬
‫بزر ‪‌،‬‬
‫فراز بآمده است ‪ .‬بدین گونه ‪ ،‬در بلدی چون طبرستان و بآذربایجان و‬
‫کجویی یافتند ‪ .‬ازیپپن‬
‫خراسان ‪ ،‬شاهزادگان و امیران اندک فرصت مل ‪‌،‬‬
‫رو ‪ ،‬از اواخر دوران خلفت هارون تا روزگار معتصم اوضاع بآذربایجان‬
‫و طبرستان و خراسان مایه نگرانی خلیفه بود ‪.‬‬

‫در واقع از وقتی وکه خلفا ‪ ،‬اوضپپاع خراسپپان را بپپا دیپپده دقپپت و‬

‫رک‪ Spuler: Iran in Frueh – Islamischer Zeit :‬ص ‪ ، ۵۹‬و‬ ‫‪۱‬‬

‫نهپپای‬
‫درین وکتاب اطلعا ت و معلوما ت مفیدی در باب اوضپپاع ایپپران در قر ‪‌،‬‬
‫یتوان یافت ‪.‬‬
‫نخستین عهد اسلم م ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۳۳۸‬دو قرن سکو ت‬

‫ینگریستند ‪ ،‬وکانون مقاومت دشمنان خلفت بپپه شپپمال و‬

‫مراقبت م ‪‌،‬‬
‫غرب ایران منتقل گردید ‪ .‬وکو‪‌،‬ههای بلند و را‪‌،‬ههای دشوار این حپپدود ‪،‬‬
‫یوکپپرد ‪.‬‬
‫شها را در مردم ایپپران تقپپویت م ‪‌،‬‬
‫اندیشه این سروکشی و شور ‪‌،‬‬
‫ تها؛ مردم ایپن نپواحی بپا تازیپان و سپپاهیان خلفپا در‬
‫ازین رو مد ‪‌،‬‬
‫لها با مسلمانان نبردهای سخت دشوار وکردند ‪.‬‬
‫ایستادند و سا ‪‌،‬‬

‫در طبرستان ‪ ،‬مپپردم نسپپبت بپپه تازیپپان نفپر ت و وکینپه خاصپپی‬

‫یورزیدند چنانکه در سال ‪ ۱۶۰‬هجری ‪ ،‬مردم امیدوار وکوه ‪ ،‬از بیداد‬
‫م ‪‌،‬‬
‫نها وکه ونداد هرمپپزد ‪،‬‬
‫وکارگزاران خلیفه به ستوه بآمدند ‪ .‬فرمانروایان بآ ‪‌،‬‬
‫نهپپا را بپپر ضپپد تازیپپان‬
‫و سپهبد شروین و مصمغان ولش بودنپپد بآ ‪‌،‬‬
‫شورانیدند و بدان سبب در اندک زمان شورش و بآشوب بزرگی پدید‬
‫بآمد ‪ .‬در یک روز ‪ ،‬مردم سراسر طبرستان بپپر عربپپان بیپپرون بآمپپدن و‬
‫بآنان را به باد وکشتار گرفتند ‪.‬‬

‫گذشته از اعراب ‪ ،‬ایرانیان نیز وکپه مسپلمان شپده بودنپپد طعمپه‬

‫نفر ت و وکینه مردم شدند ‪ .‬این نفر ت و وکینه چندان بپپود وکپپه حپپتی‬
‫نهایی از ایرانیان وکه به عقد زناشویی عربان در بآمده بودنپپد ریپپش‬
‫ز ‪‌،‬‬
‫یبآوردنپد و بپه دسپت مپردان‬
‫شوهران خود را گرفتپه از خپانه بپر م ‪‌،‬‬
‫نها را بکشند ‪ ۱.‬چنپپان شپپد وکپپه در همپپه طبرسپپتان‬
‫یسپردند تا بآ ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬

‫تاریخ طبرستان ‪ ،‬ج ‪ ۱‬ص ‪. ۱۸۳‬‬ ‫‪۱‬‬

‫بانگ رستاخیز ‪۳۳۹ /‬‬

‫عربان و مسلمانان یکسره برافتادند ‪ .‬بعدها انتقام خلیفپپه نیپپز هرگپپز‬

‫نتوانست در اراده این مردمی وکه بآشکارا با هر چه متعلپپق بپپه عپپرب‬
‫یوکردند ‪ ،‬خللی پدید بآورد ‪ .‬بآخر ‪ ،‬بپپس مپپدتی نبپپود وکپپه‬
‫بود ستیزه م ‪‌،‬‬
‫یزید بن مهلب سردار عرب در گرگان سوگند خورده بود وکه از خون‬
‫عجم بآسیاب بگرداند و بآسیاب هم گرداند و گندم بآرد وکپپرد و نپپانش‬
‫هم خورد ‪ .‬وکسانی وکه درین بلد هنوز حادث‪‌،‬های از این گونه را فرا یاد‬
‫یتوانستند دل از وکینه تازیان بپردازند ‪ .‬این نفپپر ت و‬
‫داشتند البته نم ‪‌،‬‬
‫وکینه شدید مردم نسبت به دستگاه خلفت تازیپان بپود وکپه مقپارن‬
‫دوره مأمون و معتصم مازیار را به اندیشه استقلل طلبی انداخت… ‪.‬‬
 ‫‪ / ۳۴۰‬دو قرن سکو ت‬

‫‪1‬‬
‫خر م دینان‬
‫اما در بآذربایجان وضع دیگرگونه بود ‪ .‬جاودان ابن سپپهل و بابپپک‬
‫بآیین خرم دینان را تازه وکرده بودند و این شپپورش خپپرم دینپپان در‬
‫یوکرد بلکه بپپرای‬
‫بآنجا نه فقط دین تازیان و دستگاه خلفا را تهدید م ‪‌،‬‬
‫شاهزادگان و امیران ایرانی نیز وکه همپپواره بپپه بهپپانه دیپپن زرتشپپت‬
‫یبآوردند خطپپر بزرگپپی‬
‫مردم را بر ضد عربان و به نفع خویش فراز م ‪‌،‬‬

‫یبآیپپد‬
‫در هر حال از ظاهر تعالیم و عقاید منسوب به خرم دینان چنین بر م ‪‌،‬‬ ‫‪۱‬‬
‫وکه این فرقه با بآیین مزدک بیشپتر از سپایر ادیپان قپدیم ‪ ،‬نزدیپک بود‪‌،‬هانپد ‪.‬‬
‫یتناسب نیست ‪ .‬این وکه نپپام‬
‫نها نیز با عقاید پیروان ابیقور ب ‪‌،‬‬
‫بعضی از بآرای بآ ‪‌،‬‬
‫خرمی و خرم دین مأخوذ از چه اصلی است محل خلف است ‪ .‬احتمال ایپپن‬
‫وکه نسبت خرمی بدان سبب باشد وکه این طایفه به جهت میپپل بپپه ابپپاحه و‬
‫الحاد معتقد بود‪‌،‬هاند وکه انسان جز »خرمید « و »لپپذ تد « نبایپپد بپپه هیپپچ امپپر‬
‫یرود وکه این طایفه‬
‫یرسد و گمان نم ‪‌،‬‬
‫دیگری پای بند باشد ‪ ،‬ضعیف به نظر م ‪‌،‬‬
‫تا بدین درجه وکه اهل مقال ت پنداشت‪‌،‬هاند ‪ ،‬در جستجوی خرمی افراط وکپرده‬
‫باشند ‪ .‬مع هذا ‪ ،‬اتهاماتی از جهت الحاد و اباحه بر این فرقه وارد وکرد‪‌،‬هاند وکپپه‬
‫‪‬شباهت دارد بدان چه درباره فرقه بابیه گفته شده است ‪ .‬در این باب رجپپوع‬
‫شود به وکتاب‪ Van vloten :‬ص ‪ . ۵۰‬همچنین خرم ‪ ،‬نام روستایی بپپوده‬
‫است نزدیک اردبیل و خرمپپی و خرمیپپه بپپدان جپپا منسپپوبند و ظپپاهر ًا ایپپن‬
‫احتمال وکه نسبت این طایفه به همین روستای خرم باشد از سایر احتمال ت‬
‫تتر باشد ‪.‬‬
‫درس ‪‌،‬‬
‫بانگ رستاخیز ‪۳۴۱ /‬‬

‫بود ‪ .‬این بآیین خرمی وکه ظاهر ًا بازمانده دین مزدک بپپود و هنپپوز در‬
‫گرگان و دیلمان و بآذربایجان و ارمنستان و همدان و دینپپور و ری و‬
‫اصپپفهان عپپده بسپپیاری از پیپپروان بآن وجپپود داشپپتند بپپا اندیشپپه‬
‫نزادگپپان و امی‪‌،‬رزادگپپان جهپپانجوی وکپپه خپپواب احیپپاء دولپپت‬
‫دهقا ‪‌،‬‬
‫یدیدند سازگار نبود ‪ .‬بدین جهپپت بپپود وکپپه اشپپراف و‬
‫ساسانیان را م ‪‌،‬‬
‫بزرگان ایرانی نیز در خفه وکردن و فرو نشاندن این نهضت با خلیفپپه‬
‫تازیان همداستان بودند چنان وکه برای مبپپارزه بپپا ایپپن خطپپر ‪ ،‬ایپپن‬
‫ایرانیان وکپپه خپپود از تازیپپان نفپپر ت شپپدید داشپپتند در دوسپپتی بپپا‬
‫دشمنان دیرین خویش نیز لحظ‪‌،‬های تردید نکردند ‪ .‬عبث نیست وکپپه‬
‫افشین شاهزاده اشروسنه فرمان خلیفه را در قهر و قمع خرم دینپپان‬
‫به جان پذیره بآمد و هم بدین جهت بود وکه از شاهزادگان طبرستان‬
‫جز مازیار وکسی به یاری بابک برنخاست و او نیز جپپز وعپپده و نویپپد‬
‫یاری دیگری از بابک نکرد ‪.‬‬

‫ تها بود وکه خرم دینان بر ضد تازیان برخاسته بودند اما قبل‬
‫مد ‪‌،‬‬
‫از ظهور بابک وکار خرم دینان هرگز وکاری دشوار و خطرنپپاک تلقپپی‬
‫نشده بود ‪ .‬خرم دینان ظاهر ًا باقی مانده پیروان مزدک بودنپپد وکپپه از‬
‫قهر و سخط نوشیروان جسته بودند و پرویز و جانشینانش نیز چنان‬
‫نهپپا‬
‫یهای خویش گردیده بودند وکه از قهر و قمپپع بآ ‪‌،‬‬
‫سرگرم گرفتار ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۳۴۲‬دو قرن سکو ت‬

‫غافل مانده بودند ‪.‬‬

‫در روزگار اسلم مقارن عهد مهدی خلیفپپه عباسپپی ‪ ،‬ایپپن خپپرم‬
‫دینان سر بربآوردند و مانند سایر فرق‪‌،‬ههپپا نی پز ‪ ،‬سپپعی وکردنپپد خپپون‬
‫ابومسلم را بهانه خویش نمایند ‪ .‬نوشت‪‌،‬هاند وکه »در ایام خلیفه مهپپدی‬
‫باطنیان گرگان وکه ایشان را سرخ علم خوانند با خرم دینپپان دسپپت‬
‫یکی وکردند و گفتند ابومسلم زنده است ما ملک بسپپتانیم و پسپپر او‬
‫ابوالغرا را مقدم خویش وکردند و تا ری بیامدند ‪ ،‬حلل و حرام را یکی‬
‫داشتند و زنان را مباح وکردند و مهدی نامه نبشت به اطراف به عمپپر‬
‫بن العل وکه والی طبرستان بود ]وکه[ دست یکپی وکنیپد و بپه حپرب‬
‫ایشان روید ‪ .‬برفتند و بآن جمپپع پراوکنپپده شپپدند و در بآن وقپپت وکپپه‬
‫هارون الرشید به خراسان بود بار دیگر خرم دینان خپپروج وکردنپپد از‬
‫ناحیت اصفهان… و مردم بسیاری از ری و همدان… بیرون بآمدند و با‬
‫این قوم پیوستند و عدد ایشان بیش از صد هزار بود ‪ .‬هارون عبدالله‬
‫بن مبارک را از خراسان با بیست هزار سوار به حرب ایشان فرسپپتاد‬
‫ایشان بترسیدند و هر گروه به جای خویش بپپاز شپپدند ‪.‬د «‪ ۱‬اگپپر ایپپن‬
‫روایت را وکه از سیاست نامه نقل شد بتوان قبول وکرد ‪ ،‬خپپرم دینپپان‬
‫قبل از ظهور جاودان و بابک نیز همواره در شه‪‌،‬رها و روستاها بآشکارا‬

‫سیاست نامه ص ‪ ۱۷۳‬چاپ خلخالی ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬

‫بانگ رستاخیز ‪۳۴۳ /‬‬

‫ینمود‪‌،‬هاند ‪.‬‬
‫یوکرد‪‌،‬هاند و بآیین خویش را ترویج م ‪‌،‬‬
‫شورش م ‪‌،‬‬

‫اختلف روایات‬
‫بآیین بآنان چه بوده است و تا چه اندازه با بآییپپن مپپزدک مربپپوط‬
‫بوده است ؟ منابع موجود درین بپپاب بپپه قپپدری اختلف دارنپپد وکپپه‬
‫نها جواب روشن برای این سؤال یافت ‪ .‬خاصه وکپپه‬
‫مشکل بتوان در بآ ‪‌،‬‬
‫نها بپپا تقالیپپد و تعصپپبا ت دینپپی و سیاسپپی بآمیختپپه اس پت ‪.‬‬
‫همه بآ ‪‌،‬‬
‫ینویسد وکه »از ریختن خون جز در هنگپپامی‬
‫نها م ‪‌،‬‬
‫مقدسی درباره بآ ‪‌،‬‬
‫یوکننپد ‪ .‬بپپه پپپاوکیزگی بسپپیار‬
‫وکه علم طغیان برافرازنپپد خپپودداری م ‪‌،‬‬
‫یبآمیزنپپد و اشپپتراک‬
‫مقیدند ‪ .‬با نرمی و نکووکاری با مردم دیگپپر در م ‪‌،‬‬
‫‪۱‬‬
‫یدانند ‪.‬د «‬
‫نها جایز م ‪‌،‬‬
‫زنان را با رضایت خود بآ ‪‌،‬‬

‫یگوید وکه مزدک به‬

‫یداند و م ‪‌،‬‬
‫ابن ندیم ‪ ،‬خرمیه را اتباع مزدک م ‪‌،‬‬
‫پیروان خود دستور داده بود وکه همیشه در جستجوی لذ ت باشند و‬
‫در خوردنی و نوشیدنی بر خود سختی روا ندارند ‪ ،‬دوستی و یاری را‬
‫پیشه سازند و با استبداد مبارزه نمایند ‪ .‬زنان و خانواد‪‌،‬هها را مشترک‬
‫نهپپا رفتپپار و وکپپردار پسپپندیده دارنپپد و در پپپی‬
‫بدانند ‪ .‬با این همه بآ ‪‌،‬‬

‫البدء و التاریخ ج ‪ ۴‬ص ‪. ۳۱–۳۰‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۳۴۴‬دو قرن سکو ت‬

‫یبآیند ‪ .‬و سپس دربپپاره بابپک گویپپد وکپپه از‬

‫وکشتن و بآزار وکسی بر نم ‪‌،‬‬
‫جنگ و غار ت و وکشتار را در میان بآنان رواج داد و پیش از بآن خپپرم‬
‫‪۱‬‬
‫دینان به این چیزها بآشنا نبودند ‪.‬‬

‫خواجه نظام الملک در سیاست نامه با لحن غرض بآلود وکسی وکه‬
‫ینویسپپد‪:‬‬
‫یها و خرم دینان را در یپپک شپپمار بآورد م ‪‌،‬‬
‫یخواهد باطن ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫»اما قاعده مذهب ایشان بآنست وکه رنج از تن خپپویش برداشپپت‪‌،‬هاند و‬
‫ترک شریعت بگفته چون نماز و روزه و حج و زوکا ت و حلل داشتن‬
‫خمپپر و مپپال و زن و مردمپپان ‪ ،‬و هپپر چپپه فریضپپه اسپپت از بآن دور‬
‫بود‪‌،‬هاند ‪.‬د «‪ ۲‬در باب سبب انتشار بآیین خرمی در بین مپپردم ایپپن بلد‬
‫ینویسد‪» :‬مردمان جوان و دهقانان و خداوندان نعمپپت وکپپه‬
‫بلعمی م ‪‌،‬‬
‫ایشان را از علم نصیب نبود و مسلمانی اندر دل ایشان تنپپگ بپپود و‬
‫شرایع اسلم و روزه و حج و قربان و غسپپل جنپپابت برایشپپان گپپران‬
‫بود… و از مناهی خدای عز و جل دست بازداشتن ‪ ،‬ایشپپان را خپپوش‬
‫یبآمد ‪ ،‬چون در مذهب بابک این همه بآسپپان یافتنپپد او را اجپپابت‬
‫نم ‪‌،‬‬
‫وکردند و تبع او بسیار شد ‪.‬د «‪ ۳‬ابن اثیر م ‪‌،‬‬
‫یگوید وکه‪» :‬ایشپپان از فپپروغ‬

‫الفهرست ص ‪. ۴۸۰–۴۷۹‬‬ ‫‪۱‬‬

‫سیاست نامه ص ‪. ۱۷۷‬‬ ‫‪۲‬‬
‫نسخه خطی بلعمی ‪.‬‬ ‫‪۳‬‬
‫بانگ رستاخیز ‪۳۴۵ /‬‬

‫مجوسند و مردانشان مادر و خواهر و دختر را بپپه نکپپاح خپپویش در‬

‫یگوینپپد و بپپه بآییپپن‬
‫یبآوردند و بآنان را به همین جهپپت خرمپپی م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫تناسخ معتقدند و گوینپپد وکپپه روح از حیپپوان بپپه غیپپر حیپپوان نقپل‬
‫یوکند ‪.‬د «‪ ۱‬اعتقاد به تناسخ چنان وکه از اوکثر منابع بر م ‪‌،‬‬
‫یبآید یکی از‬ ‫م ‪‌،‬‬
‫اروکان عقاید خرم دینان است ‪ .‬شگفت است وکه بیشتر فرق‪‌،‬ههایی وکپپه‬
‫بعد از اسلم بر ضد تازیان برخاست‪‌،‬هاند بپپه بآییپپن تناسپپخ معتقپپد یپپا‬
‫متمایل شد‪‌،‬هاند ‪ .‬سنباد و استادسیس و مقنع نیز بپپه تناسپپخ معتقپپد‬
‫بودنپپد ‪ .‬در واقپپع بآییپپن تناسپپخ دسپپتاویز تمپپام وکسپپانی بپپود وکپپه‬
‫یخواستند خود را جانشین قهرمانان گذشته قلمداد وکنند و یادگار‬
‫م ‪‌،‬‬
‫دیرین دلوران وکهن را زنده دارند ‪ .‬دوستان و پیروان ابومسلم به این‬
‫اندیشه وکپپه روح وی در مقنپپع حلپپول وکپپرده اسپپت گپپرد وی جمپپع‬
‫یشدند و یاران جاویدان بن سهل به گمان بآن وکه روان او ‪ ،‬در تپپن‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یورزیدند ‪.‬‬
‫بابک در بآمده است از یاری بابک دریغ نم ‪‌،‬‬

‫بآیا این عقیده تناسخ وسیل‪‌،‬های بوده است وکه نهضت بابک را نیز‬
‫مانند قیام مقنپع ‪ ،‬بپا خپپاطره ابومسپپلم مربپپوط وکننپپد ؟ دور نیسپت ‪.‬‬
‫یگوید‪» :‬ابتدای سخن ایشان بآن باشد وکپپه بپپر‬
‫خواجه نظام الملک م ‪‌،‬‬
‫وکشتن ابومسلم صاحب دولت دریپپغ خورنپپد و بپپر وکشپپنده او لعنپپت‬

‫وکامل ابن اثیر در حوادث سال ‪. ۲۰۱‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۳۴۶‬دو قرن سکو ت‬

‫وکنند و صلوا ت دهند بر مهدی فیروز و بر هارون پسر فاطمه دخپپتر‬

‫ابومسلم وکه او را وکودک دانا خوانند و به تازی الفتی العالمد «‪ . ۱‬بآن چه‬
‫یوکند روایتی است وکه دینوری‬
‫ارتباط این فرقه را با ابومسلم تأیید م ‪‌،‬‬
‫ینویسپپد‪» :‬مپپردم در نسپپب و‬
‫یوکند ‪ .‬وی م ‪‌،‬‬
‫در باب نسب بابک ذوکر م ‪‌،‬‬
‫یبآیپد بآنسپت‬
‫بآیین او اختلف وکردند بآن چه نزد ما درست به نظپر م ‪‌،‬‬
‫وکه او از فرزندان مطهر بن فاطمه بنت ابومسلم است و فاطمیه وکه از‬
‫فرق خرمیه هستند به همین فپاطمه دخپتر ابومسپلم منسپوبند نپه‬
‫‪۲‬‬
‫فاطمه دختر پیغمبر )صک ( ‪.‬‬

‫بابک‬
‫اما این بابک وکه بود ؟ بیشتر مطالبی وکه در منابع موجود دربپپاره‬
‫او بآورد‪‌،‬هاند غرض بآلود و افسپپانه بآمیپپز اسپت ‪ .‬ازیپپن رو بپپه دشپپواری‬
‫یتپپوان از ورای غبپپار افسپپان‪‌،‬هها سپپیمای واقعپپی او را دیپد ‪ .‬تاریپپخ‬
‫م ‪‌،‬‬
‫نویسان مسپپلمان وکوشپپید‪‌،‬هاند خپپاطره او را تیپپره و تبپپاه وکننپد ‪ ،‬و از‬
‫سیاست نامه ص ‪ ۱۷۷‬در باب جاویدان ابن سهل و اخبار او ‪ ،‬و همچنیپپن در‬ ‫‪۱‬‬
‫باب بابک خرم دین رجوع شود به وکتاب »بابپپک خپپرم دیپپند « بآقپپای سپپعید‬
‫نها را در بآن وکتاب جمع و نقل وکرد‪‌،‬هاند ‪.‬‬
‫نفیسی وکه تمام روایا ت مربوط به بآ ‪‌،‬‬
‫اخبار الطوال ص ‪. ۳۳۸‬‬ ‫‪۲‬‬
‫بانگ رستاخیز ‪۳۴۷ /‬‬

‫تعصب سعی وکرد‪‌،‬هانپپد سپپیمای او را زشپپت و ناپسپپند جلپپوه دهنپد ‪.‬‬

‫نهضت او ظاهر ًا در بین عپپامه طرفپپدارانی داشپپت امپپا مپپورد علقپپه‬
‫دهقانان و بزرگان نبود و چون وی درصدد احیاء عقاید مزدوکی بپپود‬
‫یتوانستند بآن را تحمل وکنند ‪.‬‬
‫ناچار مسلمانان نیز نم ‪‌،‬‬

‫یدهپپد‬
‫افسان‪‌،‬ههایی وکه در باب او جعل وکرد‪‌،‬هاند به خوبی نشان م ‪‌،‬‬
‫وکه با غرض و نیت خاصی سعی داشت‪‌،‬هاند نام بابک را بآلپپوده نماینپپد‬
‫تهای مهم تاریخ بابپپک و خپپرم دینپپان در ظلمپپت‬
‫بدین گونه قسم ‪‌،‬‬
‫ابهام فرو رفته است ‪ .‬معذالک از بآنچه بپاقی اسپت پپار‪‌،‬های نکت‪‌،‬ههپای‬
‫یبآید ‪.‬‬
‫جالب به دست م ‪‌،‬‬

‫درباره تبار و نژاد بابپپک اختلف اسپت ‪ .‬دینپپوری مؤلپپف »اخبپپار‬

‫یتوانپپد انسپپان را مطمئپپن وکنپپد او را از‬
‫ل م ‪‌،‬‬
‫الطوالد « با لحنی وکه وکام ً‬
‫یشپپمرد ‪ .‬معپپذالک مؤلپپف‬
‫فرزندان »مطهپپرد « دخپپتر زاده ابومسپپلم م ‪‌،‬‬
‫یگویپپد‬
‫الفهرست ‪ ،‬از قول وکسی وکه اخبار بابک را جمع بآورده است م ‪‌،‬‬
‫وکه »پپدرش مپردی روغپن فپروش از اهپل مپدائن بپود ‪ .‬بپه حپدود‬
‫بآذربایجان رفت و در قپپری‪‌،‬های بپپه نپپام بلل بآبپپاد از روسپپتای میمپپد‬
‫یگرفپپت و‬
‫یریخت و بر پشت م ‪‌،‬‬
‫مسکن گرفت ‪ .‬وی روغن در ظرفی م ‪‌،‬‬
‫یوکرد…د «‪ ۱‬نام این روغپپن فپپروش‬
‫در قری‪‌،‬ههای بآن روستا بآمد و شد م ‪‌،‬‬

‫الفهرست ص ‪. ۴۸۰‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۳۴۸‬دو قرن سکو ت‬

‫‪۱‬‬
‫در »الفهرستد « ذوکر نشده است اما سمعانی نام پدر بابک را مردا س‬
‫یوکنپپد‬
‫نوشته است ‪ .‬نکت‪‌،‬های وکه در روایت »الفهرستد « جلب تپپوجه م ‪‌،‬‬
‫اصراری است وکه برای رسوا وکردن بابک بپپه وکپپار برد‪‌،‬هان پد ‪ .‬پپپدر او را‬
‫»روغن فروشی از اهل مدائند « و مپپادرش را »زنپپی یپپک چشپپم وکپپه‬
‫مدتی با مرد روغن فروش به حرام گرد بآمده بودد « معرفپپی وکرد‪‌،‬هان پد ‪.‬‬
‫در این روایت بآثار غرض و وکینه راویان بآشکارست ‪.‬‬

‫روایات مجعول‬
‫تانگیز افسانه بآمیزی در بپپاب‬
‫در دنباله این روایت داستان شگف ‪‌،‬‬
‫ینویسپپند وکپپه‪» :‬گوینپپد روزی مپپادر بابپپک‬
‫وکودوکی بابک بآورد‪‌،‬هاند ‪ .‬م ‪‌،‬‬
‫یگشت بابک در بآن زمان گاوهای مپپردم‬
‫بیرون رفت و در پی پسر م ‪‌،‬‬
‫یبرد ‪ .‬مادر ‪ ،‬وی را در زیر درختی یافت وکه خفتپپه و‬
‫را به چراگاهی م ‪‌،‬‬

‫این نام وکه ظاهر ًا از دو جزء فارسی »مردد « و »ا سد « بآمده اسپت و بپه معنپی‬ ‫‪۱‬‬
‫یتوانسپپت‪‌،‬هاند‬
‫بترین نامی است وکه دشپپمنان بابپپک م ‪‌،‬‬
‫مردم خوار است مناس ‪‌،‬‬
‫برای پپپدر او بیابنپد ‪ .‬پپپدر ضپپحاک را نیپپز بعضپپی مپپردا س خواند‪‌،‬هانپد ‪ .‬رک‪:‬‬
‫‪ . ZDMG 4,423‬اشتقاق وکلمه مپپردا س را وکپپه در مجلپپه فپپوق ‪ ،‬ضپپمن‬
‫تحقیقا ت رو ت ‪ Roth‬نقل شده است نولپپدوکه پپپذیرفته اسپپت و مپپردا س را‬
‫یک اسم عربی دانسته است ‪ .‬رک‪ :‬حماسه ملی ایران ‪ ،‬ص ‪. ۳۳‬‬
‫بانگ رستاخیز ‪۳۴۹ /‬‬

‫یتراوید چپپون‬
‫برهنه بود و از بن هر مویی از سینه و سر وی خون م ‪‌،‬‬
‫بابک از خواب بر بآمد دیگر اثری از خپپون ندیپپد دانسپپت وکپپه دیپپری‬
‫نهایی‬
‫نخواهد بآمد وکه وکار پسر بال گیرد…د « این افسانه نیز وکه داستا ‪‌،‬‬
‫یبآورد ظپاهر ًا‬
‫از قبیل افسانه »دانیال و بخت النصپرد « را بپه خپاطر م ‪‌،‬‬
‫برای بآن ساخته شده است وکه بابک را مثل یک غول »مردم خپپوارد «‬
‫و »خون بآشپامد « معرفپی نماینپد ‪ .‬در روایپا ت دیگپر نیپز وکشپتارها و‬
‫خونری‪‌،‬زهایی را وکه شده است با اغراق و مبالغه بسیار نقل وکرد‪‌،‬هاند ‪.‬‬

‫یگوید‪» :‬در طی این بیست و دو سالی وکه قیام بابک‬

‫مسعودی م ‪‌،‬‬
‫به طول انجامید به وکمترین قول پانصد هپپزار تپپن از امپپرا و رؤسپپا و‬
‫سایر طبقا ت مردم به قتپل رسپیدد «‪ ۱‬در جوامپع الحکایپا ت از تاریپخ‬
‫مقدسی نقل شده است وکه »حساب وکردند وکشتگان او را ‪ ،‬هزار هزار‬
‫مسلمان وکشته بپپودد «‪ ۲‬نظپپام الملپپک م ‪‌،‬‬
‫ینویسپپد‪» :‬از جلدان او یپپک‬
‫جلد گرفتار بآمده بود ازو پرسیدند وکه تو چند وکس وکشت‪‌،‬های ؟ گفت‬
‫او را جلدان بسیار بود‪‌،‬هاند اما بآن چه من وکشت‪‌،‬هام سی و شش هپپزار‬
‫بهپپا‬
‫مسپپلمان اسپپت بیپپرون از جلدان دیگپپر و بآن چپپه در حر ‪‌،‬‬

‫التنبیه و الشراف ص ‪. ۳۰۵‬‬ ‫‪۱‬‬

‫نسخه خطی مجلس ‪.‬‬ ‫‪۲‬‬
 ‫‪ / ۳۵۰‬دو قرن سکو ت‬

‫وکشپت‪‌،‬هاندد «‪ ۱‬در اخبپاری وکپه راجپپع بپه بابپپک نوشپپت‪‌،‬هاند ایپن گپپونه‬
‫یدهپد‬
‫نها فراوانست؛ وکثر ت و وفور این گونه روایپپا ت نشپان م ‪‌،‬‬
‫داستا ‪‌،‬‬
‫وکه یاران خلیفه تا چه حد برای رسوا وکردن بابپپک و از میپپان بپپردن‬
‫حقایق احوال او سعی ورزید‪‌،‬هاند ‪ .‬پیداست وکه بآن چه از این منابع در‬
‫یبآید تا چه اندازه بآشفته و در هم خواهد بپپود ‪.‬‬
‫باب نهضت بابک بر م ‪‌،‬‬
‫بآنچه مسلم است این است وکه نهضت بابپپک در میپپان روسپپتاییان و‬
‫نهای عراق و بآذربایجان هواخواهان بسیار داشپپته‬
‫وکشاورزان وکوهستا ‪‌،‬‬
‫است ‪ .‬نیز این نهضت ظاهر ًا مدتی پیش از ظهور بابک به وجود بآمده‬
‫بود و پس از او چندین قرن دوام داشت ‪.‬‬

‫شها و‬
‫ تها شپپور ‪‌،‬‬
‫بابک فقط سرداری دلیر و هوشمند بود وکه مد ‪‌،‬‬
‫بهای مزدوکیان و خرمدنیان را رهبری وکرد ‪ .‬درین وکپپار نیپپز وی‬
‫بآشو ‪‌،‬‬
‫جانشین جاویدان بن شهرک بود وکه از رؤسپپای خرمیپپه بآذربایجپپان‬
‫ینویسپپند وکپپه پپپس از مپپرگ جاویپپدان زن او بپپا‬
‫یشد ‪ .‬م ‪‌،‬‬
‫محسوب م ‪‌،‬‬
‫خرمیان چنین گفت وکه »جاویدان بابک را خلیفه خود وکرده است و‬
‫اهل این نواحی را به پیروی او وصیت وکرده و روح جاویپپدان بپپه وی‬
‫تحویل وکرده است و شما را وعده داده است وکه بپپر دسپپت او فتپپح و‬
‫ظفر بیابید…د «‬

‫سیاست نامه ص ‪. ۱۷۷‬‬ ‫‪۱‬‬

‫بانگ رستاخیز ‪۳۵۱ /‬‬

‫قیا م بابک‬
‫بدین گونه بود وکه بابک در سال ‪ ۲۰۰‬هجری به نام بآییپپن خپرم‬
‫دینان و برای ادامه نهضپپت جاویپپدان مزدوکپپی برخاس پت ‪ .‬بپپه زودی‬
‫پیروان او بسیار شدند و عده زیپپادی از وکشپپاورزان و روسپپتاییان بپپه‬
‫یاری او برخاستند ‪.‬‬

‫یهپپای خپپود بپپود ‪.‬‬

‫لها مپپأمون خلیفپپه سپپرگرم گرفتار ‪‌،‬‬
‫درین سا ‪‌،‬‬
‫مسأله ولیت عهد علی بن موسی الرضا ‪ ،‬و توطئ‪‌،‬ههایی وکه ایرانیپپان و‬
‫مخصوص ًا بآل سهل بر ضد خلیفه تهیه وکرده بود او را مشپپغول وکپپرده‬
‫یوکپپرد‬
‫بود ‪ .‬نارضایی عباسیان بغداد وکپپه ناچپپار مپپأمون را سپپرگرم م ‪‌،‬‬
‫نهای‬
‫فرصت مناسبی برای بابک بپپود ‪ .‬بپپدین جهپپت او در وکوهسپپتا ‪‌،‬‬
‫بآذربایجان قدر ت و قوتی به دست بآورد حتی به قول بلعمپپی »چنپپد‬
‫وکر ت سپاه سلطان را هزیمت وکرده بود و مپپأوی گپپاه او در وکو‪‌،‬ههپپای‬
‫یهای سپپخت دشپپوار وکپپه سپپپاه بآن جپپا‬
‫ارمنیه و بآذربایجان بود ‪ .‬جا ‪‌،‬‬
‫نتوانستی رفتن وکه صد پیاده در گذری به ایسپپتاند اگپپر هپپزار سپپوار‬
‫بودی بازداشتندی و وکو‪‌،‬هها در بندها سخت بود اندر یکپپدیگر شپپده ‪،‬‬
‫در میان بآن وکو‪‌،‬هها حصاری وکرده بود وکه بآن را بذ )بدهک ( خواندندی و‬
‫او ایمن بآنجا در نشسته بود چون لشکر بیامدی گرداگپپرد بآن وکو‪‌،‬ههپپا‬
‫فرود بآمدندی و بدیشان راه نیافتندی و او بآنجا همی بود تپپا روزگپپار‬
 ‫‪ / ۳۵۲‬دو قرن سکو ت‬

‫بسیار بربآمپپدی؛ چپپون سپپپاه امپپن نیافتنپپدی یپپک شپپب شپپبیخون‬

‫وکردندی و سپاه اسلم را هزیمت وکردندی تا دیگر بپپاره سپپلطان بپپه‬
‫صد جهد لشکر دگر باره گپپرد وکپپردی و فرسپپتادی و بپپدین حیلپپت‬
‫‪۱‬‬
‫بیست سال بماند ‪.‬د «‬

‫درین بیست سال مپپأمون و معتصپپم بپپرای برانپپداختن او چپپاره‬

‫یهای بسیار وکردند ‪ .‬لشپکرهای بسپپیار بپرای دسپتگیر وکردنپش‬
‫جوی ‪‌،‬‬
‫فرستادند ‪ .‬اما گذشته از نارضایی مردم وکپه مایپل نبودنپپد بپار دیگپر‬
‫استیل عربان را تحمل وکننپپد تنگپپی را‪‌،‬ههپپا و سپپختی سپپرم‪‌،‬اهای بآن‬
‫یوکرد ‪.‬‬
‫حدود همواره سرداران مسلمان را با ناوکامی و شکست روبرو م ‪‌،‬‬
‫در سال ‪ ۲۲۰‬هجری معتصم خیدر بن وکاو س امیر زاده اشروسپپنه را‬
‫وکه به افشین معروف بود به جنگ بابک فرسپپتاد ‪ .‬ایپپن افشپپین یپپک‬
‫امیر زاده ایرانی نژاد بود وکه در بغداد بپپرای ایجپپاد دولپپتی ایرانپپی و‬
‫یوکرد ‪ .‬دوستان خلیفه نیپپز‬
‫برانداختن بنیاد خلفت تازیان توطئ‪‌،‬هها م ‪‌،‬‬
‫یوکردند ‪.‬‬
‫او را به هواداری عجم و به تمایل ت مجوسی متهم م ‪‌،‬‬

‫می گویند وکه او با مازیار و بابک دوستی داشته است و در نهپپان‬

‫یوکرده است ‪ .‬چنپپد‬
‫نها همکاری م ‪‌،‬‬
‫برای برانداختن خلفت بغداد با بآ ‪‌،‬‬
‫سال بعد وکه مازیار دستگیر شد وجود این نقشپپه را بآشپپکارا اعپپتراف‬

‫تاریخ بلعمی ‪ ،‬نسخه خطی ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬

‫بانگ رستاخیز ‪۳۵۳ /‬‬

‫وکرده بود و گفته بود وکه‪» :‬من و افشین خیدر بن وکاو س و بابک هپپر‬
‫سه از دیر باز عهد و پیمان وکرد‪‌،‬هایم و قرار داده بر بآن وکپپه دولپپت از‬
‫عرب باز ستانیم و ملپک و جهپان داری بپا خانپدان وکسپرویان نقپل‬
‫وکنیمد «‪ ۱‬معذالک وقتی از طرف خلیفه به او پیشنهاد شپپد وکپپه بپپرای‬
‫قهر و قمع بابک به بآذربایجان برود درین وکار تردید نکرد ‪.‬‬

‫افشین و مازیار‬
‫علتش بآشکار است ‪ .‬نهضت بابک اگر چه رنگ ایرانی داشپپت امپپا‬
‫بهای طلیی امیر زاده اشروسنه را‬
‫نهضتی نبود وکه هرگز بتواند خوا ‪‌،‬‬
‫تحقق بخشد ‪ .‬وکسانی از ایرانیان وکه برای بر انداختن دستگاه خلفت‬
‫یوکردند بآرزو داشتند وکه بپپا بپپر‬
‫با مازیار و شاید با افشین همکاری م ‪‌،‬‬
‫یخوانند احیاء وکننپپد‬
‫انداختن خلفا ظاهر ًا بآنچه را خود دین سپید م ‪‌،‬‬
‫و دولتی نظیر دولت ساسانی بر بآورند ‪ .‬امپپا نهضپپت بابپپک وکپپه بآییپپن‬
‫نها را و افشین و مازیار را نیپپز سپپودمند نبپپود ‪ .‬ایپپن‬
‫مزدک داشت بآ ‪‌،‬‬
‫شاهزادگان اشروسنه و طبرستان ظاهر ًا جز وصول به مقامپا ت عپالی‬
‫نهپپا‬
‫نهپپا بهپپان‪‌،‬های بپپود ‪ .‬بآ ‪‌،‬‬
‫هدف دیگر نداشتند ‪ .‬ایران و ایرانی برای بآ ‪‌،‬‬

‫تاریخ طبرستان ج ‪ ۱‬ص ‪. ۲۲۰‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۳۵۴‬دو قرن سکو ت‬

‫نها باز ستانده بود دوبپپاره‬

‫یوکردند امتیازا ت را وکه اسلم از بآ ‪‌،‬‬
‫سعی م ‪‌،‬‬
‫نها با دستگاه خلفت برای جمپپع‬
‫به دست بآورند ‪ .‬بنابر این مبارزه بآ ‪‌،‬‬
‫ثرو ت و وصول به حکومت بود ‪ .‬اما برای وصول بدین هدف وکسانی را‬
‫یدادند‬
‫نها از اسلم و عرب ناراضی بودند نوید رهایی م ‪‌،‬‬
‫وکه در بلد بآ ‪‌،‬‬
‫یخواندند ‪ .‬مازیار برای رسیدن به امار ت از وکشتن‬
‫و بر گرد خویش م ‪‌،‬‬
‫عموی خود وکه او نیز ایرانی بود و ناچار به اندازه خود او به مفاخر و‬
‫مآثر ایران علقه داشت خودداری نکرد ‪ .‬افشین بپپرای جلپپب عنپپایت‬
‫یهای ناروا برای دستگیر وکردن بابپپک دریپپغ‬
‫خلیفه تازه از چار‪‌،‬هجوی ‪‌،‬‬
‫نورزید همین افشین مازیار را به خروج و قیام بر ضد خلیفه تشویق‬
‫یوکرد به این امید وکپپه خلیفپپه او را بپپرای دسپپتگیر وکپپردن مازیپپار‬
‫م ‪‌،‬‬
‫بفرستد و حکومت خراسان و جبال را وکه در دست رقیبان او یعنپپی‬
‫نها بستاند و به وی سپرد ‪ .‬پیداست وکه درین‬
‫خاندان طاهر است از بآ ‪‌،‬‬
‫یتوانسپپتند فپپدای سپپود پرسپپتی‬
‫میان »امیر زادگاند « همه چیز را م ‪‌،‬‬
‫خویش وکنند ‪.‬‬

‫نهپپا بتواننپپد‬
‫لزم بود وکه قپدر ت خلفپپا عرضپپه زوال گپپردد تپا بآ ‪‌،‬‬
‫بآرزوهای خویش را تحقق بخشند ‪ .‬لزم بود وکه ستمدیدگان بپپر ضپپد‬
‫تازیان برخیزند تا قدر ت خلفا عرضه نابودی گردد ‪ .‬و نارضایی مپپردم‬
‫از رفتار تازیان و علقه بآنان به وکیش و بآییپپن دیریپپن خپپود همپپواره‬
‫بانگ رستاخیز ‪۳۵۵ /‬‬

‫یتوانست ایرانیان را گرد علم هر ایرانی وکه بر ضد دستگاه خلفپپت‬

‫م ‪‌،‬‬
‫یخاست جمع بآورد ‪ .‬پس ‪ ،‬البته بهترین بهان‪‌،‬های وکه ممکپپن بپپود‬
‫بر م ‪‌،‬‬
‫ستمدید‪‌،‬هگان نومید ایرانی را به یاری این سپپرداران برانگیپپزد احیپپاء‬
‫بآیین ملی بود ‪ .‬اما این خود بیش از یک بهانه نبپپود ‪ .‬سپپرداران غالب پ ًا‬
‫یدانستند‬
‫جز جمع ثرو ت وکه بآن را یگانه وسیله وصول به حکومت م ‪‌،‬‬
‫نهپپا ‪ ،‬بپپا بآن وکپپه‬
‫اندیشه دیگر نداشتند به همین جهت بود وکه بین بآ ‪‌،‬‬
‫یوکردنپد ‪ ،‬دوسپتی‬
‫ظاهر ًا همه برای »احیپاء عظمپت ایپراند « قیپام م ‪‌،‬‬
‫یبآمد ‪.‬‬
‫پایداری به وجود نم ‪‌،‬‬

‫می گویند سنباد چون در ری شکست خورد به طبرسپپتان پنپپاه‬

‫برد ‪ .‬اما اسپهبد طبرستان وکه نیز با تازیان دشمنی داشت در مپپال او‬
‫یدهد وکه احیپپاء عظمپپت‬
‫طمع وکرد و او را وکشت ‪ .‬این واقعه نشان م ‪‌،‬‬
‫دیرین گذشپپته ایپپران در واقپپع جپپز بهپپان‪‌،‬های بپرای فریپب و اغفپپال‬
‫ستمدیدگان ایرانی نبوده است ‪ .‬وکسانی وکه با ایپپن سپپخنان فریبنپپده‬
‫یبآورد‪‌،‬هاند جز رسیدن به ثرو ت و قدر ت‬
‫مردم را گرد خویش جمع م ‪‌،‬‬
‫اندیشه دیگر نداشت‪‌،‬هاند ‪.‬‬

‫ازین رو ‪ ،‬احیان ًا اگر لزم شده است ‪ ،‬عقیده و رأی خود را نیپپز در‬
‫یوکرد‪‌،‬هانپد ‪ .‬ایپپن نکتپه نشپپان‬
‫راه وصول به هپپدف خپپویش قربپانی م ‪‌،‬‬
‫یدهد وکپپه چگپپونه امیپپر زاده اشروسپپنه ‪ ،‬وکپپه در بغپپداد همپپواره از‬
‫م ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۳۵۶‬دو قرن سکو ت‬

‫یزد ‪ ،‬در بآذربایجان با چاره و حیلپپه بپپرای بپپر‬

‫حمایت ایرانیان لف م ‪‌،‬‬
‫یوکرد ‪ .‬اما عامل دیگپپری نیپپز در‬
‫انداختن و وکشتن ایرانیان وکوشش م ‪‌،‬‬
‫وکار بود وکه شاهزاده اشروسنه را برای بر انداختن »دشمند « با خلیفه‬
‫یوکرد ‪.‬‬
‫هم داستان م ‪‌،‬‬

‫تروکان بغداد‬
‫رقابت شدیدی وکه در دربار معتصم بین نژاد »ترکد « و »عپپربد «‬
‫و »ایرانید « پدید بآمده بپود سپرداران خلیفپه را سپخت بپه دشپمنی‬
‫یکدگر واداشته بود ‪ .‬دربپار معتصپپم وکپپانون توطئ‪‌،‬ههپا و دسیسپ‪‌،‬ههای‬
‫سرداران وی گشته بود ‪ .‬این اختلفا ت بین سپپرداران بپپرای معتصپپم‬
‫پناهگاه خوبی بود ‪ .‬از این رو خلیفه نیز گاه بآتپپش ایپپن اختلفپپا ت را‬
‫یزد ‪.‬‬
‫دامن م ‪‌،‬‬

‫از بآغاز دوره معتصم بغداد شاهد جنپب و جپپوش تروکپپان گشپپته‬
‫نها را در واقع بدین جهت به خدمت در بآورده بودنپپد وکپپه در‬
‫بود ‪ .‬ای ‪‌،‬‬
‫مقابل نیروی سپاهیان خراسان ‪ ،‬موازنه و تعادلی ایجاد وکنند ‪ .‬هزاران‬
‫یبآوردن پد ‪.‬‬
‫بنده مملوک در هر سال از بآن سوی جیحون بپپه بغپپداد م ‪‌،‬‬
‫یپروایی وکپپه داشپپتند در دسپپت خلیفپپه بپپه‬
‫این بندگان با تندی و ب ‪‌،‬‬
‫بانگ رستاخیز ‪۳۵۷ /‬‬

‫یافتادند بدین جهپپت غالبپ ًا مپپورد عنپپایت‬

‫مثابه »حرب‪‌،‬هاید « به وکار م ‪‌،‬‬
‫ییافتند ‪ .‬هر چند نفوذ تروکان‬
‫یشدند و به سرعت فرماندهی م ‪‌،‬‬
‫واقع م ‪‌،‬‬
‫ ستر‬
‫یشپپد عربپپان دلسپپر‪‌،‬دتر و مپپأیو ‪‌،‬‬
‫نتپپر م ‪‌،‬‬
‫در دسپپتگاه خلیفپپه افزو ‪‌،‬‬
‫یشدند ‪.‬‬
‫م ‪‌،‬‬

‫ایرانیان وکه نفوذ معنوی و فرهنگی داشتند ‪ ،‬در برابر تروکان هرگز‬
‫یوکردند ‪ .‬اما تازیان ‪ ،‬خواه ناخواه جای خود را به تروکان‬
‫جای خالی نم ‪‌،‬‬
‫دادند و از بآن پس به جپپای بآن وکپپه ماننپپد پیپپش از اروکپپان خلفپپت‬
‫باشند مایه تهدید بآن بودند ‪ ۱.‬تروکان معتصپپم وکپپه جام‪‌،‬ههپپای دیبپپا و‬
‫وکمرهای زرین داشتند به وسیله لبپپا س خپپویش از سپپایر سپپپاهیان‬

‫‪ –Muir. Caliphate P.518‬معتصم چپون بپه خلفپپت نشسپت بپه‬ ‫‪۱‬‬

‫عاملن خویش در شهر نامه نوشت وکه نام عربان را از دیوان عطایا بیفکننپپد‬
‫و عطایا را از ایشان باز دارند ‪ ،‬عربان ناراضی شدند و سخت به جنب و جوش‬
‫شهای ایشان به جایی نرسپپید ‪ .‬از بآن پپپس تازیپپان دیگپپر در‬
‫بآمدند اما وکوش ‪‌،‬‬
‫دولت خلفا چندان قدر ت و نفوذی نداشتند و به همین جهت از هیپپچ گپپونه‬
‫بهانه جوی و وکارشکنی و فتنه انگیزی دریغ نکردند پپپس از مپپرگ معتصپپم‬
‫واثق به خلفت رسید و ازو نیز بوی خیر نیامد از این رو وقتی دعبپپل شپپاعر‬
‫معروف عرب در ضمیره ‪ ،‬خبر مرگ معتصم و جلو س واثق را شپپنید در طپپی‬
‫این ابیا ت هر دو خلیفه را نکوهید‪:‬‬
‫الحمدللپه لصبر و ل جپلپد و ل عزاء اذا اهپل البل رقدوا‬
‫خلیفه ما ت لم یحزن له احد و بآخر جاء لم یفپرح به احپد‬
 ‫‪ / ۳۵۸‬دو قرن سکو ت‬

‫یشدند ‪ .‬رفتار ناهنجار و خشونت بآمیز بآنان نیز مردم بغداد‬

‫شناخته م ‪‌،‬‬
‫یتاختنپد و‬
‫یبآورد ‪ .‬در بازارها و وکوچ‪‌،‬ههای تنگ اسپب م ‪‌،‬‬
‫را به ستوه م ‪‌،‬‬
‫یدادند ‪.‬‬
‫وکودوکان و ضعیفان را بآزار م ‪‌،‬‬

‫یدهد وکپپه طپپرز‬

‫یشود نشان م ‪‌،‬‬
‫حکایتی وکه از تاریخ بغداد نقل م ‪‌،‬‬
‫رفتار بآنان با مردم چگونه بوده است‪» :‬گویند معتصم روزی از سرای‬
‫یگشت وکه به سرای خود رود ‪ ،‬در راه همه جا لشپپکریان‬
‫مأمون باز م ‪‌،‬‬
‫یگریسپت و‬
‫خیمه افراشته بودنپد ‪ ،‬معتصپم بپر زنپی گذشپت وکپه م ‪‌،‬‬
‫یگفت‪ :‬پسرم پسرم ! یکی از لشکریان وکودک را برده بپپود ‪ .‬معتصپپم‬
‫م ‪‌،‬‬
‫بآن مرد را فرا خواند و فرمود پسر زن را بدو باز دهپپد مپپرد ابپپا وکپپرد ‪.‬‬
‫معتصم او را پیش خواند و دستش به دست گرفت صدای اسپپتخوان‬
‫دستش شنیده شد و مرد بیفتاد پپپس بفرمپپود تپپا پسپپر را بپپه مپپادر‬
‫بازدهند ‪.‬د «‪ ۱‬این رفتار تروکان ‪ ،‬مردم بغپپداد را سپپخت بپه سپپتوه بآورده‬
‫بود ‪ .‬غالب ًا وقتی یکی از تروکان زن یا وکودوکی ‪ ،‬یپپا پیپپری یپپا وکپپوری را‬
‫‪۲‬‬
‫یوکردنپپد ‪.‬‬
‫یافتادنپپد و هلوکپپش م ‪‌،‬‬
‫یرسپپانید مپپردم در او م ‪‌،‬‬
‫گزنپپد م ‪‌،‬‬
‫سرانجام مردم از تروکان سخت به ستوه بآمدند ‪ .‬نزد معتصپپم رفتنپد و‬
‫گفتند اگر لشکر خود را از بغداد بیپپرون نپبری بپا تپو جنپگ وکنیپم‬

‫ج ‪ ۳‬ص ‪. ۳۴۶‬‬ ‫‪۱‬‬

‫مروج الذهب ج ص ‪. ۲۵۶‬‬ ‫‪۲‬‬
‫بانگ رستاخیز ‪۳۵۹ /‬‬

‫پرسید چگونه با من جنگ وکنید گفتند با تیپپر بآه سپپحرگاه معتصپپم‬

‫گفت مرا طاقت بآن نیست‪ ۱‬و همین مپپوجب شپپد وکپپه خلیفپپه شپپهر‬
‫سرمن رای را بنا وکند ‪.‬‬

‫رفتار افراد سپاه در بغداد چنین بود و از همین جا پیداست وکپپه‬

‫امیران ترک با نفوذ و قدرتی وکه در دستگاه خلفت داشت‪‌،‬هاند چگونه‬
‫کاندک به جایی رسیده بود‬
‫نها اند ‪‌،‬‬
‫یوکرد‪‌،‬هاند ‪ .‬وکار بآ ‪‌،‬‬
‫با مردم معامله م ‪‌،‬‬
‫یدیدند وکه »دست در چپپادر‬
‫نها را م ‪‌،‬‬
‫وکه گاه در روز روشن یکی از بآ ‪‌،‬‬
‫یوکرد و‬
‫یوکشید و این زن فریاد م ‪‌،‬‬
‫زن جوانی زده بود و او را به زور م ‪‌،‬‬
‫یگفت ای مسلمانان مرا فریاد رسید وکه من زنی اینکپپاره نیسپپتم ‪،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫دختر فلن وکسم و خانه بپپه فلن محلپپه دارم و همپپه وکپپس سپپتر و‬
‫یبرد تا بر من فساد وکند…‬
‫صلح مرا دانند و این ترک مرا به مکاره م ‪‌،‬‬
‫یرسپید وکپه ایپن امیپر‬
‫یگریست و هیچ وکس به فریاد بآن زن نم ‪‌،‬‬
‫و م ‪‌،‬‬
‫نوکش بود و پنج هزار سوار خیل داشت و هیچ وکپپس‬
‫محتشم و گرد ‪‌،‬‬
‫یتوانست وکردد «‪ ۲‬با این همپپه معتصپپم بپپه تروکپپان وکپپه‬
‫با او سخن نم ‪‌،‬‬
‫خویشان مادری او بودند بیش از اعراب و ایرانیپپان اعتمپپاد داشپپت و‬

‫سیوطی ‪ ،‬تاریخ الخلفا ص ‪. ۲۲۳‬‬ ‫‪۱‬‬

‫سیاست نامه ص ‪ ۴۲ – ۴۰‬نیپپز رک‪ :‬تجپپارب المپپم ج ‪ ۵‬ص ‪ ۱۹‬و تجپپارب‬ ‫‪۲‬‬
‫السلف ص ‪. ۱۹۴‬‬
 ‫‪ / ۳۶۰‬دو قرن سکو ت‬

‫حق با او بود ‪ .‬این معتصم خود معتقد بود وکه »خدمت را هیچ طایفه‬
‫به از ترک نیستد « و به همین جهت امیران ترک بیش از سایر امپپرا‬
‫مورد عنایت او بودند و ایپپن تپپوجه خلیفپپه بپپه تروکپپان بیپپن امیپپران‬
‫معتصم رقابت شدیدی پدید بآورده بود ‪.‬‬

‫رقابت امرا‬
‫امرا دیگر نیز وکوشیدند اراد ت خود را عرضه دارند تا مگر از ایپپن‬
‫گهپپایی هپپم وکپه در زمپپان‬
‫راه در دل خلیفپپه بیشپپتر راه یابنپد ‪ .‬جن ‪‌،‬‬
‫معتصم رخ داد به این امیران مجال داد وکه استعداد نظپپامی خپپود را‬
‫ابراز دارند ‪ .‬در طی بیست سالی وکه بابک قیام وکرده بود شش تپپن از‬
‫امیران بزرگ بغداد از او شکست یافته بودند به همین جهت دستگاه‬
‫یش پد ‪ .‬ازیپپن رو ‪،‬‬
‫خلفت از قلع و قمع خرمیان رفت‪‌،‬هرفتپپه مپپأیو س م ‪‌،‬‬
‫یوکپپرد ‪.‬‬
‫استیلی بر بآذربایجان برای فاتح بآن افتخار بزرگپپی وکسپپب م ‪‌،‬‬
‫ییافت بر همه امیران تفپپوق‬
‫وکسی وکه بر بابک و خرم دینان دست م ‪‌،‬‬
‫داشت ‪.‬‬

‫به این جهت بود وکه وقتی جنگ بابپپک را بپپه افشپپین پیشپپنهاد‬
‫وکردند در قبول بآن تردید نکرد ‪ .‬یک علت دیگر نیز در وکار بود ‪ ،‬و بآن‬
‫بانگ رستاخیز ‪۳۶۱ /‬‬

‫یپنداشت درین جنپپگ بپپه‬

‫طمع در غنایم و اموالی بود وکه افشین م ‪‌،‬‬
‫دست خواهد بآورد ‪ .‬زیرا این نکته را همواره باید به خاطر داشت وکپپه‬
‫در این ایام امرا نیز مانند افراد سپاه غالب ًا جز برای وکسب مال جنگ‬
‫یوکردند ‪.‬‬
‫نم ‪‌،‬‬

‫اینان جنگجویان مزدوری بودند وکه جلد ت و شجاعت خود را با‬

‫یوکردند ‪ .‬تیغ و بازوی خود را مثل بآزادگپپی و‬
‫عطایا و غنایم معامله م ‪‌،‬‬
‫یفروختند و برای به دسپپت بآوردن‬
‫خرد خویش به صاحبان قدر ت م ‪‌،‬‬
‫طل از ریختن خون هیچ وکس حتی خون خود دریغ نداشتند ‪ .‬غنایم‬
‫گها از بار و بنه دشمن و گاه از مپپردم زبپپون‬
‫و اموالی وکه در این جن ‪‌،‬‬
‫نهپپا عایپپدی‬
‫یوکردند ‪ ،‬برای بآ ‪‌،‬‬
‫یدست و پای شهرها و دها ت غار ت م ‪‌،‬‬
‫ب ‪‌،‬‬
‫سرشاری بپپود ازیپپن رو جنپپگ را همپپواره بپپا گشپپاده رویپپی پپپذیره‬
‫یشدند ‪ .‬برای افشین ‪ ،‬وکه مانند همه امپپرا مپپزدور خلیفپپه ‪ ،‬خپپود را‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یدانست هیپپچ‬
‫خدمتگزار مرگ و نیستی و پاسدار قدر ت و عظمت م ‪‌،‬‬
‫نتر و مطبو‪‌،‬عتر از قبول چنین مأموریتی نبود ‪.‬‬
‫بآسا ‪‌،‬‬

‫درین جنگ وی اموال و غنایم بسیاری وکه برای تحقپپق احلم او‬
‫یبآورد ‪ ،‬و نیز بر خپپواجه تاشپپان و رقیبپپان دیگپپر‬
‫لزم بود به دست م ‪‌،‬‬
‫خویش وکه در دستگاه خلفت قدر ت و نفوذی یافته بودنپپد تفپپوق و‬
‫ییافت اما برانداختن بابک وکار بآسانی نبود ‪ .‬در طپپی بیسپپت‬
‫تسلط م ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۳۶۲‬دو قرن سکو ت‬

‫سال قدر ت و نفوذ او ریش‪‌،‬ههای استوار گرفته بود ‪ .‬از این رو ‪ ،‬افشپپین‬
‫یدید ‪.‬‬
‫جز به وکار بردن خدعه و نیرنگ چار‪‌،‬های نم ‪‌،‬‬

‫درباره بابک و افشین‬

‫یگپپاه در نهپپان بپپه‬
‫یهایی وکه افشین ‪ ،‬گاه و ب ‪‌،‬‬
‫یها و دلنواز ‪‌،‬‬
‫دوست ‪‌،‬‬
‫یوکپپرد دام فریپپبی بپپرای خصپپم بپپود ‪ .‬بعپپدها ‪ ،‬پپپس از‬
‫جای بابپپک م ‪‌،‬‬
‫برانداختن وی وقتی افشین خود قربانی طمع و وکین‪‌،‬هورزی خلیفپپه و‬
‫تروکانش گردید سعی وکردند او را بپپه همکپپاری بابپپک متهپپم وکنن پد ‪.‬‬
‫گفتند وکه او در نهان با بابک و مازیار همدست و هم داسپپتان بپپوده‬
‫است اگر در این اتهام حقیقتی باشد شاید بتوان گفپپت وکپپه افشپپین‬
‫یداشپپته اسپپت تپپا بپپا‬
‫این هر دو تپپن را بپپه سروکشپپی و بآشپپوب وا م ‪‌،‬‬
‫نها برای خود افتخار و عظمپپتی وکسپپب وکنپپد و در هپپر‬
‫برانداختن بآ ‪‌،‬‬
‫عترین حرب‪‌،‬ههپای خپویش‬
‫حال ‪ ،‬افشین برای برانداختن بابک از قپاط ‪‌،‬‬
‫استفاده وکرد‪ :‬حربه دوستی ‪ .‬و بپپدین گپپونه او را فپپدای جپپا‪‌،‬هطلبی و‬
‫عورزی خویش وکرد ‪.‬‬
‫طم ‪‌،‬‬

‫وکوشش بابک در برابر افشین نخست با امید پیروزی مقرون بود ‪.‬‬
‫بابک در قلع‪‌،‬هها و حصارهای اسپتوار طپبیعی بپا دشپمنان بپه جپان‬
‫بانگ رستاخیز ‪۳۶۳ /‬‬

‫یوکوشید ‪.‬‬
‫م ‪‌،‬‬

‫‪1‬‬
‫بوزینطیه یا بیزانس‬
‫گذشته از بآن ‪ ،‬نه فقط در حوزه حکومت مسلمانی بلکه خپپارج از‬
‫یوکپپرد ‪ .‬پیپپروان او در‬
‫قلمرو اسلم نیز برای پیکار با خلیفه وکوشش م ‪‌،‬‬
‫بوزنطیه نیپپز امپپپراتور روم شپپرقی را بپپه جنپپگ بپپا خلیفپپه تشپپویق‬
‫یوکردند ‪.‬‬
‫م ‪‌،‬‬

‫خرمیه در شهرهای بوزنطیه پناهگاه مناسبی یافته بودن پد ‪ .‬زیپپرا‬

‫یوکوشپپیدند اتبپپاع بابپپک را تقپپویت‬
‫قیصران بوزنطیه ‪ ،‬بر رغم خلفا م ‪‌،‬‬
‫وکنند چندی پیش از این مأمون توانسپپته بپپود در بپپوزنطیه بآشپپوبی‬
‫پدید بآورد ‪ .‬او ‪ ،‬توما س نامی را وکه اهل صقلیه بود و در بآسیای صپپغیر‬
‫بر قیصر شوریده بود یاری وکرد و او بر ضد تئوفیل وکه قیصر بوزنطیه‬
‫بوزینطیه و بوزینطیا همان ‪ Byzantium‬است وکه به اصطلح رم شپپرقی‬ ‫‪۱‬‬
‫یگوینپپد‬
‫یها وکه ‪ Byzance‬م ‪‌،‬‬
‫باشد ‪ .‬این وکلمه را امروز به پیروی از فرانسو ‪‌،‬‬
‫ینویسند ‪ .‬در باب روابط اعراب با بوزینطیه رجوع شپپود بپپه وکتپپاب‬
‫بیزانس م ‪‌،‬‬
‫‪ Basiliev‬موسوم به‪ :‬بوزنطیه و اعراب ) ‪Byzance et les Arabes‬ک (‬
‫در دو جلد و مقاله وکانارد ‪ Canard‬تحت عنوان »روابط بوزنطیه و اعرابد «‬
‫در مجموعه مقالتی وکه جیور جیولوی دلویدا اهدا شده است )‪ ۲‬جلدک ( ‪.‬‬
 ‫‪ / ۳۶۴‬دو قرن سکو ت‬

‫بود تقویت نمود ‪.‬‬

‫قیصر نیز برای بآن وکه معامله به مثپپل وکپپرده باشپپد بلد خپپود را‬
‫یها وکرد ‪ .‬مأمون وکه در سپپال‬
‫نها را یار ‪‌،‬‬
‫یها قرار داد و بآ ‪‌،‬‬
‫پناهگاه خرم ‪‌،‬‬
‫‪ ۲۱۸‬هجری به قصد جنگ با روم بیرون بآمده بپپود در طرسپپو س در‬
‫گذشپپت و تحریکپپا ت و دسیسپ‪‌،‬ههایی وکپپه در مجپپاور ت ثغپپر روم در‬
‫جریان بود همچنان دوام یافت ‪.‬‬

‫مطابق قول طبری ‪ ،‬وقتی افشین وکار بر بابک تنگ گرفت و بابک‬
‫وکار خود سخت دید و بر هلک خویش یقین وکرد دانست وکه خود با‬
‫یبآید به پادشاه روم تئوفیل بن میخائیل نامه وکپپرد وکپپه‬
‫معتصم بر نم ‪‌،‬‬
‫ملک عرب همه دلورانپش را در جنپگ مپپن از دسپت داده اسپت و‬
‫اوکنون وکارش به جایی رسیده است وکه ناچار شده است خیاط خپپود‬
‫جعفر بن دینار و طباخ خود ایتاخ نام را بپپه جنپپگ مپپن فرسپپتد بپپر‬
‫درگاه او دیگر وکس نمانده است اوکنپپون تپپو نیپپز اگپپر خپپواهی بپپر او‬
‫تاختن توانی وکرد ‪.‬‬

‫قیصر با صد هپپزار و بپپه قپپولی هفتپپاد هپپزار وکپپس بآهنپپگ دیپپار‬

‫مسلمانان وکرد ‪ ،‬جماعتی از سرخ علمان نیز وکه سردارشان بارسپپیس‬
‫نام داشت و امپراتور روم بآن را جزو لشکریان خویش پذیرفته بپپود و‬
‫یداد با وی بودنپد ‪ .‬وقپتی بپه زبطپپره از بلد مپپرزی‬
‫اجرا و جامگی م ‪‌،‬‬
‫بانگ رستاخیز ‪۳۶۵ /‬‬

‫اسلم رسید بآن شهر را غار ت وکپپرد ‪ .‬مپردان بسپپیار وکشپت و زنپپان و‬
‫‪۱‬‬
‫وکودوکان بسیار اسیر وکرد و شهر را بآتش زد…‬

‫هنگامی وکه این حادثه رخ داد ‪ ،‬افشین بابک را گرفتپپه بپپود ‪ .‬امپپا‬
‫حتی پس از اسار ت و قتپپل بابپپک سپپرخ علمپپان و خپپرم دینپپان بپپه‬
‫نهپپا در قسپپطنطنیه و نپپزد امپپپراتوران‬
‫مسلمانان تسپپلیم نشپپدند ‪ .‬بآ ‪‌،‬‬
‫یدادند ‪.‬‬
‫بوزنطیه بر ضد خلیفه دسیس‪‌،‬هها و توطئ‪‌،‬هها ترتیب م ‪‌،‬‬

‫نکت‪‌،‬های وکه در این جا باید به یاد داشت قپپدر ت و نفپپوذی اسپپت‬

‫ایرانیان مهاجر در پایتخت امپراتوری بوزنطیه به دست بآورده بودنپد ‪.‬‬
‫یبآیپپد وکپپه در قسپپطنطنیه عپپد‪‌،‬های از‬
‫از گفته مورخپپان غربپپی بپپر م ‪‌،‬‬
‫یزیست‪‌،‬هاند ‪.‬‬
‫ایرانیان م ‪‌،‬‬

‫تئوفوبوس‬
‫نوشت‪‌،‬هاند وکه یک شاهزاده ایرانی از نژاد ساسانیان در حال فقر و‬
‫تبعید در قسطنطنیه وفا ت یپپافت و ازو پسپپری »تئوفوبپپو سد «‪ ۲‬نپپام ‪،‬‬
‫باقی ماند ‪ .‬در دوازده سالگی انتساب او به خانپپدان سپپلطنتی معلپپوم‬
‫طبری ‪ ،‬حوادث سنه ‪. ۲۲۳‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪. Theophobus‬‬ ‫‪۲‬‬
 ‫‪ / ۳۶۶‬دو قرن سکو ت‬

‫گردید ‪ .‬او بآیین عیسی گرفت و در بوزنطیه به خدمت نظپپام دربآم پد ‪.‬‬
‫استعداد او موجب سرعت ترقیش گشت ‪ .‬سرانجام خواهر قیصر را به‬
‫زنی گرفت و به فرماندهی سی هزار تن ایرانی مهپپاجری وکپپه ماننپپد‬
‫پدرش از مسلمانان گریخته بودنپپد منصپپوب گردیپپد‪ ۱‬پیداسپپت وکپپه‬
‫ایرانیان نزد قیصران بوزنطیه مورد توجه بود‪‌،‬هاند ‪ .‬در باب فرجام وکپپار‬
‫این شاهزاده ایرانی روایتی جالب نقل وکرد‪‌،‬هاند ‪ .‬نوشت‪‌،‬هاند وکه بآن سی‬
‫نهپپا بپپود تعصپپب قپپومی‬
‫هزار ایرانی وکپپه وی فرمانپپده و سپپروکرده بآ ‪‌،‬‬
‫داشتند سر به شپپورش بربآوردنپپد و تئوفوبپپو س را پیشپپوای خپپویش‬
‫نها را فرو نشپپاند و‬
‫خواندند تئوفیل با افواج رومی و یونانی شورش بآ ‪‌،‬‬
‫تئوفوبو س دستگیر شد ‪ .‬قیصر بوزنطیه در بستر مرگ بود ‪ .‬بفرمود تپپا‬
‫سر تئوفوبو س را ببرند و در تشتی نزد او برند چون چشمش به سپپر‬
‫بریده شاهزاده افتاد گفت‪ :‬تو دیگر تئوفوبو س نیستی و زودا وکه مپپن‬
‫نیز تئوفیل نخواهم بود ‪.‬‬

‫گهای بابک‬
‫جن ک‌‬
‫باری پیکار بابک با افشین در حصارهای محکم و طبیعی جبپپال‬

‫رک‪ :‬گیبون ‪ ،‬ج ‪. ۴‬‬ ‫‪۱‬‬

‫بانگ رستاخیز ‪۳۶۷ /‬‬

‫گها را مورخپپان‬
‫ تها به طول انجامید داستان بآن جن ‪‌،‬‬
‫بآذربایجان ‪ ،‬مد ‪‌،‬‬
‫به تفصیل نوشت‪‌،‬هاند ‪.‬‬

‫گها مد ت سه سال از ‪ ۲۲۰‬تا ‪ ۲۲۳‬هجری دوام داش پت ‪.‬‬

‫این جن ‪‌،‬‬
‫یبآید معتصم برای اتمام این مهپپم‬
‫چنان وکه از فحوا قول طبری بر م ‪‌،‬‬
‫افشین را اوکپپرام بسپپیار وکپپرده بپود ‪ .‬گذشپپته از ولیپت بآذربایجپپان و‬
‫ارمنسپپتان وکپپه بپپدو داده بپپود سپپپاه و خواسپپته و بآل ت جنپپگ و‬
‫چهارپایان بسیار با او فرسپپتاده بپپود ‪ .‬پیپپش از عزیمپپت افشپپین نیپپز‬
‫محمد بن یوسف مأمور شده بود به بآذربایجان برود و حصپپارهایی را‬
‫وکه بابک ویران وکرده بود از نو بسازد ‪.‬‬

‫محمد بن یوسف درین مأموریت با سپاه بابک در بآویخته بپپود و‬

‫عد‪‌،‬های از خرم دینان را وکشته بود و جمعی را اسیر وکپپرده بپپود ‪ .‬امپپا‬
‫وقتی افشین بپپه بآذربایجپپان رسپپید درصپپدد بربآمپپد وکپپه گذشپپته از‬
‫شمشیر برای برانداختن بابک از حیله و چاره نیز مدد گیرد ‪.‬‬

‫گهایی وکه افشین با بابک وکرد از بآغاز با خپدعه و‬

‫بدین گونه جن ‪‌،‬‬
‫نیرنگ همراه بود ‪ .‬افشین تازه به بآذربایجان رسیده بود وکه محمد بن‬
‫بعیث یک سردار دیگر خلیفه با بآن وکه با خرمیه پیمان صلح داشت ‪،‬‬
‫عهد خویش بشکست و با سپاه بابک به خیانت و خپپدعه دربآویخپت ‪.‬‬
‫گویند هنگامی وکه افشین به بآذربایجان بآمد ‪ .‬عصمت نپپام سپهسپپالر‬
 ‫‪ / ۳۶۸‬دو قرن سکو ت‬

‫بابک به در حصار شاهی وکه محمد بن بعیث وکونپپوال بآن بپپود فپپرود‬
‫بآمد ‪.‬‬

‫محمد بن بعیث برای لشکر او چنپپان وکپه عپپاد ت داشپت علپوفه‬

‫بفرستاد و چون شب دربآمد عصمت را با ده تن مهمپپان وکپرد ‪ .‬چپون‬
‫نهپپا را بکش پت ‪ .‬پپپس دسپپت‬
‫نها مست شدند محمد بپپن بعیپپث بآ ‪‌،‬‬
‫بآ ‪‌،‬‬
‫عصمت ببست و گفت سران سپپپاه خپپویش را یپپک یپپک بآواز ده تپپا‬
‫دربآیند وگرنه ترا بکشم ‪ .‬عصمت چنین وکپرد و یپک یپک سپرهنگان‬
‫نهپا را‬
‫یخوانپد و محمپد بپن بعیپث بآ ‪‌،‬‬
‫خویش را بپه درون حصپار م ‪‌،‬‬
‫‪۱‬‬
‫یوکشت ‪ ،‬بازماندگان سپاه چون این خبر بدانستند همه بگریختند‬
‫م ‪‌،‬‬
‫پس از بآن افشین بر همه را‪‌،‬هها دیپپده بانپپان گماشپپت و لشپپکرها بپپر‬
‫تنگناها از حصارها بداشت ‪.‬‬

‫جنگ و خدعه‬
‫اما بابک وکه در حصارهای محکپم ایمپن بپود هفپت مپاه سپر از‬
‫حصار بر نیاورد و با سپاه افشین مقابله نکرد ‪ .‬افشین دلتنگ و ملپپول‬
‫شد ‪ .‬درصدد چاره و حیله بربآمد ‪ .‬به معتصپپم نپپامه نوشپپته بپپود و ازو‬

‫طبری ‪ ،‬حوادث سنه ‪. ۲۲۰‬‬ ‫‪۱‬‬

‫بانگ رستاخیز ‪۳۶۹ /‬‬

‫خواسته و درم خواسته بود ‪ .‬معتصم صد شتر بار درم با سیصپپد غلم‬
‫ترک همراه »بغای وکبیرد « نزد وی فرستاد ‪ .‬چون بغا به جپپای وکپپه تپپا‬
‫اردوگاه افشین سه روز راه بود برسید افشین بدو نامه وکرد وکپپه یپپک‬
‫لهپپا فلن روز نپپزد‬
‫ماه همان جا درنپگ وکپن و بآوازه درانپپداز وکپپه ما ‪‌،‬‬
‫افشین برم ‪ ،‬تا چون جاسوسان بابک این خبر را بپپدو برسپپانند مگپپر‬
‫برای تاراج این مال بآهنگ تو وکنند و از حصار خپپویش بیپپرون بآی پد ‪.‬‬
‫چنین وکردند و روز معهود بابک با پنج هزار تن سوار بیرون بآمد ‪ .‬امپپا‬
‫مها را هم شبانه بپپه جپپای گذاشپپته بپپود و‬
‫بغا به دستور افشین دره ‪‌،‬‬
‫یبار همراه خود بآورده بود ‪ .‬حیل‪‌،‬های وکه افشین طپپرح وکپپرده‬
‫شتران ب ‪‌،‬‬
‫یبآن وکه گزند و بآسیب بزرگی بینپد مقپداری‬
‫بود در نگرفت و بابک ب ‪‌،‬‬
‫غنایم به چنگ بآورد و بجست… از بآن پس چندین جنگ بین سپپپاه‬
‫ییافتند ‪.‬‬
‫بابک و افشین در گرفت وکه هر وکدام نوبتی ظفر م ‪‌،‬‬

‫سپاهیان بابک وکه پناهگا‪‌،‬ههای استوار داشتند و از برف و سپپرما‬

‫یوکردند ‪ .‬اما یاران افشپپین وکپپه‬
‫یبردند دلیرانه مقاومت م ‪‌،‬‬
‫رنج بسیار م ‪‌،‬‬
‫به سرمای سخت و را‪‌،‬ههای دشوار عپپاد ت نداشپتند رفت‪‌،‬هرفتپه ملپول‬
‫یشدند ‪ .‬دو سال بدین گونه گذشت از سپاه افشین بسیاری هلک‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یانپپدازه‬
‫شپپدند ‪ .‬امپپا معتصپپم همپپواره سپپپاه تپپازه و عپپد ت و بآلپپت ب ‪‌،‬‬
‫یفرستاد ‪.‬‬
‫م ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۳۷۰‬دو قرن سکو ت‬

‫سرانجام افشین بآهنگ تسخیر حصار بابک وکپپرد ‪ .‬چپپون در یپپک‬

‫فرسنگی بآن حصار فرود بآمد بابک خروارها خوردنی و میوه از حصار‬
‫خود برای لشکران افشین فرستاد و گفت شما میهمان مایید ‪ .‬دریپپن‬
‫یبآید خوردنی نیافت‪‌،‬هاید ما را جز ایپپن‬
‫ده روز وکه به سوی حصار ما م ‪‌،‬‬
‫لها نگرفت و همچنان باز پس فرستاد‬
‫قدر چیزی نبود ‪ .‬افشین بآن نز ‪‌،‬‬
‫و به بابک پیغام داد وکه »ما را خوردنی به وکار نیست و دانپم وکپه تپو‬
‫این وکار بدان وکردی تا سپاهیان ما را شماره وکنی در این سپاه سپپی‬
‫هزار مرد جنگی است و با امیرالمؤمنین سیصد هزار مسپپلمانند وکپپه‬
‫همه با او یک دلند و تا یک تن از ایشپپان زند‪‌،‬هانپپد از جنپپگ تپپو بپاز‬
‫یگردند ‪ .‬اوکنون تو بهتر دانی خواهی به زنهار بآیی و خواهی جنگ‬
‫نم ‪‌،‬‬
‫وکنی ‪.‬د «‬

‫یخواسپپت بپپه زنهپپار خلیفپپه در بآیپپد جنپپگ را‬

‫بابک وکه لبد نم ‪‌،‬‬
‫برگزید ‪ ،‬پس درهای حصار محکم وکرد و در بآنجا بماند ‪ .‬افشین نیز بر‬
‫گرد حصار لشکرگاه ساخت و خندق وکند و همان جا نشست روزهپپا‬
‫ینمودند وکه از‬
‫یبآمد و چنین فرا م ‪‌،‬‬
‫از حصار بابک بانگ چنگ ورود م ‪‌،‬‬
‫بها گروهپی را همپواره بپه شپبیخون‬
‫سپاه دشمن پروا ندارند اما ش ‪‌،‬‬
‫ تها به طول انجامید‪ :‬سپاه افشین بپپا‬
‫یفرستادند ‪ .‬این حال نیز مد ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫گهپپای خپپونین و‬
‫تنگپپی علپپف و سپپختی وکپپار نیپپک ایسپپتادند جن ‪‌،‬‬
‫بانگ رستاخیز ‪۳۷۱ /‬‬

‫وکشتارهای سخت روی داد و بسیاری از سپاه بابک تلف شدند ‪.‬‬

‫سپپرانجام بابپپک در وکپپار فپپرو مان پد ‪ .‬از توقپپف در حصپپار وکپپاری‬

‫یرفت ‪ .‬بابک بپپر بآن‬
‫یگشود و لشکر افشین از گرد حصار دورتر نم ‪‌،‬‬
‫نم ‪‌،‬‬
‫شد وکه با افشین حیله سازد ‪ .‬بر بام حصار بربآمد و گفت‪ :‬منم بابپپک ‪،‬‬
‫کتر بآید تا با وی سخنی گویم ‪ .‬افشین به پپپای‬
‫افشین را گویید نزدی ‪‌،‬‬
‫دیوار بآمد ‪ .‬بابک زنهار خواست و گفت گروگان من پسر مهترم اسپپت‬
‫او را به نوا گیر و برای من زنهار خلیفه بستان ‪ .‬بریپپن قپپرار نهادنپپد و‬
‫لشکریان افشین حصارها رها وکردند و به جپپای خپپویش بپپاز بآمدنپپد‬
‫چون شب در رسید بابک وکسان خود را برگرفت و با پنجاه مرد وکپپه‬
‫با وی در حصار مانده بودند از حصار بیرون شد و به وکو‪‌،‬هها رفت و از‬
‫بآنجا به سوی ارمنستان گریخت ‪.‬‬

‫گرفتاری بابک‬
‫گویند چون بابک از حصار بجست لبپپا س مسپپافران و بازرگانپپان‬
‫پوشید و با وکسان خود در ارمنستان به جایی فرود بآم پد ‪ .‬از چوپپپانی‬
‫وکه در بآن حوالی بود گوسفندی بخرید ‪ .‬چوپان نزد سهل بن سپپنباط‬
‫امیر ارمنستان برفت و خپبر بپرد ‪ .‬دانسپتند وکپه بابپک بآمپده اسپت ‪.‬‬
 ‫‪ / ۳۷۲‬دو قرن سکو ت‬

‫افشین پیش از بآن به همه حکام و امیران بآذربایجان و اران و بیلقان‬

‫و ارمنستان نام‪‌،‬هها فرستاده بود و بآنان را بدان وا داشته بپپود وکپپه در‬
‫‪۱‬‬
‫فرو گرفتن بابک با او وکمک وکنند ‪.‬‬

‫سهل بن سنباط چون از بآمدن بابک به ارمنستان وقوف یافت بر‬

‫نشست و به دیدار او رفت و بابک را با لطف و اوکرام به سرای خویش‬
‫مهمان برد ‪ ،‬و در نهان به افشین نامه نوشت وکه بابک نزد من اسپپت ‪.‬‬
‫یها داد و بر بآن قرار نهادند وکپپه چپپون‬
‫افشین وی را امیدها و دلگرم ‪‌،‬‬
‫بابک با وی به قصپد شپکار بیپرون رود او را در جپایی وکپه از پیپش‬
‫معین وکرده بودند به وکسان افشین تسلیم وکند ‪.‬‬

‫چنین وکردند و چون بابک دریپپافت وکپپه سپپهل او را بپپه خیپپانت‬

‫یوکند بر بآشفت و به او گفت‪» :‬مرا به ایپپن جهپپودان‬
‫تسلیم دشمن م ‪‌،‬‬
‫یخواستی ترا بیپپش از بآن چپپه اینپپان‬
‫ارزان فروختی اگر مال و زر م ‪‌،‬‬
‫‪۲‬‬
‫یدادم ‪.‬د «‬
‫دادند م ‪‌،‬‬

‫بدین گونه افشین با غدر و حیله بابک را بگرفت و بند بپپر نهپپاد ‪.‬‬
‫نهپپا خپپود وکشپپته و پراوکنپپده‬
‫حصارهای سرخ علمان ویران شپپد و بآ ‪‌،‬‬
‫شها و مبارز‪‌،‬ههای بآنان بپه پایپان نرسپید و همچنپان‬
‫شدند اما وکوش ‪‌،‬‬

‫مروج الذهب ج ‪ ۲‬ص ‪. ۳۵۱‬‬ ‫‪۱‬‬

‫طبری ‪ ،‬حوادث سنه ‪. ۲۲۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫بانگ رستاخیز ‪۳۷۳ /‬‬

‫پس از بابک نیز دوام یافت ‪.‬‬

‫افشین بابک و وکسان او را برنشاند و بآهنگ سپپامرا وکپپرد ‪ .‬شپپادی‬

‫یانپپدازه بپپود ‪ .‬افشپپین را بسپپیار بنپپواخت و‬
‫خلیفه از ایپپن پیپپروزی ب ‪‌،‬‬
‫یاندازه وکرد ‪ .‬چون افشپین بابپک را بپه سپپامرا بآورد‬
‫تشریف و اوکرام ب ‪‌،‬‬
‫شبانگاه احمد بن ابی دواد وکپپه قاضپپی القضپپا ت بغپپداد و از مشپپاهیر‬
‫معتزله بود ناشنا س بدان جا رفت و بابک را بدید و با او سخن گفت ‪.‬‬
‫پیداست وکه هول و وحشت خلیفه نسبت به بابک تا چه حد بود وکپه‬
‫تا هنگام صبح طاقت نیاورد و او نیز متنکروار به سرای افشین رفپپت‬
‫و هم در شب بابک را بدید ‪.‬‬

‫لها او را‬
‫یتوانست باور وکند پهلوان دلیری وکه سا ‪‌،‬‬
‫گویی بغداد نم ‪‌،‬‬
‫یبرد… ‪.‬‬
‫یوکرد اوکنون در بآن جا به اسار ت به سر م ‪‌،‬‬
‫تهدید م ‪‌،‬‬

‫فرجا م بابک‬
‫دیگر روز معتصم بر نشست و مپپردم از دروازه عپپامه تپپا مطیپپره‬
‫یخواست تپپا مپپردم بابپپک را بپپه رسپپوایی و‬
‫صف وکشیدند ‪ .‬معتصم م ‪‌،‬‬
‫خواری ببینند ‪ .‬از وکسان خویش پرسید وکه او را بر چپه بایپپد نشپپاند ‪.‬‬
‫بتر از فیل نیست ‪ .‬بفرمود تا فیلی بیاوردنپپد و‬
‫گفتند هیچ چیز مناس ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۳۷۴‬دو قرن سکو ت‬

‫بابک را لبا س زیبا درپوشیدند و وکله سمور بر سر نهادنپپد و او را بپپا‬

‫انبپپوه مپپردم بپپر درگپپاه امیرالمپپؤمنین ‪ ،‬بپپه دارالعپپامه دربآوردنپپد ‪.‬‬
‫امیرالمؤمنین دژخیم خواست تا دست و پاهای او را ببرد ‪ .‬بفرمود تپپا‬
‫دژخیم او را وکه نودنود بود بخواندند و حاجب از باب العامه بربآمپپد و‬
‫نودنود را بخواند چون وی فراز بآمد امیرالمؤمنین فرمان داد تا هر دو‬
‫یپروایی دلیران‪‌،‬های وکه بابپپک‬
‫دست بابک را قطع وکند ‪ .‬خونسردی و ب ‪‌،‬‬
‫در مواجهه مرگ نشان داد شایسته قهرمانان بود ‪.‬‬

‫گویند چون بابک بر معتصم دربآمد برادرش هم بپپدان جپپا بپپود ‪.‬‬
‫وی را گفت‪» :‬ای بابک وکاری وکردی وکه وکس نکرد اوکنون صبری وکن‬
‫وکه دیگری نکرده باشدد «‪ ۱‬گفت خواهی دید وکه صبر چگونه وکنم ‪.‬‬

‫نوشت‪‌،‬هاند وکه »چون یک دستش را بریدند دست دیگر در خپپون‬

‫خود زد و در روی خود مالید و همه روی خود را از خون خود سرخ‬
‫وکرد معتصم گفت… این چه عمل است گفت دریپپن حکمپپتی اسپپت‬
‫شما هر دو دست و پای من بخواهید برید و گونه روی مردم از خون‬
‫سرخ باشد خون از روی برود زرد باشپد ‪ .‬مپن روی خپویش از خپون‬
‫خود سرخ وکردم تا چون خون از تنم بیرون شود نگویند وکپه رویپپش‬

‫شذرا ت الذهب ج ‪ ۲‬ص ‪. ۵۱‬‬ ‫‪۱‬‬

‫بانگ رستاخیز ‪۳۷۵ /‬‬

‫از بیم زرد شدد «‪ ۱‬باری بابک در دم مرگ نیز این همه شکنجه را بپپه‬
‫سردی تلقی وکرد و هیچ سخن نگفت و دم بر نیاورد ‪ .‬معتصم بفرمود‬
‫تا او را در جانب شرقی بغداد میان دو جسر بر دار وکردنپد ‪ .‬سپپرانجام‬
‫بابک چنین شد ‪ .‬اما افشین وکه بود و فرجام او چه شد ؟‬

‫افشین‬
‫افشین را وکوشید‪‌،‬هاند از قهرمانپپان ملپپی ایپپران وانمپپود وکننپد ‪ .‬از‬
‫کها و توطئ‪‌،‬ههایی وکه او بر ضد دستگاه خلفت در نهان انجپپام‬
‫تحری ‪‌،‬‬
‫یداد با اعجاب و تحسین یاد وکرد‪‌،‬هانپد ‪ .‬خیپپانت بآشپپکاری را وکپپه او‬
‫م ‪‌،‬‬
‫نسبت به بابپپک و مازیپپار وکپپرد از روی مصپپلحت دانسپپت‪‌،‬هاند ‪ .‬دریپپن‬
‫نکت‪‌،‬هها جای تردیدست ‪ .‬افشپپین چنپپان وکپپه از تاریپپخ زنپپدگی او بپپر‬
‫یبآید شاهزاد‪‌،‬های جهانجوی بود ‪ .‬جز جمع ثرو ت برای وکسب قدر ت‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یخواست تا به سلطنت خراسان برسپپد و بپپرای‬
‫اندیش‪‌،‬های نداشت ‪ .‬م ‪‌،‬‬
‫یوکوشپپید تپپا مپپال و‬
‫یوکرد ‪ .‬م ‪‌،‬‬
‫این وکار حتی پدر و برادر خود را فدا م ‪‌،‬‬
‫ثرو ت جمع وکند و برای این مقصود ‪ ،‬به لشپپکریان خپپود و حپپتی بپپه‬
‫یورزید ‪ .‬برای بآن وکه به بآرزوهای شپپیرین‬
‫دوستان خود نیز خیانت م ‪‌،‬‬

‫سیاست نامه ص ‪. ۱۷۶‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۳۷۶‬دو قرن سکو ت‬

‫یوکرد ‪ .‬عربپپان را‬

‫خویش برسد از فدا وکردن وجدان خود نیز دریغ نم ‪‌،‬‬
‫یداشت و هرگز در باطن وکیش و بآییپپن بآنپپان را نپپپذیرفته‬
‫دشمن م ‪‌،‬‬
‫بود اما حب جاه و عشق مپپال او را بپپه خپپدمتگزاری خلیفپپه عربپپان‬
‫یوکرد ‪ .‬به بآیین دیرین خود وفادار مانده بود اما برای جپپاه و‬
‫مجبور م ‪‌،‬‬
‫مال ناچار شد به نام مسلمانی هم وکیشان و هم نژادان خود را طعمه‬
‫یگفت بپپرای‬
‫یوکرد اما چنان وکه خود او م ‪‌،‬‬
‫تیغ وکند اعراب را تحقیر م ‪‌،‬‬
‫یداد حپپتی‬
‫خاطر عربان به هر وکاری وکه از بآن نفر ت داشت تن در م ‪‌،‬‬
‫یشد و نعلین‬
‫یخورد و بر شتر سوار م ‪‌،‬‬
‫نها روغن دنبه م ‪‌،‬‬
‫برای خاطر بآ ‪‌،‬‬
‫یپوشید… دشمنی او با بآل طاهر از بآن رو بود وکه به خراسان چشم‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یبرد ‪ .‬دوستی او با مازیپپار دسیس پ‪‌،‬های‬
‫داشت و بر امیران بآن رشک م ‪‌،‬‬
‫بر ضد بآل طاهر بود و سرانجام به خدعه؛ مازیار را نیپپز قربپپانی ایپپن‬
‫یوکپپرد‬
‫کها و توطئ‪‌،‬ههایی وکپپه بپپر ضپپد خلیفپپه م ‪‌،‬‬
‫دوستی وکرد ‪ .‬تحری ‪‌،‬‬
‫شها و‬
‫یخپپورد ‪ .‬در وکوش پ ‪‌،‬‬
‫بیشپپتر از سرچشپپمه بیپپم و طمپپع بآب م ‪‌،‬‬
‫مبارز‪‌،‬ههای خود هرگز به ایرانیان و بپپه وکیپپش و فرهنپپگ مجوسپپان‬
‫یاندیشید ‪ .‬از تأمل در تاریخ؛ مدارک و شواهد ارزند‪‌،‬های برای ایپپن‬
‫نم ‪‌،‬‬
‫یتوان یافت ‪.‬‬
‫دعوی م ‪‌،‬‬
‫بانگ رستاخیز ‪۳۷۷ /‬‬

‫اشروسنه‬
‫ولیت اشروسنه؛ وکه نیاوکان افشین در بآن حکومت را به میپپراث‬
‫داشتند در ماوراءالنهر بین سیحون و سمرقند واقع بود ‪ .‬از مشرق به‬
‫یشپد ‪ .‬در شپپمال بآن چپپاچ و‬
‫فرغانه و از مغرب به سمرقند محدود م ‪‌،‬‬
‫قسمتی از فرغانه و در جنوبش وکپپش و چغانیپپان قپپرار داشپت ‪ .‬ایپپن‬
‫سرزمین به واسطه وفور بآب و وجود معادن ‪ ،‬بآبادان و تپپوانگر بپپود ‪ ،‬و‬
‫گفت‪‌،‬هاند وکه در بآن ‪ ،‬چهار صد قلعه وجود داشت ‪ .‬یعقوبی نوشته است‬
‫وکه پس از فتپپح بلد شپپرق ‪ ،‬اعپپراب مضپپری و یمپپانی در تمپپام بلد‬
‫خراسان مسکن گرفته بودند جپپز در اشروسپپنه وکپپه در بآنجپپا مپپردم‬
‫یوکردنپد ‪ .‬بپپاری شپپهر بپپزرگ‬
‫اعپپراب را از مجپپاور ت خپویش منپپع م ‪‌،‬‬
‫یگفتنپپد و از جملپپه شپپهرهایش بنجیکپپت و‬
‫اشروسپپنه را بلسپپان م ‪‌،‬‬
‫ساماط و رامین و دارک و خرقپانه بپود ‪ ،‬فرمانروایپان بآن ولیپت وکپه‬
‫نها بود در شهر بنجیکت مقر داشپپتند ‪ .‬بآییپپن‬
‫افشین لقب عمومی بآ ‪‌،‬‬
‫‪۱‬‬
‫یها ظاهر ًا بر بآیین بودا بودنپپد‬
‫بآنان ظاهر ًا سمنی یا مانوی بود ‪ .‬سمن ‪‌،‬‬
‫یپرسپپتیدند و‬
‫یساختند م ‪‌،‬‬
‫ تهایی را وکه م ‪‌،‬‬
‫و مثل اعراب جاهلی صور ‪‌،‬‬
‫نها در عبپپاد ت‬
‫یوکردند ‪ .‬خردمندان بآ ‪‌،‬‬
‫در نماز روی به بتان خویش م ‪‌،‬‬
‫شهپپا و بتپپان را قبلپپه خپپویش‬
‫نگپپران بآفریپپدگار بودنپپد و ایپپن نق ‪‌،‬‬

‫التنبیه و الشراف ص ‪. ۱۳۸‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۳۷۸‬دو قرن سکو ت‬

‫یگرفتنپپد امپپا جپپاهلن بتپپان را در خپپدای بپپه بآفریپپدگار انبپپاز‬

‫م ‪‌،‬‬
‫‪۱‬‬
‫یپنداشتند پرستش بتان وسیله تقرب به خداست…‬
‫یشمردند و م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫بآیین مانی نیز در این حدود انتشار یافته بود اما به هر حپپال بعضپپی‬
‫یدهد وکه شاهزادگان را اشروسنه ‪ ،‬مثل برمکیپپان بلپپخ‬
‫قراین نشان م ‪‌،‬‬
‫بآیین بودا داشت‪‌،‬هاند ‪ .‬بتانی وکه در خانه افشپپین یافت‪‌،‬هانپپد تپپا انپداز‪‌،‬های‬
‫تپرستی داشپته اسپت و قرایپن‬
‫یوکند وکه وی بآیین ب ‪‌،‬‬
‫حکایت ازین م ‪‌،‬‬
‫نها اشپپاره خواهپپد‬
‫دیگری وکه در طی تاریخچه زندگی افشپپین بپپدا ‪‌،‬‬
‫یوکند ‪.‬‬
‫رفت نیز این دعوی را تأیید م ‪‌،‬‬

‫یامیپپه از‬
‫نها ‪ ،‬تپپا پایپپان دوره بن ‪‌،‬‬
‫باری اشروسنه ‪ ،‬سپپرزمین افشپپی ‪‌،‬‬
‫دستبرد تازیان و مسلمانان مصون مانده بود ‪ .‬بر طبپپق قپپول بلذری ‪،‬‬
‫در ایام مروان بن محمد بآخرین خلیفه اموی ‪ ،‬والی خراسان وکه نصپپر‬

‫نهپپا بپپه‬
‫مروج الذهب ج ‪ ۱‬ص ‪ . ۸۲‬سمنیه همپپان وکسپپانی هسپپتند وکپپه از بآ ‪‌،‬‬ ‫‪۱‬‬
‫نهپپا نپپوعی از‬
‫یوکنند و نپوعی بپپت پرسپتانند ‪ ،‬مپپذاهب بآ ‪‌،‬‬
‫شمنان نیز تعبیر م ‪‌،‬‬
‫مذاهب هنود بوده است و به قدم دهر و تناسخ قائل بود‪‌،‬هاند ‪ .‬در بین بعضپپی‬
‫طوایف و اقوام متوطن در تروکستان و چین نیز پیروان نپپوعی از ایپپن عقایپپد‬
‫زیاده بود‪‌،‬هاند ‪ .‬در باب عقاید این طایفه رک‪ :‬مفاتیح العلوم خپپوارزمی ص ‪۲۵‬‬
‫نهپپا رجپپوع شپپود بپپه مقپپاله‬
‫و الفهرسپپت و بپپرای شپپرحی از مناسپپک بآ ‪‌،‬‬
‫‪ Shamanism‬در وکتاب ‪. Forgotten Religions‬‬
‫بانگ رستاخیز ‪۳۷۹ /‬‬

‫‪۱‬‬
‫بن سیار نام داشت در اشروسنه غزا وکرد امپپا وکپپاری از پیپپش نپپبرد‬
‫خلفای بنی عبا س نیز تا زمان مأمون بر بآنجا دست نیافتند ‪.‬‬

‫چون مأمون به خلفت رسید در سند به غپپزا پرداخ پت ‪ .‬افشپپین‬

‫اشروسنه وکه وکاو س نام داشت نیز به فضپپل بپپه سپپهل ذوالریاسپپتین‬
‫وزیر و وکاتب مپپأمون نپپامه وکپپرد ‪ .‬و از وی صپپلح درخواسپپت و مپپالی‬
‫پذیرفت تا مسلمانان در بلد او غزا نکنند ‪ .‬این خپپواهش او پپپذیرفته‬
‫بآمد ‪ .‬اما چون مأمون خراسپپان را تپرک گفپت و بآهنپگ بغپداد وکپرد‬
‫وکاو س نیز از فرمان سر پیچید و مالی را وکه برای صلح پذیرفته بپپود‬
‫نپرداخت ‪.‬‬

‫یکی از نزدیکان وکاو س وکه گنجور و وزیر او نیز بپپود و طرادیپپس‬

‫نام داشت دختر خود را به فضل یکی از پسران وکاو س تزویپپج وکپپرده‬
‫بود و با نفوذ و حشمتی وکه نزد امیر اشروسنه داشت همواره فضل را‬
‫نزد وکاو س میستود و او را بر خیدر پسر دیگر وکاو س وکه بپپه افشپپین‬
‫یوکوشید وکه خیپپدر را بنکوهپپد و در‬
‫ینهاد و م ‪‌،‬‬
‫مشهور است برتری م ‪‌،‬‬
‫نظر پدر پست و ناچیز جلوه دهد ‪ .‬چندی بعد ‪ ،‬خیدر بن وکپپاو س وکپپه‬
‫از دورویی و بدسگالی طرادیس بربآشفته بود او را وکشت و نزد هاشم‬
‫بن محور الختلی گریخت و از او خواست تا نام‪‌،‬های به پدرش وکپپاو س‬

‫فتوح البلدان ص ‪. ۴۱۸‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۳۸۰‬دو قرن سکو ت‬

‫نویسد و خرسندی او را از وی درخواست وکنپد ‪ .‬وکپپاو س نیپپز پپپس از‬

‫وکشته شدن طرادیس زنی به نا‪‌،‬م ام جنید ) ؟ک ( را تزویج وکپپرده بپپود و‬
‫نزد یکی از دهگانان خود گریخته بود ‪.‬‬

‫چون خیدر بن وکاو س از بآشفتگی و نابسپپامانی وضپپع اشروسپپنه‬

‫بآگاه گشت درصدد بآن بربآمد وکه به حیله و خیانت حکپپومت بآنجپپا را‬
‫وکه گویا به فضل برادر دیگرش واگذار شده بود به دست بآورد ‪ .‬ازیپپن‬
‫رو اسلم اختیار وکرد و به بغداد رفت ‪ .‬در بآنجا ‪ ،‬به طمع حکومت خود‬
‫را تسلیم خیانت وکرد ‪ .‬وی در بغداد نزد مأمون رفت و او را به تسخیر‬
‫اشروسنه برانگیخت ‪ .‬بدین گونه سرزمین نیاوکان ‪ ،‬و حتی پدر و برادر‬
‫خود را به طمع حکومت و امار ت بپپه دشپپمنان فروخ پت ‪ .‬خیپپدر بپپه‬
‫مأمون نشان داد وکه فتح اشروسنه بآسان صور ت خواهد گرفپپت و بآن‬
‫چه را دیگران برای خلفه هولناک جلوه داده بودند او بآسپپان و خپپوار‬
‫کترین و وکوتا‪‌،‬هترین راه را وکه به اشروسپپنه‬
‫مایه فرا نمود ‪ .‬حتی نزدی ‪‌،‬‬
‫تهپپایی را وکپپه از بآن پپپس بپپه‬
‫یرسید به خلیفه نشپپان داد و جنای ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫خاطر جاه و مال مرتکب شد از خیانت به وطپپن و خانپپدان خپپویش‬
‫بآغاز وکرد ‪.‬‬

‫مأمون احمد بن ابی خالپد احپپوال را بپا سپپاهی گپران بپه غپزا‬
‫اشروسنه فرستاد ‪ .‬چون وکاو س از بآمدن سپاه عرب بآگاه گشت فضپپل‬
‫بانگ رستاخیز ‪۳۸۱ /‬‬

‫پسر خود را نپپزد تروکپپان فرسپپتاد و از بآنپپان بپپرای دفپپع عپپرب مپپدد‬
‫خواست ‪ .‬اما سردار عرب قبل از بآن وکه فضل با تروکانی وکه به یاری او‬
‫بآمده بودند فرا رسد بر دروازه اشروسنه فرود بآمد ‪.‬‬

‫وکپپاو س امیپپر اشروسپپنه گمپپان وکپپرده بپپود وکپپه چپپون عربپپان‬

‫یداننپپد‬
‫یگذشپپت نم ‪‌،‬‬
‫کترین و وکوتا‪‌،‬هترین راه را وکپپه از بیابپپان م ‪‌،‬‬
‫نزدی ‪‌،‬‬
‫نهپپا بپه اشروسپپنه‬
‫راهی دور و دراز پیش خواهند گرفت و رسیدن بآ ‪‌،‬‬
‫مدتی طول خواهد وکشید ‪ .‬امپپا عربپپان وکپپه راه نزدیپپک و وکوتپپاه را از‬
‫یپنداشت بپپر‬
‫خیدر بن وکاو س بآموخته بودند زودتر از بآنچه وکاو س م ‪‌،‬‬
‫نهپپا افتپپاد‬
‫سر او فرود بآمدند ‪ .‬وکاو س وکه بدین گونه ناگاه به دسپپت بآ ‪‌،‬‬
‫ناچار شد اسلم بپذیرد و به طاعت دربآید ‪ .‬فضل چون ازین خبر بآگاه‬
‫گشت تروکان را در بیابان یله وکرد و خود نزد پدر بآمد و بپپا او اسپپلم‬
‫پذیرفت و زنهار بستد ‪ ،‬تروکان نیز از تشنگی در بیابان هلک شدند…‬
‫ ‪.‬‬

‫در خدمت خلیفه‬

‫بآن گاه وکاو س به بغداد نزد مأمون رفت و اسلم خود اظهار وکرد ‪.‬‬
‫مأمون او را بر بلد خویش ملک گردانید بعد از او نیز پسرش خیپپدر‬
 ‫‪ / ۳۸۲‬دو قرن سکو ت‬

‫‪۱‬‬
‫را به جای او گماشت ‪.‬‬

‫بدین گونه افشین خیدر بن وکاو س وکه پدر و بپپرادر و زاد و بپپوم‬
‫خود را به عربان و دشمنان فروخته بود از بآن پپپس وکوشپپید وکپپه در‬
‫دستگاه خلفت نفوذ و قدرتی به دست بآورد ‪ .‬ایپپن نفپپوذ و قپپدر ت را‬
‫یخواست وکه از جانب خلیفپپه فرمپپانروایی خراسپپان و‬
‫نیز برای بآن م ‪‌،‬‬
‫ماوراءالنهر بدو سپرده شپپود ‪ .‬بپپرای ایپپن وکپپار لزم بپپود وکپپه از هیپپچ‬
‫خدمتی به دستگاه خلفت دریپپغ نکن پد ‪ .‬از ایپپن رو وکوشپپید وکپپه در‬
‫دشمنی ایرانیان با سرداران عرب و ترک رقابت ورزد ‪ .‬درین وکار نیپپز‬
‫تا اندازه زیادی وکامیاب گشت اما ایپپن وکامیپپابی بپپرای او بپپه قیمپپت‬
‫تهای گران تمام شد ‪.‬‬
‫خیان ‪‌،‬‬

‫افشین سعی وکرد خدمت به دستگاه خلفپت را وسپپیل‪‌،‬های بپرای‬

‫وکسب ثرو ت و قدر ت قرار دهپد ‪ .‬ازیپپن رو مثپپل سپپرداران اسپپلم در‬
‫‪۲‬‬
‫روکاب خلیفه به غزا پرداخت ‪ .‬چندی در مصر برای مپپأمون جنگیپپد‬
‫تها هپپدف او‬
‫تها عرضه وکرد در تمام این خدم ‪‌،‬‬
‫در غزا روم نیز خدم ‪‌،‬‬
‫بآن بود وکه مهر و علقه خلیفه را جلپپب وکنپپد و خپپود را از سپپرداران‬
‫یخواست با جلب عنایت‬
‫قتر و شایست‪‌،‬هتر معرفی نماید ‪ .‬م ‪‌،‬‬
‫دیگر او لی ‪‌،‬‬

‫بلذری ‪ ،‬فتوح البلدان ص ‪. ۴۱۹‬‬ ‫‪۱‬‬

‫تاریخ یعقوبی ج ‪ ۳‬ص ‪. ۱۹۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫بانگ رستاخیز ‪۳۸۳ /‬‬

‫خلیفه به بآرزوهای دیرین خویش وکه فرمانروایی خراسان بود برسپپد‬

‫اما طاهریان بر خراسان تسلط داشتند و اجرای این خیال را برای او‬
‫یوکردند… ‪.‬‬
‫مشکل م ‪‌،‬‬

‫اوضاع خراسان‬
‫خراسان و سیستان در دست طاهریان بود ‪ .‬ایپن خانپدان ایرانپی‬
‫نیز برای مال و جاه به خدمت خلفا پیوسته بودند ‪ .‬بپپا ایپپن حپپال بپپا‬
‫یوکوشپپیدند خراسپپانیان را بپپه خپپود‬
‫تفاخر به نژاد ایرانپپی خپپویش م ‪‌،‬‬
‫نهپپا‬
‫علق‪‌،‬همند وکنند ‪ .‬داعیه اسپپتقلل داشپپتند ‪ ،‬امپپا اسپپتقللی وکپپه بآ ‪‌،‬‬
‫یخواستند حکپپومت‬
‫یخواستند استقلل حکومت خانوادگی بود ‪ .‬م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫نها موروثی باشد و برای این وکار از هیچ گپپونه‬
‫خراسان در خاندان بآ ‪‌،‬‬
‫یوکردنپد ‪ .‬هپپم بپپه نپپژاد ایرانپپی خپپویش مباهپپا ت‬
‫اقپپدام مضپپایقه نم ‪‌،‬‬
‫یاعتنا بودند هم خپپود را‬
‫یوکردند و هم به تمدن و فرهنگ ایرانی ب ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫تهای ایرانی در صورتی وکه قپپدر ت و‬
‫یدانستند و هم با نهض ‪‌،‬‬
‫ایرانی م ‪‌،‬‬
‫یورزیدند ‪.‬‬
‫یوکرد مخالفت م ‪‌،‬‬
‫نها را تهدید م ‪‌،‬‬
‫استقلل بآ ‪‌،‬‬

‫ تها با خوارج مجبور به جنپپگ شپپدند ‪.‬‬

‫طاهریان در سیستان مد ‪‌،‬‬
‫نها گرفتار فتنه خوارج بود ‪.‬‬
‫لها در روزگار حکومت بآ ‪‌،‬‬
‫خراسان نیز سا ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۳۸۴‬دو قرن سکو ت‬

‫ تها بود وکه در سیستان و خراسان قیام وکپپرده بودنپپد امپپا‬

‫خوارج مد ‪‌،‬‬
‫یانگیخپت ‪ .‬مقپارن‬
‫ظلم و فشار عمال طاهریان بآنپان را بیشپپتر بپر م ‪‌،‬‬
‫ظهور بابک ‪ ،‬عبدالله طاهر وکه از طرف مپپأمون حکپپومت خراسپپان را‬
‫یفرسپپتاد ‪.‬‬
‫داشت در دینور بود ‪ ،‬و لشکرها به حرب بابک خرم دین م ‪‌،‬‬
‫محمد بن حمید طاهری وکه از جانب عبدالله در نیشابور بود »بسیار‬
‫مها وکپپرد و از راه شپپارع بعضپپی بگرفپپت و انپپدر سپپرای خپپویش‬
‫ست ‪‌،‬‬
‫مها مپپوجب شپپد وکپپه خپپوارج در یکپپی از دی‪‌،‬ههپپای‬
‫دربآوردد « این ست ‪‌،‬‬
‫نیشپپابور تپپاختن وکردنپپد و مپپردم بسپپیار بکشپپتند ‪ .‬عبپپدالله طپپاهر‬
‫»خراسان را از خوارج پاک وکرد و بسیاری از ایشان بکشتد «‪ ۱‬اما این‬
‫یها خراسان و سیستان را ویران و تبپپاه وکپپرده‬
‫یها و بآدمکش ‪‌،‬‬
‫خونریز ‪‌،‬‬
‫بود ‪.‬‬

‫یوکردند‪ ۲‬عمال طاهریان‬

‫هر روز در گوش‪‌،‬های ستمدیدگان قیام م ‪‌،‬‬
‫یدادنپپد و‬
‫نها گاه شد ت عمل به خرج م ‪‌،‬‬
‫نیز برای تنبیه و سروکوبی بآ ‪‌،‬‬
‫یوکردند ‪ .‬قحط و مرگ سختی نیز وکپپه در‬
‫بر مردم زشتی و ناروایی م ‪‌،‬‬
‫سال ‪ ۲۲۰‬هجری بر اثر خشک شدن رود هیرمند بست و سیسپپتان‬
‫یها گشته بپپود ‪ .‬رفتپپار‬
‫را به بآتش وکشیده بود ‪ ،‬موجب افزایش نارضای ‪‌،‬‬

‫گردیزی ص ‪. ۲‬‬ ‫‪۱‬‬

‫تاریخ سیستان ص ‪. ۱۸۹ – ۱۸۵‬‬ ‫‪۲‬‬
‫بانگ رستاخیز ‪۳۸۵ /‬‬

‫ تانگیپپز بپپود‬
‫وکارداران طاهریان با مردم خراسان چنان ظالمانه و نفر ‪‌،‬‬
‫نها طپپی نپپام‪‌،‬های بنویسپپد وکپپه‬
‫وکه امیر خراسان ناچار شد به همه بآ ‪‌،‬‬
‫»حجت بر گرفتم شما را از خواب بیدار شپپوید و از خیرگپپی بیپپرون‬
‫بآیید و صلح خویش بجوییپپد و بپپا برزگپپران ولیپپت مپپدارا وکنیپپد و‬
‫وکشاورزی وکه ضعیف گردد او را قو ت دهید و بپپه جپپای خپپویش بپپاز‬
‫تهای ایشان طعام وکرده اسپپت‬
‫بآرید وکه خدای عز و جل ما را از دس ‪‌،‬‬
‫نهای ایشان سلم وکرده است و بیداد وکردن بر ایشپان حپرام‬
‫و از زبا ‪‌،‬‬
‫‪۱‬‬
‫وکرده است ‪.‬د «‬

‫یدهپد وکپه عمپپال طاهریپان چگپپونه مپپردم را‬

‫این نامه نشپان م ‪‌،‬‬
‫یدوشید‪‌،‬هاند ‪ .‬مردم ستمدیده نیز وکپپه دسپپتخوش اغپپراض و اهپپواء‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یشپپد‪‌،‬هاند جپپز سروکشپپی و شورشپگری چپپار‪‌،‬های‬
‫سپپتمکاران واقپع م ‪‌،‬‬
‫شها در‬
‫یدانست‪‌،‬هاند ‪ .‬امرا و حکام هم برای فرو نشاندن ایپپن شپپور ‪‌،‬‬
‫نم ‪‌،‬‬
‫عترین حربپپه بپپه‬
‫عین شد ت عمل وحشیان‪‌،‬های وکه غالب ًا به عنوان قاط ‪‌،‬‬
‫یبرد‪‌،‬هاند ‪ ،‬به طور موقت چندی از وکارداران خویش حجپپت بپپر‬
‫وکار م ‪‌،‬‬
‫یگرفت‪‌،‬هاند وکه به قول عبپپدالله طپاهر »از خپواب بیپدار شپوند و از‬
‫م ‪‌،‬‬
‫خیرگی بیرون بآیندد « اما این وکپپارداران و عپپاملن طمپپاع و سپپتمکار‬
‫یتوانستند از عواید سرشاری وکه بهر‪‌،‬های از بآن را نیز به امیر‬
‫هرگز نم ‪‌،‬‬

‫گردیزی ص ‪. ۴‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۳۸۶‬دو قرن سکو ت‬

‫یدادند دست بشویند ‪.‬‬

‫خراسان م ‪‌،‬‬

‫با این همه پریشانی و بآشفتگی ‪ ،‬خراسان برای خاندان طاهریپپان‬

‫پایگاه حکومت مقتدر و منبع عواید سرشپپار بپپود از ایپپن رو افشپپین‬
‫یپنداشپت وکپه بپا امپار ت‬
‫چشم طمع به بآن دوخته بپود ‪ .‬شپاید او م ‪‌،‬‬
‫خراسان حکومت وسیع و مقتپدری در زادبپوم خپویش پدیپد توانپد‬
‫بآورد ‪ .‬از ایپپن جهپت بپرای وصپپول بپدان مقصپود از هیپچ وکوششپی‬
‫فروگذار ننمود ‪.‬‬

‫رقابت طاهریان‬
‫هنگامی وکه او در بآذربایجپپان بپپه جنپپگ بابپپک اشپپتغال داشپپت‬
‫حادث‪‌،‬های رخ داد وکه رقپابت پنهپانی افشپین و عبپدالله طپاهر را بپه‬
‫ینویسند افشین غنایم و هپپدایایی را‬
‫دشمنی بآشکاری تبدیل وکرد ‪ .‬م ‪‌،‬‬
‫یبآورد بپپه اشروسپپنه‬
‫وکپپه در بآذربایجپپان و ارمنسپپتان بپپه دسپپت م ‪‌،‬‬
‫یفرستاد ‪ .‬این هدایا ناچپپار از خراسپپان ‪ ،‬قلمپپرو حکپپومت عبپپدالله ‪،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یگشت ‪ .‬عبدالله طپپاهر ایپپن‬
‫یگذشت و امیر خراسان از بآن واقف م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫خبر را به معتصپپم فرسپپتاد ‪ ،‬معتصپپم فرمپپود تپپا عبپپدالله صپپورتی از‬
‫یفرستد به دست بآورد ‪.‬‬
‫هدایایی وکه افشین به اشروسنه م ‪‌،‬‬
‫بانگ رستاخیز ‪۳۸۷ /‬‬

‫افشین هر چه مال و خواسته در بآذربایجان و ارمنستان به دست‬

‫ینهاد و به وسیله وکسپپان و یپپاران‬
‫نها و دستارها م ‪‌،‬‬
‫یبآورد در همیا ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یفرستاد ‪ .‬هر وکپپدام از گماشپپتگان او‬
‫خویش به زاد بوم پدران خود م ‪‌،‬‬
‫نهای بآوکنپپده از زر و سپپیم فراخپپور طپپاقت خپپویش بپپر میپپان‬
‫همیا ‪‌،‬‬
‫یبردنپد ‪ .‬وقپتی وکپه ایپپن‬
‫یبستند و از راه خراسان بپپه اشروسپپنه م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یگذشپپت‬
‫نهای طل و جواهر ‪ ،‬به قصد اشروسپپنه از نیشپپابور م ‪‌،‬‬
‫وکاروا ‪‌،‬‬
‫لهپپا وکپپه در‬
‫عبدالله طاهر بفرمود تپپا وکاروانیپپان را بگرفتنپپد و بآن ما ‪‌،‬‬
‫نها پرسپپید وکپپه‬
‫نها بستدند ‪ .‬پس ‪ ،‬از بآ ‪‌،‬‬
‫نها بر میانشان بود از بآ ‪‌،‬‬
‫همیا ‪‌،‬‬
‫لهپپا و هپپدی‪‌،‬هها از بآن‬
‫لها را از وکجا بآورد‪‌،‬هاید ؟ گفتنپپد ایپپن ما ‪‌،‬‬
‫این ما ‪‌،‬‬
‫یگوییپپد اگپپر افشپپین‬
‫افشپپین اسپت ‪ .‬عبپپدالله طپپاهر گفپپت دروغ م ‪‌،‬‬
‫ینوشپت تپپا‬
‫یخواست چندین مپال بپه جپپایی فرسپتد؛ بپه مپپن م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫بدرق‪‌،‬های همراه بآن وکنم ‪ ،‬شما دزدانید و این مال هنگفپپت بپپه دزدی‬
‫فراز بآورد‪‌،‬هاید ‪.‬‬

‫بدین گونه عبدالله مال و خواسته افشین را از وکسان او بسپپتد و‬

‫به لشکریان خویش داد ‪ .‬سپس به افشین نامه نوشت وکپپه ایپپن قپپوم‬
‫یگویند و من نه پندارم وکه تو چنپپدین مپپال بپپه اشروسپپنه‬
‫چنین م ‪‌،‬‬
‫فرستی و مرا بآگاه نسازی تا نگهبانان به بدرقه همراه بآن وکنم ‪ .‬اینپپک‬
‫من بآن مال به سپاه خویش تفرقپه وکپپردم اگپپر از بآن تپو نیسپت بپه‬
 ‫‪ / ۳۸۸‬دو قرن سکو ت‬

‫لشکریان و بندگان خلیفه سزاست و اگر از بآن تست چون مالی وکپپه‬
‫باید به لشکر داده شود برسد عوض خواهم داد ‪.‬‬

‫یتر‬
‫این واقعه وکدورتی را وکه بین افشین و عبدالله طاهر بود قپپو ‪‌،‬‬
‫وکرد و این دو رقیب قوی برای از میان بردن یکپدیگر بپپه وکوشپپش و‬
‫ستیزه برخاستند ‪ .‬گرفتاری بابک به دست افشین ‪ ،‬مپپوجب شپپد وکپپه‬
‫خلیفه نسبت به افشین مهر و عنایت خاصپی ابپراز دارد ‪ .‬چنپان وکپه‬
‫وکسان و نزدیکان خود را از سامرا به پیشباز او فرستاد و او را بسپپیار‬
‫بنواخت و تشریف و اوکرام بسیار فرمود ‪ .‬گویند تاج زرینپپی بآوکنپپده از‬
‫زمرد سبز و یاقو ت سرخ با دو وکمربند گران بهپپا بپپدو هپپدیه وکپپرد و‬
‫فرمود تا اترجه دختر اشنا س سردار بزرگ ترک را با پسر افشین وکه‬
‫حسن نام داشت عقد ازدواج بندند و در مراسم عروسی تکلف بسیار‬
‫وکردند و افشپین را شپپاعران بسپیار سپپتودند‪ ۱‬ایپپن مپایه مهربپپانی و‬
‫دوستی خلیفه ‪ ،‬رشک و وکینه طاهریان و سایر رقیبان را وکه در دربار‬
‫یانگیخت ‪.‬‬
‫خلفت نفوذ داشتند طبع ًا بر م ‪‌،‬‬

‫مروج ‪ ،‬ج ‪ ۲‬ص ‪. ۳۵۳‬‬ ‫‪۱‬‬

‫بانگ رستاخیز ‪۳۸۹ /‬‬

‫بدگمانی خلیفه‬
‫ازین رو ‪ ،‬برای بآن وکه خلیفه را بدو بدگمان وکنند بپپر وی تهمپپت‬
‫یوکن پد ‪.‬‬
‫نهادند وکه با بابک در نهان سپپازگاری دارد و از او حمپپایت م ‪‌،‬‬
‫معتصم وکه در حق افشین بدگمان شده بود خواست تا او را بیازماید‬
‫یبینپپی ؟ مصپپلحت بینپپی وکپپه او را‬
‫»گفت در باب بابک چه صواب م ‪‌،‬‬
‫بگذاریم چه او مرد جلدسپپت و قپپوی داهپپی و در وکارهپپای جنپپگ و‬
‫لشکروکشی نظیر ندارد باشد وکه مپپا را از خپپدمت وی فراغپپی باش پد ‪.‬‬
‫افشین گفت یا امیرالمپپؤمنین وکپپافری وکپه چنپپدین خپپون مسپپلمان‬
‫ریخته باشد چرا زنده باید گذاشت ؟ معتصم چون این سخن بشپپنید‬
‫‪۱‬‬
‫دانست وکه بآن چه بدو رسانید‪‌،‬هاند دروغ است ‪.‬د «‬

‫در واقع این نسبت در حق افشین تهمتی بیش نبود ‪ .‬افشین وکه‬
‫سروکوبی بابک خرم دین را چون وسیل‪‌،‬های برای جلب عنایت خلیفپپه‬
‫با تحمل سه سال رنج لشکروکشی پذیرفته بود ‪ ،‬و بابک را با نیرنگ و‬
‫حیله به چنگ بآورده بود و ناجوانمردانه اسیر وکرده بود ممکن نبپپود‬
‫در نهان با او سازشی وکرده باشد ‪.‬‬

‫افشین وکه به طمع جاه و مال؛ خانواده و زادبوم و همه چیز خود‬

‫جوامع الحکایا ت ‪ ،‬نسخه خطی ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۳۹۰‬دو قرن سکو ت‬

‫را فدای دوستی خلیفه وکرده بود از سازش و دوستی با اسپپیری وکپپه‬
‫یتوانست داشته باشپپد تپپا‬
‫در دست او سپرده بود چه چشم امیدی م ‪‌،‬‬
‫در نهان با او سازش وکرده باشد ؟ برای شاهزاده اشروسنه وکپپه پپپدر و‬
‫برادر و شهر و دیار و وکیش و بآیین خود را در بآستانه حب جاه و مال‬
‫قربانی وکرده بود گرفتار وکردن بابک خرم دین وسپپیله پپپر افتخپپاری‬
‫یشد وکه او را به بآرزوی دیرین خپپویش ‪ ،‬یعنپپی حکپپومت‬
‫محسوب م ‪‌،‬‬
‫یرسانید ‪.‬‬
‫خراسان و بلد بآن سوی جیحون م ‪‌،‬‬

‫او اوکنون مورد مهر و توجه خاص خلیفه واقع گشته بود و بپپرای‬
‫وصول به بآرزوی دیریپپن خپپویش فقپپط یپپک اقپپدام دیگپپر در پیپپش‬
‫داشت؛ لزم بود با خدعه و نیرنگ عبدالله طاهر را وکه رقیب خویش‬
‫یدانست مورد سخط و غضب خلیفه قرار دهد و جای او را بگیپپرد ‪.‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫لزم بود وکه سردار طاهری را از نظر معتصم بیندازد و خود به جپپای‬
‫یداد وکه بپپه ایپپن‬
‫او به امار ت خراسان برسد ‪ .‬قیام مازیار به او نوید م ‪‌،‬‬
‫یتواند نایل شود ‪.‬‬
‫مقصود م ‪‌،‬‬

‫مازیار‬
‫در قیام مازیار ‪ ،‬بویه وصلت ملک با اندیشه احیا دین وکهپپن تپپوأم‬
‫بانگ رستاخیز ‪۳۹۱ /‬‬

‫یرفپت‬
‫بود و این اندیشه احیا دین وکهن وسیل‪‌،‬های بپود وکپه گمپان م ‪‌،‬‬
‫یتواند نمود ‪.‬‬
‫نیل به مراد را برای وی ‪ ،‬بآسان م ‪‌،‬‬

‫در واقع ظلم و بیدادی وکه از جانب عمال خلفا بپپر ایرانیپپان وارد‬
‫یبآمد ‪ ،‬خپپود بپپرای ایجپپاد روح عصپپیان و تمپپرد در مپپردم وکفپپایت‬
‫م ‪‌،‬‬
‫ینمود‬
‫یوکرد ‪ .‬محرومی و نارضایی ‪ ،‬مردم را همواره بآماده سروکشی م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یافراشپپت ‪،‬‬
‫و در این میان هر وکس بر ضد خلیفه علپپم طغیپپان بپپر م ‪‌،‬‬
‫یبآمدند ‪.‬‬
‫مردم عاصی و ناراضی بر وی گرد م ‪‌،‬‬

‫قیام مازیار نیز بپپرای سپپتمدیدگان ایرانپپی وکپپه جپپور و بیپپداد و‬

‫خواری بسیار از عمال عرب دیده بودند پیپپدایش مفپپری و راه چپپاره‬
‫یداد ‪ .‬و ازین رو بود وکه چندی مپپایه امیپپد مپپردم‬
‫جویی را بشار ت م ‪‌،‬‬
‫گشت ‪ .‬در واقع این مازیار پسر قارن بن ونپپداد هرمپپزد سپپپهبد زاده‬
‫طبرستان بود ‪ .‬چون پدرش قارن وفا ت یافت حکومت طبرسپپتان بپپه‬
‫عمویش رسید ‪ .‬وی به درگاه مأمون رفپت و مپپورد نپوازش و عنپایت‬
‫خلیفه قرار گرفت ‪ .‬مأمون او را محمد نام نهاد و بر اعمال طبرسپپتان‬
‫و رویان و دماوند والی گردانید‪ ۱‬پس ‪ ،‬خلیفه نپپام‪‌،‬های بپپه عمپپوی وی‬
‫نوشت و فرمان داد وکه بآن ولیت را به وی تسلیم وکند ‪ .‬مازیار بآهنگ‬
‫دیار طبرستان وکرد ‪ .‬چون عمش ازین خپپبر بآگپپاه گشپپت سپپخت در‬

‫بلذری ‪ ،‬فتوح ص ‪. ۳۳۴‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۳۹۲‬دو قرن سکو ت‬

‫خشم شد ‪ .‬پس با وکسان خود از شهر بیرون بآمد و چنان فرا نمود وکه‬
‫یرود ‪ .‬مازیار را یکی از بندگان پدرش وکه با‬
‫گفتی به پیشباز مازیار م ‪‌،‬‬
‫او در این سفر همراه بود ترسانید و او را گفت وکه عمویت بپپا چنیپپن‬
‫وضع و هیأتی فقط برای بآن به پیشباز تو بآمده است وکه ترا ناگاه فرو‬
‫گیرد و تباه وکند ‪ .‬باید وکه چون بدو برسپپی او را از اصپپحاب خپپویش‬
‫جداسازی و هلک وکنی ‪ .‬مازیار چنین وکرد و عمپپوی خپپود را هلک‬
‫نمود‪ ۱‬و تمام قلمرو حکومت نیاوکان خپپویش را در ضپپبط بآورد و بپپه‬
‫مأمون نامه نوشت وکه چون عمم مخالفت وکرد هلوکش وکپپردم ‪ .‬از بآن‬
‫پس مازیپپار خپپود را گیپپل گیلن و اسپپپهبد اسپپپهبدان و پشپپتخوار‬
‫ینهاد ‪ .‬اما به ظاهر فرمانبردار و خراجگپپزار خلیفپپه بپپود ‪،‬‬
‫گرشاه نام م ‪‌،‬‬
‫چون طبرستان جزو قلمرو طاهریان وکه امرا خراسان بودند محسوب‬
‫یبایست خراج خود را به بآل طاهر بپردازد ‪ .‬در زمپپان‬
‫یشد مازیار م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یوکرد ‪.‬‬
‫خلفت مأمون و تا چند سال از دوره معتصم نیز چنین م ‪‌،‬‬

‫تاریخ یعقوبی ج ‪ ۳‬ص ‪. ۲۵۲‬‬ ‫‪۱‬‬

‫بانگ رستاخیز ‪۳۹۳ /‬‬

‫مازیار و طاهریان‬
‫رفت‪‌،‬هرفته میان مازیار و بآل طاهر وحشت و دشمنی پدیپپد بآمپپد ‪.‬‬
‫دشمنی و وحشتی وکه بین یک خراجگزار مطیپپع امپپا مغپپرور و یپک‬
‫خراج ستان طماع و در عین حال منفور ‪ ،‬وقپپوع بآن اجتنپپاب ناپپپذیر‬
‫خواهد بود ‪ .‬این وحشت و دشمنی به جایی رسید وکه مازیار بآشپپکارا‬
‫از فرستادن خراج طبرستان به عبدالله طاهر سرپیچید ‪ .‬معتصم بپپدو‬
‫نامه نوشت وکه مال خراج را نزد عبدالله طاهر فرستد و او جواب داد‬
‫وکه من به عبدالله خراج نخواهم داد لیکپپن بآن را بپپه درگپپاه خلیفپپه‬
‫خپپواهم فرسپپتاد ‪ .‬از بآن پپپس مازیپپار خپراج خپویش پیپپش معتصپپم‬
‫یرسید معتصم از جانب خود‬
‫یفرستاد و چون بآن مال به همدان م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یفرستاد تا بآن را به معتمد عبدالله دهنپپد و بپپه خراسپپان‬
‫وکسی را م ‪‌،‬‬
‫برند چندین سال بدین گونه گذشت و بین مازیار و عبدالله طپپاهر و‬
‫حشمت و دشمنی نیرو گرفت ‪.‬‬

‫در این میان افشین نیز وکه با طاهریان دشمنی داشپپت فرصپپتی‬
‫به دست بآورد ‪ .‬افشین بر اثر فتح بآذربایجان و پیروزی بپر بابپک نپزد‬
‫معتصم پایگاه بلند یافته بود ‪ .‬از اختلف عبدالله طاهر با مازیار بآگپپاه‬
‫بود و به ولیت خراسان نیز چشم داشت ‪ .‬امیدوار بود وکه بتواند پپپس‬
‫از سروکوبی بابک عنایت خلیفه را جلب وکند و جای عبدالله طپپاهر را‬
 ‫‪ / ۳۹۴‬دو قرن سکو ت‬

‫یداد نگرانپپی‬
‫در خراسان بگیرد ‪ .‬چیزی وکه درین میان بپه او امیپد م ‪‌،‬‬
‫خلیفه از عبدالله طاهر بود ‪.‬‬

‫در واقع معتصم از عبدالله طاهر رنجش داشت اما بپرای عپزل او‬
‫یدید ‪ .‬با این همه‬
‫از حکومت خراسان در خود اراده و جرئت وکافی نم ‪‌،‬‬
‫یشپپنید وکپپه دللپپت بپپر بآن‬
‫افشین گاه به گاه از خلیفپپه سپپخنانی م ‪‌،‬‬
‫یوکرد وکه بآل طاهر را از خراسپپان معپپزول خواهپپد وکپپرد ‪ .‬در سپپبب‬
‫م ‪‌،‬‬
‫رنجش معتصم از عبدالله طاهر حکایتی نقل وکرده انپپد؛ گوینپپد وکپپه‬
‫»اندر بآن وقت وکه عبدالله حاجب مأمون بود روزی معتصم با قپپومی‬
‫یوقت عبدالله گفت ایپپن وقپپت‬
‫از غلمان خویش به در مأمون بآمد ب ‪‌،‬‬
‫سلم نیست با چندین غلم ‪ .‬معتصم او را گفت ‪ ،‬ترا با چهارصد غلم‬
‫شاید وکه بر نشینی مرا با این مپپایه مپپردم نشپپاید نشسپپتن ‪ .‬عبپپدالله‬
‫گفت اگر من با چهار هزار غلم برنشینم طمع اندر بآن نکنم وکه تو با‬
‫چهار غلم وکنی ‪ .‬معتصم بازگشت و خشم گرفت و چون مأمون خبر‬
‫‪۱‬‬
‫یافت هر دو را بخواند و بآشتی داد ‪.‬د «‬

‫تاریخ گردیزی ص ‪. ۳‬‬ ‫‪۱‬‬

‫بانگ رستاخیز ‪۳۹۵ /‬‬

‫بازی افشین‬
‫بدین گونه افشین وکه از عبپپدالله طپپاهر نفپپر ت داشپپت و بآرزوی‬
‫یپرورد وکوشید وکه از فرصپپت اسپپتفاده‬
‫حکومت خراسان را در دل م ‪‌،‬‬
‫وکند ‪ .‬او بر اثر فتح بآذربایجان و فتح عموریه عنپایت خلیفپپه را جلپب‬
‫وکرده بود و از خشم و نفر ت معتصم نیز نسبت به عبدالله طاهر بآگاه‬
‫یدانست وکه مازیار با عبدالله طاهر به دشمنی و جنگجویی بر‬
‫بود ‪ .‬م ‪‌،‬‬
‫خواهد خاست ‪ .‬از این رو اندیشید وکه خپپروج مازیپپار فرصپپت خپپوبی‬
‫بپپرای وصپپول بپپه بآرزوی دیپپرین‪‌،‬هاش خواهپپد بپپود‪ :‬بآرزوی حکپپومت‬
‫خراسان و ماوراءالنهر وکه برای رسیدن بدان از هیچ وکوششی مضایقه‬
‫نکرده بود ‪.‬‬

‫ازین پس وی مازیار را در نهان به قیام بپپر ضپپد عبپپدالله طپپاهر‬

‫یخواست قیام مازیار نیز مثل نهضت بابک چندان پر‬
‫تحریک وکرد ‪ .‬م ‪‌،‬‬
‫دامنه و طولنی باشد وکه عبدالله طاهر را عاجز و مأیو س وکند تا مگر‬
‫خود او را با سپاه تاز‪‌،‬های برای فرو نشاندن فتنه مازیار گسیل وکنند و‬
‫فرمانروایی خراسان را از عبدالله طاهر بگیرند و تسلیم او وکننپپد…‪ ۱‬و‬
‫گمان داشت وکه او بدین گونه نه فقط از عبدالله طاهر رقیب دیریپپن‬

‫‪. Caliphate P. 517‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۳۹۶‬دو قرن سکو ت‬

‫خپپود انتقپپام خواهپپد گرفپپت بلکپپه بپپر خراسپپان و مپپاوراءالنهر نیپپز‬

‫فرمانروایی خواهد یافت ‪.‬‬

‫باری افشین ‪ ،‬به این امید نام‪‌،‬هها به مازیار نوشت و اظهار دوستی‬
‫وکرد و پیغام داد وکه ولیت خراسان را خلیفه بدو وعده داده اسپپت و‬
‫او را به حرب با عبدالله بن طاهر تشویق نمود و نوشت وکپپه وی نپپزد‬
‫معتصم از او هواداری خواهد وکپپرد…‪ ۱‬بپپدین گپپونه افشپپین مازیپپار را‬
‫قربانی نقش‪‌،‬ههای جا‪‌،‬هطلبانه خویش نمپپود و او را بپپه نهضپپت و قیپپام‬
‫یسرانجامی وادار وکرد ‪.‬‬
‫جهانجویانه ب ‪‌،‬‬

‫خروج مازیار‬
‫یتپپوان حکپپم‬
‫درباره حقیقت و هدف نهضت مازیار به دشواری م ‪‌،‬‬
‫وکرد ‪ .‬نه فقط بآن چه مورخان در باب او نوشت‪‌،‬هاند مبهم و پریشپپان و‬
‫با تعصب مسلمانی بآمیخته اسپت بلکپه در اصپل واقعپه نیپز عوامپل‬
‫مختلف و متناقض بپپه قپپدری اسپپت وکپپه قضپپاو ت قطعپپی را دشپپوار‬
‫یوکند ‪.‬‬
‫م ‪‌،‬‬

‫طبری ج ‪ ۱۰‬ص ‪. ۳۴۹‬‬ ‫‪۱‬‬

‫بانگ رستاخیز ‪۳۹۷ /‬‬

‫بآیین مازیار وکه برای خاطر بآن با عربان و مسپپلمانان بپپه سپپتیزه‬
‫برخاست چه بود ؟ به درست معلوم نیست ‪ .‬اما از روی بعضی قرائن تا‬
‫یتوان پاسخ داد ‪ .‬نوشت‪‌،‬هاند وکه او با افشین بر‬
‫انداز‪‌،‬های به این سؤال م ‪‌،‬‬
‫یک دین بود‪ ۱‬درباره افشین تردیدست وکه او دیپپن زرتشپپتی داشپپته‬
‫باشد ‪ .‬انتشار و رواج مذهب سمنی در حوزه حکپپومت اجپپدادی او ‪ ،‬و‬
‫یبآورد وکپپه بآییپپن‬
‫یافتن بتان در خانه اش این اندیشه را بپپه ذهپپن م ‪‌،‬‬
‫افشین نوعی از بآیین سمنی بوده است امپپا بپپودایی و سپپمنی بپپودن‬
‫مازیار چندان محتمل نیست بآیین سمنی و بودایی بعیدست وکپپه در‬
‫طبرستان و مازندران رایج بوده باشد ‪ .‬اگر مازیار هپپم فریپپب افشپپین‬
‫یپذیرفت ممکپپن نبپپود‬
‫یخورد و برای دوستی با او بآیین سمنی م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫در میان مجوسان طبرستان بتواند دوسپپتان و هپپوادارانی بپپه دسپپت‬
‫بآورد…‬

‫بعضی گفت‪‌،‬هاند وکه مازیار »دین بابک خرم دین بگرفپپت و جپپامه‬
‫سرخ وکردد «‪ ۲‬در باب بآیین بابک چنان چه پیشتر گفته شد ‪ ،‬بیشتر بر‬
‫این عقید‪‌،‬هاند وکه بازمانده بآیین مزدک بوده است ‪ .‬بآن چه از مطپپاوی‬
‫یبآیپپد نیپپز از نفپپوذ مبپپادی‬
‫روایا ت مربوط به مازیپپار و قیپپام او بپپر م ‪‌،‬‬

‫مروج الذهب ج ‪ ۲‬ص ‪. ۳۵۴‬‬ ‫‪۱‬‬

‫تاریخ گردیزی ص ‪. ۳‬‬ ‫‪۲‬‬
 ‫‪ / ۳۹۸‬دو قرن سکو ت‬

‫ینویسپپند وکپپه او دهقانپپان و‬

‫یوکنپد ‪ .‬م ‪‌،‬‬
‫مزدوکی در فکپپر او حکپپایت م ‪‌،‬‬
‫وکشاورزان را فرمود تا مال و خواسته خداوندان خود را تاراج وکنند و‬
‫نها بشورند ‪ ۱.‬در این فرمان مازیار نفوذ تعالیم مپپزدک تپپا انپپدازه‬
‫بر بآ ‪‌،‬‬
‫یوکرد‪ ۲‬شپپاید‬
‫زیادی جلوه دارد ‪ .‬نوشت‪‌،‬هاند وکه مازیار با بابک مکاتبه م ‪‌،‬‬
‫یهای‬
‫یکی از جها ت عدم وکامیابی مازیار همین بود ‪ .‬زیرا قطع ًا زرتشت ‪‌،‬‬
‫یپسپپندید‪‌،‬هاند ‪.‬‬
‫طبرستان تمایل ت مزدوکی و خرم دینی مازیپپار را نم ‪‌،‬‬
‫بآیین مزدوکی و خرمی نزد بآنان نیز مثل مسلمانان مپپردود و مطپپرود‬
‫یشد ‪ .‬وکوهیار برادر مازیار وکه به او خیانت ورزید و او را بپپه‬
‫شمرده م ‪‌،‬‬
‫عربان تسلیم وکرد ‪ ،‬شاید گذشته از حس رشک و جپپاه طلپپبی تحپت‬
‫یبود ‪ .‬بعضی مؤلفان نیز از یپپک‬
‫تأثیر تمایل ت زرتشتی خویش نیز م ‪‌،‬‬
‫نها را از خرمیه‬
‫فرقه به نام »مازیاریهد « در طبرستان یاد وکرد‪‌،‬هاند و بآ ‪‌،‬‬
‫و سرخ جامگان یعنی پیرون بابک دانست‪‌،‬هاند‪ ۳‬باری منپپابع متپپأخرتر‬
‫مازیار را به زندقه متهم وکرد‪‌،‬هاند وکه نیز نوعی از بآییپپن خرمپپی بایپپد‬
‫باشد ‪.‬‬

‫با این همه در پار‪‌،‬های از مآخذ نیز نوشت‪‌،‬هاند وکپپه مازیپپار پپپس از‬

‫وکامل ابن اثیر ج ‪ ۶‬ص ‪. ۱۶۸‬‬ ‫‪۱‬‬

‫همان جا ‪.‬‬ ‫‪۲‬‬
‫بغدادی ‪ ،‬الفرق بین الفرق ص ‪. ۲۵۲‬‬ ‫‪۳‬‬
‫بانگ رستاخیز ‪۳۹۹ /‬‬

‫خلع طاعت »همان زنار زرتشتی بر میان بست و با مسلمانان جور و‬

‫استخفاف وکرد ‪.‬د «‪ ۱‬به نظر م ‪‌،‬‬
‫یبآید وکه همین رجعت به بآییپپن پیشپپین‬
‫است وکه در بعض منابع به عنوان وکفر و ارتپپداد مازیپپار تعپپبیر شپپده‬
‫‪۲‬‬
‫است ‪.‬‬

‫می توان احتمال داد وکه در میان یاران و وکسان مازیپپار پیپپروان‬
‫هر یک ازین فرق‪‌،‬هها وجود داشت‪‌،‬هاند ‪ .‬بعید نیسپپت وکپپه مازیپپار بپپرای‬
‫وصول به مقصود خویش ‪ ،‬مثل همه جا‪‌،‬هطلبان و وکامجویان تاریخ ‪ ،‬به‬
‫اقتضای وقت هر به چند گاه بآیین تاز‪‌،‬های پذیرفته است ‪ .‬در هر حال‬
‫یبآید وکم و بیش ایپپن گمپپان را‬
‫بآن چه از تاریخ قیام و زندگی او بر م ‪‌،‬‬
‫یوکند وکه مازیار فقط برای احیاء دین وکهن قیام نکرده است ‪.‬‬
‫تأیید م ‪‌،‬‬
‫نهضت او با بآن وکه از رنگ دینی و قومی خالی نیست یپپک شپپورش‬
‫مملکت طلبی بوده است ‪ .‬او برای مستقل وکردن حکومت خویش ‪ ،‬بر‬
‫خلیفه بغداد شوریده است و در راه تأمین بآرزوی خود از تمام عوامل‬
‫دینی و قومی و سیاسی وکه در دستر س داشته است اسپپتفاده وکپپرده‬
‫است ‪ .‬مطپپالعه و تحقیپپق در تاریپپخ نهضپپت او ایپپن دعپپوی را تأییپپد‬
‫تها از اشاره به بآن حوادث هپپر چنپپد‬
‫یوکند ‪ .‬ازین رو درین یادداش ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬

‫تاریخ طبرستان ج ‪ ۱‬ص ‪. ۲۰۹‬‬ ‫‪۱‬‬

‫ابن فقیه ص ‪. ۳۰۹‬‬ ‫‪۲‬‬
 ‫‪ / ۴۰۰‬دو قرن سکو ت‬

‫یتوان خودداری وکرد ‪.‬‬

‫مختصر باشد ‪ ،‬نم ‪‌،‬‬

‫***‬

‫دویست و بیست و چهار‬

‫یزد غپپرور‬
‫دشمنی عبدالله طاهر ‪ ،‬وکه افشین بآتش بآن را دامن م ‪‌،‬‬
‫و جاه طلبی مازیار را تحریک وکرد و او را به قیام و عصپپیان بپپر ضپپد‬
‫خلیفه واداشت ‪ .‬مازیار در سال ‪ ۲۲۴‬هجری بآشکارا بر خلیفپپه بغپپداد‬
‫شورید ‪ .‬مردم طبرستان را مجبور وکرد وکه با او بیعت وکنند وکشاورزان‬
‫را امر وکرد بر خداوندان مسلمان خویش بشورند و اموال بآنپپان را بپپه‬
‫غار ت برند ‪ .‬وقتی بر اوضاع مسلط گشپپت همپپه مسپپلمانان را از وکپپار‬
‫بروکنار وکرد ‪ .‬یاران و گماشتگان خود را از مجوسان و گبران برگزید و‬
‫فرمپپود مسپپجدها را ویپپران وکننپپد و بآثپپار اسپپلم را محپپو نماین پد ‪.‬‬
‫سرخاستان عامل او در ساری درین وکار بیش از همه جپپد و حپپرار ت‬
‫به خرج داد ‪ .‬وی به فرمان مازیار بیست هزار وکس از مپردم سپاری و‬
‫بآمل را در هرمز بآباد وکه بر نیمه راه ساری و بآمل واقع بود وکوچ داد و‬
‫بانگ رستاخیز ‪۴۰۱ /‬‬

‫در بآن جا حبس وکرد‪ ۱‬ای ‪‌،‬‬

‫نها وکسانی بودند وکپپه بپپا شپپورش و خپپروج‬
‫نها وکار شپپورش را بآسپپان‬
‫یورزیدند ‪ .‬حبس و بند بآ ‪‌،‬‬
‫مازیار مخالفت م ‪‌،‬‬
‫وکرد ‪ .‬از بآن پس باروی شپپهرهای سپپاری و بآمپپل و تمیشپپه را ویپپران‬
‫گزادگان و متنفذان را وکه متهم به‬
‫نمودند ‪ .‬سرخاستان عد‪‌،‬های از بزر ‪‌،‬‬
‫مخالفت بودند به این بهانه وکه با عربان همدست و همداستانند ‪ ،‬بپپه‬
‫عنوان اشخاص خطرناک و مظنون ‪ ،‬تسلیم وکشپپاورزان وکپپرد وکپپه بپپه‬
‫نها را هلک وکردند ‪.‬‬
‫فرمان او بآ ‪‌،‬‬

‫درین نهضت روح دینی چندان پدیدار نیست رواج قتل و حبس‬
‫یوکنپپد ‪.‬‬
‫و غار ت و تخریب و خونریزی از وجود هرج و مرج حکایت م ‪‌،‬‬
‫مازیار و وکارگزارانش درین ماجراها بیش از هر چیپپز بپپه جمپپع مپپال‬
‫ینویسند وکه او با عجله به جمع خراج پرداخت و خپپراج‬
‫پرداختند ‪ .‬م ‪‌،‬‬
‫یک سال را در دو ماه به زور و فشپپار از مپپردم سپپتاند ‪ ۲.‬وکپپار ظلپپم و‬
‫بیداد و استخفاف درین میپان بپه نهپایت رسپید »در همپه ممالپک‬
‫وکسی را نگذاشت وکه به معیشت عمار ت ضیاع خود مشغول شوند ال‬
‫قها زدن و وکار گپپل وکپپردن گرفتپپار‬
‫همه از برای او به قلع‪‌،‬هها و خند ‪‌،‬‬

‫ابن اثیر ج ‪ ۶‬ص ‪. ۱۶۸‬‬ ‫‪۱‬‬

‫ابن اثیر ‪ ،‬ج ‪ ۶‬ص ‪. ۱۶۸‬‬ ‫‪۲‬‬
 ‫‪ / ۴۰۲‬دو قرن سکو ت‬

‫‪۱‬‬
‫بودند ‪.‬د «‬

‫در چنین نهضتی وکه بیشتر به یک هرج و مرج شپپباهت داشپپت‬

‫خشم و وکینه و نفرین مردم طبیعی و اجتناب ناپپپذیر بپپود ‪ .‬در نپپامه‬
‫تبآمیزی وکه مسپپلمانان طبرسپپتان در بپپاب خپپروج مازیپپار بپپه‬
‫شکای ‪‌،‬‬
‫یتوان نگرانی و‬
‫خلیفه نوشت‪‌،‬هاند و در تاریخ طبری درج شده است م ‪‌،‬‬
‫نارضایتی قربانیان یک هرج و مرج را بآشکارا دید ‪.‬‬

‫یتری داشت وکه برای‬

‫لهای عال ‪‌،‬‬
‫گتر و خیا ‪‌،‬‬
‫بآیا مازیار نقش‪‌،‬های بزر ‪‌،‬‬
‫نهپپا بپپا چنیپپن عجلپپه و شپپتاب بپپه غپپار ت امپپوال مپپردم‬
‫تحقپپق بآ ‪‌،‬‬
‫یرسد ‪ .‬گویا او جز جمع اموال و تحصیل‬
‫یپرداخت ؟ بعید به نظر م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫لهایی را وکپپه بپپه زور و‬
‫استقلل مقصود دیگری نداشت ‪ .‬از این رو ما ‪‌،‬‬
‫یوکپپرد ‪.‬‬
‫بیداد از مردم غار ت وکرده بود برای تحصیل اسپپتقلل فپپدا م ‪‌،‬‬
‫ینویسند وکه چون او را دستگیر وکردند و به سامرا بردند از معتصم‬
‫م ‪‌،‬‬
‫درخواست وکه از وی مال بسیاری بپذیرد و از وکشتنش درگذرد‪ ۲‬امپپا‬
‫معتصم قبول نکرد ‪.‬‬

‫مها معتصپپم را واداشپت وکپه بپه سپپروکوبی‬

‫تها و تظل ‪‌،‬‬
‫باری شکای ‪‌،‬‬
‫مازیار فرمان دهد و عبدالله طاهر نیز به فرمان خلیفه به قلع و قمع‬

‫تاریخ طبرستان ج ‪ ۱‬ص ‪. ۲۱۱‬‬ ‫‪۱‬‬

‫مروج ااذهب ج ‪ ۲‬ص ‪. ۳۵۴‬‬ ‫‪۲‬‬
‫بانگ رستاخیز ‪۴۰۳ /‬‬

‫او میان بست ‪ .‬عبدالله عموی خپپود حسپپن بپپن حسپپین را بپپا سپپپاه‬
‫خراسان به دفع او فرسپتاد و معتصپپم نیپپز محمپد بپن ابراهیپپم بپن‬
‫مصعب را با عد‪‌،‬های از درگاه خلفت گسیل وکرد ‪.‬‬

‫افشین وکه با عبدالله طاهر دشمنی و رقابت داش پت ‪ ،‬چنپپان وکپپه‬

‫پیشتر نیز گفته شد ‪ ،‬به مازیار نامه نوشپپت و پیپپام داد وکپپه در برابپپر‬
‫عبدالله طاهر بایستد و به یاری و هواداری وی امیدوار باشد ‪ .‬در واقع‬
‫اندیشه افشین بآن بود وکه مازیپپار چنپپدان در مقابپپل عبپپدالله طپپاهر‬
‫مقاومت وکند وکه خلیفه درین مورد نیپز مثپل فتنپه خرمیپه مجبپور‬
‫شود او را به دفع مازیار گسیل دارد و حکومت خراسان و ماوراءالنهر‬
‫ا نیز بدو عطا نماید ‪.‬‬

‫شکست‬
‫اما عبدالله توانست خیلی زود خود این مهم را از پیپپش بپپبرد و‬
‫عصیان مازیار را مثل نقش‪‌،‬ههای افشپین ‪ ،‬نقپش بپر بآب وکنپد ‪ .‬مازیپار‬
‫یبرد و بپپا‬
‫برادری داشت ‪ ،‬نامش وکوهیار ‪ ،‬وکه نسبت به مازیار رشک م ‪‌،‬‬
‫یورزید ‪ .‬وقتی سپاهیان خراسان به سروکردگی حسپپن بپپن‬
‫او وکینه م ‪‌،‬‬
‫حسین عموی عبدالله طاهر به حدود طبرستان رسیدند ‪ ،‬وکوهیار بپپا‬
 ‫‪ / ۴۰۴‬دو قرن سکو ت‬

‫نهپپا‬
‫حسن مکاتبه وکرد و پیام داد وکپپه حاضپپر اسپپت مازیپپار را بپپه بآ ‪‌،‬‬
‫تسلیم وکند ‪.‬‬

‫وی به حسن نامه نوشت و پیام داد وکه در موضعی وکمیپپن وکنپپد‬
‫یبآید و در‬
‫بآنگاه مازیار را گفت وکه »حسن به زنهار خواستن نزد تو م ‪‌،‬‬
‫یخواهد بپپا تپپو سپپخن‬
‫فلن موضع است ‪ ،‬و جایی دیگر را نام برد ‪ ،‬م ‪‌،‬‬
‫بگویدد « مازیار بر نشست و به جایی وکه وکوهیار موضع حسپپن گفتپپه‬
‫بود ‪ ،‬به دیدار او شتافت ‪ .‬وکوهیار حسن را بآگاه وکرد و او با وکسان خود‬
‫سر راه بر مازیار بگرفت ‪ ،‬مازیار خواست بگریزد ‪ ،‬وکوهیپپار نگذاشپپت و‬
‫یهیچ عهپپدی و‬
‫اصحاب حسن در او افتادند ‪ .‬او را دستگیر وکردند و ب ‪‌،‬‬
‫جنگی اسیر نمودند‪ ۱‬و به سامرا نزد خلیفه بردند ‪.‬‬

‫وکشف توطئه‬
‫یبردنپپد در‬
‫نوشت‪‌،‬هاند وکه وقتی مازیار را به سپپامرا نپپزد خلیفپپه م ‪‌،‬‬
‫میان راه او را مست وکردند و او در بآن بیخپپودی از ارتبپپاط خپپود بپپا‬
‫افشین سخن گفت و اسرار را فاش وکرد ‪ .‬گویند عبپپدالله بفرمپپود تپپا‬
‫مازیار را از صندوقی وکه در بآن وی را باز داشته بودند بربآوردند »و به‬

‫فتوح البلدان بلذری ص ‪. ۳۳۵‬‬ ‫‪۱‬‬

‫بانگ رستاخیز ‪۴۰۵ /‬‬

‫مجلس خود خواند و خروارهای خربزه پیش او نهاد و با او بگفت وکه‬

‫امیرالمؤمنین پادشاه رحیم است و من شفیع شوم تپپا از جریمپپه تپپو‬
‫بگذرد ‪ .‬مازیار گفت انشاالله عذر تو خواسته شپپود عبپپدالله را عجپپب‬
‫یخواهپد ‪.‬‬
‫بآمد وکه او در مقام وکشتن است به چپه طمپع عپپذر مپپن م ‪‌،‬‬
‫بفرمود تا خوان وکشپیدند و شپراب بآوردنپد و وکاسپ‪‌،‬ههای گپران بپدو‬
‫پیمود تا مست و لیعقل شد عبدالله از او پرسید وکه امروز بپپه لفپپظ‬
‫شما رفت وکه عذر تو بخواهم اگر مرا بر وکیفیت بآن مستظهر گردانی‬
‫نتر خواهد گشت مازیار گفت روزی چند دیگر ترا معلپپوم‬
‫نشاط افزو ‪‌،‬‬
‫گپپردد ‪ .‬عبپپدالله بپپه تفپپتیش بآن الحپپاح نمپپود و سپپوگند داد مازیپپار‬
‫سرپوش از سر خود برداشت و گفت من و افشین خیدر بن وکاو س با‬
‫یکدیگر از دیر باز عهد وکردم وکه دولت عرب بسپپتانیم و بپپه خانپپدان‬
‫وکسری نقل وکنیم ‪ .‬پریروز در فلن محل قاصد افشین رسید و پیغپپام‬
‫رسانید وکه در فلن روز معتصم را با فرزندان بپپه مهمپپانی بپپه خپپانه‬
‫یوکنم ‪ .‬عبدالله او را شراب بیشتر داد تا مست‬
‫یبرم و هلک م ‪‌،‬‬
‫خود م ‪‌،‬‬
‫و لیعقل شد بفرمود تا او را به همان موضع بردند وکه بود و احوال او‬
‫را در حال نزد معتصم خلیفه بنوشپپت…د «‪ ۱‬ظپپاهر بآنسپپت وکپپه دریپپن‬
‫روایت نام عبدالله طاهر به جای حسن بن حسین باشپپد در صپپحت‬

‫تاریخ طبرستان و رویان مرعشی ص ‪ ۱۵۶‬چاپ پطرزبورغ ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۴۰۶‬دو قرن سکو ت‬

‫این روایت جای تردید هست اما شک نیسپپت وکپپه گرفتپپاری مازیپپار‬
‫بهان‪‌،‬های برای فرو گرفتن و برانداختن افشین نیز به دست طاهریان و‬
‫دشمنان دیگر او داده است ‪ .‬باری مازیپار بپه دسپت وکسپپان عبپدالله‬
‫لهای افشین نقش بپپر‬
‫طاهر گرفتار بآمد ‪ .‬نهضت او فرو نشست و خیا ‪‌،‬‬
‫بآب گردید ‪.‬‬

‫جاه و حشمت افشین در بغداد مخالفان او را خیپپره وکپپرده بپپود ‪.‬‬

‫مقام و منزلتی وکه نزد خلیفه به دست بآورده بود رشپپک و حسپپاد ت‬
‫یاعتنپپایی او نسپپبت بپپه‬
‫یوکپپرد ‪ .‬ب ‪‌،‬‬
‫در درباریان خلفپپت را تحریپپک م ‪‌،‬‬
‫شهای وکه برای وکسب قپپدر ت‬
‫بعضی از نزدیکان دربار خلیفه و وکوش ‪‌،‬‬
‫یوکرد ‪ ،‬مخالفانش را به دشپپمنی بآشپپکار بپپر ضپپد او بپپر‬
‫و استقلل م ‪‌،‬‬
‫یانگیخت ‪.‬‬
‫م ‪‌،‬‬

‫دشمنان افشین‬
‫دربپپار معتصپپم دریپپن هنگپپام وکپپانون تپپوطئه و دسیسپپه بپپود ‪.‬‬
‫یوکرد خلیفه را‬
‫دست‪‌،‬ههای مختلف تشکیل شده بود و هر یک سعی م ‪‌،‬‬
‫به سوی خود جلب وکند ‪ .‬محمد بن عبدالملک زیا ت وزیر و احمد بن‬
‫یوکوشیدند قدر ت و نفپپوذ خپپود را بیشپپتر‬
‫ابی دواد قاضی هر وکدام م ‪‌،‬‬
‫بانگ رستاخیز ‪۴۰۷ /‬‬

‫توسعه دهند ‪ .‬امرا ترک مثل اشنا س و بغا و سرداران عرب مانند ابی‬
‫دلف عجلی هر یک سعی داشتند برای خود تفپپوق و برتپپری وکسپپب‬
‫فها افشین مورد عنایت خلیفه‬
‫تها و اختل ‪‌،‬‬
‫نمایند ‪ .‬در میان این رقاب ‪‌،‬‬
‫یوکرد رفتپپار‬
‫واقع شده بود و ناچار حساد ت وکینه جویان را تحریک م ‪‌،‬‬
‫جسار ت بآمیز و مغرورانه او گپپاه ایپپن حسپپاد ت را بپپه نفپپر ت تبپپدیل‬
‫ینمود ‪.‬‬
‫م ‪‌،‬‬

‫ابودلف قاسم بن عیسی عجلی‪ ۱‬وکه پیش از بآن از یپپاران محمپپد‬

‫ابودلف قاسم بن عیسی ادریس بن معقپل عجلپی ‪ ،‬نخسپت از یپاران محمپد‬ ‫‪۱‬‬
‫امین بود ‪ .‬با علی بن عیسی ماهان به حرب طاهر بن الحسین رفپپت و چپپون‬
‫علی بن عیسی وکشته شد وی به همدان بازگشت ‪ .‬طاهر بدو نام‪‌،‬های نوشت و‬
‫از او درخواست وکه با مأمون بیعت وکنپد ‪ ،‬نپپذیرفت و گفپت مپن بیعپتی بپر‬
‫یمانم و با‬
‫یبینم اما بر جای خویش م ‪‌،‬‬
‫گردن دارم وکه برای فسخ بآن راهی نم ‪‌،‬‬
‫هیچ یک از دو دسته نخواهم بود ‪ .‬طپپاهر از او پپپذیرفت و او در وکپپرج اقپپامت‬
‫جست ‪ .‬چون مأمون به ری بآمد وکس نپزد او فرسپپتاد و او را بخوانپپد و اوکپپرام‬
‫وکرد و بنواخت ‪ .‬پس حکومت وکردان بدو داد و احفاد او به ارث حکومت بآنجا‬
‫را داشتند ‪ .‬وی از سرداران مأمون و معتصم و از دلوران و جوانمردان عپپرب‬
‫یگفپپت و بعضپپی از شپپاعران نیپز ‪ ،‬از جملپپه‬
‫است ‪ .‬گفت‪‌،‬هاند وکه خپپود شپپعر م ‪‌،‬‬
‫ابوتمام طائی او را ستود‪‌،‬هاند ‪.‬‬
‫اما احمد بن ابی دواد ‪ ،‬از ائمه معتزله بود و در دوره مپپأمون منصپپب قضپپا داشپت ‪.‬‬
‫نفوذ او در نزد مأمون و معتصم باعث بآمد وکه معتزله بر جمیع امپپور مسپپلط‬
 ‫‪ / ۴۰۸‬دو قرن سکو ت‬

‫امین بود و بعدها نزد مپپأمون تقپپرب و مکپپانتی یپپافت و از نامپپاوران‬

‫یشد و به واسطه فضپپل و سپپخا و شپپجاعت و ذوق‬
‫عرب محسوب م ‪‌،‬‬
‫خود در دربار معتصم محبپپوب بپپود ‪ .‬در زمپپان معتصپپم وکپپه افشپپین‬
‫یوکپپرد در‬
‫ولیت جبل داشت ابودلف از جانب او در بلد دیلم غپپزا م ‪‌،‬‬
‫گهپپا‬
‫یهایی وکپپه در جن ‪‌،‬‬
‫جنگ بابک نیز با او در بآذربایجان بود دلور ‪‌،‬‬
‫یداد او را منظپپور خلیفپپه قپپرار داده بپپود ‪ .‬امپپا افشپپین‬
‫نشپپان م ‪‌،‬‬
‫ینگریسپپت و بپپرای برانپپداختن و‬
‫تهای او را به دیده رشک م ‪‌،‬‬
‫پیشرف ‪‌،‬‬
‫یبپرد ‪ .‬بارهپا از معتصپم‬
‫گهپا بپه وکپار م ‪‌،‬‬
‫تباه وکردن او نقش‪‌،‬هها و نیرن ‪‌،‬‬
‫تهای پسندید‪‌،‬های وکه وکپپرده اسپت ‪،‬‬
‫درخواسته بود وکه به حکم خدم ‪‌،‬‬
‫دست او را بر بودلف گشاده وکند »تپپا نعمپپت و ولیتپپش بسپپتاندد « و‬

‫گشتند و مسأله محنه و ماجرای عقیده به خلق قربآن پیش بآمد ‪ .‬از عصپپبیت‬
‫نها نقل وکرد‪‌،‬هاند ‪ .‬وکوشش او بپپرای‬
‫و مرو ت این احمد بن ابی داواد نیز داستا ‪‌،‬‬
‫رهانیدن ابودلف قاسم از دست افشپپین و چپپاره جپپویی وی بپپرای رهانیپپدن‬
‫محمد بن جهم برمکی از سخط معتصم از بآن جمله است ‪ .‬قپپدر ت و نفپوذ او‬
‫در نزد مأمون و معتصم فوق العاده بوده است ‪.‬‬
‫‪‬در باب ابودلف و احمد و احوال بآ ‪‌،‬‬
‫نها رجوع شود به وکتب مشپپهور تاریپپخ و رجپپال‬
‫مانند یعقوبی و طبری و ابن خلکان ‪ .‬و در باب معتزله رجوع شپود بپه مقپاله‬
‫نیپپپبرگ در دائپپپره المعپپپارف اسپپپلم ‪ ،‬ج ‪ ۳‬و تحقیقپپپا ت گلپپپدزیهر در‬
‫‪ Muhammedanische Studin‬و المعتزله ‪ ،‬تألیف حسن جپپارالله ‪،‬‬
‫مصر ‪. ۱۹۴۷‬‬
‫بانگ رستاخیز ‪۴۰۹ /‬‬

‫یدانست »عداو ت و عصبیت میان ایشپپان‬

‫بالخره معتصم با بآن وکه م ‪‌،‬‬
‫تا وکدام جایگاه استد « این خواهش را پذیرفته بود ‪.‬‬

‫احمد بن ابی دواد‬

‫بودلف را خلیفه ‪ ،‬به افشین واگذاشته بود ‪ .‬افشپپین نیپپز در صپپدد‬
‫هلک بودلف بود اما احمد بن ابی دواد وکه قاضی القضا ت بغداد بپپود‬
‫فرا رسید و بودلف را از چنگ وی رهانید ‪ .‬وکوششی وکه احمد بن ابی‬
‫دواد برای رهایی ابودلف وکرد در غالب منپابع ذوکپپر شپده اسپت ‪ .‬امپپا‬
‫بتر‬
‫روایتی وکه در تاریخ بیهقی از قول خود احمد بآمپپده اسپپت جپپال ‪‌،‬‬
‫یبآید وکه نقل بآن درین جا خالی از فایپپدتی نباشپپد؛‬
‫است و به نظر م ‪‌،‬‬
‫یگوید وکه من چون از معتصم ایپپن خپپبر وکپپه بودلپپف را بپپه‬
‫احمد م ‪‌،‬‬
‫افشین تسلیم وکرد‪‌،‬هاند بشنیدم ‪ ،‬برای استخلص ابپپی دلپپف بپپا تنپپی‬
‫چند از وکسان و یاران خویش بآهنگ خانه افشین وکردم…‬

‫»چون به دهلیز در سرای افشین رسیدم حجاب و مرتبپپه داران‬

‫وی به جمله پیش من دویدند… و مرا به سرای فرود بآوردند و پپپرده‬
‫برداشتند و من قوم خویش را مثال دادم تپپا بپپه دهلیپپز بنشپپینند و‬
‫گوش به او از من دارند ‪ .‬چون میان سرای برسیدم یپپافتم افشپپین را‬
 ‫‪ / ۴۱۰‬دو قرن سکو ت‬

‫بر گوشه صدر نشسته و نطعی پیش وی فپپرود صپپفه بپپاز وکشپپیده و‬
‫بودلف به شلواری و چشم بسته بآنجا بنشانده و سیاف شمشیر برهنه‬
‫به دست ایستاده و افشین با بودلف در مناظره و سپپیاف منتظپپر بآن‬
‫وکه بگوید ده تا سرش بیندازد… گفتم یا امیر خدا مرا فدای تو وکنپپد‬
‫من از بهر قاسم عیسی را بآمدم تا بار خدایی وکنپپی و وی را بپپه مپپن‬
‫بخشی… به خشم و استخفاف گفت‪ :‬نبخشیدم و نبخشپپم وکپپه وی را‬
‫امیرالمؤمنین به من داده است و دوش سوگند خپپورده وکپپه در بپپاب‬
‫وی سخن نگوید تا هر چه خواهم وکنم وکه روزگار دراز است تپپا مپپن‬
‫یقراری وکپپردم‬
‫اندر این بآرزو بودم… برخاستم و سرش را بوسیدم و ب ‪‌،‬‬
‫سود نداشت و بار دیگر وکتفش بوسه دادم و بدیپپد وکپپه بآهنپپگ زانپپو‬
‫دارم وکه ببوسم ‪ ،‬به خشم مرا گفت تا وکی ازین خواهد بپپود ؟ بخپپدای‬
‫اگر هزار بار زمین را ببوسی هیچ سود ندارد و اجپپابت نیپپابی… پپپس‬
‫گفتم ای امیر مرا از بآزاد مرد بآن چه بآمد گفتم و وکردم و تو حرمپپت‬
‫من نگاه نداشتی و دانی وکه خلیفه و همه بندگان حضپپر ت وی چپپه‬
‫گترند و چه از تو خردترند مرا حرمت دارنپپد و بپپه‬
‫بآنان وکه از تو بزر ‪‌،‬‬
‫مشرق و مغرب سخن من روان است و سپا س خپپدای را عپپز و جپپل‬
‫وکه ترا ازین منت در گردن من حاصل نشپد و حپدیث مپن گذشپت‬
‫یفرمایپپد وکپپه قاسپپم عجلپپی را مژُکپپش و‬
‫پیغام امیرالمؤمنین بشنو‪ :‬م ‪‌،‬‬
‫تعرض مکن و هم اوکنون به خانه باز فرست وکه دست تو از وی وکوتاه‬
‫بانگ رستاخیز ‪۴۱۱ /‬‬

‫است و اگر او را بکشی ترا بدل وی قصاص وکنم ‪ .‬چپپون افشپپین ایپپن‬
‫بشنید لزره بر اندام او افتاد و به دست و پای بمرد و گفت این پیغام‬
‫یگپپزاری ؟ گفتپم بآری ‪ ،‬هرگپپز شپپنود‪‌،‬های وکپه‬
‫خداوند بپه حقیقپت م ‪‌،‬‬
‫نهای او را برگردانید‪‌،‬هام… پس گفتپپم ای قاسپپم ‪ ،‬گفپپت لبیپپک ‪،‬‬
‫فرما ‪‌،‬‬
‫گفتم تندرست هستی ؟ گفپت هسپتم ‪ .‬گفتپم هیپچ جراحپت داری ؟‬
‫سهای خود را نیز گفتم گواه باشید تندرست اسپپت و‬
‫گفت ندارم ‪ ،‬وک ‪‌،‬‬
‫سلمت است ‪ .‬گفتند گواهیم و من به خشم بازگشتم ‪ .‬و همپپه راه بپپا‬
‫متر وکردم وکه اوکنون افشین بپپر اثپپر‬
‫یگفتم وکشتن بآن را محک ‪‌،‬‬
‫خود م ‪‌،‬‬
‫من در رسد امیرالمؤمنین گوید من این پیغام نپپدادم و بپپاز گپپردد و‬
‫قاسم را بکشد… چون به خادم رسیدم… مرا بار خواست و در رفتم و‬
‫بنشستم امیرالمؤمنین چپپون مپپرا بدیپد بپر بآن حپال… گفپت قصپه‬
‫برگوی بآغاز وکردم و بآن چه رفته بود به شرح باز گفتم چپون بآن جپپا‬
‫رسیدم وکه بوسه بر سر افشین دادم… افشین را دیدم وکپپه از در بآمپپد‬
‫بپپا وکمپپر و وکله ‪ ،‬مپپن بفسپپردم و سپپخن را ببریپپدم… چپپون افشپپین‬
‫بنشست به خشم امیرالمؤمنین را گفت خداوند دوش دست من بپپر‬
‫قاسم گشاده وکرد امروز این پیغام درست هست وکه احمد بآورد وکه او‬
‫را نباید وکشت ؟ معتصم گفت پیغام من است و وکی تپپا وکپپی شپپنیده‬
‫بودی وکه بوعبدالله از ما و پدران ما پیغپپامی گپپزارد بپپه وکسپپی و نپپه‬
‫راست باشد اگر ما دوش پس از الحاح وکه وکردی ترا اجپپابت وکردیپپم‬
 ‫‪ / ۴۱۲‬دو قرن سکو ت‬

‫در باب قاسم بباید دانست وکپه بآن مپرد چپاوکر زاده خانپدان ماسپت‬
‫خرد بآن بودی وکه او را بخواندی و به جان بر وی منت نهادی و او را‬
‫بپپه خپپوبی و بپپا خلعپپت بپپاز خپپانه فرسپپتادی و بآن گپپاه بآزرده وکپپرد‬
‫تتر بود ولکن هپپر وکسپپی بپپا بآن چپپه بدیشپپان‬
‫بوعبدالله از همه زش ‪‌،‬‬
‫رسیده است از شمشیر و نیزه ایشان باز وکرد و پس ازین هشپپیارتر و‬
‫‪۱‬‬
‫خویشتن دارتر باش ‪.‬د «‬

‫بدین گونه احمد بن ابی دواد توانست ابودلف قاسم بپپن عیسپپی‬
‫یاعتنپپایی غپپرور‬
‫عجلی را از چنگ افشین برهاند ‪ .‬اما سپپرگردانی و ب ‪‌،‬‬
‫بآمیزی وکه افشین درین ماجرا نسبت به او نشان داد موجب وکدور ت‬
‫یاعتنایی‬
‫وی گشت و چنان وکه در محاوکمه افشین خواهد بآمد این ب ‪‌،‬‬
‫افشین برای او گران تمام شد ‪.‬‬

‫قالعپپاده‬
‫زیرا این پیشوای معتزلی نپپزد معتصپپم خلیفپپه نفپپوذ فو ‪‌،‬‬
‫داشت ‪ .‬وی سرانجام معتصم را بر بآن داشت وکه جاه و مقام افشین را‬
‫بکاهد و از قدر ت او برحذر باشد ‪ .‬گویند به اشاره او بود وکپپه معتصپپم‬
‫سپاه را به دو دسته وکرد نیمی را به افشین و نیمی را به اشنا س داد ‪.‬‬
‫افشین ازین باب دلتنگ شد و وکینه احمد و معتصم را به دل گرفت ‪.‬‬
‫احمد با نفوذ و قدرتی وکه نزد معتصم داشپپت توانسپپت افشپپین را از‬

‫تاریخ بیهقی طبع دوکتر فیاض ص ‪. ۱۷۷ – ۱۷۴‬‬ ‫‪۱‬‬

‫بانگ رستاخیز ‪۴۱۳ /‬‬

‫نظر خلیفه بیندازد ‪ .‬حکایتی وکه درین باب نقل وکرد‪‌،‬هانپپد مؤیپپد ایپپن‬
‫دعویست‪:‬‬

‫روزی احمد با معتصپپم گفپپت وکپپه ابپپوجعفر منصپپور بپپا یکپپی از‬
‫نزدیکان خویش در باب ابومسلم رأی خواست گفت »لو وکان فیهمپپا‬
‫بآلهه ال الله لفسدتاد « منصپپور گفپپت بپپس وکپپن و سپپپس ابومسپپلم را‬
‫وکشت ‪ .‬معتصم گفت تو نیز بس وکپپن و پپپس از بآن در صپپدد وکشپتن‬
‫‪۱‬‬
‫افشین بر بآمد ‪.‬‬

‫ازین قرار پیداست وکه احمد بن ابی دواد و شاید متعصبان عرب‬
‫در قتل افشین سعایت و تحریک وکرد‪‌،‬هاند ‪ .‬گذشته از احمد بپپن ابپپی‬
‫دواد محمد بن عبدالملک زیا ت وزیر معتصم و هواخواهان و دوستان‬
‫یورزیدند ‪ .‬اتفاق ًا‬
‫عبدالله طاهر نیز نسبت به افشین رقابت و عداو ت م ‪‌،‬‬
‫حادثه منکجور و ماجرای مازیار وکه درین میان رخ داد به نفپپع بآنپپان‬
‫تمام شد و خلیفه را نسبت به افشین بدگمان وکرد ‪.‬‬

‫اخبار الطوال ص ‪. ۳۴۱‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۴۱۴‬دو قرن سکو ت‬

‫در آذربایجان‬
‫داستان عصیان منکجور بدین گونه بود وکه چون افشپپین از وکپپار‬
‫بابک بپرداخت و به سامرا بازگشت بپپر بآذربایجپپان وکپپه جپپزء قلمپپرو‬
‫حکومتش بود منکجور نامی را وکه نزدیکپپان خپپود او بپود بگماشپت ‪.‬‬
‫منکجور در یکی از قری‪‌،‬ههای بآن سرزمین وکه به بابپپک تعلپق داشپپته‬
‫بود مال بسیار یافت ‪ .‬ولیکن این خبر را از معتصپپم پوشپپیده داشپت ‪.‬‬
‫صاحب برید بآذربایجان نام‪‌،‬های به خلیفه نوشت و او را ازیپپن حپپدیث‬
‫واقف وکرد اما منکجور در طی نام‪‌،‬های این خبر را انکار وکرد و گوینده‬
‫را تکذیب نمود ‪ .‬میان بآنان مناظره و گفتگو در افتاد ‪ .‬منکجور بپپر بآن‬
‫شد وکه صاحب برید را بکشد مردم اردبیل مانع شدند و رها نکردنپپد‬
‫وکه صاحب برید را هلک وکند ‪ .‬منکجور با بآنان جنگ وکرد ‪ .‬این خپپبر‬
‫به معتصم رسید افشپپین را فرمپپود وکپپه منکجپپور را معپپزول وکنپپد و‬
‫دیگری به جای او فرستد ‪.‬‬

‫می نویسند منکجور از مردم فرغپپانه و بپپرادر زن افشپپین بپپود و‬

‫خروج او بر ضد خلیفه به تحریک افشین انجام گرفت ‪ .‬مطابق بعضی‬
‫روایا ت یاران بابک نیز در این ماجرا بر او گرد بآمدند و او محمد بپپن‬
‫عبدالله رثانی و عد‪‌،‬های از هواخواهان خلیفه را وکشت ‪ .‬وقتی معتصپپم‬
‫به افشین گفت وکه منکجور را معزول وکند و دیگپپری را بپپه جپپای او‬
‫بانگ رستاخیز ‪۴۱۵ /‬‬

‫بفرستد افشین ابی ساج دیوداد را وکه نیز از نزدیکان و وکسان خود او‬
‫بود با سپاهی گران به بآذربایجان گسیل وکرد ‪ ۱.‬در واقع ایپپن سپپپاه را‬
‫افشین در ظاهر برای جنگ با منکجپپور فرسپپتاده بپپود امپپا در نهپپان‬
‫نها را به یاری و هواداری منکجور فرمان داده بود‪ ۲‬ازین رو معتصم‬
‫بآ ‪‌،‬‬
‫بغا ‪ ،‬سردار ترک را به حرب منکجور فرستاد چون منکجور این خپپبر‬
‫بدانست یکسر از فرمان خلیفه سر بر تافت و سالووکان و رهزنان را با‬
‫خویشتن همدست وکرد و از اردبیل بیرون بآمپد ‪ .‬سپپردار خلیفپپه او را‬
‫شکست داد و او به یکی از قلع‪‌،‬ههای بابک رفت و بآن را عمار ت وکپپرد‬
‫و پناه گزید چندی در بآن جا مقابل بغا در ایستاد سرانجام یارانش او‬
‫را دستگیر وکردند و بپپه سپپردار خلیفپپه تسپپلیم نمودنپپد بعضپپی نیپپز‬
‫گفت‪‌،‬هاند وکه او خود به زینهار بغا رفت ‪ .‬در هپپر حپپال منکجپپور را بپپه‬
‫سامرا بردند و معتصم او را حبس فرمود ‪ .‬در همین اوان حادثه قیپپام‬

‫این ابوالساج دیپوداد در جنپگ بابپپک نیپپز افشپین را یپاری وکپرده بپود و از‬ ‫‪۱‬‬
‫خویشان و پیوندان او بود ‪ ،‬بعدها به خدمت خلفا پیوست و متصپپدی اعمپپال‬
‫گوناگون شد فرزندان او نیز در بآذربایجان ‪ ،‬حکومتی تشکیل دادند ‪ .‬راجع بپپه‬
‫نها رک‪Defrémery, Memoire sur la familledes :‬‬
‫احوال بآ ‪‌،‬‬
‫‪ Sajides‬در ژورنال بآزباتیک ‪ ۱۸۴۷‬و همچنیپن بپپه طپپبری و ابپپن اثیپر و‬
‫مآخذ مشهور دیگر خاصه دائره المعارف اسلم ‪.‬‬
‫تاریخ یعقوبی ج ‪ ۳‬ص ‪. ۲۰۳‬‬ ‫‪۲‬‬
 ‫‪ / ۴۱۶‬دو قرن سکو ت‬

‫مازیار نیز پایان یافت و افشین درین هر دو ماجرا متهم گردید ‪.‬‬

‫سقوط افشین‬
‫بدین جهت قبل از ورود مازیار به سامرا ‪ ،‬افشین نیپپز وکپپه مپپورد‬
‫تهمت و بدگمانی واقع شده بود بازداشته شد و دشمنانش توانستند‬
‫او را از میان بردارند و هلک وکنند… بدین گونه ‪ ،‬چند روزی پیش از‬
‫بآن وکه مازیار را به سامرا بآوردند افشین را توقیف وکردند ‪ .‬وکسی وکه از‬
‫دین و دوستی و بآزادگی و حتی از زاد و بوم نیاوکپپان خپپویش در راه‬
‫یبایست به‬
‫خلیفه گذشته بود اوکنون در وضعی قرار گرفته بود وکه م ‪‌،‬‬
‫یپپپرورد ‪،‬‬
‫لها در دل م ‪‌،‬‬
‫خلیفه یعنی به بآرزوهپپا و امیپپدهایی وکپپه سپپا ‪‌،‬‬
‫خیانت وکند ‪ .‬برای افشین وکه سرزمین پدران خود را با پدر و برادر به‬
‫خلیفه خائنانه به سپپوی دار وکشپپانیده بپپود خلیفپپه تنهپپا تکیپپه گپپاه‬
‫یتوانست امیدهای فریبنده و گذرنده خپپود را‬
‫استواری بود وکه وی م ‪‌،‬‬
‫بدو ببندد ‪.‬‬

‫امپپا حپپوادث ‪ ،‬امیپپدهای او را نقپپش بپپر بآب وکپپرده بپپود ‪ .‬عصپپیان‬

‫منکجور وکه به دستور او و برای فریب و اغفال خلیفه تهیه شده بپپود‬
‫یهای تروکان معتصم سروکوب گشته بپپود ‪ .‬قیپپام‬
‫شها و دلور ‪‌،‬‬
‫با وکوش ‪‌،‬‬
‫بانگ رستاخیز ‪۴۱۷ /‬‬

‫مازیار وکه افشین با نویپدها و وعپد‪‌،‬ههای امیپد بخپش بآن را تأییپپد و‬

‫یوکرد به دست طاهریان ‪ ،‬دشمنان افشین ‪ ،‬فرو نشسته بود ‪.‬‬
‫تشویق م ‪‌،‬‬

‫یگردیپپد سپپرداران‬
‫در دستگاه خلفت نیز همه چیز به زیان او م ‪‌،‬‬
‫یافتادنپپد و در‬
‫ترک مانند اشپپنا س و ایتپپاخ رفت‪‌،‬هرفتپپه از او پیپپش م ‪‌،‬‬
‫ییافتند ‪ .‬احمد بن ابپپی دواد و وکسپپان‬
‫خلیفه نفوذ و تأثیر بیشتری م ‪‌،‬‬
‫ابی دلف هر روز ذهپن خلیفپه را نسپبت بپه ایپن سپردار خودخپواه‬
‫یوکردند ‪ .‬یاران عبدالله طاهر نیز برای‬
‫نتر م ‪‌،‬‬
‫هنگامه جو تیر‪‌،‬هتر و بدبی ‪‌،‬‬
‫برانداختن این دشمن دیرین از هیچ گونه وکوشپپش دریپپغ نداشپپتند ‪.‬‬
‫‪۱‬‬
‫بدین گونه وضع دربار خلفت به زیان او بآشکارا تغییپپر یپپافته بپپود ‪.‬‬
‫یانگیخت و خلیفپپه‬
‫تر س و بدگمانی در روح او خشم و نومیدی بر م ‪‌،‬‬
‫نیز در حق این دوست و خدمتگزار خویش بدبین گشته بود ‪.‬‬

‫یدید وکه رأی معتصپپم در حپپق او‬

‫چار‪‌،‬های نبود ‪ .‬افشین بآشکارا م ‪‌،‬‬
‫یدانسپپت وکپپه نفپپوذ و قپپدر ت رقیبپپان و‬
‫دگرگپپون گشپپته اس پت ‪ .‬م ‪‌،‬‬
‫دشمنانش دیگر پس از این بپپه او مجپپال خپپود نمپپایی نخواهپپد داد ‪.‬‬
‫یفهمید وکه با این همه توطئه و رقابت دیگر در دربار خلیفه بپپرای‬
‫م ‪‌،‬‬
‫او جای امنی نخواهد بود ‪ .‬ترسپپید و در صپپدد بربآمپپد وکپپه خپپود را از‬
‫محیط توفان دور وکند ‪ .‬چار‪‌،‬های جز فرار نداشت ‪.‬‬

‫‪. Caliphate P. 517‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۴۱۸‬دو قرن سکو ت‬

‫در جستجوی فرار‬

‫نهپپا از بآب بگپپذرد ‪.‬‬
‫گهایی بسیار بآماده وکرد تپپا بپپا بآ ‪‌،‬‬
‫نخست مش ‪‌،‬‬
‫لزم بود معتصپپم و وکسپپانش را سپپرگرم و مشپپغول دارد تپپا بپپا ایپپن‬
‫گها بتواند از بآب بگذرد و راه موصل را در پیش گیپپرد ‪ .‬بآن گپپاه‬
‫مش ‪‌،‬‬
‫زاب را گذاره وکند و از راه ارمن به بلد خپپزر‪ ۱‬رود ‪ .‬شپپاید از ایپپن راه‬
‫یتوانست هم خود را از خطپپر برهانپپد و هپپم بپپر سپپرزمین نیاوکپپان‬
‫م ‪‌،‬‬
‫خویش وکه روزی در طمع وکسب جاه و مال استقلل بآن را از دسپپت‬
‫داده بود دیگر باره دست یابد ‪ .‬مال و خواسته بسیاری نیز وکپپه بپپرای‬

‫نها رجوع شود بپپه حپپدودالعالم ترجمپپه و‬

‫در باب قوم خزر و مآخذ احوال بآ ‪‌،‬‬ ‫‪۱‬‬
‫شرح مینورسکی )ص ‪۴۶۰ – ۴۵۰‬ک ( و همچنین دائره المعارف اسپپلم ‪ ،‬ج ‪، ۲‬‬
‫مقاله بارتولد ‪ .‬قوم خزر ترک زبان بود‪‌،‬هاند و ظاهر ًا از بآسیای میانه بآمد‪‌،‬هانپپد و‬
‫در حدود باب البواب در بند تروکستان سکونت داشت‪‌،‬هاند ‪ .‬از جهپپت تمپپدن و‬
‫نها باقی نمانده اسپت ‪ .‬در عهپد خلفپا مکپرر بپپه سپبب‬
‫فرهنگ هم بآثار از بآ ‪‌،‬‬
‫مجاور ت با مسلمین به بلد اسلم تاخت و تپپاز وکرد‪‌،‬هانپد ‪ .‬در بپپاب مپپذاهب و‬
‫نها ‪ ،‬بآن چه محقق است ‪ ،‬این است وکپپه از نپپوع عقایپپد سپپمنی بپپوده‬
‫بآرای بآ ‪‌،‬‬
‫است ‪.‬‬
‫در باب اصل قوم خزر بعضی گفت‪‌،‬هاند وکه از یهود بپپوده و در ایپن بپپاب ‪Dunlop‬‬
‫وکتابی هپپم دارد بپپه ایپپن عنپپوان‪the History of the jewish :‬‬
‫‪ khazars‬وکپپه بآن را ‪ Gerard Clauson‬در مجلپپه انجمپپن سپپلطنت‬
‫بآسیایی ‪ JRAS‬جزء ‪ ۱‬و ‪ ، ۲‬سال ‪ ۱۹۵۶‬مورد بحث و نقد قرار داده است ‪.‬‬
‫بانگ رستاخیز ‪۴۱۹ /‬‬

‫بدست بآوردن ولیت لزم بود از پیش نزد وکسان خود فرستاده بود ‪.‬‬

‫اما این وکار در گرو حوادث بود ‪ .‬و از قضا حوادثی وکه مساعد این‬
‫وکار باشد رخ نداد ‪ .‬از این رو افشین نتوانست بپپا ایپپن نقشپپه خپپود را‬
‫کتری‬
‫بآسپپوده از محیپپط خطپپر برهانپپد و ناچپپار شپپد چپپاره خطرنپپا ‪‌،‬‬
‫بیندیشد ‪.‬‬

‫این دفعه زهری جانگزا ‪ ،‬بآماده وکپپرد و بپپر بآن شپپد وکپپه خپپوردنی‬
‫بسازد و معتصم را با یارانش بخواند و زهر بخوراند مگر بدین وسپپیله‬
‫خود را از خطری وکه بر فراز سرش در پرواز است برهاند ‪ .‬اندیشپپیده‬
‫بود وکه اگر خلیفه خود دعو ت او را اجابت نکند باری از او دسپپتوری‬
‫گیرد وکه اشنا س و ایتاخ دیگر تروکان خلیفه را بخواند ‪ .‬پپپس بآنپپان را‬
‫طعام دهد و زهر چشاند تا چون از خانه به خانه خویش بپپاز گردنپپد‬
‫یخواسپپت‬
‫هلک شوند و نتوانند او را دنبال وکنند به روایتی دیگپپر م ‪‌،‬‬
‫خلیفه و سردارانش را به خانه خپپویش بخوانپپد و همپپه را هپپم بآنجپپا‬
‫بکشد بآن گاه چپپون شپپب بآغپپاز شپپود از شپپهر بیپپرون بآیپپد و بپپا بآن‬
‫گها از رود بگذرد ‪.‬‬
‫مش ‪‌،‬‬

‫یتوانسپت از راه خپزر بپه‬

‫یشپد ‪ ،‬شپاید م ‪‌،‬‬
‫اگر این نقشه انجپام م ‪‌،‬‬
‫اشروسنه برود و مردم خزر را بر مسلمانان بشوراند و فتنه و طغیانی‬
‫بر ضد خلیفه پدید بآورد ‪ .‬اما ایپپن تپپوطئه نیپپز در نگرف پت ‪ .‬و خپپدعه‬
 ‫‪ / ۴۲۰‬دو قرن سکو ت‬

‫امیرزاده اشروسنه بآشکار گشت ‪.‬‬

‫آغاز توطئه‬
‫سرهنگان افشین ‪ ،‬در همین هنگام وکه سردار اشروسنه بپپر ضپپد‬
‫نهپپا نیپپز‬
‫یوکشید از وکار او واقف بودند ‪ .‬نوشت‪‌،‬هاند وکه بآ ‪‌،‬‬
‫خلیفه نقشه م ‪‌،‬‬
‫مثل سران دیگر بر درگاه معتصم نپپوبت نگهبپپانی داشپپتند ‪ .‬در ایپپن‬
‫میان گفتگویی بین بیژن‪ ۱‬اشروسنی با یکی از نزدیکپپان افشپپین رخ‬
‫داد وکه راز نهان را فاش وکرد ‪ .‬بیژن گفتپپه بپپود وکپپه ایپپن وکپپاری وکپپه‬
‫یوکنم بتواند از پیش بپپبرد ایپپن مپپرد‬
‫افشین در پیش دارد گمان نم ‪‌،‬‬
‫سخن بیژن را به افشین برد و افشین در حق بیژن بدگمان شد و در‬
‫صدد هلک او بربآمد ‪ .‬بیژن بود وکه به وسیله یکی از یاران خپپویش از‬
‫اندیشه افشین در حق خود بآگاه گشت بترسپپید و شپپب هنگپپام بپپه‬
‫سرای خلیفه رفت و او را از توطئه امیرزاده اشروسنه بیاگاهانید ‪.‬‬

‫درین هنگام نامه عبدالله طاهر به خلیفه رسید و معلوم شد وکپپه‬

‫مازیار نیز دستگیر شده است ‪ .‬مازیار هپپم وکپپه افشپپین بپپا او ارتبپپاط‬
‫داشت ‪ .‬این راز را نزد عبدالله طاهر فاش وکرده بود ‪ .‬و شپپاید در ایپپن‬

‫طبری واجن نوشته است وکه معرب بیژن فارسی است ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬
‫بانگ رستاخیز ‪۴۲۱ /‬‬

‫نامه عبدالله طاهر نیز بدین خدعه افشین اشارتی رفته بود ‪ .‬و شپپاید‬
‫در این نامه عبدالله طاهر نیز بدین خدعه افشین اشارتی رفته بپپود ‪.‬‬
‫در هر حال معتصم از توطئه افشین وکه بر ضد خلفت تشکیل شده‬
‫بود اطلع داشت ‪.‬‬

‫سردار اشروسنه مهمانیی وکرده و خلیفه را با پسپپرانش هپپارون و‬

‫جعفر خوانده بود وکه به خانه او روند ‪ .‬خلیفه گفتپپه بپپود وکپپه ایشپپان‬
‫نتوانند بآمد اما من خود بیایم ‪ .‬با پنجاه سپپوار از وکسپپان و معتمپپدان‬
‫خویش برنشست و به خانه افشین رفت ‪.‬‬

‫افشین سرای خود را بآراسته بود و صد تن از زنگیپپان و هنپدوان‬

‫خویش را پنهان وکرده بود تا چون اشپپار ت وکنپپد از وکمیپپن بربآینپپد و‬
‫خلیفه را هلک وکنند ‪.‬‬

‫چون معتصم به در سرای افشین رسید عنان دروکشید و پرسپپید‬

‫فلن و فلن وکجایند ؟ بآن گاه وکسان و نزدیکان را یک یک بپپه درون‬
‫نهپپا وکپپه در‬
‫فرستاد و خود هم چنان بیرون ایستاد ‪ .‬هنپپدویی را از بآ ‪‌،‬‬
‫دهلیز پنهان بودند عطسه گرفت معتصم وکه پیش از وقت به وسپپیله‬
‫بیژن اشروسنی از این سوءقصد بآگاه شده بود دست در ریش افشین‬
‫زد و بآواز در داد وکه »غار ت ‪ ،‬غار ت !د «‬
 ‫‪ / ۴۲۲‬دو قرن سکو ت‬

‫وکسان معتصم افشپین را دسپتگیر وکردنپد و بپه زنجیپر بسپتند ‪.‬‬

‫سرای او را بآتش زدند و وکسپپان او را اسپپیر گرفتن پد ‪ .‬خلیفپپه سپپردار‬
‫تهای شایان به او وکرده بود از ریاست‬
‫اشروسنه را وکه بآن همه خدم ‪‌،‬‬
‫حر س معزول وکرد و به زندان فرستاد ‪ .‬روایتی دیگر نیپپز دریپپن بپپاب‬
‫هست ‪ .‬گفت‪‌،‬هاند وکه چون بیژن اشروسنی نزد معتصپپم رفپت و او را از‬
‫قصدی وکه افشین وکرده بود بیاگاهانید معتصم افشین را بخواند و در‬
‫وکوشک خویش باز داشت و سپس به محکمه فرسپپتاد ‪ ،‬بپپدین گپپونه‬
‫بود وکه شاهزاده جهانجوی اشروسنه را فرو گرفتند و به زندان بردند ‪.‬‬

‫محاوکمه افشین‬
‫پس از بآن ‪ ،‬افشپپین ‪ ،‬را بپپه محپپاوکمه وکشپپیدند ‪ .‬محکم‪‌،‬های وکپپه از‬
‫احمد بن ابی دواد قاضی القضا ت و محمد بن عبدالملک زیا ت وزیپپر‬
‫و چند تن از درباریان معتصم تشکیل شده بود در وکار او باز جسپپتن‬
‫بآغاز وکرد ‪ .‬اما اتهام او خیانت به خلیفه نبود بلکه او متهم بپپدین بپپود‬
‫وکه هنوز بآیین نیاوکان دارد و با بآن وکه به ظاهر اسلم بآورده اسپت در‬
‫دل به بآیین دیرین خویش باقی مانپپده اسپت ‪ .‬عپپد‪‌،‬های نیپپز از مپپردم‬
‫سغد و هم وکیشان سابق او را برای شهاد ت حاضر بآورده بودند ‪.‬‬
‫بانگ رستاخیز ‪۴۲۳ /‬‬

‫این محاوکمه ‪ ،‬چنان وکه بعضی از محققان گفت‪‌،‬هاند و درسپت هپم‬

‫یدهد وکه بآیین‬
‫یوکند و نشان م ‪‌،‬‬
‫هست ‪ ،‬وضع دربار خلفت را روشن م ‪‌،‬‬
‫شمنان در بآن زمان هنوز هم چنان رواج داشته است و مخصوص ًا در‬
‫یوکپپرده‬
‫مشرق به وکلی بآزاد بوده است و وکسی از انتشپپار بآن منپپع نم ‪‌،‬‬
‫است ‪ .‬و حتی عامه مردم ایران اگر چه به نپپام و بپپه ظپپاهر مسپپلمان‬
‫بود‪‌،‬هاند باز غالب ًا به بآیین دیرین خود علقه داشت‪‌،‬هاند و هر زمپپان وکپپه‬
‫ییافت‪‌،‬هاند ‪ ،‬در ترک بآیین مسپپلمانی و بازگشپپت بپپه‬
‫فرصت و مجال م ‪‌،‬‬
‫‪۱‬‬
‫یوکرد‪‌،‬هاند ‪.‬‬
‫وکیش دیرین خویش تردید نم ‪‌،‬‬

‫دادستان این محاوکمه محمد بن عبدالملک زیا ت بپپود و وکسپپانی‬

‫وکه برای مپواجهه بپا افشپین احضپار شپده بودنپد عبپار ت از مازیپار‬
‫شاهزاده طبرستان و مرزبان بن تروکش از امرا سغد بودنپپد و نیپپز دو‬
‫تن از مردم سپپغد و موبپپدی بپپرای شپپهاد ت بپپر ضپپد افشپپین در بآن‬
‫محکمه حضپور داشپتند ‪ .‬طپبری و دیگپران جریپان محپاوکمه را بپه‬
‫ینویسند وکه درین داوری نخست دو مپپرد را‬
‫تفصیل ذوکر وکرد‪‌،‬هاند ‪ .‬م ‪‌،‬‬
‫نها جامه ژنده و پپپاره بپپر تپپن‬
‫وکه از اهل سغد بودند پیش بآوردند‪ :‬بآ ‪‌،‬‬
‫داشتند ‪ .‬چون جامه از تن بر گرفتند گوشت بر استخوانشپپان نمانپپده‬
‫بود ‪ .‬این زیا ت وزیر وکه ریاست محکمه را بپپر عهپپده داشپپت پرسپپید‪:‬‬

‫‪. Caliphate P. 518‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۴۲۴‬دو قرن سکو ت‬

‫یشناسی ؟د « افشین پاسخ داد‪» :‬بآری این دو تن در‬

‫»این دو مرد را م ‪‌،‬‬
‫اشروسنه مسجدی ساختند ‪ .‬یکی مؤذن بود و بآن دیگر امپام مسپجد‬
‫من هر وکدام را هزار تازیانه زدم زیرا میپپان مپن بپپا پادشپاهان سپغد‬
‫پیمانی رفته بود وکه هر قوم را رها وکنم تا بر دین خویش باشند ‪ .‬این‬
‫دو مرد بر بتکده تاختند و بتان را بیرون ریختند و بتخانه را مسپپجد‬
‫نها را چون از حد خویش تجاوز وکرده بودنپپد و پیمپپان‬
‫وکردند ‪ .‬من بآ ‪‌،‬‬
‫شکسته بودند هزار تازیانه زدمد «‬

‫وزیر پرسید »بآن وکتاب وکه به دیبا و زر و جواهر بآراسپپت‪‌،‬های و در‬

‫بآن سخنان وکفربآمیز هست چیست و چرا داری ؟د « پاسخ داد وکه »بآن‬
‫وکتابی است وکه از پپپدر بپپه مپپن رسپپیده اسپت ‪ .‬در بآن هپپم سپپخنان‬
‫ تانگیز حکیمان عجم هست و هم گفت‪‌،‬ههای وکفر بآمیز گذشتگان‬
‫عبر ‪‌،‬‬
‫یگیرم و گفت‪‌،‬ههای وکفربآمیپپز را‬
‫تبآمیز بآن بهره م ‪‌،‬‬
‫من از سخنان حکم ‪‌،‬‬
‫یوکنم ‪ .‬من این وکتاب را وکه از پدر به من بپپه میپپراث رسپپیده‬
‫ترک م ‪‌،‬‬
‫بود به زیورها بآراسته یافتم نیازی نداشپپتم وکپه بآن پیرای‪‌،‬ههپا را از بآن‬
‫برگیرم و بآن را همچنان وکه بود نگهداشتم ‪ .‬در سرای تو نیپپز وکتپپاب‬
‫وکلیله و دمنه و وکتاب مزدک‪ ۱‬هست و من نم ‪‌،‬‬
‫یپنپپدارم وکپپه داشپپتن‬

‫نام این وکتاب در یک قطعه از اصمعی وکه در هجو برامکپپه گفتپپه اسپپت نیپپز‬ ‫‪۱‬‬
‫ذوکر شده و بعضی به استناد روایپپت جپپاحظ در البیپپان و التپپبیین )ج ‪ ۲‬ص‬
‫بانگ رستاخیز ‪۴۲۵ /‬‬

‫بها ما را از شمار مسلمانان بیرون تواند بآورد…د «‬

‫این وکتا ‪‌،‬‬

‫بآن گاه موبد را پیش بآوردند ‪ .‬موبد گفت وکه »ایپپن مپپرد گوشپپت‬
‫یخورد و مرا نیز به خوردن بآن‬
‫جانور مرده را وکه خفه وکرده باشند م ‪‌،‬‬
‫یپنداشت وکپپه بآن گوشپپت از گوشپپت جپپانوری وکپپه‬
‫یداشت و م ‪‌،‬‬
‫وا م ‪‌،‬‬
‫سرش ببرند تاز‪‌،‬هتر باشدد « موبد این نکته را افپپزود وکپپه »وی هپپر روز‬
‫یوکشپپت و سپپپس‬
‫یوکپپرد و م ‪‌،‬‬
‫چهارشپپنبه گوسپپفندی سپپیاه خفپپه م ‪‌،‬‬
‫یرفت و گوشت‬
‫یزد و از میان دو نیمه بآن راه م ‪‌،‬‬
‫شمشیر بر میانش م ‪‌،‬‬
‫یخوردد « و نیز این تهمت را به افشین نهاد وکپپه »روزی بپپه مپپن‬
‫او م ‪‌،‬‬
‫گفته است وکه من برای این عربان هر چه را وکه از بآن نفر ت داشپپتم‬
‫وکردم ‪ .‬تا بآنجا وکه روغن دنبه خوردم و بر شتر سوار شدم و نعلین بپپر‬
‫پای وکردم ‪ .‬جز بآن وکه تاوکنون مویی از تنم وکم نشده است یعنپپی نپپه‬
‫موی به بآهک سترد‪‌،‬هام و نه ختنه شده امد « افشین روی به حاضپپران‬
‫وکرد و پرسید وکه »به من بگویید بآیا ایپپن مپپرد وکپپه چنیپپن سپپخنان‬
‫یگوید نزد شما در دین خود در خور اعتماد تواند بپپود ؟ ایپپن مپپرد‬
‫م ‪‌،‬‬

‫‪۱۶۰‬ک ( بآن را مروک خواند‪‌،‬هاند ‪ .‬این احتمال ظاهر ًا بعید است ‪ .‬لیکن طبق قول‬
‫حمزه اصفهانی و مؤلف مجهول مجمل التواریخ وکه ایپپن گپپونه روایپپا ت را از‬
‫یوکند مروک در عهد اشکانیان باید تپپألیف شپپده باشپپد مپپانعی‬
‫حمزه نقل م ‪‌،‬‬
‫ندارد وکلمه مروک مصحف و محرف مژدک به معنای بشار ت باشد وکه بپپرای‬
‫تسمیه وکتاب دینی مناسبت داشته است ‪.‬‬
 ‫‪ / ۴۲۶‬دو قرن سکو ت‬

‫موبد مجو س بود و ندیمی متووکل برادر خلیفه اختیار وکرد و خپپود را‬
‫مسلمان فرا نمود ‪ .‬بآیا به دینداری او اعتماد دارید ؟ گفتند ن په ‪ ،‬گفپپت‬
‫یپذیریدد « بآنگاه‬
‫»چرا شهاد ت وکسی را وکه به دین او اعتماد ندارید م ‪‌،‬‬
‫افشین روی به موبد وکرد و پرسید »بآیا میان خپپانه مپپن و خپپانه تپپو‬
‫دری یا روزنی هرگز بوده ؟د « گفت نه ‪ .‬پرسید »مگر نه ترا من به خانه‬
‫خویشتن بردم و راز خود با تپپو در میپپان نهپپادم و تپپرا از دوسپپتی و‬
‫علق‪‌،‬های وکه به عجم دارم بآگاه وکردم بآیا چنین نبپود ؟د « موبپد گفپت‪:‬‬
‫یگویید « افشین گفت‪» :‬در این صور ت تو نپپه‬
‫»همچنین بود وکه تو م ‪‌،‬‬
‫در دین خود شایسته اعتمادی و نه در عهد و پیمان دوستی وفپپادار‬
‫و پا بپپر جپپای ‪ .‬چپه ‪ ،‬راز را وکپپه مپپن دوسپپتانه بپپه تپپو سپپپرده بپپودم‬
‫ناجوانمردانه برمل وکردید «‬

‫بآن گاه مرزبان بن تروکش پیش بآمد از افشین پرسیدند وکپپه ایپپن‬
‫یشناسی ؟ گفت نپه ‪ .‬مرزبپپان را گفتنپپد تپپو ایپپن شپپخص را‬
‫مرد را م ‪‌،‬‬
‫یشناسی گفت بآری این افشین است ‪ .‬افشپپین را نیپپز گفتنپپد ایپپن‬
‫م ‪‌،‬‬
‫مرزبان است ‪ .‬پس مرزبان روی به افشین وکرد و گفت »ای حیل‪‌،‬هگپپر ‪.‬‬
‫نیرنگ و افسون چند به وکار داری ؟د « افشپپین گفپپت »ای دراز ریپپش‬
‫یگویی ؟د « گفپپت »مپپردم وکشپپور ت نپپامه چگپپونه بپپه تپپو‬
‫نادان چه م ‪‌،‬‬
‫ینوشپپتندد «‬
‫ینویسند ؟د « گفت »همچنپپان وکپپه بپپه پپپدرم و جپپدم م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫بانگ رستاخیز ‪۴۲۷ /‬‬

‫ینوشتند ؟ افشین گفت نگویم ‪ ،‬مرزبان گفت‬

‫نها چگونه م ‪‌،‬‬
‫پرسید به بآ ‪‌،‬‬
‫نها در نام‪‌،‬ههای خود به زبان اشروسنه به تو چنین و چنپپان‬
‫»مگر بآ ‪‌،‬‬
‫ینوشتند ؟د « گفت »چراد « پرسید بآیا معنی بآن سخنان این نیسپپت‬
‫نم ‪‌،‬‬
‫وکه »به خدای خدایان از بنده او فلن بن فلند « ؟ گفت »چرا ‪ ،‬معنی‬
‫بآن همین استد « ؟ محمد بن عبدالملک زیا ت روی به افشین وکپپرد و‬
‫نها از این گونه‬
‫گفت »بآیا مسلمانان هرگز احتمال وکنند وکه درباره بآ ‪‌،‬‬
‫سخنان گفته شود ؟ پس برای فرعون وکه گفت من پروردگار شپپمایم‬
‫چه باقی گذاشت‪‌،‬های ؟د « پاسخ داد »مردم پدر و جدم و نیز مرا قبل از‬
‫یوکردند ‪ .‬چون اسپپلم اختیپپار‬
‫بآن وکه اسلم بآورم بدین گونه خطاب م ‪‌،‬‬
‫وکردم مصلحت ندیدم وکه خپپود را از پپپدران خپپویش فروتپپر نهپپم تپپا‬
‫نهپپا در حپپق مپپن ضپپایع و تبپپاه نگپپردد و از فرمپپانم‬
‫فرمانبرداری بآ ‪‌،‬‬
‫سرپیچی نکنند ‪.‬د «‬

‫اسحق بن ابراهیم بن مصعب صاحب شرطه بود گفپپت و یحپپک‬

‫ای خیدر تو چگونه به خدا سوگند خوری و ما ترا مسلمان شپپماریم‬
‫و تو خود بآن چه را وکه فرعون مدعی بود دعوی همی وکنپپی ؟ پاسپپخ‬
‫داد وکه »این سوره را عجیف‪ ۱‬بر علی بن هشام خوانپد و تپو بپر مپن‬

‫عجیف بن عنبسه مقصود است وکه از سرداران مأمون بود و پس از علی بپپن‬ ‫‪۱‬‬
‫هشام ریاست حر س را به او دادند ‪.‬‬
 ‫‪ / ۴۲۸‬دو قرن سکو ت‬

‫یخوانی ‪ ،‬باش تا فردا وکسی نیز بآن را بر تو فرو خواندد « این پاسپپخ ‪،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یهایی وکه درباریپپان و نزدیکپپان‬
‫یها و بدسگال ‪‌،‬‬
‫بآشکارا به دسیسه وکار ‪‌،‬‬
‫یوکند ‪ .‬علپپی بپپن هشپپام در‬
‫یداشت‪‌،‬هاند اشاره م ‪‌،‬‬
‫خلفا در وکار یکدیگر م ‪‌،‬‬
‫اواخر دوره مأمون ریاست حر س داشت بدسگالن او را به سروکشی و‬
‫خلف متهم وکردند و مأمون را در حپق او بپدگمان نمودنپد ‪ .‬خلیفپپه‬
‫عجیف بن عنبسه را وکه از سرداران او بود بفرمود تا او را حاضر بآورد‬
‫و عجیف وکوشید تا او و برادرش حسین بن هشپپام را هلک وکردنپپد ‪.‬‬
‫سر علی را بر نیزه وکردند و به برقه بردند و پس از چنپپدی بپپه دریپپا‬
‫افکندند‪ ۱‬عجیف نیز چند سال بعد مورد سخط معتصم قرار گرفت و‬
‫به این اتهام وکه برادرزاده معتصم عبا س بن مأمون را بر ضد خلیفپپه‬
‫به شورش واداشته بود او را بنپپد نهادنپپد و هلک وکردن پد ‪ .‬بپپدگمانی‬
‫خلیفه در حق عجیف تا بدان پایه بود وکه چون عجیپپف در نصپپیبین‬
‫درگذشت پسرش صالح بن عجیف نزد خلیفه بآمد و پدر را لعن وکرد‬
‫و از بیزاری جست و درخواست وکه او را به نام پدر منسوب نکننپپد و‬
‫به جای صالح بن عجیف ‪ ،‬صالح معتصمی بخوانند ‪ ۲.‬در این پاسخ وکه‬
‫یدهد در واقع به تصاریف و تغییپپرا ت‬
‫افشین به اسحاق بن ابراهیم م ‪‌،‬‬
‫یوکند و با وکنایه از دسیس‪‌،‬هها و توطئ‪‌،‬ههای رقیبان پرده‬
‫زمانه اشاره م ‪‌،‬‬

‫تاریخ یعقوبی ج ‪ ۳‬ص ‪. ۱۹۳‬‬ ‫‪۱‬‬

‫یعقوبی ج ‪ ۳‬ص ‪. ۲۰۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫بانگ رستاخیز ‪۴۲۹ /‬‬

‫یدارد ‪.‬‬
‫بر م ‪‌،‬‬

‫افشین و مازیار‬
‫بآن گاه مازیار سپهبد طبرستان را با او روبرو وکردند دریپپن بپپاب‬
‫بآن چه یعقوبی نقل وکرده است با روایت مشهور طبری تفپپاو ت دارد ‪.‬‬
‫ینویسد وکه چون مازیار را با افشین روبرو وکردند ابپپن دواد‬
‫یعقوبی م ‪‌،‬‬
‫یوکنپپی وکپپه او‬
‫قاضی مازیار را گفت‪ :‬این است افشین ‪ ،‬وکه تو دعوی م ‪‌،‬‬
‫ترا به سروکشی و شورش وا داشته است ‪ .‬افشین روی به مازیار وکرد و‬
‫گفت‪» :‬دروغ از مردم بازار نارواست پیداست وکه از پادشاهان تا چپپه‬
‫یرهانپپد‬
‫اندازه زشت است بپپه خپپدا سپپوگند دروغ تپپرا از وکشپپتن نم ‪‌،‬‬
‫فرجام وکار خود در دروغ قرار مدهد « ‪.‬‬

‫مازیار گفت »افشین نه نام‪‌،‬های به من نوشت و نه رسولی فرستاد‬

‫جز بآن وکه ابوالحارث ووکیل من به من خبر داد وکه وقتی نزد افشپپین‬
‫رفته است او را گرامپپی شپپمرده اسپپت و بپپه جپپای او نکپپویی وکپپرده‬
‫است ‪۱.‬د « بدین گونه طبق قول یعقوبی مازیار ارتباط خود را با افشین‬
‫یکسره انکار وکرد ‪.‬‬

‫یعقوبی ص ‪. ۲۰۳‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۴۳۰‬دو قرن سکو ت‬

‫ینویسپپد وکپپه‬
‫اما روایت طبری درین باب مشهورتر اس پت ‪ .‬وی م ‪‌،‬‬
‫چپپون مازیپپار را پیپپش بآوردنپپد از افشپپین پرسپپیدند ‪ ،‬ایپپن مپپرد را‬
‫یشناسپپی ؟‬
‫یشناسی ؟ گفت نه ‪ .‬مازیار را گفتند تپپو ایپپن مپپرد را م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫گفت بآری این مرد افشین است ‪ .‬به افشین گفتند وکه این نیز مازیپپار‬
‫است ‪ .‬گفت اوکنون شناختم ‪.‬‬

‫گفتند بآیا هرگز به او نامه نوشت‪‌،‬های ؟ گفت نه ‪ .‬از مازیار پرسیدند‬

‫وکه بآیا افشین نامه به تو نوشته است ‪ .‬گفت بلی ‪ ،‬بپپرادرش خپپاش بپپه‬
‫برادرم وکوهیار نوشت وکه‪» :‬این دین سپید را جپپز مپپن و تپو و بابپک‬
‫وکسی نمانده است وکه یاری وکند بابک به نادانی خویشتن به وکشپپتن‬
‫داد و من بسی وکوشیدم وکپپه او را از مپپرگ برهپپانم نشپپد و گپپولی و‬
‫نادانی او نگذاشت تا وکارش بدان جا وکه دانی وکشید امپپا تپپو اگپپر بپپه‬
‫شورش برخیزی و نافرمانی وکنی این قوم را وکسی نیست وکه به دفپپع‬
‫تو فرستد جز من وکه بیشتر سواران و دلوران با مننپپد بآن گپپاه اگپپر‬
‫مرا به سوی تو گسیل دارند بپپه تپپو خپپواهم پیوسپپت و دیگپپر وکپپس‬
‫نیست وکه با ما جنگ تواند وکرد ‪ .‬جپپز ایپپن سپپه گپپروه وکپپه عربپپان و‬
‫مغربیان و تروکان باشند ‪ .‬لیکن عربان چپپون سپپگانند پپپاره اسپپتخوان‬
‫نها بینداز و سرشان بکوب ‪ .‬این مگسان مغربیاننپپد نیپپز سپپر‬
‫پیش بآ ‪‌،‬‬
‫خورند ‪ .‬امپپا فرزنپپدان شپپیطان وکپپه تروکاننپپد پپپس از سپپاعتی جنپپگ‬
‫بانگ رستاخیز ‪۴۳۱ /‬‬

‫تیرهاشان به پایان رسد بآن گاه بر بآنان بتاز و همه را از بن برانداز ‪ .‬تا‬
‫دین به همان قرار وکه در روزگار عجم بود باز گرددد « ‪.‬‬

‫افشین گفت »این مرد بر برادر خود و برادر مپپن ادعپپایی دارد و‬
‫یوکند ‪ .‬و اگر خود چیزی بپپدو نوشپپته‬
‫این ادعا چیزی بر من الزام نم ‪‌،‬‬
‫بودم تا او را چنان به خویشتن متمایل وکنم وکه بر من اعتمپپاد وکنپپد‬
‫نیز ناپسند نبود زیرا چون من خلیفه را به شمشیر یاری وکرده بپپودم‬
‫روا بود وکه به حیله نیز او را یاری وکنم تا مازیار را به بنپپد بآورم و بپپه‬
‫خلیفه تسلیم وکنم و همان بهر‪‌،‬های وکه عبدالله طاهر اوکنون از گرفتن‬
‫مازیار برده است من ببرم و نزد خلیفه جپپاه و بآبپپرو بیپپابمد « ‪ .‬بآن گپپاه‬
‫مازیار را بیرون بردند ‪.‬‬

‫یگیرد و نشان‬
‫این پاسخ افشین بآشکارا پرده از راز درون او بر م ‪‌،‬‬
‫یدهد وکه امیر زاده اشروسنه بپپرای بآن بپپا مازیپپار نوشپپت و خوانپپد‬
‫م ‪‌،‬‬
‫داشته است وکه او را فریب دهد و با خیانت نسبت به او خپدمتی بپپه‬
‫دستگاه خلیفه وکرده باشد ‪.‬‬

‫چون افشین با مرزبان تروکپپش و اسپپحاق ابراهیپپم سپپخنان تنپپد‬

‫گفت ابن ابی دواد قاضی بر او بانگ زد افشین گفپپت ای بپپا عبپپدالله‬
‫طیلسان فرو گرفت‪‌،‬های و تا جماعتی را به وکشتن ندهی بآن را بر سپپر‬
‫نخواهی نهاد ‪ .‬ابن ابی دواد پرسید وکه تو مختون هسپتی ؟ گفپت نپه ‪.‬‬
 ‫‪ / ۴۳۲‬دو قرن سکو ت‬

‫یشود و پپپاوکیزگی از بآن حاصپپل‬

‫پرسید با بآن وکه اسلم بدان تمام م ‪‌،‬‬
‫یگردد ترا ازین وکار چه باز داشت جپپواب داد وکپپه مگپپر در اسپپلم‬
‫م ‪‌،‬‬
‫حفظ نفس به وکار نیست ؟ گفت هست گفت ترسیدم وکپپه چپپون بآن‬
‫یزنپپی و‬
‫پاره پوست را از تنم ببرند بمیرم ‪ .‬گفت تو نیزه و شمشیر م ‪‌،‬‬
‫یا ت باز نداشت بآن گاه از بریدن پار‪‌،‬های پوست‬
‫بیم مرگ از جنگجوی ‪‌،‬‬
‫یتاب شوی ؟ گفت بآن جنگجویی امری ناگزیر است وکه از بآن سپپود‬
‫ب ‪‌،‬‬
‫برم و بر بآن صبر توانم وکرد اما این ضرور ت نیست و در انجپپام بآن از‬
‫به در رفتن جان خویش ایمن نتوانم بود ‪ .‬بآن گاه گمان ندارم وکپه در‬
‫ترک بآن از اسلم سرپیچی وکرده باشم ‪.‬‬

‫ابن ابی دواد حاضران مجلپپس را گفپپت اوکنپپون وکپپار او بپپر شپپما‬
‫بآشکار گشت پس بغای وکبیر سردار ترک را وکه در مجلس حاضر بود‬
‫گفت تا افشین را فرو گرفت و از باب وزیپر بپه سپوی محبپپس بپرد ‪.‬‬
‫بدین گونه بود وکه دوران قدر ت و شکوه افشین شاهزاده اشروسنه به‬
‫پایان رسید ‪.‬‬

‫سرانجا م افشین‬
‫یگویند قبل از وفا ت »وکس نپپزد‬
‫نوشت‪‌،‬هاند وکه او در زندان مرد ‪ .‬م ‪‌،‬‬
‫بانگ رستاخیز ‪۴۳۳ /‬‬

‫معتصم فرستاد و درخواست تا شخصی را وکه مورد اعتماد باشد نپپزد‬

‫وی روانه وکند ‪ .‬معتصم حمدون بن اسمعیل را فرستاد ‪ .‬افشین سخن‬
‫بآغاز وکرد و از بآن چه در حق وی گفته بودند پوزش خواست و گفت‬
‫امیرالمؤمنین را بگپپو مثپپل مپپن و تپپو همچپپو بآن مپپردی اسپپت وکپپه‬
‫یخواستند وکه‬
‫گوسال‪‌،‬های را بپرورد ‪ ،‬تا فربه و قوی گشت و یاران او م ‪‌،‬‬
‫گوشت او را بخورند و به وکشپپتن او تعپپرض و اشپپاره وکردنپپد بآنپپان را‬
‫اجابت نکرد و همه بر بآن اتفاق وکردند وکه بگویند ایپپن شپپیر بچپپه را‬
‫یپروری وکه بچه شیر چون بزرگ شود به اصل خود باز گپپردد‬
‫چرا م ‪‌،‬‬
‫گفت این گوساله است گفتند شیر است از هر وکه خپپواهی بپپپر س و‬
‫یشناختند رفتند و گفتند اگر در باب گوسپپاله از شپپما‬
‫نزد هر وکه م ‪‌،‬‬
‫بپرسد بگویید شیر است مرد از هر وکپپس در بپپاب گوسپپاله بپرسپپید‬
‫گفتند شیر درنده است بفرمود تا گوسپپاله را سپپر ببریدن پد ‪ .‬مپپن بآن‬
‫گوسال‪‌،‬هام چگونه شیر توانم بود ؟ الله الله در وکار من به عنپپایت نظپپر‬
‫فرمایید حمدون گفته است وکه چون از نزد او برخاستم طبقی میپپوه‬
‫در پیش روی او بود وکه معتصم با پسرش واثق نزد او فرستاده بپپود ‪.‬‬
‫افشین در بآن هنگام تندرست بود چون نزد او باز گشتم گفتند مرده‬
‫استد «‪ ۱‬از این قرار باید او را مسموم وکرده باشند ‪ .‬مرده او را از زندان‬

‫ابن اثیر ج ‪ ۶‬ص ‪. ۳۵۸‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۴۳۴‬دو قرن سکو ت‬

‫بیرون بآوردند و در باب العامه بپپر دار وکردنپپد‪ ۱‬بتپپانی چنپپد نیپپز وکپپه‬
‫یگفتند از خانه او بیرون بآورد‪‌،‬هاند بیاوردند و همان جا با جسپپد او‬
‫م ‪‌،‬‬
‫سوزانیدند ‪.‬‬

‫بها چنیپپن بآورد‪‌،‬هانپپد وکپپه‪:‬‬

‫داستان فرجام وکار او را در بعضی وکتا ‪‌،‬‬
‫»معتصم روزی میوه بسیار بر طبقی نهپاده و پسپر خپویش ]را[ وکپه‬
‫]به[ هرون الواثق بالله ملقب بود ‪ ،‬گفت این میوه نزد افشین بر ‪ ،‬میوه‬
‫با واثق برگرفتنپد و او بپپه مجلپپس افشپپین رفپت ‪ .‬افشپپین بپه میپپوه‬
‫نگریست و گفت لاله الالله ‪ ،‬چه نیکو میوه ایست اما بآن چپپه بآرزوی‬
‫من بود میان این میو‪‌،‬هها نیست ‪ .‬پرسید ترا چه بآرزوست ؟ گفت شپپاه‬
‫بآلو ‪ ،‬واثق گفت همین ساعت از بهر تو بفرستم و افشین دست به بآن‬
‫طبق میوه نکرد و چون واثق خواست وکه باز گردد افشین او را گفت‬
‫امیرالمؤمنین را سلم برسان و بگو تا ثقتی از بآن خویش به نزد مپپن‬
‫فرستد تا رسالتی از من بدو رساند ‪ .‬معتصم حمدون بپپن اسپپمعیل را‬
‫بفرستاد و حمدون در ایام متووکل وکه در حبس سپپلیمان بپپن وهپپب‬
‫بود این حکایت باز گفت وکه معتصم مرا نزد افشین فرستاد و با مپپن‬
‫گفت افشین سخن دراز وکند باید وکه تو نزدیک او بسیار ننشینی من‬

‫مروج ج ‪ ۲‬ص ‪ . ۳۴۴‬و رک وکامل ابن اثیر ج ‪ ۶‬ص ‪ ۱۶۸ – ۹‬چاپ لیدن در‬ ‫‪۱‬‬
‫حوادث سال ‪. ۲۲۶‬‬
‫بانگ رستاخیز ‪۴۳۵ /‬‬

‫بشدم و بآن طبق میوه نزد او دیدم وکه یکی از بآن برنگرفته بپپود مپپرا‬
‫گفت بنشین من بنشستم و او با من حدیث دهقنت درگرفت و مپپرا‬
‫یوکرد من گفتم سخن مختصر گیر و بر مقصود ختم وکن‬
‫استمالت م ‪‌،‬‬
‫نها وکردی‬
‫وکه امیرالمؤمنین را بگوی وکه یا مولی به جای من احسا ‪‌،‬‬
‫و مرا به منزلت رفیع رسانیدی و لشپپکرها را متپپابعت مپپن فرمپپودی‬
‫یحقیقت نامعلوم قبول وکنی و در بآن‬
‫نهای ب ‪‌،‬‬
‫اوکنون در حق من سخ ‪‌،‬‬
‫یوکنی… بآن وکه با تو گفت‪‌،‬هانپپد وکپپه منکجپپور را‬
‫به عقل خود رجوع نم ‪‌،‬‬
‫من بر مخالفت داشت‪‌،‬هام… و بپپا بآن قایپپدان وکپپه بپپه جنپپگ منجکپپور‬
‫فرستادی گفت‪‌،‬هام وکه جنگ نکنند… تو مردی وکه حال جنگ دانپپی و‬
‫با مردان جنگ وکرده و لشکرها به جنگ برد‪‌،‬های امکان دارد وکه مهتر‬
‫نها گوید ؟ و اگر نیز ممکن باشد نشاید وکه‬
‫لشکر با وکسی چنین سخ ‪‌،‬‬
‫یدانپپی وکپپه غپپرض‬
‫نها از دشمنان من قبول وکنی و م ‪‌،‬‬
‫تو چنین سخ ‪‌،‬‬
‫یگوینپد چیسپت… حمپدون گفپت از پیپش او‬
‫ایشپان در بآن وکپه م ‪‌،‬‬
‫برخاستم و طبق میوه همچنان وکه بود دست بدو نرسیده بود ‪ .‬چپون‬
‫بیرون بآمدم بعد از بآن گفتند افشین بمرد و معتصپپم گفپپت او را بپپه‬
‫پسرش نمایید افشین را از محبس بیپپرون بآوردنپپد و پیپپش پسپپرش‬
‫انداختند پسر موی و ریش خود بکند پس افشین را بر گرفتند و بپپه‬
‫خانه ایتاخ بردند و از بآن جپپا بپپر در دروازه بآویختنپپد و از بآنجپپا وکپپه‬
‫بآویخته بودند برگرفتنپپد و بپپا چپپوب بسپپوختند و خاوکسپپترش را در‬
 ‫‪ / ۴۳۶‬دو قرن سکو ت‬

‫یشمردند در میپپان بآن صپپور ت‬

‫دجله ریختند ‪ .‬به وقتی وکه متاع او م ‪‌،‬‬
‫مردی دیدند از چوب تراشیده و به زر و جواهر مرصع وکرده و از هپپر‬
‫بهایی یافتنپپد وکپپه دیپپانت و مپپذاهب‬
‫جنس بتان دیگر دیدند و وکتا ‪‌،‬‬
‫‪۱‬‬
‫صنم پرستان در بآن نبشته بودند ‪.‬د «‬

‫چنین بود فرجام وکار افشین ‪ ،‬وکه به بآرزوی خویش نرسید ‪ .‬چنان‬
‫وکه بابک و مازیار نیز فریب او را خوردند و وکاری از پیش نبردنپد ‪ .‬بپپا‬
‫این همه سعی و جهد این سرداران ‪ ،‬به جدایی خراسان و بعضی بلد‬
‫دیگر ایران ‪ ،‬از قلمرو و خلفت بغداد منتهی گشت طاهریان قدر ت و‬
‫نها ‪ ،‬بآغاز نوبت دولت فر س را نوید داد ‪.‬‬
‫استقلل یافتند و حکومت بآ ‪‌،‬‬

‫طاهریان‬
‫یتوان ‪ ،‬بآغاز حکومت مستقل ایران بعد‬
‫بآیا حکومت طاهریان را م ‪‌،‬‬
‫از اسلم ‪ ،‬خواند ؟ این جا ‪ ،‬جای سپپخن هسپت ‪ .‬طاهریپپان ایرانپپی و از‬
‫مردم پوشنک هرا ت بودند ‪ .‬بسا نیز وکه به نسب و نژاد خویش تفپپاخر‬
‫یوکردند ‪ .‬لیکن قبل از وصول به حکومت نیز خود را از راه مپپوال ت‬
‫م ‪‌،‬‬
‫به عرب بسته بودند با این همه از وقتی وکه به خراسان بآمدند ‪ ،‬چون‬

‫زبده التواریخ حافظ ابرو ‪ ،‬نسخه خطی ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬

‫بانگ رستاخیز ‪۴۳۷ /‬‬

‫یخواستند با دربار بغداد ارتباط خود را قطع وکننپپد لزم دانسپپتند‬

‫م ‪‌،‬‬
‫وکه پیوند خود را با ایرانیان اسپپتوار نماین پد ‪ .‬سپپعی وکردنپپد از قلپپوب‬
‫مردم برای استقرار دولت خویش پایگاه محکمپپی بسپپازند حکپپومت‬
‫نها ‪ ،‬در هر حال رنگ ایرانپپی نداشپت ‪ .‬و بآن خیپپال تجدیپپد دولپپت‬
‫بآ ‪‌،‬‬
‫ساسانی و احیاء بآیین مجو س ‪ ،‬را وکه دیگران در سر پرورده بودند ‪ ،‬از‬
‫نها ‪ ،‬هر چند ‪ ،‬از دولپپت بغپپداد جپپدا شپپده‬
‫خاطر برده بودند ‪ .‬دولت بآ ‪‌،‬‬
‫بود ‪ ،‬اما از بآیین مسلمانی جدا نشده بود ‪ .‬از این رو ‪ ،‬برخلف مازیپپار و‬
‫ینصیب نماندند و به‬
‫بابک ‪ ،‬از پشتیبانی و حمایت ایرانیان مسلمان ب ‪‌،‬‬
‫همین سبب بود وکه توانستند بآرزوی استقلل و سپپلطنت خپپویش را‬
‫نها نیز با مردم و رعایای خویش از دلجویی و‬
‫تحقق بخشند ‪ .‬رفتار بآ ‪‌،‬‬
‫ینویسند وکه چون در سال ‪ ۲۲۰‬هجپپری در‬
‫داد پروری خالی نبود ‪ .‬م ‪‌،‬‬
‫نها سیصد‬
‫سیستان قحطی پدید بآمد و بآب هیرمند خشک گشت ‪ ،‬بآ ‪‌،‬‬
‫هزار درم ‪ ،‬نزد فقیهان سیستان فرستادند تا بین درویشپپان و ضپپعفا ‪،‬‬
‫وکه حال ایشان تباه گشته بود تقسیم وکنند ‪ ۱.‬درست است وکه عمپپال‬
‫نها در خراسان ‪ ،‬از بیدادی و دراز دستی بر مردم خویشتن را نگپپه‬
‫بآ ‪‌،‬‬
‫یداشتند اما در بآن روزگاری وکه خلفپپت بغپپداد روی در ضپپعف و‬
‫نم ‪‌،‬‬
‫انحطاط داشت قدر ت اداره این طایفه ‪ ،‬خراسان را از فتنپپه و بآسپپیب‬

‫تاریخ سیستان ص ‪. ۱۸۶‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۴۳۸‬دو قرن سکو ت‬

‫هرج و مرج نجا ت داد ‪.‬‬

‫یتپپوان از بآن گپپونه‬

‫نهپپا را ‪ ،‬نم ‪‌،‬‬
‫و بدین گپپونه هپپر چنپپد دولپپت بآ ‪‌،‬‬
‫تها دانست وکپپه ابومسپپلم و سپپنباد و استادسپپیس و بابپپک و‬
‫حکوم ‪‌،‬‬
‫نهپپا ‪ ،‬در‬
‫یپروردند ‪ ،‬لیکپپن دولپت بآ ‪‌،‬‬
‫مازیار خیال ایجاد بآن را در سر م ‪‌،‬‬
‫هر حال طلیه استقلل ایران بود ‪.‬‬
 ‫‪۹‬‬

‫جنگ عقاید‬

‫نبرد در روشنی‬
‫نبردی وکه ایرانیان در طی این دو قرن با مهاجمان عرب وکردنپپد‬
‫همه در تاریکی خشم و تعصب نبود ‪ .‬در روشنی دانپپش و خپپرد نیپپز‬
‫این نبرد دوام داشت و بازار مشاجرا ت و گفتگوهای دینی و فلسپپفی‬
‫گرم بود ‪ .‬بسیاری از ایرانیان ‪ ،‬از همان بآغاز وکار دیپپن مسپپلمانی را بپپا‬
‫شور و شوق پذیره شدند ‪ .‬دین تاز‪‌،‬های را وکپپه عربپپان بآورده بودنپد ‪ ،‬از‬
‫ییافتند و ثنویت مبهپپم و تاریپپک‬
‫بآیین دیرین نیاوکان خویش برتر م ‪‌،‬‬
‫یشپپائبه اسپپلم شپپرک و وکفپپر‬
‫زرتشتی را در برابر توحید محض و ب ‪‌،‬‬
‫یشناختند ‪ .‬بآن شور حماسپپی نیپپز وکپپه در طبپپایع تنپپد و سپپروکش‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یدارد وکه هر چه را پاک و نیک و درست اسپپت‬
‫هست و بآنان را وا م ‪‌،‬‬
‫ایرانی بشمارند و هر چه را زشت و پلید و نادرست است غیر ایرانپپی‬
‫لهای بآنان نبود ‪ .‬از این رو بآیین مسلمانی را دینی پپپاک‬
‫بدانند ‪ ،‬در د ‪‌،‬‬
‫و بآسان و درست یافتند و با شوق و مهر بدان گرویدند ‪ .‬با این همپپه‬
 ‫‪ / ۴۴۰‬دو قرن سکو ت‬

‫در عین بآن وکه دین اعراب را پذیرفتند ‪ ،‬بآنان را تحپپت نفپپوذ و تپپأثیر‬
‫فرهنگ و تربیت خود فرو گرفتنپپد و بپپه تمپپدن و فرهنپپگ خپپویش‬
‫بربآوردند ‪ .‬اما ایرانیان همه از این گونه نبودند ‪ .‬بعضپپی دیگپپر ‪ ،‬همپپان‬
‫گونه وکه از هر چیز تاز‪‌،‬های بیم و وحشت دارنپپد ‪ ،‬از دیپپن عپپرب هپپم‬
‫روی برتافتند و بآن را تنهپپا از ایپپن رو ‪ ،‬وکپپه چیپپزی نابآشپپنا و تپپازه و‬
‫ناشنا س بود نپذیرفتند ‪ .‬بهتر دیدند وکه دل از یار و دیار بروکنند و در‬
‫گوشه و وکنار جهان بآواره باشند و دین تازه را وکه بر ایشان ناشپپنا س‬
‫لها دربپپدری در‬
‫و نامأنو س بود نپذیرند ‪ .‬حتی سپپرانجام پپپس از سپپا ‪‌،‬‬
‫وکوه و بیابان رنج هجران بر دل نهادند و به سند و سنجان رفتند تپپا‬
‫دینی را وکه از نیاوکان بآموخته بودند و بدان سپخت دل بسپته بودنپد‬
‫ترک نکنند و از دست ندهند ‪ .‬اگر هم طاقت درد و رنپپج دربپپدری و‬
‫هجران را نداشتند رنج تحقیر و بآزار مسلمانان را احتمپپال وکردنپپد و‬
‫ماندند و جزیه پرداختند و از وکیش نیاوکان خویش دست برنداشتند ‪.‬‬
‫برخی دیگر ‪ ،‬هپپم از اول بپپا بآییپپن مسپپلمانی بپپه مخپپالفت و سپپتیزه‬
‫برخاستند گویی گرویدن به این دینی را وکه عرب بآورده بود اهپپانتی‬
‫یوکردند ‪ .‬ازین رو اگر نیز در ظپپاهر‬
‫و ناسزایی در حق خویش تلقی م ‪‌،‬‬
‫ینمودند در نهان از عرب و بآیین او بپپه شپپد ت‬
‫خود را مسلمان فرا م ‪‌،‬‬
‫یداد سپر بپه‬
‫بیزار بودند ‪ ،‬و هر جپا نیپز فرصپتی و مجپالی دسپت م ‪‌،‬‬
‫یگذرانیدند ‪.‬‬
‫یبآوردند و عربان و مسلمانان را از دم تیغ م ‪‌،‬‬
‫شورش بر م ‪‌،‬‬
‫جنگ عقاید ‪۴۴۱ /‬‬

‫تترین مپپردم اسپپت چنپپان ذهپپن بآنپپان را‬

‫این اندیشه وکه عرب پسپ ‪‌،‬‬
‫ییافتند تا حقیقپپت را در‬
‫مشغول وکرده بود وکه هرگز مجال بآن را نم ‪‌،‬‬
‫پرتو روشنی منطق و خرد ببینند ‪ .‬هر روزی به بهانه ای ‪ ،‬و در جپپایی‬
‫یوکردند عرب را با دینپپی وکپپه بآورده اسپپت از‬
‫قیام و شورش سخت م ‪‌،‬‬
‫ایران برانند ‪ ،‬بعضی دیگر هم بودنپپد وکپپه اسپپلم را نپپه بپپرای بآن وکپپه‬
‫چیزی ناشنا س است و نه برای بآن وکه بآورده تازیان است بلکه فقپپط‬
‫یخاسپپتند ‪.‬‬
‫یوکردنپپد و بپپه مبپپارزه بپپر م ‪‌،‬‬
‫برای بآن وکه دین است رد م ‪‌،‬‬
‫نهپپا‬
‫زنادقه و بآزاد اندیشان وکه در اوایل عهد عباسی عده زیپپادی از بآ ‪‌،‬‬
‫در بغداد و شهرهای دیگر وجود داشت ازین گروه بودند ‪.‬‬

‫ثهپپا و‬
‫به هر حال وجود این فرق‪‌،‬ههپپا و بآرای مختلپپف ‪ ،‬بپپازار بح ‪‌،‬‬
‫یداشپت و نپپبردی‬
‫لهای مذهبی را بین اعراب و ایرانیان گپپرم م ‪‌،‬‬
‫جد ‪‌،‬‬
‫یشد وکه بسی دوام یپپافت‬
‫سخت را در روشنی عقل و دانش سبب م ‪‌،‬‬
‫و نتایج مهم داشت ‪.‬‬

‫آیین زرتشت‬
‫باری ‪ ،‬بآیین زرتشت وکه اسلم بآن را به خطر افکنپپده بپپود جنبپپه‬
‫ثنوی داشت ‪ .‬درین بآیین مبدأ خیر از مبدأ شر جدا بود ‪ .‬هپپر بآن چپپه‬
 ‫‪ / ۴۴۲‬دو قرن سکو ت‬

‫یداشپپت و‬
‫نیکی و روشن و زیبایی بود بآن را به مبدأ خیر منسوب م ‪‌،‬‬
‫هر بآن چه زشت و تیرگی و پستی بپپود بآن را بپپه مبپپدأ شپپر نسپپبت‬
‫یداد ‪ .‬مانند دیگر ادیان روحانی بآن قدر ت را داشت وکپپه عشپپق بپپه‬
‫م ‪‌،‬‬
‫لها برانگیزد و غبار ریمنپپی و اهریمنپپی را از‬
‫نیکی و روشنی را در د ‪‌،‬‬
‫نها بزداید و محو وکند گذشته از بآن دیپپن وکپپار و وکوشپپش بپپود و‬
‫جا ‪‌،‬‬
‫یوکپپارگی و گوشپپه نشپپینی و مپپردم گریپپزی را پپپاک و ایپپزدی‬
‫ب ‪‌،‬‬
‫یدانست وکپپه در زنپپدگی بپپا دروغ و‬
‫یشمرد ‪ .‬تکلیف بآدمی را بآن م ‪‌،‬‬
‫نم ‪‌،‬‬
‫زشتی و پستی پیکار وکند و بآن را در بند دارد ‪ ۱.‬فدیه و قربان و بپپاده‬
‫یپسندید ‪ .‬زهد و ریاضتی نیز وکه در‬
‫یشمرد و نم ‪‌،‬‬
‫گساری را بیهوده م ‪‌،‬‬
‫نهای دیگر هست در بآیین زرتشت در وکار نبود ‪.‬‬
‫دی ‪‌،‬‬

‫در وکشاوکشی وکه میان نیکپپی و بپپدی هس پت ‪ ،‬تکلیپپف بآدمپپی را‬

‫یدانست وکه نیکی را در وجود هرمزد یاری وکند ‪ .‬این تکلیف‬
‫چنین م ‪‌،‬‬
‫وکه برای بآدمیزاد مقرر بود از بآزادی و اختیاری وکه انسان در وکارهای‬
‫یوکرد ‪ .‬بنابراین جبر و سرنوشت نیپپز وکپپه‬
‫یداشت حکایت م ‪‌،‬‬
‫خویش م ‪‌،‬‬
‫نهاست در بآیین زرتشت راه نداشت ‪ .‬انسان‬
‫اسباب عمده انحطاط دی ‪‌،‬‬
‫یارای بآن را داشت وکه نیکی را یا بد را برگزینپپد و یپپاری وکن پد ‪ .‬ایپپن‬
‫دیگر به اختیار او به خواست او بسته بود ‪ .‬رهایی و رستگاری او نیپپز‬

‫یسنا ‪ ۳۰ ،‬قطعه هشتم ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬

‫جنگ عقاید ‪۴۴۳ /‬‬

‫به همین خواست و همیت اختیار بستگی داشپت ‪ .‬در چنیپن بآییپن ‪،‬‬
‫وکه بآدمی مسئول وکار و وکردار خویش است دیگر جایی برای تقدیر و‬
‫یتواند گناه وکاهلی و وکنار‪‌،‬هجویی خویش‬
‫سرنوشت نیست و وکسی نم ‪‌،‬‬
‫یفرجام بگذارد‪ ۱‬دینی وکه چنین سپپاده و‬
‫را بر گردن تقدیر نامعلوم ب ‪‌،‬‬
‫یتوانسپپت راه روشپنی و پپپاوکی را بپه مپردم‬
‫سودمند بود به خوبی م ‪‌،‬‬
‫لها برانگیزد ‪.‬‬
‫نشان دهد و شوق به معرفت و عمل را در د ‪‌،‬‬

‫یخواست وکه از فساد و بآلیش‬

‫اما چنین وکاری دستگاه مرتبی م ‪‌،‬‬
‫بوکاران دور بماند و چنین دستگاهی در پایان دوره ساسپپانی در‬
‫فری ‪‌،‬‬
‫ایران نبود ‪ .‬در حقیقت نیروی معنوی بآیین زرتشت بپپرای هپپدایت و‬
‫یوکرد اما تاب بآن را نداشت وکپپه بتوانپپد‬
‫ارشاد اخلقی مردم وکفایت م ‪‌،‬‬
‫دستگاه عظیم تمپپدن و جپپامعه ساسپپانی را بپپا خپپود بکشپد ‪ .‬و ایپپن‬
‫وظیف‪‌،‬های بود وکه پادشاهان ساسانی از عهد اردشیر بر عهده او نهاده‬
‫بودند ‪ .‬اردشیر بابکان حکومت ساسانی را بر پایه دیپپن بنیپپاد نهپپاد و‬
‫دین و ملک را دو برادر هم پشپپت فپپرا نمپپود ‪ .‬از بآن پپپس موبپپدان و‬
‫هیربدان سعی بسیار وکردند تا سرنوشت حکومت و دولت را به دست‬

‫برای تحقیق در مسأله جبر و اختیار در مذهب زرتشت رجوع شود به وکتاب‬ ‫‪۱‬‬
‫جکسن به این عنوان‬
‫‪. Zaroastrian Studies, New York 1928 Part II‬‬
 ‫‪ / ۴۴۴‬دو قرن سکو ت‬

‫بگیرند ‪ .‬وکسانی از پادشاهان وکپپه در برابپپر جپپاه طلپپبی روحانیپپان در‬

‫یشپپدند و یپپا‬
‫یایستادند یا همچون یزدگرد اول بزه وکار خوانپپده م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یبآمدند ‪ .‬بآتشگاه در سراسر عهپپد‬
‫یدین به شمار م ‪‌،‬‬
‫چون قباد بدنام و ب ‪‌،‬‬
‫ساسانی بر همه وکارها نظپار ت داشپت و موبپدان و هیربپدان بیشپتر‬
‫لها را بر دست داشتند ‪ .‬قدر ت و اعتباری چنین ‪ ،‬وکه روحانیان را‬
‫شغ ‪‌،‬‬
‫در همه وکارهای ملک نفوذی تمام بخشیده بود ‪ ،‬وکافی بود وکه فسپپاد‬
‫را بپپه درون دسپپتگاه روحپپانی بکشپپاند ‪ .‬در حقیقپپت نیپپز موبپپدان و‬
‫هیربدان در اواخر این عهد به فساد گراییپپده بودن پد ‪ .‬وکتپپاب پهلپپوی‬
‫»مینوک خردد « وکه به حکپم قرایپپن در اواخپر دوره ساسپپانی تپألیف‬
‫یگوید عیب‬
‫یشمارد م ‪‌،‬‬
‫شده است ‪ ،‬یک جا وکه عیب روحانیان را بر م ‪‌،‬‬
‫روحانیان ریاورزی و بآزمندی و فراموش وکاری و تن بآسپپایی و خپرده‬
‫‪۱‬‬
‫بینی و بدگرایی است ‪.‬‬

‫بآیا ذوکر این معایب ‪ ،‬حکایت از وجود بآن در بین طبقا ت روحپپانی‬
‫یرود وکه درین باره جای تردیپپد باشپپد ‪.‬‬
‫یوکند ؟ گمان نم ‪‌،‬‬
‫این عهد نم ‪‌،‬‬
‫علی الخصوص وکه فتر ت و فساد وکار موبدان را دریپپن دوره از قرایپپن‬
‫یتوان دانست ‪.‬‬
‫دیگر نیز م ‪‌،‬‬

‫دانا و مینوک خرد ‪ ،‬فصل ‪ – ۵۹‬رک‪ :‬ترجمه وست ص ‪ ۱۸۳‬و متپپن پهلپپوی‬ ‫‪۱‬‬
‫طبع داراب دستور پشوتن سنجانا ص ‪. ۸۲‬‬
‫جنگ عقاید ‪۴۴۵ /‬‬

‫فساد و اختلف‬
‫باری ‪ ،‬بآتشگاه با بآن وکه به فساد مغان و موبدان بآلیش یافته بود ‪،‬‬
‫یطلبید ‪ .‬با این همپپه ‪ ،‬بپپه سپپبب‬
‫در همه وکارها برای خویش حقی م ‪‌،‬‬
‫همین فساد و پریشانی وکه در وکار موبدان و هیربدان رخ نموده بپپود ‪،‬‬
‫یبآمد ‪ .‬در واقپپع‬
‫دیگر از اداره این همه وکارها وکه بر عهده داشت بر نم ‪‌،‬‬
‫ییپپافت‬
‫هر قدر دستگاه اداری و سازمانی اجتماعی ساسانی وسعت م ‪‌،‬‬
‫و هر قدر قدر ت تمدن ظاهری و صپپوری شاهنشپپاهی ایپپران فزونپپی‬
‫یگرفپت ‪ ،‬تپپوان و نیپپروی بآتشپپگاه در اداره امپور مملکپپت وکاسپپتی‬
‫م ‪‌،‬‬
‫تهای دینی نیپپز‬
‫یشد ‪ .‬علی الخصوص ‪ ،‬وکه بدع ‪‌،‬‬
‫یپذیرفت و وکمتر م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یوکپپرد و مپپردم را در درسپپتی و‬
‫هر روز قدر ت موبپپدان را مپپتزلزل م ‪‌،‬‬
‫یانداخت ‪.‬‬
‫نها به تردید م ‪‌،‬‬
‫پاوکی بآ ‪‌،‬‬

‫یبآید وکه در دوره ساسانی ‪ ،‬در بآیین زرتشپپت خلف‬

‫از قراین بر م ‪‌،‬‬
‫و اختلف بسپپیار بپپوده اسپپت ‪ .‬و ایپپن همپپه خلف و اختلف زاده‬
‫یبآمد و در بآیین رسپپمی‬
‫تهای دینی بود وکه درین ادوار پدید م ‪‌،‬‬
‫بدع ‪‌،‬‬
‫وکشور البته تأثیری داشت ‪ .‬در قلمرو پهناور حکومت ساسانی ‪ ،‬بآییپپن‬
‫زرتشت با ادیان و مذاهب گوناگون روبرو بود ‪ .‬در مشرق بآیین بپودا و‬
‫یوکرد ‪ .‬فلسفه یونان نی پز ‪ ،‬خاصپپه از عهپپد‬
‫دین شمنان بآن را تهدید م ‪‌،‬‬
‫یداش پت ‪.‬‬
‫نوشیروان بعضی از اندیش‪‌،‬هها و خاطرها را نگران خپپویش م ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۴۴۶‬دو قرن سکو ت‬

‫یداد ناچپپار ادیپپان و مپپذاهب‬

‫ازین تصادم وکه بین ادیان و بآرا روی م ‪‌،‬‬
‫ینمود ‪.‬‬
‫تازه رخ م ‪‌،‬‬

‫آیین مانی‬
‫بآیین مانی نخستین بدعت دینی بود وکه با سپپر و صپپدای بسپپیار‬
‫ازین تصادم بآرا و عقاید پدید بآمد ‪ .‬سرگذشت او و دیپپن تپپاز‪‌،‬های وکپپه‬
‫یگنج پد ‪ .‬ایپپن قپپدر‬
‫پدید بآورد ‪ ،‬داستان دراز دارد و در ایپپن اوراق نم ‪‌،‬‬
‫هست وکه مانی به حکم محیط پرورش و به اقتضای احوال و ظپپروف‬
‫دوره زندگی خویش مذهبی ابداع وکرده بود وکه در بآن بسی از عناصر‬
‫و اجزا عیسوی و زرتشتی و زروانی را با پپپار‪‌،‬های از عقایپد صپپابئین و‬
‫منداییان و حرانیان به هم پیوسته بود و تروکیب وکپپرده بپپود ‪ ۱.‬پپپدر و‬
‫نها داشت‬
‫مادرش ایرانی بودند و ناچار بهر‪‌،‬های از مرده ریگ عقاید بآ ‪‌،‬‬
‫یبآید در بابل نشو و نمپا وکپرده بپود و از‬
‫اما چنان وکه از اخبار او بر م ‪‌،‬‬

‫رک‪ :‬وکتاب مانی و دین او شامل دو خطابه از بآقای سپپید حسپپن تقپپی زاده ‪،‬‬ ‫‪۱‬‬
‫نشریه انجمن ایران شناسی ص ‪ – ۳۰‬وکه بآخرین تحقیقا ت مهم درباره مانی‬
‫است ‪ .‬فهرستی از مآخذ فارسی و عربی مربوط به مانی نیز به اهتمپپام بآقپپای‬
‫احمد افشار شیرازی بدان ضمیمه است وکه اوکپپثر مآخپپذ موجپود را در بآنجپپا‬
‫نقل وکرده است ‪.‬‬
‫جنگ عقاید ‪۴۴۷ /‬‬

‫یهپپا و وکلپپدانیان و مپپذاهب مختلپپف صپپابئان و‬

‫همین رو عقایپپد بابل ‪‌،‬‬
‫ تهایی نیپز در مشپرق وکپرده‬
‫حرانیان در افکار او تأثیر داشت مسافر ‪‌،‬‬
‫یوکپپرد و در بآرا و عقایپپد او تپپأثیر‬
‫بود وکه او را با عقاید بودایی بآشنا م ‪‌،‬‬
‫یتوان یافت ‪ .‬بآییپپن مپپانی ‪ ،‬وکپپه در واقپپع‬
‫این همه ادیان و عقاید را م ‪‌،‬‬
‫معجونی از عقاید و مذاهب متداول بآن عصر بود ‪ ،‬نزد مغپپان بپپدعتی‬
‫خهپا بآورد‪‌،‬هانپد موبپدان بپرای‬
‫بزرگ تلقی شپد ‪ .‬و چنپان وکپه در تاری ‪‌،‬‬
‫برانداختن بآن جهد بسپپیار وکردن پد ‪ .‬و او را محپپاوکمه وکردنپپد و نپپابود‬
‫نمودند و پیروانش را نیز سخت عقوبت دادند ‪ .‬با این همپپه بآییپپن او ‪،‬‬
‫لها‬
‫وکه ذوق عرفانی و لطف هنری خاصی داشت از میان نرفت و سا ‪‌،‬‬
‫نه تنها معارض بآیین زرتشت بود بلکه با بآیین عیسی و حتی با دین‬
‫یوکرد ‪ .‬امپا هپپم از وقپتی وکپه مپانی در عهپد‬
‫مسلمانی هم معارضه م ‪‌،‬‬
‫شاپور اول بآشکار شد موبدان بآیین او را بدعت و زندقه شمردند و بآن‬
‫تها جپپبرو ت و‬
‫را به شد ت محکوم وکردند بآخر ظهور این گپپونه بپپدع ‪‌،‬‬
‫یزد ‪.‬‬
‫قدر ت بآنان را لطمه سخت م ‪‌،‬‬

‫مزدک‬
‫با این همه ‪ ،‬تصادم بین عقاید و مذاهب گونه گون پیدایش ایپپن‬
 ‫‪ / ۴۴۸‬دو قرن سکو ت‬

‫یوکرد و تعصپپبی وکپپه مغپپان در قتپپل و طپپرد‬

‫تها را الزام م ‪‌،‬‬
‫گونه بدع ‪‌،‬‬
‫مانویان به خرج دادند ‪ ،‬باب زندقه را فراز نکرد ‪ .‬چنپپدی برنیامپپد وکپپه‬
‫مزدک ظهور وکرد و سخنانی تاز‪‌،‬هتر بآورد ‪ .‬این مپپزدک ‪ ،‬چنپپان چپپه از‬
‫یبآید خود از موبپپدان بپپود و بآییپپن تپپاز‪‌،‬های هپپم وکپپه بآورد‬
‫اخبار بر م ‪‌،‬‬
‫یبآمد ‪ .‬در مسأله وجود شپپرور و بآلم ‪،‬‬
‫تأویلی از بآرا زرتشت به شمار م ‪‌،‬‬
‫وکه هم زرتشت و هم مانی بدان عنایتی خاص داشتند و محور عقاید‬
‫یها و‬
‫یشد مزدک رایی تازه بآورد و گفپپت تمپپام بپپد ‪‌،‬‬
‫ثنوی شمرده م ‪‌،‬‬
‫یهای جهان را باید از دیو رشک و دیو خشم و دیپپو بآز دانسپپت‬
‫زشت ‪‌،‬‬
‫زیرا ‪ ،‬چیزی وکه برابری و مساوا ت مردم را وکپپه مپپایه رضپپای هرمپپزد‬
‫است نابود وکرده است و از میان برده است ‪ ،‬قپپدر ت و اسپپتیلی ایپپن‬
‫دیوان تبهکارست ‪ .‬بنابراین تا هر بآنچه مایه رشک و خشم و بآز مردم‬
‫است ‪ ،‬از میان نرود مساوا ت و برابری وکه فرمپپان اهرمپپزد و خواسپپت‬
‫یبآید ‪ .‬بآیپپا داسپپتان اشپپتراک در زن و مپپال‬
‫اوست در جهان پدید نم ‪‌،‬‬
‫نتیجه منطقی این رایی بوده است وکه مزدک داشته است ‪ ،‬و خود او‬
‫یوکرده است و یا بآن وکپه مخالفپان او وکسپانی‬
‫بآن را تبلیغ و توصیه م ‪‌،‬‬
‫یدانست‪‌،‬هاند ‪ ،‬ایپپن سپپخن را‬
‫وکه بآرا او را سبب خلل در احوال جهان م ‪‌،‬‬
‫بها و‬
‫بدو بست‪‌،‬هاند ؟ حکم درست درین باب بآسان نیست ‪ .‬زیرا از وکتا ‪‌،‬‬
‫نوشت‪‌،‬ههای مزدوکی چیزی باقی نمانده است امپپا دور نیسپپت وکپپه بآن‬
‫چه مورخان زرتشتی و مسیحی و مسلمان درین باب بآورد‪‌،‬هاند خالی‬
‫جنگ عقاید ‪۴۴۹ /‬‬

‫بهپای زرتشپتی نپام مپزدک را‬

‫از مبالغ‪‌،‬های نباشد ‪ ،‬لحنی وکه در وکتا ‪‌،‬‬
‫یوکنند از وکینه و نفپپر ت انباشپپته اسپت ‪ .‬منپپابع عیسپپوی ‪،‬‬
‫بدان یاد م ‪‌،‬‬
‫سریانی و یونانی هم هیچ بو از انصاف و محبت نپپدارد و از وکجپپا وکپپه‬
‫بآن چه در این مورد بآورد‪‌،‬هانپپد از رشپپک و ریمنپپی خپپالی باشپپد ؟ بپپا‬
‫یشفقتی وکه خسرو انوشیروان از پیروان مزدک‬
‫تانگیز ب ‪‌،‬‬
‫وکشتار شگف ‪‌،‬‬
‫وکرد موبدان گمان بردنپپد وکپپه بآییپپن پسپپر بامپپداد یکسپپره از جهپپان‬
‫برافتاد ‪ .‬اما این گمان درست در نیامد و بآیین مپپزدک حپپتی پپپس از‬
‫سقوط ساسانیان باقی ماند و یک چند نیپپز بپپا نپپام خپپرم دینپپی بپپه‬
‫‪۱‬‬
‫معارضه مسلمانان برخاست ‪.‬‬

‫زندقه و تأویل احکا م‬

‫از عهد نوشیروان قراینی در دست هست وکه حکایت از بآشپپنایی‬
‫ایران با فلسفه یونانی دارد ‪ .‬پیش از بآن نیز با هنپپد و یونپپان ارتبپپاط‬
‫بهای دینپپی و علمپپی از هنپپدی و‬
‫فکری در وکار بود ‪ .‬بسیاری از وکتا ‪‌،‬‬

‫در باب مزدک رک‪ :‬رساله وکریس تنسن در باب سلطنت قباد و ظهور مزدک‬ ‫‪۱‬‬
‫– این وکتاب را بآقایان نصرالله فلسفی و احمد بیرشپپک بپپه فارسپپی ترجمپپه‬
‫وکرد‪‌،‬هاند ‪ .‬تهران چاپ وکلله خاور ‪ ۱۳۲۰‬شمسی ‪.‬‬
 ‫‪ / ۴۵۰‬دو قرن سکو ت‬

‫یونانی به زبان پهلپپوی دربآمپپده بپپود ‪ .‬تپپأثیر عقایپپد و بآداب یونپپانی و‬

‫تها‬
‫یگشود و شپپک و تردیپپد و بپپدع ‪‌،‬‬
‫قهای تازه م ‪‌،‬‬
‫هندی نیز البته اف ‪‌،‬‬
‫تانگیزی وکپپه در عقایپپد وکهپپن‬
‫یبآورد ‪ .‬سادگی و روشنی شگف ‪‌،‬‬
‫پدید م ‪‌،‬‬
‫یشکست ‪ .‬تپپوجه بپپه تأویپپل‬
‫بود در زیر بار اندیش‪‌،‬ههای تازه در هم م ‪‌،‬‬
‫ییافت ‪ .‬زندقه وکه موبدان‬
‫عقاید و علقه به تأویل در اساطیر فزونی م ‪‌،‬‬
‫یوکردنپپد از همیپپن میپپل بپپه تأویپپل بپپر‬
‫بپپه شپپد ت بپپا بآن مبپپارزه م ‪‌،‬‬
‫یخاست ‪ .‬مانی و مزدک نیز عقایدی وکه بآورده بودنپپد رنپپگ تأویپپل‬
‫م ‪‌،‬‬
‫داشت و ازین رو داغ زندقه بر بآن نهادند ‪ .‬اعتقاد به اسپپاطیر و عقایپپد‬
‫یشپپد و در احتجپپاج بپپا اربپپاب ادیپپان تپپازه ‪،‬‬
‫وکهن رفت‪‌،‬هرفته سست م ‪‌،‬‬
‫لها وکه‬
‫یشمردند ‪ .‬درین تأوی ‪‌،‬‬
‫روشن رایان تأویل را گریزگاه خویش م ‪‌،‬‬
‫بهای دینی‬
‫عبار ت از احتجاجا ت عقلی بود ‪ ،‬گاه از ظاهر عبارا ت وکتا ‪‌،‬‬
‫یبآمد ‪ .‬از جمله در مجپپادل‪‌،‬های وکپپه یکپپی از مغپپان بپپا‬
‫انحراف پیش م ‪‌،‬‬
‫یگوید‪» :‬ما بآتش را‬
‫یوکند چنین م ‪‌،‬‬
‫ترسایی ‪ ،‬نامش مهران گشنسب ‪ ،‬م ‪‌،‬‬
‫یوکنیم‬
‫یشمریم ‪ .‬خدا را به وسیله بآتش نیایش م ‪‌،‬‬
‫به هیچ وجه خدا نم ‪‌،‬‬
‫یپرسپپتیدد « مهپپران‬
‫چنان وکه شما نیز خپپدا را بپپه وسپپیله صپپلیب م ‪‌،‬‬
‫ تهپپایی از‬
‫گشنسب ‪ ،‬وکه در وکتب سریانی ‪ ،‬گیورگیس نپپام دارد ‪ ،‬عبار ‪‌،‬‬
‫ینماید وکه در بآییپپن زرتشپت ‪ ،‬بآتپپش بپپه‬
‫یوکند و ثابت م ‪‌،‬‬
‫اوستا نقل م ‪‌،‬‬
‫جنگ عقاید ‪۴۵۱ /‬‬

‫‪۱‬‬
‫یشده است ‪.‬‬
‫مثابه خدا مورد پرستش واقع م ‪‌،‬‬

‫بآن خوش بینی و ساده دلی وکه خپپاص بآییپپن زرتشپپتی بپپود ‪ ،‬در‬
‫کانپپدک در هپپم فپپرو‬
‫اواخر این عهد ‪ ،‬تحت تأثیر فلسفه و زندقه اند ‪‌،‬‬
‫ریخت ‪ .‬نشر عقاید مانی و تعالیم عیسی و بودا ‪ ،‬همپه از اسپپبابی بپود‬
‫وکه علقه به زهد و وکناره جویی را در بین مپپردم بیپپش و وکپپم رایپپج‬
‫یوکرد ‪ .‬در اندرز اوشنر عبارتی بآمده است وکپپه تپپا انپپدازه زیپپادی بپپا‬
‫م ‪‌،‬‬
‫عقاید و بآرای زرتشت مغپپایر اسپت و تپپا حپدی صپپبغه مپانوی دارد ‪.‬‬
‫یرود تپپن اسپت ‪.‬د «‬
‫یمانپد ‪ ،‬بآن وکپه از میپان م ‪‌،‬‬
‫یگوید‪» :‬جان باقی م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫بآیین زروان وکه در دوره ساسانی بپپر دیگپپر مپپذاهب و ادیپپان برتپپری‬
‫داشت ‪ ،‬اندیشه سرنوشت و تقدیر را وکه بپپرای بآییپپن و ملپپک زهپپری‬
‫وکشنده بود ترویج وکرد ‪.‬‬

‫رک‪ :‬وکتاب ‪ Hoffmann‬هوفمان در باب رساله سریانی اعمپپال شپپهیدان‬ ‫‪۱‬‬

‫ایران؛ به نقل از وکتاب‬
‫‪. Christensen L'Iran sous les Sassanides P. 435‬‬
 ‫‪ / ۴۵۲‬دو قرن سکو ت‬

‫زروانیان‬
‫زروان‪ ۱‬خدای دیرین ‪ ،‬وکه پدر هرمزد و اهریمن به شمار م ‪‌،‬‬
‫یبآمپپد‬
‫یوکپپران نبپپود مظهپپر تقپپدیر و سرنوشپپت نیپپز محسپپوب‬
‫تنها زمان ب ‪‌،‬‬

‫اعتقاد به زروان ‪ ،‬در هر حال ‪ ،‬البته قبل از عهپپد ساسپپانیان در ایپپران وجپپود‬ ‫‪۱‬‬
‫داشته است ‪ .‬نه فقط در اوستا ‪ ،‬ذوکر زروان بآمده است بلکپپه در مآخپپذ نسپپبت ًا‬
‫قدیم یونانی هم به وجود بآن اشار ت رفته است ‪ .‬ادمپپو س ‪ Edémus‬نپپام از‬
‫اهل ‪ ، Rhodes‬وکه از شاگردان ارسطو بوده است اشار ت به انتشپپار اعتقپپاد‬
‫به خدای زمان در بین فر س وکرده است و قرائن دیگری هم بر وجود سپپابقه‬
‫این دیانت در ایران هست وکه در‪ ‬وکتپپاب ‪ Cumont – Bidez‬وکومپپون‬
‫بیدز ‪ ،‬موسوم به ‪ Les Mages Hellenisés‬و وکتاب زهنر موسوم بپپه‬
‫‪ Zurvan‬بآن مآخذ و قرائن جمع و نقل شده است ‪ .‬در هر صپپور ت ‪ ،‬اعتقپپاد‬
‫به وجود زروان ‪ ،‬البته در دوره ساسپپانیان بپپه وجپپود نیامپپده اسپپت و سپپابقه‬
‫داشته است ‪ ،‬نهایت بآن وکه در ایپپن دوره ظپپاهر ًا بیپپش از سپپایر عقایپپد رواج‬
‫یتوان گفت با وجود سابق‪‌،‬های وکه اعتقاد بپپه زروان ‪ ،‬قبپپل‬
‫داشته است ‪ .‬بلکه م ‪‌،‬‬
‫از عهد ساسانیان داشته اسپپت انتشپپار و رواج بآن از عهپپد ساسپپانیان شپپروع‬
‫یشود و خلصه ‪ ،‬در دوره ساسانی ‪ ،‬مذهب زروان بیش از سایر مذاهب بین‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یها رایج بوده است و این نکته را وکه عقیده وکریس تنسن بوده اسپپت‬
‫زرتشت ‪‌،‬‬
‫‪ Zaehner‬نیپپز تأییپپد وکپپرده اسپپت )رک‪ Christensen :‬ص ‪ ۱۴۴‬و‬
‫‪ Zaehner‬ص ‪۲۲‬ک ( ‪ .‬اما اصل بآیین زروان چیسپپت و پیپپدایش بآن چگپپونه‬
‫بوده است ؟ در این باب عقیده محققان این است وکه مذهب زروان حاصپپل و‬
‫جنگ عقاید ‪۴۵۳ /‬‬

‫یشد ‪ .‬در بآیین زروان ‪ ،‬جهد تمام رفته بود وکه خیر و شپر هپر دو را‬
‫م ‪‌،‬‬
‫به مبدأ واحد وکه زروان است منسوب بدارنپد ‪ .‬از بآن پپپس زروان وکپپه‬
‫پروردگار زمان بود ‪ ،‬مختار مطلق و جبار مقتدر گردید و دیگر جایی‬
‫برای قدر ت و اختیار انسان نماند ‪ .‬بدین گونه اعتقاد به نپپوعی جپپبر ‪،‬‬
‫کاندک در میان مردم رخنه وکرد ‪ ،‬و از‬
‫وکه نتیجه این مذهب بود ‪ ،‬اند ‪‌،‬‬
‫‪۱‬‬
‫اسباب سقوط و انحطاط ملک گشت ‪.‬‬

‫یباشد ‪ .‬در واقع ‪،‬‬

‫نتیجه تأثیر و نفوذ عقاید و مذاهب بابلی در بآیین زرتشت م ‪‌،‬‬
‫زروان وکه پروردگار زمان است مظهر و مدبر حروکپپا ت افلک و اجپپرام تلقپپی‬
‫یشده است وکه همه چیز را در بر دارد و بر همه چیز قاهر اسپپت و اعتقپپاد‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یهپپا و‬
‫به جبر و تقدیر هم وکه از نتایج اعتقاد به زروان است ‪ ،‬با معتقدا ت بابل ‪‌،‬‬
‫یها در باب تأثیر اوضاع وکواوکب بر احوال نفو س مناسبت دارد و به نظر‬
‫وکلدان ‪‌،‬‬
‫یبآید وکه بآیین زروان از وقتی در بین ایرانیان پدیپپد بآمپده اسپت وکپه بابپل‬
‫م ‪‌،‬‬
‫ضمیمه مملکت هخامنشی شده اس پت ‪ .‬نهپپایت بآن وکپپه در عهپپد ساسپپانیان‬
‫انتشار بآن در بین عوام بسیار بطئی بوده است و از عهد ساسانیان اسپپت وکپپه‬
‫در بین عامه نیز نفوذ و انتشار یافته است و شاید مذهب معتبر و عمده عامه‬
‫همین بآیین زروان بوده است ‪ .‬برای تحقیق در باب اصل و منشأ بآییپپن زروان‬
‫و ارتبپپاط بآن بپپا معتقپپدا ت مپپذاهب بپپابلی نیپپز رجپپوع شپپود بپپه وکتپپاب‬
‫‪ Zoroastre‬تألیف دوشن گیمن ‪ ،‬ص ‪ ۹۷ – ۷۶‬وکه بحث مفصل و جالبی‬
‫در این باب دارد ‪.‬‬
‫در باب بآیین زروان وکتپپاب ‪Zaehner: Zurvan. A Zorostrian‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪ Dilemma, Oxford 1953‬شامل اطلعا ت سودمندست هر چنپپد‬
 ‫‪ / ۴۵۴‬دو قرن سکو ت‬

‫در این بآیین ‪ ،‬اورمزد و اهریمن ‪ ،‬دو فرزند بودند ‪ ،‬از بآن زمان وکپپه‬
‫یوکران نام داشت ‪ ،‬چون این دو نیروی عظیپپم ‪ ،‬از یپپک اصپپل‬
‫زروان ب ‪‌،‬‬
‫یوکردنپپد و در وکارهپپای‬
‫بودند ‪ ،‬از حیث قدر ت بپپا یکپپدیگر برابپپری م ‪‌،‬‬
‫یبآمد ‪ .‬بدین گونه بآیین زروان ثنپپویت زرتشپپتی‬
‫جهان تعادلی پدید م ‪‌،‬‬
‫یوکرد و در ورای نیپپروی خیپپر و شپپر‬
‫را به یک نوع توحید نزدیک م ‪‌،‬‬
‫یداد ‪.‬‬
‫یوکران و ابدیت جاودان باشد قرار م ‪‌،‬‬
‫وجود مطلقی را وکه زمان ب ‪‌،‬‬
‫این وجود مطلق ‪ ،‬به صور ت خدایی دربآمد وکه هم پدید بآرنده جهپپان‬
‫یبآم پد ‪ .‬بپپه همپپان گپپونه وکپپه‬
‫بود و هم نیست وکننده بآن به شپپمار م ‪‌،‬‬
‫یهای قدیم بپپر همپپه چیپپز برتپپری‬
‫وکروئو س پروردگار زمان نزد یونان ‪‌،‬‬
‫یوکران نیز در ایپپران همپپه چیپپز را در قبضپپه تصپپرف‬
‫داشت زروان ب ‪‌،‬‬
‫داشت ‪.‬‬

‫از محققان ‪ ،‬بعضی گمپپان برد‪‌،‬هانپپد وکپپه ایپپن بآییپپن بعپپد از عهپپد‬
‫زرتشت به وجود بآمده است و از صبغه تپپأثیر و نفپپوذ فلسپپفه یونپپان‬
‫بروکنار نیست ‪ .‬تأثیر یونان را ‪ ،‬در توسعه و تکمیل ایپپن بآییپپن ‪ ،‬شپپاید‬
‫نتوان انکار وکرد ولیکن حقیقت بآنست وکه ذوکپپر زروان در اوسپپتا نیپپز‬
‫بآمده است ‪ .‬احتمال هست وکه این عقیده ‪ ،‬از تأویل بعضی اقوال اوستا‬

‫مؤلف از مواد بسیاری وکه در دست داشته است به قدر وکفایت استفاده نکرده‬
‫است ‪.‬‬
‫جنگ عقاید ‪۴۵۵ /‬‬

‫بربآمده باشد و مای‪‌،‬ههایی از عقاید وکلدانیان و سپس از فلسفه یونپپانی‬

‫نیز بر بآن افزوده شده باشد ‪ .‬به هر حال موبدان و روحانیان زرتشپپتی‬
‫بآییپپن زروان را نیپپز ماننپپد عقایپپد مپپانی ‪ ،‬نپپوعی رفپپض و بپپدعت‬
‫یورزید‪‌،‬هاند ‪ .‬نهپپایت بآن وکپپه در بآخپپر‬
‫یشمرد‪‌،‬هاند و با بآن مخالفت م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫دوره ساسانی ‪ ،‬به سبب تحولی وکه در همه اوضاع زمانه پیپپش بآمپپده‬
‫بود ‪ .‬این بآیین نیپپز رواج بسپپیار یپپافت و حپپتی بپپه عقیپپده برخپپی از‬
‫محققان درین دوره فرقه زروانی بر سایر فرق‪‌،‬ههپای زرتشپتی برتپری‬
‫‪۱‬‬
‫داشت ‪.‬‬

‫شک و حیرت‬
‫تها؛ وکه بآن روزگاران ‪ ،‬هر روزی نمونه تاز‪‌،‬های از‬
‫در برابر این بدع ‪‌،‬‬
‫یوکپپرد موبپپدان خشپپونتی سپپخت نشپپان‬
‫نها ‪ ،‬در وکناری سپپر بپپر م ‪‌،‬‬
‫بآ ‪‌،‬‬
‫نهپپا‬
‫یدادند ‪ .‬هر چه بپپا رأی و اندیشپپه بآنپپان سپپازگار نبپپود ‪ ،‬نپپزد بآ ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یشد ‪ .‬وکسانی وکه خدا را هم مبدأ خیپپر و‬
‫نادرست و مردود شمرده م ‪‌،‬‬
‫یشپپدند و دیپپن‬
‫یشمردند ‪ ،‬در دینکر ت به بدی یاد م ‪‌،‬‬
‫هم منشأ شر م ‪‌،‬‬
‫یگردید ‪ .‬با این بدبآموزان و بد دینپپان ‪ ،‬موبپپدان‬
‫بآنان بدبآموزی تلقی م ‪‌،‬‬

‫‪. Christensen: L'Iran sous les Sassanides P. 166‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۴۵۶‬دو قرن سکو ت‬

‫چنان وکه عاد ت روحانیپپان همپپه اقپپوام و امپپم جهپپان اسپپت ‪ ،‬رفتپپار‬
‫ناهنجاری داشت‪‌،‬هاند ‪ .‬این خشونت روحانیان ‪ ،‬ناچار در اذهان وکسپپانی‬
‫شهپپای سپپخت پدیپپد‬
‫وکپپه بپپه بآزاد اندیشپپی علقپپه داشپپت‪‌،‬هاند ‪ ،‬واوکن ‪‌،‬‬
‫یبآورد ‪ ،‬از بآن جمله شک و حیپپر ت بپپود ‪ .‬برزویپپه طپپبیب از جملپپه‬
‫م ‪‌،‬‬
‫وکسانی است وکه ظاهر ًا در دوره نوشیروان گرفتار این شک و حیپپر ت‬
‫شده است ‪ .‬اگر نیز این باب وکلیله و دمنه وکه به نام اوست ‪ ،‬بآن گپپونه‬
‫وکه ابوریحان بیرونی پنداشته است از جانب ابن مقفع بر اصل وکلیلپپه‬
‫الحاق شده باشد باز شک نیست وکه احوال این گونه مردم را درست‬
‫یهای موبپپدان‬
‫تگیر ‪‌،‬‬
‫یوکند ‪ .‬احوال وکسانی وکه از سخ ‪‌،‬‬
‫و روشن بیان م ‪‌،‬‬
‫در وکار دین به حیر ت و تردید افتاد‪‌،‬هاند ‪ ،‬در شرح حپپالی وکپپه برزویپپه‬
‫یگوید‪» :‬همت و نهمت‬
‫یوکند منعکس است ‪ .‬م ‪‌،‬‬
‫طبیب از خود بیان م ‪‌،‬‬
‫یگردانیپپدم و الحپپق راه بآن را دراز و‬
‫بر طلب علپپم دیپپن مصپپروف م ‪‌،‬‬
‫یپایان یافتم سراسر مخاوف و مضایق و بآن گاه نه راهبری معیپپن و‬
‫ب ‪‌،‬‬
‫تهپپا هپپر چپپه ظپپاهرتر‬
‫نه شاهراهی پیدا… و خلف میان اصحاب مل ‪‌،‬‬
‫بعضی به طریق ارث دست در شاخی ضعیف زده و طپپایفه از جهپپت‬
‫متابعت پادشاهان و بیم جان پای بر روکنی لرزان نهاده و جماعتی از‬
‫بهر حطام دنیا و رفعت منزلت میان مردمان دل در پشتوان پوشیده‬
‫بسته و تکیه بر استخوان تپپود‪‌،‬های وکپرده و اختلف میپان ایشپان در‬
‫ینهایت ‪ ،‬و رأی هر یک بر بآن‬
‫معرفت خالق و ابتدا خلق و انتها وکار ب ‪‌،‬‬
‫جنگ عقاید ‪۴۵۷ /‬‬

‫مقرر وکه من مصیبم و خصم من مبطل و مخطی ‪ .‬با ایپپن فکپپر ت در‬
‫بیابان تردد و حیر ت یک چندی بگشتم و در فراز و نشیب بآن لختی‬
‫بپوییدم… البته نه راه به سوی مقصد بیرون توانسپپتم بپپرد و نپپه بپپر‬
‫سمت راه حق دلیلی نشان یافتم به ضرور ت عزیمت مصپپمم گشپپت‬
‫بر بآن وکه علما هر صنف را ببینم و از اصپول و فپروع معتقپد ایشپان‬
‫استکشافی وکنم و بکوشم تا بینتی صادق و دلپذیر به دست بآید ‪ .‬این‬
‫اجتهاد به جای بآوردم و شرایط بحث اندر بآن به رعپپایت رسپپانیدم و‬
‫هر طایف‪‌،‬های وکه دیپپدم در ترجیپپح دیپپن و تفضپپیل مپپذهب خپپویش‬
‫یگفتنپپد و گپپرد تقبیپپح و ملپپت و نفپپی حجپت مخالفپپان‬
‫سپخنی م ‪‌،‬‬
‫یگشتند به هیچ تأویل بر پی ایشان نتوانستم رفتن و درد خپپویش‬
‫م ‪‌،‬‬
‫را درمان نیافتم و روشن شد وکه بنای سخن ایشان بپپر هپپوی بپپود و‬
‫هیچ چیز نگشاد وکه ضمیر اهل خرد بآن را قبول وکردی ‪.‬د «‪ ۱‬ایپپن فکپپر‬
‫حیر ت و تردد ‪ ،‬بعدها در عهد مسلمانان نیز باقی ماند و وکسانی پدید‬
‫بآمدند وکه به سبب حیر ت و تردد به زندقه متهم شدند ‪.‬‬

‫تهای‬
‫یداشت تنهپپا بپپدع ‪‌،‬‬
‫اما بآن چه موبدان زرتشتی را نگران م ‪‌،‬‬
‫نهای دیگر نیز در وکار دعو ت مردم گپپرم بودنپپد ‪ .‬از‬
‫شگفت نبود ‪ .‬بآیی ‪‌،‬‬

‫وکلیله و دمنه به اهتمام عبدالعظیم قریب چاپ چهارم ص ‪ ۴۳ – ۴۲‬مقایسه‬ ‫‪۱‬‬

‫شود با چاپ مجتبی مینوی ‪ ،‬ص ‪. ۴۸‬‬
 ‫‪ / ۴۵۸‬دو قرن سکو ت‬

‫یک سوی دین عیسی و از سوی دیگر بآیین بودا ‪ ،‬دین زرتشت را در‬
‫میان گرفته بود ‪.‬‬

‫آیین عیسی‬
‫بآیین عیسی از دوره اشکانیان باز در بین مپپردم ایپپران پراوکنپپده‬
‫یگش پت ‪ .‬در دوره ساسپپانی ‪ ،‬تیسپپفون اسپپقفی داشپپت و بسپپی از‬
‫م ‪‌،‬‬
‫نهای نام بآور به بآیین ترسایی گرویده بود ‪ .‬پادشاهان ساسپپانی‬
‫خاندا ‪‌،‬‬
‫از وقتی وکه روم بآیین عیسی را پذیرفت ترسپپایان را بپپس پپپر خطپپر‬
‫یپرداختند مغان و موبدان نیز‬
‫نها م ‪‌،‬‬
‫یشمردند و به بآزار و تعقیب بآ ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یوکردند ‪ .‬بعضی مانند یزدگپپرد اول‬
‫همواره بآنان را بدین وکار تشویق م ‪‌،‬‬
‫و خسروپرویز با این پرستندگان صلیب با لطف و نرمی رفتار وکردند ‪.‬‬
‫یشپپد و وکپپار را سپپخت‬
‫اما هر روز جسار ت و توقع ترسایان ‪ ،‬افزوده م ‪‌،‬‬
‫یوکرد ‪ .‬در دوره یزدگرد یک بار وکشیش پی ‪ ،‬نپپامش هاشپپو ‪ ،‬در شپپهر‬
‫م ‪‌،‬‬
‫هرمزدارشیر خوزستان ‪ ،‬بآتشپپکد‪‌،‬های را وکپه در مجپپاور ت وکلیسپپا بپود‬
‫منهدم وکرد ‪ .‬پیداست وکه ایپن گسپتاخی تپپا چپپه حپد سپبب خشپم‬
‫یگشت ‪ .‬بار دیگر در ری نرسپپی نپپام ترسپپایی در‬
‫موبدان و بزرگان م ‪‌،‬‬
‫بآتشکد‪‌،‬های رفت و بآتش را خاموش وکرد ‪ .‬بآنجپپا را نمازخپپانه ترسپپایان‬
‫جنگ عقاید ‪۴۵۹ /‬‬

‫نمود و به عباد ت ایستاد ‪ .‬این وکار نیز از اسبابی بود وکه یزدگپپرد را از‬
‫یوکپپرد ‪ .‬در‬
‫یورزید پشیمان م ‪‌،‬‬
‫مهر و علق‪‌،‬های وکه نسبت به ترسایان م ‪‌،‬‬
‫نهایی هست وکه از فشپپار و بآزار نسپپبت‬
‫مآخذ سریانی و رومی داستا ‪‌،‬‬
‫یوکند ‪ .‬معهذا از همان مآخپپذ ‪ ،‬ایپپن نکتپپه‬
‫به ترسایان ایران حکایت م ‪‌،‬‬
‫یبآید وکپپه بآییپپن ترسپپا در بآن روزگپپاران در ایپپران انتشپپاری‬
‫نیز بر م ‪‌،‬‬
‫یهای موبدان ‪ ،‬مپپانع از انتشپپار سپپریع‬
‫داشته است ‪ .‬حتی سخت گیر ‪‌،‬‬
‫‪۱‬‬
‫بآن در بین طبقا ت مختلف مردم نبوده است ‪.‬‬

‫آیین بودا‬
‫ییپپافت ‪ .‬در بلپپخ و‬
‫از جانب مشرق نیز بآیین بودا هر روز انتشار م ‪‌،‬‬
‫سغد و بلد مجاور چین و هند همواره زاهدان و سیاحان بودایی بپپه‬
‫نشر و بسط تعالیم بپپودا اشپپتغال داشپپتند ‪ .‬در بآخپپر دوره ساسپپانیان‬
‫ تانگیزی از بودا تحت عنپپوان بپپوذا سپپف و بلپپوهر در‬
‫سرگذشت عبر ‪‌،‬‬
‫بعضی از بلد ایران انتشار داشت ‪ .‬گذشته از بآن ‪ ،‬چنان وکپپه از مآخپپذ‬
‫یبآید ‪ ،‬بودا یا یکی از شاگردان او وکتابی نیپپز بپپه فارسپپی داشپپته‬
‫بر م ‪‌،‬‬

‫در باب بآیین مسیح در ایران عهد ساسانی رک‪ :‬بپپه وکتپپاب ‪ Labourt‬وکپپه‬ ‫‪۱‬‬
‫وصف بآن در مآخذ بآمده است ‪.‬‬
 ‫‪ / ۴۶۰‬دو قرن سکو ت‬

‫است ‪ ۱.‬بآیین شمنی وکه در تروکستان و سپپغد رایپپج بپپوده اسپپت نیپپز‬
‫یبآید ‪ .‬محققان معتقدند بآیین بودا ‪،‬‬
‫صورتی از بآیین بودایی به شمار م ‪‌،‬‬
‫بدان گونه وکه در سغد رواج داشته در حقیقپپت تپپابع مراوکپپز بپپودایی‬
‫بوده است ‪ .‬بیشتر متون سغدی ‪ ،‬وکه تاوکنون به چاپ رسیده و منتشر‬
‫شده است یا از روی وکتب دینی چینی ترجمه شده است و یا اصپپل‬
‫نها از هندی به چینی نقل شده است ‪ .‬به هر حال در بلخ و سغد و‬
‫بآ ‪‌،‬‬
‫تروکستان ‪ ،‬بآیین بودا به وسیله سپپیاحان و زاهپپدان چینپپی و هنپپدی‬
‫بهپپایی نیپپز ‪ ،‬در بپپاب بآییپپن بپپودا و‬
‫یشپپده اس پت ‪ .‬و وکتا ‪‌،‬‬
‫منتشپپر م ‪‌،‬‬
‫نهپپای دیگپپری وکپپه در ایپپران زمیپپن‬
‫سرگذشت او بپپه فارسپپی و زبا ‪‌،‬‬
‫‪۲‬‬
‫متداول بوده است وجود داشته است ‪.‬‬

‫مشاجرات فلسفی‬
‫تهای‬
‫باری بآیین زرتشت ‪ ،‬در پایان دوره ساسپپانی ‪ ،‬بپپر اثپپر بپپدع ‪‌،‬‬
‫دینی و در نتیجه فساد و انحطاط موبدان قوی ضپپعیف گشپپته بپپود ‪.‬‬

‫خوارزمی ‪ ،‬مفاتیح العلوم ص ‪ ۲۵‬طبع مصر ‪. ۱۳۴۲‬‬ ‫‪۱‬‬

‫رک‪ Benveniste :‬و ‪ P. Demieville‬در مجله ژورنال بآزیاتیک سال‬ ‫‪۲‬‬
‫‪ – ۱۹۳۳‬شماره ‪. ۲۲۳‬‬
‫جنگ عقاید ‪۴۶۱ /‬‬

‫نفوذ بآیین عیسی و بآیین بودا نیز ‪ ،‬از دو جانب شپپرق و غپپرب ‪ ،‬بآن را‬
‫یوکرد ‪ .‬شاید اگر اسلم از‬
‫فتر م ‪‌،‬‬
‫در میان گرفته بود و هر روزش ضعی ‪‌،‬‬
‫یرسید ‪ ،‬بآیین زرتشت در برابر نفوذ این دو دیپپن‬
‫راه جزیره العرب نم ‪‌،‬‬
‫خود را یکسره باخته بود ‪ .‬اما اسلم با روح تازه ‪ ،‬و با تیغ بآختپپه از راه‬
‫در رسید و وکارها از لونی دیگر گشت ‪ .‬قدر ت و شکوه اسپپلم ‪ ،‬ادیپپان‬
‫نهپپایی وکپپه در‬
‫دیگر را خاضع وکرد و طومار همه را در نوردید ‪ .‬از دی ‪‌،‬‬
‫نها وکه اهل وکتابی بودند یا مسلمانی پذیرفتند و یپپا‬
‫ایران رایج بود بآ ‪‌،‬‬
‫نها نیپپز وکپپه اهپپل وکتپپاب نبودنپپد وکشپپته و‬
‫جزیه بر گردن گرفتند بآ ‪‌،‬‬
‫پراوکنده شدند و یا مسلمانی را گردن نهادند ‪ .‬بپپا قپپدر ت و اسپپتیلی‬
‫یها را وکه جزیه پذیرفته بودند ‪ ،‬البته یپپارا و حپپق بآن نبپپود‬
‫اسلم ذم ‪‌،‬‬
‫ تها هرگپپونه تخلپپف از‬
‫وکه به نشر و اشاعه دین خویش بپردازند ‪ .‬مد ‪‌،‬‬
‫یدادند ‪.‬‬
‫حدود را عربان ‪ ،‬با شمشیر و تازیانه جزا م ‪‌،‬‬

‫بآیین زرتشت را مسلمانان به نام مجو س شناختند و پیپپروان بآن‬

‫را به دستور پیغمبر در شپپمار اهپپل وکتپپاب پذیرفتنپپد‪ ۱‬از ایپپن رو ‪ ،‬از‬
‫نها جزیه قبول وکردند و معپامل‪‌،‬های را وکپه بپا وکفپار و مشپروکان روا‬
‫بآ ‪‌،‬‬
‫یوکردند ‪ .‬با این همه ‪ ،‬البته اجازه بحث و گفتگو‬
‫یداشتند با بآنان نم ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یشپد ‪ .‬و هیپپچ گپپونه حپپق نشپپر و تبلیپپغ بآییپپن‬
‫نها داده نم ‪‌،‬‬
‫نیز به بآ ‪‌،‬‬

‫بلذری ص ‪. ۷۱‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۴۶۲‬دو قرن سکو ت‬

‫خویش را نداشتند ‪ .‬در مقابل بانگ اذان وکه از منار‪‌،‬ههای مسپپجد بپپر‬
‫یتوانست اوج بگیرد و در برابر بآن چه قپپربآن‬
‫یخاست ‪ ،‬سرود مغ نم ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫ تها وکشپپید ‪ ،‬تپپا‬
‫یگفت گاثه زرتشت را جای خودنمایی نبپپود ‪ .‬مپپد ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫محیط بآزادی پدید بآمد و موبدان و هیربپپدان مجپپو س فرصپپت بآن را‬
‫یافتند وکپپه در برابپپر فقهپپا و متکلمپپان مسپپلمان بنشپپینند و سپپخن‬
‫بگویند ‪ .‬این بآزاد اندیشی در دوره خلفای نخستین عباسی ‪ ،‬خاصه در‬
‫دوره مأمون پدید بآمد ‪ .‬با این همه قبپپل از بآن نیپپز پپپار‪‌،‬های عقایپپد و‬
‫بآرای دینی وکه مخصوص مجو س بود در بین مسلمانان بیپپش و وکپپم‬
‫رواج یافته بود ‪ .‬در حقیقت ‪ ،‬حتی بآن عده از ایرانیپپان وکپپه بپپه طیپپب‬
‫خاطر بآیین مسلمانی را پذیرفته بودند هرگز نتوانسپپته بودنپپد ذهپپن‬
‫خود را از مواریث و سنن دینی گذشته خویش به وکلی خالی سازند ‪.‬‬
‫از این رو عجب نیست وکه بعضی عقاید و بآرا دیرین اجدادی را نیپپز ‪،‬‬
‫با بآیین جدید بآشتی داده و به هم بآمیخته باشند ‪.‬‬

‫فلسفه ثنویت‬
‫یبآید وکه بحث در باب قدر تا انپپدازه زیپپادی از‬
‫از جمله به نظر م ‪‌،‬‬
‫افکار مجو س ناشی شده باشد ‪ .‬این وکه از قول پیغمبر دربپپاره قپپدریه‬
‫جنگ عقاید ‪۴۶۳ /‬‬

‫گفت‪‌،‬هاند وکه قدریه مجو س این امت بشمارند نیز حکپپایت ازیپپن دارد‬
‫وکه علما اسلم از بآغاز امر متپپوجه ارتبپاط عقایپپد قپدریه بپا مپذهب‬
‫مجو س بود‪‌،‬هاند ‪ .‬اسا س عقیده قدریه ‪ ،‬برین نکته بود وکه انسان فاعپپل‬
‫وکارهای خویش است و نباید وکرد‪‌،‬ههای خویش را بپپه خواسپپت خپپدا‬
‫حواله وکنند ‪ .‬این نکته در حقیقت یک نوع ثنویت بود وکه با وحد ت و‬
‫توحید اسلم چندان سازش نداشت و اسا س بآن تجزیه مبدأ خیپپر و‬
‫یامیپپه معبپپد‬
‫یشد ‪ .‬این فکر را در بآخپپر عهپپد بن ‪‌،‬‬
‫مبدأ شر محسوب م ‪‌،‬‬
‫بها نقل وکردند وی نیز این را‬
‫جهنی منتشر وکرد ‪ ،‬و چنان وکه در وکتا ‪‌،‬‬
‫از یک ایرانی ‪ ،‬نامش سنبویه ‪ ،‬پذیرفته بود ‪ .‬البته بعپپدها ‪ ،‬وکسپپانی وکپه‬
‫این فکر را قبول وکردند وکوشپیدند تپا بآن را بپا قپربآن و حپدیث نیپز‬
‫سازگار وکنند ‪ .‬اما تأثیر و نفوذ بآیین مجو س را در ایجاد این فکپپر بپپه‬
‫یتوان وکرد ‪ .‬بعضی از محققپپان ‪ ،‬معتقدنپپد وکپپه مسپپأله‬
‫بآسانی انکار نم ‪‌،‬‬
‫اختصاص امامت برای علی و اولد او وکه اسا س مذهب شپپیعه اسپپت‬
‫نیز ‪ ،‬ناشی از عقاید و افکار عهد ساسانی است وکه فره خدایی و حپپق‬
‫یدانست‪‌،‬هاند ‪ .‬شاید بیان این مطلب ‪،‬‬
‫سلطنت را تنها از بآن ساسانیان م ‪‌،‬‬
‫به این صور ت خالی از مبالغتی نباشد لیکن این قدر هست وکه فکپپر‬
‫نص امامت ‪ ،‬از جانب خدا برای ایرانیانی وکه بپپه فپپره ایپپزدی معتقپپد‬
‫لتر بوده است ‪ .‬با این‬
‫بودند از فکر اجماع و انتخاب خلیفه قطع ًا معقو ‪‌،‬‬
‫همه ‪ ،‬اگر نیز این دعوی درست نباشپپد و عقایپپد شپپیعه و قپپدریه تپپا‬
 ‫‪ / ۴۶۴‬دو قرن سکو ت‬

‫انداز‪‌،‬های از عقاید و بآرای مجو س مایه نگرفته باشد ایپن قپدر هسپت‬
‫وکه بآیین مسلمانی بسیاری از بآداب و عقاید وجود داشت وکه با عقاید‬
‫وکهنه مجو س سازگار بود ‪ .‬درست است وکه یزدان و اهریمن از تخپپت‬
‫نها دیگپپر‬
‫جبرو ت قدیم خویش فرود بآمپپده بودنپپد و ملکپپو ت بآسپما ‪‌،‬‬
‫یهپپای ظپپاهری ‪،‬‬
‫گپپونه گشپپته بپپود ‪ ،‬امپپا بپپاز در ورای ایپپن دگرگون ‪‌،‬‬
‫شهای ثابتی مانده بود وکه هم چنان بپپه چشپپم مپپردم مپپأنو س و‬
‫نق ‪‌،‬‬
‫ینمود ‪ .‬الله و ابلیس هر چند با هورمزد و اهرمن یکپپی نبپپود ‪،‬‬
‫بآشنا م ‪‌،‬‬
‫یبآورد ‪ .‬قصه ابراهیپپم و‬
‫اما باز نام بآن دو مبدأ خیر و شر را به خاطر م ‪‌،‬‬
‫داستان بآتش نمرود نیز یادبآور زرتشت و بآتپپش پپپاک بپپود ‪ .‬جهنپپم و‬
‫یتوانست عقاید و بآرا وکهن را وکپپه دوزخ و‬
‫بهشت و قیامت و صراط م ‪‌،‬‬
‫چینو ت از بآن نمون‪‌،‬های بود به یاد بآورد ‪ .‬نمازهای پنجگانه نیز تنهپپا از‬
‫بآن مسلمانان نبود ‪ ،‬در بآیین زرتشت نیپپز توصپپیه شپپده بپپود ‪ .‬دریپپن‬
‫صور ت مردم ‪ ،‬یعنی عامه خلق ‪ ،‬وکه مانند موبدان و هیربدان نگهبانان‬
‫یتوانستند وکیش تپپازه را وکپپه از دیپپار‬
‫بآتش مغان نبودند ‪ ،‬به بآسانی م ‪‌،‬‬
‫عرب فراز بآمده بود بپذیرند ‪ .‬نفر ت و بیزاری موبدان و وکثر ت حیپپر ت‬
‫یوکپپرد ‪ .‬بپپا‬
‫در وکار اهل بدعت ‪ ،‬نیز بآنان را به قول مسلمانی ترغیپپب م ‪‌،‬‬
‫یگاشتند در ذمه‬
‫این همه بآن عده وکه از قبول بآیین جدید روی بر م ‪‌،‬‬
‫نها در امان بپود امپا بپرای نشپپر دعپپو ت‬
‫اسلم بودند ‪ .‬بآتشکد‪‌،‬ههای بآ ‪‌،‬‬
‫نهپا را در ادای مناسپک خپویش بآزاد‬
‫مجالی نداشتند ‪ .‬مسپلمانان ‪ ،‬بآ ‪‌،‬‬
‫جنگ عقاید ‪۴۶۵ /‬‬

‫یدادند وکه بپپا نشپپر عقایپپد و‬

‫نها اجازه نم ‪‌،‬‬
‫یگذاشتند اما دیگر به بآ ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫مذاهب خویش با قربآن و اسلم به جنپپگ برخیزنپد ‪ .‬خلفپپای امپپوی ‪،‬‬
‫یوکردند هرگونه رای تاز‪‌،‬های را وکه تپپا‬
‫تگیری م ‪‌،‬‬
‫درین وکار بیشتر سخ ‪‌،‬‬
‫یوکردنپد ‪ .‬سپبب بآن‬
‫یداد به شپد ت محکپوم م ‪‌،‬‬
‫انداز‪‌،‬های بوی بدعت م ‪‌،‬‬
‫یهپپا بپدین علق‪‌،‬های‬
‫البته پرهیزوکاری و پارسایی نبود؛ زیرا اوکپپثر امو ‪‌،‬‬
‫نداشتند ‪ .‬لیکن با هر اندیشه تازه و هر فکر بآزادی بدان جهت مبارزه‬
‫یتراویپد و نپزد‬
‫یوکردند وکه این افکار و اندیش‪‌،‬هها از خاطر مپپوالی م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یبآمدن پد ‪.‬‬
‫نها موالی برای سیاد ت عرب خطری بپپزرگ بپپه شپپمار م ‪‌،‬‬
‫بآ ‪‌،‬‬
‫معبد جهنی رایی را وکه در باب قدر داشت از سنبویه ایرانپپی گرفتپپه‬
‫بود و حجاج بن یوسف ظاهر ًا به همیپپن سپپبب او را وکش پت ‪ .‬دربپپاره‬
‫یامیپپه رفتپپاری‬
‫غیلن دمشقی وکه نیز همیپپن رای را داشپپت هپپم بن ‪‌،‬‬
‫سخت خشونت بآمیز وکردند ‪ .‬جهم بن صفوان هم وکه عقیده بپپه جپپبر‬
‫را بآورده بود از مردم ترمذ خراسان بود و بپپدعت او نیپپز بپپه سپپختی‬
‫یقیپدی وکپه در وکپار دیپن‬
‫یامیه با همپه ب ‪‌،‬‬
‫وکیفر یافت ‪ .‬بدین گونه بن ‪‌،‬‬
‫داشتند ‪ ،‬با شدتی و خشونتی تمام ‪ ،‬از نشر هرگونه فکری وکه منسوب‬
‫یوکردند ‪.‬‬
‫به موالی بود به سختی جلوگیری م ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۴۶۶‬دو قرن سکو ت‬

‫زنادقه‬
‫تگیر‬
‫یعبپپا س ‪ ،‬نیپپز دریپپن وکپپار خشپپن و سپپخ ‪‌،‬‬
‫خلفا نخستین بن ‪‌،‬‬
‫بودند ‪ .‬در عهد منصور و مهدی ‪ ،‬بسیاری از مپپوالی و غیپپر مپپوالی بپپه‬
‫تهمت زندقه وکشته شدند ‪ .‬با این همه شواهد و قراین بسیاری هست‬
‫یامیپپه ‪ ،‬بقایپپایی از مجپپو س و‬
‫یدهپپد از اواخپپر عهپپد بن ‪‌،‬‬
‫وکپپه نشپپان م ‪‌،‬‬
‫یپرداخت‪‌،‬هاند ‪ .‬زنادقه ظپپاهر ًا‬
‫مانویان ‪ ،‬در نهان به نشر عقاید خویش م ‪‌،‬‬
‫بیش از دیگر فرق‪‌،‬هها ‪ ،‬درین مپپورد بپپه وکوشپپش برخاسپپت‪‌،‬هاند ‪ .‬شپپیوه‬
‫تبلیغ این زنادقه در وهله اول ایجاد شک در مبانی دینی و اخلقپپی‬
‫مسلمانان بپود ‪ .‬بپه همیپن جهپت در محیپط فسپاد بآلپود و تبهکپار‬
‫نهپا زودتپپر از دیگپر فرق‪‌،‬ههپا مجپپال جنبپش و‬
‫یامیپه ‪ ،‬بآ ‪‌،‬‬
‫حکومت بن ‪‌،‬‬
‫وکوشش یافتند ‪ .‬زندقه ‪ ،‬ظاهر ًا دنباله تعالیم مانی بود اما اسا س بآن بر‬
‫شک و تردید نسبت به همه ادیان قرار داشت ‪ .‬ازین رو بود ‪ ،‬وکپپه هپپر‬
‫وکس در عقاید و مبانی دین شک داشت با زنادقه مربوط و یا دسپپت‬
‫یامیه ‪ ،‬این گونه عقاید البتپپه‬
‫نها منسوب بود ‪ .‬در حکومت بن ‪‌،‬‬
‫وکم به بآ ‪‌،‬‬
‫بیشتر از مذاهب دیگر امکان رواج و انتشار داشت ‪ .‬عبث نیسپپت وکپپه‬
‫یکی از فاس‪‌،‬دترین خلفای اموی ‪ ،‬ولید بن یزید با بآرا و عقایپپد زنپپادقه‬
‫روی موافق نشپپان داد و بپه زنپپدقه تظپپاهر وکپپرد ‪ .‬در اوایپپل خلفپت‬
‫یهای خلفپپا تپپا حپپدی محیپپط‬
‫یها و دل مشغول ‪‌،‬‬
‫عباسی نیز ‪ ،‬گرفتار ‪‌،‬‬
‫جنگ عقاید ‪۴۶۷ /‬‬

‫بآزادی برای نشر بآرا زنادقه فراهم بآورده بود ‪ .‬به همین سبب در بصره‬
‫یدینپپان ‪ ،‬بپپه نشپپر‬
‫و بغداد ‪ ،‬پیپپروان مپپانی و سپپایر بآزاد اندیشپپان و ب ‪‌،‬‬
‫مذاهب خویش و ایجاد شک و تردید در عقاید مسلمانان پرداختن پد ‪.‬‬
‫تتر و‬
‫نهپپا سپپخ ‪‌،‬‬
‫در عهپپد منصپپور و مهپپدی وکوشپپش و فعپپالیت بآ ‪‌،‬‬
‫کتر گشت و خلفا را به چاره جویی واداشت ‪.‬‬
‫خطرنا ‪‌،‬‬

‫در حقیقت ‪ ،‬زنپادقه‪ ۱‬هپپم مسپلمانی را تهدیپد م ‪‌،‬‬

‫یوکردنپپد و هپپم‬

‫لفظ زندیق را بعضی از اصل بآرامپپی صپپدیق و بعضپپی از یپپک ریشپه یونپانی‬ ‫‪۱‬‬
‫دانست‪‌،‬هاند ‪ .‬ظن قوی وکه امروز مورد تأیید محققان است این است وکپپه اصپپل‬
‫ایرانی دارد ‪ .‬زندیک ‪ ،‬وکه ظاهر ًا اصپپل پهلپپوی همیپپن وکلمپپه اسپپت در زمپپان‬
‫یشده است وکه در فهم و بیان وکلما ت اوستا بپه‬
‫ساسانیان بر وکسانی اطلق م ‪‌،‬‬
‫یشد‪‌،‬هاند ‪ .‬پیپروان مپپانی و مپپزدک گویپپا بپپه‬
‫شرح و تأویل متوسل و متکی م ‪‌،‬‬
‫یشد‪‌،‬هاند چون اهل تأویل‬
‫همین سبب در روزگار ساسانیان زندیک خوانده م ‪‌،‬‬
‫سع بود‪‌،‬هاند ‪.‬‬
‫و تو هّ‬
‫زنادقه در عهد خلفت عباسیان ‪ ،‬بعضی مانوی بود‪‌،‬هاند و بعضی دیگر مردمی‬
‫بآزاد اندیش بود‪‌،‬هاند و در واقع به هیچ دینی پای بند نبود‪‌،‬هاند ‪.‬‬
‫نها مراجعپه شپود بپه وکتپاب‪:‬‬
‫برای اطلعا ت بیشتر در باب زنادقه و احوال بآ ‪‌،‬‬
‫من تاریخ اللحاد فی السلم ‪ ،‬عبدالرحمن بدوی وکه علوه بر مآخذ و مراجع‬
‫مختلف ‪ ،‬مقال ت مشاهیر این فرقه نیز در بآن ذوکپپر و نقپپل شپپده اسپت ‪ .‬هپپم‬
‫چنین نگاه وکنید به مقاله نویسنده این سطور تحت عنوان زنپپدقه و زنپپادقه ‪،‬‬
‫در مجله راهنمای وکتاب ‪ ،‬شماره دوم ‪ ،‬سال هفتم ‪.‬‬
 ‫‪ / ۴۶۸‬دو قرن سکو ت‬

‫یافکندند ‪ .‬اسا س خلفت و حکپپومت عربپپی بپپر‬

‫خلفت را به خطر م ‪‌،‬‬
‫نها این همپپه را منکپپر بودنپد ‪ .‬از ایپپن رو‬
‫دین و قربآن استوار بود و بآ ‪‌،‬‬
‫یشمردند ‪ .‬دربپپاره‬
‫نها را برای خلفت و دیانت هر دو مضر م ‪‌،‬‬
‫تعالیم بآ ‪‌،‬‬
‫یگفتنپپد بآن چپپه را مفسپپران محکمپپا ت و‬
‫قربآن سخن بپپه نیکپپی نم ‪‌،‬‬
‫یوکردنپپد وکپپه در قپپربآن‬
‫یگفتند قبول نداشتند و ادعپپا م ‪‌،‬‬
‫متشابها ت م ‪‌،‬‬
‫سخنان متناقض هست و بعضی از بآیا ت را با بعضی دیگپپر متنپپاقض‬
‫یسپپاختند و بآن‬ ‫یشمردند ‪ ۱.‬بعضی از بآ ‪‌،‬‬
‫نها سخنانی هم از خپپود م ‪‌،‬‬ ‫م ‪‌،‬‬
‫ینهادند ‪ .‬بآداب و مناسک دینی را نیز‬
‫سخنان را در برابر وکتاب خدا م ‪‌،‬‬
‫یدیدند ‪ .‬یزدان بن باذان در مکه بود طواف مردم را‬
‫به دیده استهزا م ‪‌،‬‬
‫بر گرد حرم وکعبه دید ‪ ،‬بخندید و گفت این قوم گاوان را مانند وکه به‬
‫پای خویش خرمن را وکوبند ‪ ۲.‬زندیق دیگپپر وقپپتی بپپا جعفپپر صپپادق‬
‫یوکرد پرسید روزه و نماز را سود چیست ؟ امپپام گفپپت وکپپه‬
‫مناظره م ‪‌،‬‬
‫اگر قیامتی باشد ادا این فرایض ما را سود دهد و اگر نباشد از بجای‬
‫بآوردن این اعمال زیانی به ما نرسد ‪ ۳.‬این گپونه سپخنان وکپه زنپادقه‬
‫یگفتند البته گستاخانه و خطرناک بپپود ‪ .‬عبپپث نیسپپت وکپپه خلفپپا‬
‫م ‪‌،‬‬
‫عباسی ‪ ،‬خیلی زود متوجه خطر گشتند و با بآن به مبارزه برخاستند ‪.‬‬

‫ملطی ‪ ،‬التنبیه و الرد ص ‪. ۴۴ – ۴۳‬‬ ‫‪۱‬‬

‫طبری ج ‪ ۱۰‬ص ‪. ۵۴۸‬‬ ‫‪۲‬‬
‫رک‪ :‬بحار النوار ج ‪. ۴‬‬ ‫‪۳‬‬
‫جنگ عقاید ‪۴۶۹ /‬‬

‫از صاحب نظران و بآزاد اندیشان بآن عهد ‪ ،‬وکسانی نیز به اتهام زنپپدقه‬
‫هلک شدند اما قرایپپن و اسپپناد حکپپایت دارد وکپپه دعپپو ت و تبلیپپغ‬
‫زنادقه از عهد منصور شد ت و قو ت تمام داشته است ‪.‬‬

‫عبدال بن مقفع‬
‫از جمله وکسانی وکه درین دوره به تهمت زندقه گرفتار گشتند و‬
‫یتپپوان بپپرد ‪.‬‬
‫سر انجام وکشته شدند ابن مقفع و بشار بن برد را نام م ‪‌،‬‬
‫مقفع از مترجمان و نویسندگان بزرگ زبپپان عربپپی بشمارسپپت امپپا‬
‫خود ایرانی بود ‪ ،‬روزبه نام پسر دادویه ‪ ،‬از مردم شهر جور فپپار س ‪ .‬در‬
‫بها هست ‪ .‬گفت‪‌،‬هاند وکتابی‬
‫تهای بسیار در وکتا ‪‌،‬‬
‫باب زندقه او نیز روای ‪‌،‬‬
‫در برابر قربآن ساخت و از قول مهدی خلیفه بآورد‪‌،‬هاند وکه گفته است‬
‫وکتابی در زندقه ندیدم ال وکه اصل بآن از ابپپن مقفپپع بپپود ‪ .‬ابوریحپپان‬
‫بیرونی هم بآورده است چپپون ابپپن مقفپپع وکلیلپپه و دمنپپه را از زبپپان‬
‫پهلوی به تازی نقل وکرد ‪ ،‬باب برزویه را وکه در اصل وکتاب نبود بر بآن‬
‫افزود تا در عقاید مسلمانان شک و تردید پدید بآورد و بآنان را بپپرای‬
‫قبول بآیین خویش ‪ ،‬وکه دین مانی بود بآماده سازد ‪.‬‬

‫بها نقل وکرد‪‌،‬هاند بر‬

‫از بآن چه درباره سرگذشت ابن مقفع در وکتا ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۴۷۰‬دو قرن سکو ت‬

‫یبآید وکه وی به زندقه تمایل داشته است ‪ .‬سفیان بن معپپاویه امیپپر‬

‫م ‪‌،‬‬
‫بصره نیز وکه او را به وضعی سخت فجیع هلک وکرد و بپپر او تهمپپت‬
‫زندقه نهاد ‪ .‬اما حقیقت بآن است وکه او بیش از هر چیز قربانی رشک‬
‫و وکینه دشمنان خویش شده است ‪ .‬نوشت‪‌،‬هاند وکه این سپپفیان از ابپپن‬
‫مقفع بآزاری داشت و همواره مترصد بود تا او را فپپرو گیپپرد ‪ .‬منصپپور‬
‫خلیفه نیز از ابن مقفع وکین‪‌،‬های داشپپت و سپپفیان را بپپر ضپپد وی بپپر‬
‫یبآغالید ‪ .‬امیر بصره فرصتی یافت و نویسنده زندیق را فپپرو گرف پت ‪.‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫سپس فرمان داد تا تنوری افروختند و اندام وی را ‪ ،‬یک یک بریدنپپد‬
‫بهپپا از‬
‫و در پیش چشم او به بآتش ریختند ‪ .‬از سپپخنانی وکپپه در وکتا ‪‌،‬‬
‫یبآید وکه وی مانند دیگر زنادقه به ادیپپان‬
‫ابن مقفع نقل وکرد‪‌،‬هاند بر م ‪‌،‬‬
‫یدیده است ‪ ،‬اگر قول ابوریحان را در ایپپن وکپپه وی‬
‫با دیده حرمت نم ‪‌،‬‬
‫باب برزویه را از خود بر وکتاب وکلیله افزوده است درست نباشپپد بپپاز‬
‫یدهد ابن مقفع درباره ادیان و مپپذاهب بپپا‬
‫قراینی هست وکه نشان م ‪‌،‬‬
‫ینگریسته است ‪ .‬از جمله قراین ‪ ،‬رسال‪‌،‬های اسپپت‬
‫نظر شک و تردید م ‪‌،‬‬
‫از بآثار وی وکه جهت منصور فرستاده است و رساله الصحابه نام دارد ‪.‬‬
‫نهپپا‬
‫درین رساله پس از بآن وکپپه در بپپاب خراسپپانیان و نگهداشپپت بآ ‪‌،‬‬
‫یگوید وکه در احکام فقهی تناقض و‬
‫یوکند ‪ ،‬م ‪‌،‬‬
‫توصیه و تأوکید بسیار م ‪‌،‬‬
‫اختلف فراوان است ‪ .‬و بسا وکه دربپپاره یپپک امپپر دو حکپپم متنپپاقض‬
‫یخواهپپد وکپه دریپپن بپاب پپپار‪‌،‬های‬
‫یشود ‪ .‬سپس از خلیفپپه م ‪‌،‬‬
‫صادر م ‪‌،‬‬
‫جنگ عقاید ‪۴۷۱ /‬‬

‫بیندیشد و نام‪‌،‬های به قضپپا ت خپپویش بنویسپپد تپپا از روی بآن داوری‬

‫وکنند و گرفتار اختلف و اضطراب نشپوند ‪ .‬دریپن رسپاله بآن شپک و‬
‫حیر ت وکه در »باب برزویه طپپبیبد « هسپپت و از اروکپپان مهپپم عقایپپد‬
‫یدهد وکه نویسنده بیش از‬
‫زنادقه نیز بوده است هویداست و نشان م ‪‌،‬‬
‫بجویی است ‪ .‬به هر حال ‪،‬‬
‫بآن وکه در پی چار‪‌،‬هجویی باشد قصدش عی ‪‌،‬‬
‫ابن مقفع اگر نیز از زنادقه بوده است ‪ ،‬مانند بآن دسته از زنپپادقه وکپپه‬
‫یوکرد‪‌،‬هانپپد‬
‫یدینی و بآزاد اندیشی را نوعی ظرافت و تربیپپت تلقپپی م ‪‌،‬‬
‫ب ‪‌،‬‬
‫نبوده است و ازین رو به اندازه بشار بن برد و ابان بن عبدالحمید بپپه‬
‫یوکرده است ‪ .‬بلکه سعی داشپپته اسپپت از راه ترجمپپه‬
‫زندقه تظاهر نم ‪‌،‬‬
‫بها و نشر رسال‪‌،‬ههای علمی و ادبی مسپپلمانان را بپپا افکپپار تپپازه‬
‫وکتا ‪‌،‬‬
‫بآشنا وکند و بآنان را در عقاید و بآرا دینی خپپویش بپپه تردیپپد و شپپک‬
‫‪۱‬‬
‫اندازد ‪.‬‬

‫در باب ابن مقفع و زندقه او ‪ ،‬رک به وکتاب امام قاسم بن ابراهیم بر رد وکتابی‬ ‫‪۱‬‬
‫از وی ‪ ،‬موسوم به وکتاب الرد علی الزندیق اللعین ابن المقف پع ‪ .‬ایپپن وکتپپاب را‬
‫‪ Guidi‬مستشرق ایتالیایی بپا مقپدم‪‌،‬های چپاپ و ترجمپه وکپرده اسپت )رم‬
‫‪۱۹۲۷‬ک ( درباره شرح احوال ابن مقفع مرحوم عبا س اقبال رسپال‪‌،‬های دارد وکپه‬
‫در برلین به سال ‪ ۱۳۰۵‬چاپ شده است ‪ ،‬و نیز رک‪ :‬به مقدمه وکتاب وکلیلپپه‬
‫و دمنه بهرامشاهی چاپ مرحوم عبدالعظیم قریب وکه نیز شپپرح حپپالی از او‬
‫بآورده است ‪.‬‬
 ‫‪ / ۴۷۲‬دو قرن سکو ت‬

‫بشار بن برد‬
‫اما بشار زندقه را به مثابه نوعی شیرین وکاری و هنر نمایی تلقی‬
‫یوکرد و از تظاهر بدان نیز ابا نداشت ‪ .‬بشار بن برد شاعری نابینا ‪ ،‬از‬
‫م ‪‌،‬‬
‫مردم تخارستان بود ‪ .‬در غزل سرایی شهرتش بپپدان جپپا وکشپپید وکپپه‬
‫یرفتند تا اشعارش را فرا گیرند و خنیپپاگران جپپز‬
‫زنان به خان‪‌،‬هاش م ‪‌،‬‬
‫یگفتنپپد وکپپه هیپپچ‬
‫یوکردند ‪ .‬پارسیان بآن عهد ‪ ،‬م ‪‌،‬‬
‫به سرود او تغنی نم ‪‌،‬‬
‫چیز مانند سرودهای این وکور فسق و فجور و گناه و شهو ت را رایپپج‬
‫یبپپرد و‬
‫یوکند ‪ .‬این مایه ذوق و هنر را بشار در نشر زندقه به وکار م ‪‌،‬‬
‫نم ‪‌،‬‬
‫یبآمپپده‬
‫پیداست وکه شعر او از اسباب عمده شیوع زندقه بپه شپمار م ‪‌،‬‬
‫است ‪ .‬و اصل بن عطا وکه از بزرگپان معپتزله بشمارسپت دریپن بپاب‬
‫تترین‬
‫گتریپپن و سپپخ ‪‌،‬‬
‫گفته است وکه »سخنان این وکور یکپپی از بزر ‪‌،‬‬
‫دا‪‌،‬مهای شیطانستد « ‪ .‬از جملپه عقایپدی وکپه بشپار بآشپکارا تعلیپم و‬
‫ینمود یکی این بود وکپه وی بآتپش را وکپه مظهپر روشپنی و‬
‫تلقین م ‪‌،‬‬
‫معبود مجو س و زنادقه بشمارست ‪ ،‬بر خاک وکه سجده گاه مسلمانان‬
‫ینهاد و ایپپن‬
‫یشد رجحان م ‪‌،‬‬
‫و سرشت مایه فطر ت انسان محسوب م ‪‌،‬‬
‫یگوید‪:‬‬
‫بیت او مشهورست ‪ ،‬وکه م ‪‌،‬‬

‫و النار‬ ‫الرض مظلمه و النار مشرقه‬

‫معبوده مذکانت النار‬
‫جنگ عقاید ‪۴۷۳ /‬‬

‫و حتی شیطان را وکه از بآتش بآفریده بود بر بآدم وکه از خپپاک بپپر‬
‫ینهاد ‪ .‬و این گونه سخنان وکه طعنی و تحقیری در‬
‫بآمده بود برتری م ‪‌،‬‬
‫عقاید مسلمانان بود سبب شد وکه او را به زندقه متهم دارن پد ‪ .‬و سپپر‬
‫انجام مهدی خلیفه ‪ ،‬به سبب هجوی وکه بشار در حقپپش گفتپپه بپپود‬
‫وقتی به بصره رفت بفرمود تا او را بگرفتند و چندان تازیانه زدند وکه‬
‫از بآن هلک شد ‪.‬‬

‫انتشار زندقه‬
‫گذشته از بشپپار و ابپپن مقفپپع چنپپد تپپن دیگپپر از گوینپپدگان و‬
‫بهپپایی نیپپز‬
‫نویسندگان زبان تازی به زندقه متهم بودند و حتی وکتا ‪‌،‬‬
‫در تأیید و اثبا ت بآیین مپپانی و مرقیپپون و بردیصپپان تپپألیف وکردنپد ‪.‬‬
‫نها را مهپپدی وکش پت ‪ .‬از بآن جملپپه عبپپدالکریم بپپن ابپپی‬
‫بعضی از بآ ‪‌،‬‬
‫یورزید و در‬
‫العوجاء بود وکه بآیین مانی داشت و در نشر بآن اهتمام م ‪‌،‬‬
‫یوکپرد ‪ .‬چنپان وکپه‬
‫اثبا ت بآیین خویش با مخالفان بآشپکارا منپاظره م ‪‌،‬‬
‫بعضی از مناظر‪‌،‬ههایی را وکه او با ابو الهپپذیل علف از معپتزله بغپپداد ‪،‬‬
‫بهپپا نقپپل وکرد‪‌،‬هانپد ‪ .‬وی نیپپز بپپه دسپپت مهپپدی‬
‫داشته است در وکتا ‪‌،‬‬
‫خلیفه ‪ ،‬وکشته شد ‪ .‬در حقیقت زنپدقه بیپپش از سپپایر مپذاهب ایپپران‬
 ‫‪ / ۴۷۴‬دو قرن سکو ت‬

‫قدیم در دوره خلفا رواج یپپافت ‪ .‬زیپپرا مپپذهبی بپپود وکپپه بیشپپتر بآزاد‬
‫یخواستند تن به زیر بار هیچ دینپپی ندهنپپد‬
‫اندیشان و وکسانی وکه م ‪‌،‬‬
‫ییافتند ‪ .‬بسی نیز ‪ ،‬تنها بپپرای ظرافپپت و‬
‫بآن را با ذوق خود سازگار م ‪‌،‬‬
‫یشدند ‪ .‬گذشته از بآن مخصوص موالی‬
‫خوشگذرانی بآن را پذیرفتار م ‪‌،‬‬
‫نبود و اعراب نیز از قدیم با بآن بآشنا بودند ‪ .‬اعراب بپپه واسپپطه مپپردم‬
‫حیره با زندقه بآشنایی داشپتند و عپراق نیپز خپود از قپدیم یکپی از‬
‫یبآمپپد بپپدین گپپونه ‪ ،‬در بآغپپاز‬
‫صحن‪‌،‬ههای ظهور بآیین مانی به شمار م ‪‌،‬‬
‫دوره خلفای بغپداد زنپدقه در بیپن بسپیاری از روشپن رایپان و بآزاد‬
‫اندیشان عصر ‪ ،‬رواجی داشت ‪ .‬گذشته از وکسپپانی وکپپه بپپه ایپپن اتهپپام‬
‫وکشته شدند وکسانی نیز بودند وکه بپه زنپدقه منسپوب بودنپد امپا در‬
‫یوکردند و بدین جهت گرفتار نشدند ‪ .‬از شپپاعران‬
‫اظهار بآن مبالغه نم ‪‌،‬‬
‫یتوان ذوکر وکپپرد وکپپه‬
‫و گویندگان عربی درین دوره ‪ ،‬نام بسیاری را م ‪‌،‬‬
‫نهپپا را در‬
‫به زنپپدقه و مجپپون منسپپوب و متهپپم بود‪‌،‬هانپپد و اخبپپار بآ ‪‌،‬‬
‫یداشپپت‬
‫یتوان خواند ‪ .‬بآن چه خلفپپا را وا م ‪‌،‬‬
‫بهای تاریخ و ادب م ‪‌،‬‬
‫وکتا ‪‌،‬‬
‫نها در پیچیدند این نکته بود ‪ ،‬وکه زنادقه بپپا اصپپرار و الحپپاح‬
‫وکه به بآ ‪‌،‬‬
‫یاعتقپپاد‬
‫یوکوشیدند مردم را نسبت به همه ادیان بدگمان و ب ‪‌،‬‬
‫تمام م ‪‌،‬‬
‫وکنند ‪ .‬جز مانی تمام وکسانی وکه به پیغمبری نامبردار گشپپت‪‌،‬هاند ‪ ،‬نپپزد‬
‫یتوانسپپتند‬
‫نها دروغگو بودند ‪ .‬این نکته را البته خلفا مسلمانان نم ‪‌،‬‬
‫بآ ‪‌،‬‬
‫تحمل وکنند ‪ .‬علی الخصوص وکه قربآن مجو س را در شمار اهل وکتاب‬
‫جنگ عقاید ‪۴۷۵ /‬‬

‫بآورده بود اما درباره مانویان سخنی از این گونه در قربآن نیامده بپپود ‪.‬‬
‫بدین سبب مهدی خلیفه و جانشینان او در رفع زنپپادقه سپپخت بپپه‬
‫وکوشش برخاستند ‪ .‬چنان وکه مهدی ‪ ،‬وکسی را برگماشت تا زنپپدیقان‬
‫را بجوید و بکوبد و او را »صاحب الزنادقهد « نپپام گذاشپپت‪ ۱‬نیپپز پسپپر‬
‫نهپپا بپپاز‬
‫خویش را وصیت وکرد وکه چون به خلفت رسد از تعقیب بآ ‪‌،‬‬
‫نایستد و از پای ننشیند ‪ ۲.‬هادی در تعقیب این طایفه جد بسیار بپپه‬
‫نها باز نماند و در سال ‪ ۱۷۱‬هجری‬
‫خرج داد ‪ .‬هارون نیز از تعقیب بآ ‪‌،‬‬
‫وکه اشخاص متواری و فراری را امان داد این امان را شامل زنادق‪‌،‬های‬
‫وکه از بیم او روی در وکشیده بودند نکرد ‪ ۳،‬در عهد مأمون نیز یکی از‬
‫نها نامش یزدان بخت از ری بخواست و بفرمود تا در حضپپور‬
‫رؤسا بآ ‪‌،‬‬
‫او علما با وی مناظره وکنند ‪ .‬یزدان بخت زنهار خواست تا به بآزادی با‬
‫علما مسلمان مناظره وکند اما در مناظره فرو ماند ‪ .‬مپپأمون گفپپت ای‬
‫یزدان بخت اسپپلم بیپپار وکپپه اگپپر زنهپپار ت نپداد‪‌،‬ه بپودم اوکنپپون تپپرا‬
‫یوکشتم گفت ای امیرامؤنین سخن تو مقبول است اما دانم وکه تپپو‬
‫م ‪‌،‬‬
‫از بآن وکسان نیستی وکه مردم را به ترک بآیین خویش واداری ‪ ۴.‬با این‬

‫طبری ج ‪ ۱۰‬ص ‪. ۹‬‬ ‫‪۱‬‬

‫طبری ج ‪ ۱۰‬ص ‪. ۴۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫طبری ج ‪ ۱۰‬ص ‪. ۵۰‬‬ ‫‪۳‬‬
‫الفهرست ص ‪. ۴۷۳‬‬ ‫‪۴‬‬
 ‫‪ / ۴۷۶‬دو قرن سکو ت‬

‫همه مأمون درباره زنادقه وکمپپتر اغمپپاض داش پت ‪ .‬نوشپپت‪‌،‬هاند وکپپه در‬
‫تعقیب این طایفه شیوه خلفا پیشپپین را داش پت ‪ .‬وقپپتی بپپه او خپپبر‬
‫بآوردند وکه ده تن از زنادقه پدید بآمد‪‌،‬هاند و مپپردم را بپپه بآییپپن مپپانی‬
‫یخوانند بفرمود تا بآنان را فرو گیرنپپد و بپپه حضپپر ت وی فرسپپتند ‪.‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یرونپد‬
‫یای شکمخواره چون این ده تن را بدید وکه به جپایی م ‪‌،‬‬
‫طفیل ‪‌،‬‬
‫نها در بآمد و چپپون‬
‫یبرند ‪ .‬در میان بآ ‪‌،‬‬
‫پنداشت وکه بآنان را به سوری م ‪‌،‬‬
‫نها پیوست ‪ .‬مووکلن در رسیدند و‬
‫یای بردند او نیز بدا ‪‌،‬‬
‫نها را وکشت ‪‌،‬‬
‫بآ ‪‌،‬‬
‫او را با بآن ده تن زنجیر وکردند و بند نهادند ‪ .‬طفیلی سخت بترسید و‬
‫از قوم پرسید وکه شما وکیانید و این بند و زنجیر چرا بر شما نهادنپپد ‪.‬‬
‫قوم حال خویش بگفتند و از وی پرسیدند وکه تو در میان ما چگپپونه‬
‫افتادی ؟ گفت من مردی طفیلی بودم چپپون شپپما را بپپا هپپم دیپپدم‬
‫یروند خویشپپتن در میپپان شپپما افکنپپدم و‬
‫پنداشتم وکه به دعوتی م ‪‌،‬‬
‫گرفتار شدم ‪ .‬چون وکشتی به بغداد رسید قوم را نپپزد مپپأمون بردنپد ‪،‬‬
‫نها خواست وکه مانی را لعن وکنند و از دین‬
‫یک یک را بخواند و از بآ ‪‌،‬‬
‫او باز بآیند چون نپذیرفتند همه را بکشت ‪ .‬پس روی به طفیلی وکپپرد‬
‫و نام و نشان او باز پرسید ‪ .‬مرد حال و وکار خویش باز گفپپت مپپأمون‬
‫‪۱‬‬
‫بخندید و ازو درگذشت ‪.‬‬

‫مروج الذهب ج ‪ ۲‬ص ‪ ۳۲۰‬چاپ مصر ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬

‫جنگ عقاید ‪۴۷۷ /‬‬

‫مأمون و مجالس مناظره‬

‫یوکرد ازیپپن بپپس‬
‫با این همه رفتاری وکه مأمون با سایر فرق‪‌،‬هها م ‪‌،‬‬
‫ثهپپا‬
‫متر بود ‪ .‬در حقیقت روزگار مأمون ‪ ،‬دوره تجدید بح ‪‌،‬‬
‫نر‪‌،‬متر و ملی ‪‌،‬‬
‫لهای دینی در بین اهل وکتپپاب بپود ‪ .‬مجپالس منپاظر‪‌،‬های وکپه‬
‫و جد ‪‌،‬‬
‫یشد پیروان ادیان ‪ ،‬خاصپپه موبپپدان را‬
‫بیشتر در حضر ت او تشکیل م ‪‌،‬‬
‫مجال داد وکه در اثبا ت عقاید خویشتن به گفتگو برخیزند و با علمپپا‬
‫اسلم مناظره وکننپد ‪ .‬دریپپن مناظر‪‌،‬ههپپا ‪ ،‬نپبرد تپپاز‪‌،‬های بیپپن موبپپدان‬
‫مجو س با متکلمان مسلمان در گرفت ‪ .‬نبردی وکه در روشنی عقپپل و‬
‫دانش بود و زور و شمشیر در بآن مداخل‪‌،‬های نداشت ‪.‬‬

‫به سبب عنایتی وکه مأمون ‪ ،‬به پژوهش و جستجو در عقاید و بآرا‬
‫داشت پیروان مذاهب و ادیان را یک چند بآزادی داد تپپا بپپه بحپپث و‬
‫گفتگو پردازند ‪ .‬متکلمان و حکیمان نیز وکه با معارف یونانی و ایرانی‬
‫و هندی بآشنایی داشتند با اصحاب حدیث و رأی به بحپپث و جپپدل‬
‫برخاستند و در بآن چه به عقاید مربوط است سخنان تازه پدید بآمد ‪.‬‬
‫در باب انسان وکه از خود قدرتی و اختیاری دارد یا نپپدارد و در بپپاب‬
‫قربآن وکه مخلوق هست یا نیسپپت بحپپث و جپپدل در گرفپت ‪ .‬دربپپاره‬
‫ادیان و مذاهب نیز وکه وکدام با دانش و خرد سپازگار هسپت و وکپدام‬
‫نیست مباحثه پدید بآمد ‪ .‬پیروان ادیان و صاحبان عقاید بپپا یکپپدیگر‬
 ‫‪ / ۴۷۸‬دو قرن سکو ت‬

‫به بحث و مناظره برخاستند ‪ .‬این گونه مناظر‪‌،‬ههپپا را مپپأمون دوسپپت‬

‫یشپپمرد ‪ .‬بپپدین‬
‫یداشت و در جستجوی حقیقت وسیل‪‌،‬های مپپؤثر م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫سبب تیغی را وکه خلفا بر روی صاحب نظران وکشیده بودند در غلف‬
‫وکرد و پیروان ادیان را دستوری داد تا با علما و متکلمپپان اسپلم بپپه‬
‫بحث و مناظره برخیزند ‪ .‬مأمون معتقد بود وکه باید غلبه بر خصم بپپه‬
‫حجت باشد نه به قدر ت ‪ ،‬زیرا غلب‪‌،‬های وکه به قدر ت حاصپپل شپپود بپپا‬
‫یرود اما غلب‪‌،‬های وکه به حجت حاصل شود‬
‫زوال قدر ت هم از میان م ‪‌،‬‬
‫یتواند بآن را از میان بپبرد‪ ۱‬بپه همیپپن سپپبب بپود وکپه‬
‫هیچ چیز نم ‪‌،‬‬
‫مأمون به مناظره و مباحثه عنایتی خپپاص داشپت ‪ ،‬و بپپا متکلمپپان و‬
‫یوکرد ‪ .‬نوشپپت‪‌،‬هاند وکپپه روزهپپای‬
‫محققان همواره نشست و برخاست م ‪‌،‬‬
‫س‪‌،‬هشنبه دانشمندان و صاحب نظپپران ‪ ،‬از اهپپل مقپپال ت و ادیپپان در‬
‫یبآراسپپت‬
‫یبآمدند ‪ .‬حجر‪‌،‬های خاص برای بآنان م ‪‌،‬‬
‫بارگاه خلفت جمع م ‪‌،‬‬
‫یسوختند ‪ .‬بآن گاه‬
‫یشستند و مجمرها م ‪‌،‬‬
‫یخوردند و دست م ‪‌،‬‬
‫طعام م ‪‌،‬‬
‫یداد و‬
‫یرفتند مأمون ایشان را نزد خود جپپای م ‪‌،‬‬
‫به انجمن مباحثه م ‪‌،‬‬
‫یگفتنپپد و‬
‫یشد در مناظره با نهپپایت بآزادی سپپخن م ‪‌،‬‬
‫مناظره بآغاز م ‪‌،‬‬
‫یپراوکندند‪ ۲‬دریپپن مجپپالس‬
‫یخوردند و م ‪‌،‬‬
‫شامگاهان دیگر بار طعام م ‪‌،‬‬
‫یبآمدند ‪ .‬از جملپپه وکسپپانی‬
‫پیروان و پیشوایان ادیان مختلف حاضر م ‪‌،‬‬

‫تاریخ بغداد ج ‪ ۱۰‬ص ‪ ۱۸۶‬به نقل از خاندان نوبختی ص ‪. ۴۲‬‬ ‫‪۱‬‬

‫مروج الذهب ج ‪ ۲‬ص ‪ ۳۲۷‬چاپ مصر ‪.‬‬ ‫‪۲‬‬
‫جنگ عقاید ‪۴۷۹ /‬‬

‫مانند بآذرفرنبغ پیشوای زرتشتیان و یزدان بخپپت پیشپپوای مانویپپان‬

‫سهپپا وکپپه در خراسپپان‬
‫نگپپونه مجل ‪‌،‬‬
‫یگشتند ‪ .‬در بعضی از ای ‪‌،‬‬
‫حاضر م ‪‌،‬‬
‫بهپپا‬
‫یشد نیز علی بن موسی الرضا شروکت داشت ‪ .‬در وکتا ‪‌،‬‬
‫تشکیل م ‪‌،‬‬
‫یگشپپت ضپپبط‬
‫پار‪‌،‬های از منپپاظراتی را وکپپه دریپپن مجپپالس واقپپع م ‪‌،‬‬
‫یبآید این است وکپپه ایپپن گپپونه‬
‫بها بر م ‪‌،‬‬
‫وکرد‪‌،‬هاند بآن چه از اخبار وکتا ‪‌،‬‬
‫مجالس بازار بحث و جدل در مسائل مربوط به علم وکلم و عقایپپد را‬
‫سخت گرم وکرد و پیروان ادیان و مپذاهب را واداشپت وکپه در تأییپد‬
‫بها و رسال‪‌،‬هها بنویسند ‪.‬‬
‫مذاهب خویش و رد شبها ت منکران وکتا ‪‌،‬‬

‫مناظره ثنوی‬
‫در بآن هنگام‪‌،‬های وکه بین ارباب عقاید و مپپذاهب دریپپن دوره در‬
‫گرفته بود ‪ ،‬ناچار مزدیستان و مجوسپپان نیپپز فرصپپت یافتنپپد تپپا در‬
‫مباحثا ت شروکت وکنند ‪ .‬شپپروکت در ایپپن مباحثپپا ت سپپبب شپپد وکپپه‬
‫موبدان در باب اسلم و قربآن نیز بپپه بحپپث و گفتگپپو بپردازنپپد و در‬
‫درستی یا نادرستی عقایدی وکه بیش از یک قرن پیش بآیین زرتشت‬
‫را خاضع و مقهور خویش وکرده بود به جدل و نظر بیاغازند ‪ .‬نمون‪‌،‬های‬
‫یها و علمپپای مسپپلمان روی‬
‫از این گونه مناظرا ت را وکه بین زرتشت ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۴۸۰‬دو قرن سکو ت‬

‫یتپپوان دی پد ‪ .‬از جملپپه نوشپپت‪‌،‬هاند وکپپه در حضپپر ت‬

‫بها م ‪‌،‬‬
‫داد در وکتا ‪‌،‬‬
‫مأمون یکی از هیربدان مهین ‪ ،‬با رضا )عک ( مناظره وکپپرد »رضپپا از وی‬
‫یدانپپی چیسپپت ؟‬
‫پرسید حجت تو در باب زرتشت وکه او را پیپپامبر م ‪‌،‬‬
‫هیربد گفت زرتشت چیزی بآورد وکه وکس پیش از وی نیاورده بپپود و‬
‫چیزها بر ما روا ساخت وکه جز او وکس روا نداشته بود ‪ .‬رضا گفت بآیپپا‬
‫یگویید نه از اخبار پیشینیان به شما رسیده‬
‫این چیزها را وکه از او م ‪‌،‬‬
‫است ؟ هیربد گفت همچنین است ‪ .‬رضا گفت امتهای دیگر جهان نیز‬
‫نها نیز اخباری از گذشپپتگان دریافت‪‌،‬هان پد ‪ .‬پپپس‬
‫همین گون‪‌،‬هاند چه بآ ‪‌،‬‬
‫یشناسپپید‬
‫سبب چیست وکه شما زرتشت را از راه اخبار گذشتگان م ‪‌،‬‬
‫و به پیامبری او خستو شد‪‌،‬هاید و دعوی داریپپد وکپپه بآن چپپه او بآورده‬
‫است وکس مانند بآن نیاورده است اما دعوی پیغپپامبران دیگپپر را وکپپه‬
‫یدارید ؟ هیربد‬
‫نیز اخبار بآن هم از راه گذشتگان رسیده است باور نم ‪‌،‬‬
‫در جپپواب فرومانپپد و از جپپای برفپپتد «‪ ۱‬نمپپونه دیگپپر از ایپپن گپپونه‬
‫مناظر‪‌،‬هها گفتگویی است وکه بین مپپأمون بپپا یپپک تپپن ثنپپوی رفپت ‪.‬‬
‫داستان این مناظره را بدین گون بآورد‪‌،‬هاند وکپه‪» :‬بپپه روزگپپار مپأمون‬
‫بها را منپپاظره‬
‫چنان بود وکه دستوری داده بود تا پیش او همه مذه ‪‌،‬‬
‫وکردندی تا مردی بیامد متکلم ‪ ،‬وکه این مذهب ثنوی داشت و بر این‬

‫عیون اخبار الرضا ‪ ،‬باب ‪. ۱۲‬‬ ‫‪۱‬‬

‫جنگ عقاید ‪۴۸۱ /‬‬

‫یوکرد ‪ .‬مأمون بفرمود متکلمپپان و فقهپپای اسپپلم را‬

‫مذهب مناظره م ‪‌،‬‬
‫جمع بآوردند از جهت مناظره او ‪ ،‬بآن مرد چون در سخن بآمپپد گفپپت‬
‫عالمی بینم پر خیر و شر و نور و ظلمت و نیک و بد ‪ ،‬هپپر بآینپپه هپپر‬
‫یک را از این اضداد باید وکه صانع دیگر باشد چه خرد واجپپب نکنپپد‬
‫تهپپا‬
‫وکه یک صانعی نیکی وکند و همو بدی وکنپد ‪ .‬و ماننپپد ایپپن حج ‪‌،‬‬
‫گفتن گرفت ‪ .‬از اهل مجلس بانگ برخاست وکه یپپا امیرالمپپؤمنین بپپا‬
‫چنین وکس مناظره جز با شمشیر نباید وکرد ‪ .‬پس مأمون یپک زمپان‬
‫خاموش بود ‪ ،‬بآن گاه از او پرسید مذهب تو چیست ؟ جپپواب داد وکپپه‬
‫مذهب بآنست وکه صانع دو است یکی صانع خیپپر و یکپپی شپپر و هپپر‬
‫یکی را فعل و وضع او پیداست ‪ ،‬بآن وکه خیر وکند شر نکند و بآن وکپپه‬
‫شر وکند خیر نکند ‪ .‬مأمون گفت هر دو به افعال خود قادرند یا عاجز ‪،‬‬
‫جواب داد وکه هر دو به افعال خپویش قادرنپد و صپانع هرگپز عپاجز‬
‫نباشد ‪ .‬مأمون گفت هیچ عاجزی بدیشان راه یابد ؟ گفت نه و چگونه‬
‫معبود عاجز بود ‪ .‬مأمون گفت الله اوکبر ‪ ،‬صانع خیر خواهد وکه همه او‬
‫باشد و صانع شر نباشد یا صانع شر خواهد وکه صانع خیر نباشپپد بپپه‬
‫خواست و مراد ایشان باشد یا نی ؟ گفت نباشد و یکی را بر دیگپپری‬
‫دست نیست ‪ .‬مأمون گفت پس عجز هر یکی ازین دو ظاهر گشت و‬
‫عاجزی خدا را نشاید ‪ .‬بآن ثنوی متحیر ماند ‪ ،‬بآن گپپاه فرمپپود تپپا او را‬
 ‫‪ / ۴۸۲‬دو قرن سکو ت‬

‫وکشتند و همگان بر مأمون ثنا گفتند ‪.‬د «‪ ۱‬نام این ثنوی در متن خپپبر‬
‫نیامده است لیکن چون رفتاری وکه مأمون در پایان سخن با او وکرده‬
‫یوکرده اسپپت شپپباهت دارد‬
‫است با معامل‪‌،‬های وکه نسبت به مانویان م ‪‌،‬‬
‫بعضی از محققان این ثنوی را مانوی دانست‪‌،‬هاند ‪ .‬حتی او را با یپپزدان‬
‫بخت مانوی یکی شمرد‪‌،‬هاند ‪ ۲،‬در صورتی وکه مأمون یپپزدان بخپپت را‬
‫نکشت و امان داد و وکشته شدن ایپپن ثنپپوی نیپپز در پایپپان حکپپایت‬
‫یبآید و احتمال دارد وکه به وکلی بآفریپپده‬
‫مجعول و نامناسب به نظر م ‪‌،‬‬
‫خیال نویسنده و زاده بآرزو و تعصب او باشد اما مباحث‪‌،‬های وکپپه بیپپن‬
‫یدهد بر پایه عقاید زرتشپپتی اسپپت و در‬
‫این ثنوی با مأمون روی م ‪‌،‬‬
‫بهای پهلوی نظیر دارد ‪ .‬پیداست وکه دریپپن گپپونه منپپاظرا ت بآن‬
‫وکتا ‪‌،‬‬
‫یداشپپته اسپپت مسپپأله‬
‫چه بیشتر خاطر زرتشتیان ثنوی را نگپپران م ‪‌،‬‬
‫خیر و شرست ‪ .‬نگرانی قوم از بآن است وکه افعال شر را به خدا نسبت‬
‫چگونه توان داد ؟‬

‫بیان الدیان چاپ عبا س اقبال ص ‪. ۱۸‬‬ ‫‪۱‬‬

‫عبا س اقبال حواشی بیان الدیان ‪ ،‬ص ‪. ۵۸‬‬ ‫‪۲‬‬
‫جنگ عقاید ‪۴۸۳ /‬‬

‫گزارش گمان شکن‬

‫در وکتاب پهلوی »شکند گمانیک وچارد «‪ ۱‬وکه ظاهر ًا انپپدوکی بعپپد‬
‫یدهپپد‬
‫ازین تاریخ تألیف شده اسپت ‪ .‬سپپخنانی هسپپت وکپپه نشپپان م ‪‌،‬‬
‫موبدان در این وکار تا چه حد به حیر ت و تردد بود‪‌،‬هاند ؟ این اندیشپپه‬
‫وکه زشتی و گناه را به خدای خیر و نیکپپی بتپپوان نسپپبت داد بپپرای‬
‫یهپپا و‬
‫نها هیچ تصور پذیر نبوده است ‪ .‬بآیپپا خپپدایی وکپپه نیک ‪‌،‬‬
‫خاطر بآ ‪‌،‬‬
‫یها را نیپپز همپپو بپپه‬
‫یها و بد ‪‌،‬‬
‫یهای جهان را بآفریده است زشت ‪‌،‬‬
‫زیبای ‪‌،‬‬
‫جهان هدیه وکرده است ؟ اگر خدای جهان بآفریپپدگار زشپپتی و بپپدی‬
‫است ناچار خود نیز باید نادان و ناتوان و عپپاری از نیکپپی و رحمپپت‬
‫یتواند برتابد ؟‪ ۲‬در بحثی وکه بیپپن‬
‫باشد این چنین نقصی را چگونه م ‪‌،‬‬
‫ثنوی با مأمون روی داده است این اندیشه وکپپه در شپپکند گمانیپپک‬
‫متریپپن‬
‫یگمپپان یکپپی از مه ‪‌،‬‬
‫وچار اسا س بحپپثی واقپپع شپپده اسپپت ب ‪‌،‬‬
‫یهایی بوده است وکه مزدیسنان و ثنویان را در پذیرفتن بآیین‬
‫دشوار ‪‌،‬‬
‫یپرسید‪‌،‬هاند وکه اگر خپدا را ‪،‬‬
‫ینموده است ‪ .‬م ‪‌،‬‬
‫مسلمانان گرفتار تردد م ‪‌،‬‬

‫این وکتاب را ‪ West‬به انگلیسی )‪۱۸۸۵‬ک ( ‪ de Menasce‬به فرانسوی )‬ ‫‪۱‬‬

‫‪۱۹۴۵‬ک ( ترجمه وکرد‪‌،‬هاند ‪ .‬صادق هدایت نیز تپپرجم‪‌،‬های بپپه فارسپپی از بعضپپی‬
‫اجزا بآن دارد ‪.‬‬
‫شکند گمانیک وچار ‪ ،‬فصل ‪ ۱۱‬بند ‪. ۱۶ – ۱۳‬‬ ‫‪۲‬‬
 ‫‪ / ۴۸۴‬دو قرن سکو ت‬

‫یگویند نظیری و مانندی نیست او را غالب‬

‫بآن چنان وکه مسلمانان م ‪‌،‬‬
‫و قاهر خواندن چه روی دارد ؟‪ ۱‬ازین گذشپپته ‪ ،‬خپپدایی وکپپه یگپپانه و‬
‫یگفتنپپد‬
‫یضد و نظیر باشد نزد مزدیسنان تصورش بآسپپان نبپپود ‪ .‬م ‪‌،‬‬
‫ب ‪‌،‬‬
‫چنین خدایی اگر خردمند و خرسندست برای چه بدی و زشپپتی را‬
‫ینهپپد‬
‫یدهد و اگر خود نیکپی را بپر بپدی رجحپپان م ‪‌،‬‬
‫مجال ظهور م ‪‌،‬‬
‫سبب چیست وکه ناپاوکان و بدوکاران درین جهان برتری دارند ؟‪ ۲‬اگپپر‬
‫رحیم و رحمان است موجب چیست وکه نادانی و وکوری و سپپنگدلی‬
‫‪۳‬‬
‫یگمارد ؟‬
‫را بر مردم م ‪‌،‬‬

‫بپپر ایپپن گپپونه ایرادهپپا ‪ ،‬علمپپا اسپپلم ماننپپد ابوالهپپذیل و نظپپام‬

‫بهپپای وکلم بآمپپده‬
‫یدادنپپد وکپپه در وکتا ‪‌،‬‬
‫خهای درست و دقیپپق م ‪‌،‬‬
‫پاس ‪‌،‬‬
‫است ‪ .‬اما این گونه ایرادها وکه در وکتاب شکند گمانیک وچار بر علمپپا‬
‫اسلم ورد بآمده است نموداری از منپاظراتی اسپت وکپه از بآغپاز دوره‬
‫بحث و مناظره بین مزدیسنان و مسلمانان رواج داشته است ‪ .‬وسعت‬
‫مشرب مأمون و سهل انگاری و مسامح‪‌،‬های وکه در رفتار با مزدیسنان‬
‫نها جرأ ت داد وکه بپپر مطپپالب‬
‫کاندک به بآ ‪‌،‬‬
‫و سایر فرق‪‌،‬هها داشت ‪ ،‬اند ‪‌،‬‬

‫همان وکتاب ‪ ،‬همان فصل ‪. ۲۶ – ۲۰ ،‬‬ ‫‪۱‬‬

‫همان جا ‪. ۳۶ – ۳۰‬‬ ‫‪۲‬‬
‫همان جا ‪. ۴۴ – ۳۷‬‬ ‫‪۳‬‬
‫جنگ عقاید ‪۴۸۵ /‬‬

‫قربآن نیز اعتراض وکنند و بآن سخنان را متناقض و متضپپاد بشپپمرند ‪.‬‬
‫یتپوان‬
‫نمونه این گونه اعتراضپا ت را در »شپکند گمانیپک وچپپارد « م ‪‌،‬‬
‫یتپپوان نمپپون‪‌،‬های از نپپبردی دانسپپت وکپپه‬
‫یافت و این اعتراضپپا ت را م ‪‌،‬‬
‫یوکرد‪‌،‬هانپپد ‪.‬‬
‫ایرانیان در روشنی منطق و خرد با عربان و مسپپلمانان م ‪‌،‬‬
‫نهپپا ‪ ،‬در‬
‫یک جا درین وکتاب چنین بآمده است‪» :‬در وکتاب بآسمانی بآ ‪‌،‬‬
‫یگوید‬ ‫باب وکرفه‪ ۱‬و گناه این دعوی هست وکه متناقض م ‪‌،‬‬
‫ینماید ‪.‬د « م ‪‌،‬‬
‫»وکرفه و بزه هر دو از من است دیپپو و جپپادو نتواننپپد وکپپس را زیپپان‬
‫رسانند ‪ .‬هیچ وکس دین نپذیرد و نیکی نورزد و جز بآن وکپپه خواسپپت‬
‫من باشد و هیچ وکس به وکفر نگراید و به بدی در نیفتد ال وکپپه مپپن‬
‫خواسته باشمد « در همان وکتاب بسا وکه زبان به شکایت گشپپاید و بپپر‬
‫بآفریدگان نفرین نماید وکه چرا بدی خواهند و گنپپاه وکننپپد… ایپپن از‬
‫خواست وکردگار خود اوست و با ایپن همپه مپردم را بپه سپبب ایپن‬
‫یده پد ‪.‬‬
‫یها به شکنجه دوزخ و عقوبت تن و جان بیپپم م ‪‌،‬‬
‫گنا‪‌،‬هها و بد ‪‌،‬‬
‫یوکشپپانم‬
‫یگوید وکه »من خود ‪ ،‬مردم را بپپه گمراهپپی م ‪‌،‬‬
‫جای دیگر م ‪‌،‬‬
‫چرا اگر بخواهم توانم بآن وکه بآنان را به راه راست بآورم امپپا خواسپپتار‬
‫بآنم وکه اینان به دوزخ روندد « و باز به دیگر جپپای گویپپد وکپپه »مپپردم‬
‫خود عامل بزه و وکننده گناه باشند…د «‪ ۲‬ای ‪‌،‬‬
‫نهپپا نمپپون‪‌،‬های اسپت از بآن‬

‫وکرفه یعنی ثواب ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬

‫شکند گمانیک ‪ ،‬فصل ‪ ۱‬بند ‪. ۲۶۵ – ۲۶۴‬‬ ‫‪۲‬‬
 ‫‪ / ۴۸۶‬دو قرن سکو ت‬

‫چه مزدیسنا ‪ ،‬در مبارزه با علما اسلم و جهپپت اثبپپا ت برتپپری بآییپپن‬
‫یگفت‪‌،‬هاند ‪ .‬لیکن ‪ ،‬زبان متکلمان اسلم نیپپز ماننپپد شمشپپیر‬
‫خویش م ‪‌،‬‬
‫نها در رفع و رد این شپپبه‪‌،‬هها و ایرادهپپا توفیپپق و پیپپروزی‬
‫غازیان بآ ‪‌،‬‬
‫یافت و تمام ایپپن گفتگوهپپا را پایپپان داد ‪ .‬امپپا ایپپن سپپخنان ‪ ،‬نشپپان‬
‫یدهد وکه موبدان و هیربدان زرتشتی حپپتی در بحبپپوحه قپپدر ت و‬
‫م ‪‌،‬‬
‫ییافت‪‌،‬هاند با بآن بپپه مبپپارزه بپپر‬
‫عظمت اسلم هر وقت مجال سخن م ‪‌،‬‬
‫یوکرد‪‌،‬هاند و این احتجاجا ت ‪ ،‬اگپپر‬
‫یخاست‪‌،‬هاند و در رد بآن احتجاج م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یوکند وکه در روشپپنی‬
‫خود پایه درستی ندارد اما حکایت از نبردی م ‪‌،‬‬
‫دانش و خرد بین ایرانیان و تازیان در خیر بوده اس پت ‪ .‬امپپا منپپاظره‬
‫علما زرتشتی فقط به بحث با متکلمان مسلمان منحصر نبوده است ‪،‬‬
‫با جهودان و ترسایان و مانویپپان و حپپتی بپپا دهریپپان نیپپز گفتگوهپپا‬
‫داشت‪‌،‬هاند ‪ .‬نمون‪‌،‬های از این مناظر‪‌،‬هها را نیز در وکتاب »شکند گمانیپپک‬
‫یبآید وکه مجپپو س در دوره اسپپلم‬
‫نها بر م ‪‌،‬‬
‫یتوان یافت ‪ .‬از ای ‪‌،‬‬
‫وچارد « م ‪‌،‬‬
‫نیز ‪ ،‬از اهتمام در نشر عقاید خویش غافل نبود‪‌،‬هاند و درین وکپپار نیپپز‬
‫شوری و علق‪‌،‬های داشت‪‌،‬هاند ‪.‬‬
‫جنگ عقاید ‪۴۸۷ /‬‬

‫گجستک ابالیش‬
‫از بآن جمله مناظر‪‌،‬های وکه بین بآذرفرنبغ موبد بزرگ زرتشتی بپپا‬
‫گجستک ابالیش زندیق وکه از مانویه یا دهریه بوده است حکپپایت از‬
‫یوکن پد ‪ .‬رسپپاله‬
‫نها در نشر عقاید خویش ‪ ،‬در عهد مپپأمون م ‪‌،‬‬
‫بآزادی بآ ‪‌،‬‬
‫وکوچکی درین باب به زبان پهلوی باقی است وکه داستان این مناظره‬
‫را دارد‪ ۱‬درین رساله ابالیش وکه از بآیین زرتشپپت بازگشپپته اسپپت در‬
‫یوکنپپد و هفپپت‬
‫حضر ت مأمون با بآذرفرنبغ موبد زرتشپپتی منپپاظره م ‪‌،‬‬
‫خهایی وکپپه بآذرفرنبپپغ‬
‫یوکن پد ‪ .‬امپپا پاس پ ‪‌،‬‬
‫ایراد بر سبیل سؤال طپپرح م ‪‌،‬‬
‫یدهد به قدری جالب و درخشان است وکپپه مپپأمون و مجلسپپیانش‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یوکننپپد و ابپپالیش شپپرم زده و‬
‫برتری و پیپپروزی موبپپد را تصپپدیق م ‪‌،‬‬
‫یشود ‪.‬‬
‫شکسته از حضر ت مأمون خارج م ‪‌،‬‬

‫از بازماندگان فرق‪‌،‬ههپپای دینپی دوران ساسپپانی ‪ ،‬پیپپروان مپزدک‬

‫کتر از سایر فرق‪‌،‬هها به شمار بآمد‪‌،‬هاند ‪ .‬با این همپپه‬
‫منفورتر و وحشتنا ‪‌،‬‬
‫نها نیز از اواخر عهد مأمون مجال خودنمایی یافتند و با مسلمانان‬
‫بآ ‪‌،‬‬
‫به پیکار برخاستند ‪ .‬این قوم بپپا نپپام خرمپپی و خپپرم دینپپی در دوره‬

‫متن و ترجمه رساله را بپپارتلمی بپپه فرانسپپوی )‪۱۸۸۷‬ک ( و هپپومی چاچپپا بپپه‬ ‫‪۱‬‬
‫انگلیسی )‪۱۹۳۶‬ک ( منتشر وکرده است ‪ .‬صادق هدایت هم ترجم‪‌،‬های از بآن دارد‬
‫)‪ ۱۳۱۶‬شمسیک ( ‪.‬‬
 ‫‪ / ۴۸۸‬دو قرن سکو ت‬

‫نهپا در سرگذشپت بابپک و‬

‫مأمون و معتصم قیام وکردند و داستان بآ ‪‌،‬‬
‫مازیار بآمده است این طایفه وکمتر از سایر فرق‪‌،‬ههپای مجپو س مجپال‬
‫بحث و احتجاج با مسلمانان را داشت‪‌،‬هاند و نبردی وکه بپپرای پیپپروزی‬
‫نهای جنگ بوده اسپپت ‪ .‬بپپا‬
‫یوکرد‪‌،‬هاند یکسره در مید ‪‌،‬‬
‫بآیین خویش م ‪‌،‬‬
‫بهایی وکه در علم وکلم و ملل و نحل نوشپپته شپپده‬
‫این همه در وکتا ‪‌،‬‬
‫یبآیپپد وکپپه چپپون‬
‫نها مذوکورست اما چنین بر م ‪‌،‬‬
‫است مبادی عقاید بآ ‪‌،‬‬
‫نها مجال بحپپث و‬
‫یشمرد‪‌،‬هاند ‪ ،‬به بآ ‪‌،‬‬
‫نها را اهل وکتاب نم ‪‌،‬‬
‫مسلمانان بآ ‪‌،‬‬
‫یتوان دانست وکپه در تبلیپغ عقایپپد‬
‫یداد‪‌،‬هاند ‪ .‬از این رو ‪ ،‬نم ‪‌،‬‬
‫گفتگو نم ‪‌،‬‬
‫یبرد‪‌،‬هاند و در روشنی دانش و خرد‬
‫تهایی به وکار م ‪‌،‬‬
‫خویش چه حاج ‪‌،‬‬
‫یتوانست‪‌،‬هاند وکرد ؟‬
‫چگونه با علمای اسلم نبرد م ‪‌،‬‬

‫شعوبیان‬
‫در گیر و دار این مشاجرا ت ‪ ،‬وکه در زمینه عقایپپد و بآرای دینپپی ‪،‬‬
‫بیپپن صپپاحب نظپپران در گرفتپه بپود ‪ ،‬مسپأله دیگپپری نیپپز در بیپن‬
‫مسلمانان ‪ ،‬مطرح بود‪ :‬بآیا عربان ‪ ،‬وکه ایران و دیگر وکشورهای جهان را‬
‫به اسلم دربآورد‪‌،‬هاند ‪ ،‬و بر بسیاری از اقوام جهان پیروزی یافت‪‌،‬هاند ‪ ،‬بر‬
‫دیگر اقوام جهان برتری دارند ؟ البته عربان خپپود دریپپن بپپاب شپپک‬
‫جنگ عقاید ‪۴۸۹ /‬‬

‫نداشتند ‪ .‬گذشته روزگار خویش را بآگنده از فخر و شپپرف و بآزادی و‬

‫ننوازی و‬
‫یدیدنپپد و بپپه دلوری و جپپوانمردی و مهمپپا ‪‌،‬‬
‫بزرگپپواری م ‪‌،‬‬
‫ینازیدند ‪ .‬از بابت سعی و مجاهدتی نیز وکه‬
‫نوری خویش بسی م ‪‌،‬‬
‫سخ ‪‌،‬‬
‫در وکار نشر اسلم وکرده بودند خویشتن را بر دیگر مسلمانان صاحب‬
‫یشمردند ‪ .‬بدان سبب نیز وکه پیغامبر از عرب برخاسته بپپود ‪،‬‬
‫حقی م ‪‌،‬‬
‫یوکردند ‪ ،‬عرب را بر همه اقپپوام‬
‫و قربآن هم به زبان عرب بود گمان م ‪‌،‬‬
‫جهان برتری است ‪ .‬و در ایران ‪ ،‬به روزگار امویان چندان ایپپن برتپپری‬
‫خها وکشیدند وکه مایه رنپپج و ملل گش پت ‪ .‬از‬
‫را وکه مدعی بودند به ر ‪‌،‬‬
‫کاندک ‪ ،‬این اندیشه در خاطر مسلمانان پدید بآمد وکه این‬
‫این رو اند ‪‌،‬‬
‫دعوی عربان ‪ ،‬و این رفتار تحقیر بآمیزی وکه نسبت به دیگر مسلمانان‬
‫غیر عرب دارند ‪ ،‬با بآیین قربآن سازگار نیست ‪ .‬مگر نه در قربآن برادری‬
‫و برابری همه مسلمانان به صراحت ذوکر شده بود ؟ قربآن به صراحت‬
‫یگفت وکه »ای مردم ‪ ،‬ما همه شما را از مپپردی و زنپپی بآفریپپدیم و‬
‫م ‪‌،‬‬
‫شعب‪‌،‬هها و قبیل‪‌،‬هها وکردیم تا یکدیگر را )بدانک ( بشناسپپید ‪.‬د «‪ ۱‬و تأوکیپپد‬
‫یتپر شپما در نپزد خداونپد بآن وکپس اسپت وکپه‬
‫یوکپرد وکپه »گرام ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫پرهیزگارتر باشدد « و پیغمبر نیز گفته بود‪» :‬عربی را بر عجمی هیپپچ‬
‫یهپا و‬
‫برتپری نیسپت ال بپه پرهیزوکپارید « ‪ .‬دریپن صپور ت ‪ ،‬بآن دعو ‪‌،‬‬

‫سره الحجرا ت‪. ۱۳ :‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۴۹۰‬دو قرن سکو ت‬

‫یوکردند ناروا بود و اسا س درست نداشپپت ‪.‬‬

‫یها وکه عربان م ‪‌،‬‬
‫خودستای ‪‌،‬‬
‫یهپپا نیاوردنپپد و بآن‬
‫از ایپپن رو بسپپی از مسپپلمانان طپپاقت بآن خوار ‪‌،‬‬
‫یها را بآشکارا رد و انکار وکردند ‪ .‬گفتند عپپرب را بپپر دیگپپر اقپپوام‬
‫دعو ‪‌،‬‬
‫جهان هیچ مزیت نیست ‪ .‬مردم همه از یک گروهند و در نژاد و تبپپار‬
‫تهپپا و‬
‫هیچ بر یکدیگر امتیپپاز ندارنپپد ‪ ،‬مزیپپتی اگپپر هسپپت ‪ ،‬بیپپن ام ‪‌،‬‬
‫قبیل‪‌،‬ههپپا نیسپپت ‪ ،‬بیپپن افرادسپپت و بآن نیپپز جپپز از حیپپث تقپپوا و‬
‫پرهیزوکاری نتواند بود ‪ .‬نیک و بد و پست و بلند ‪ ،‬در بیپپن هپپر قپپوم و‬
‫طایفه هست اما در بین هر قوم و هر طایفه نیک ‪ ،‬نیک اسپپت و بپپد ‪،‬‬
‫بدست ‪ .‬بآن وکس را وکه خپپود پسپپت و فرومپپایه اسپپت از انتسپپاب بپپه‬
‫یافزاید و بآن وکس وکه نیپپز خپپود‬
‫بزرگان قوم خویش فخر و شرف نم ‪‌،‬‬
‫بلند همت و وال گهرست از انتساب به فرومایگان قبیله خویش قدر‬
‫یوکاهد ‪ .‬وقتی اهل عراق همه خپپود را بپپه وکسپپری و قبپپاد‬
‫و شرف نم ‪‌،‬‬
‫یوکردنپد شپاعری ازیپن شپعوبیان بپه طنپز پرسپید پپس‬
‫منسوب م ‪‌،‬‬
‫یها وکجا رفت‪‌،‬هاند ؟‬
‫نبط ‪‌،‬‬

‫یوکردنپپد اهپپل تسپپویه بودنپپد ‪ ،‬و‬

‫وکسانی وکه برتری اعراب را رد م ‪‌،‬‬
‫یشمردند ‪ .‬امپپا اعپپراب ‪ ،‬خاصپپه‬
‫یها را به زیان مسلمانی م ‪‌،‬‬
‫چنین دعو ‪‌،‬‬
‫نهپپا ‪ ،‬وکپپه گفتپپار ایپپن اهپپل تسپپویه را‬
‫جپپاهلن و خودسپپتایان بآ ‪‌،‬‬
‫تتر شدند ‪ .‬وکسانی وکه ‪ ،‬بپپه نپپام‬
‫شهای سخ ‪‌،‬‬
‫یپذیرفتند دچار سرزن ‪‌،‬‬
‫نم ‪‌،‬‬
‫جنگ عقاید ‪۴۹۱ /‬‬

‫شعوبی اختصاص یافتند ‪ ،‬سخنان اهل تسپپویه را دسپپتاویز وکردنپپد و‬

‫کاندک به تحقیر و سرزنش عربپپان پرداختنپد ‪ .‬گفتنپپد و حجپپت‬
‫اند ‪‌،‬‬
‫بآوردند ‪ ،‬وکه عرب را نه همان هیچ مزیت بر دیگر اقپپوام نیسپپت بلکپپه‬
‫خود از هر مزیتی عاری است ‪ .‬هرگز نه دولتی داشته است نه قدرتی‬
‫و نه صنعت و هنری به جهان هدیه وکرده است نه دانش و حکمپپتی ‪.‬‬
‫جز غارتگری و مرد‪‌،‬مژُوکشی هنری نداشته اسپپت و از فقپپر و بپپدبختی‬
‫نها‬
‫یوکشته است ‪ .‬اما قربآن و بآیین اسلم وکه عرب بدا ‪‌،‬‬
‫اولد خود را م ‪‌،‬‬
‫یفروشد ‪ ،‬خود هیچ اختصاص بپپه‬
‫ینازد و بر دیگر مسلمانان فخر م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یهپپای‬
‫عرب ندارد ‪ .‬و بآن گاه ‪ ،‬قربآن و بآیین مسلمانی خود از این دعو ‪‌،‬‬
‫ناروا و تعصب بآمیز بیزارند و بآن را زشت و ناروا شمرد‪‌،‬هاند ‪.‬‬

‫نام شعوبی ‪ ،‬وکه بر این فرقه مخالف عرب ‪ ،‬و هم بپپر وکسپپانی وکپپه‬
‫اهل تسویه بود‪‌،‬هاند اطلق شده است ‪ ،‬از بآن روست وکه این دو فرقپپه‬
‫معتقد بود‪‌،‬هاند وکه قبایل عرب را ‪ ،‬با شعوب غیپپر عپپرب هیپپچ تفپپاو ت‬
‫یجپپا و‬
‫یها وکپپه عپپرب در برتپپری خپپویش دارنپپد ب ‪‌،‬‬
‫نیست و بآن دعو ‪‌،‬‬
‫کاندک سخت بال‬ ‫نارواست‪ ۱‬مشاجره بین اعراب با این شعوب ‪‌،‬‬
‫یها اند ‪‌،‬‬

‫برای اطلعا ت بیشتر در باب شپپعوبیه رک‪ :‬ضپپحی السپپلم ‪ .‬تپپألیف مرحپپوم‬ ‫‪۱‬‬
‫احمد امین وکه به وسیله بآقای عبا س خلیلی به نام پرتپپو اسپپلم بپپه فارسپپی‬
‫ترجمه شده است ‪ .‬نیز به سلسله مقال ت بآقای جلل همپپایی در مجلپپه مهپپر‬
‫سال دوم وکه عمده مطالب بآن نقل از همیپپن وکتپپاب‪ ‬ضپپحی السپپلم اسپپت‬
 ‫‪ / ۴۹۲‬دو قرن سکو ت‬

‫گرفت چندان وکپپه از هپپر فرقپپه سپپخنوران برخاسپپتند و یکپپدیگر را‬

‫شها وکردند ‪ .‬و مخالفان عرب ‪ ،‬خاصه مجو س و زنادقه ‪،‬‬
‫هجوها و سرزن ‪‌،‬‬
‫بازار این هنگامه را گرمتر وکردند ‪ ،‬و در هجو و قدح عرب ‪ ،‬بیش از بآن‬
‫چه حق و سزا بود ‪ ،‬افراط پیشه گرفتند و وکار را به جپپایی رسپپانیدند‬
‫کاندک نه همان قوم عرب ‪ ،‬بلکه هر چیز دیگر را نیز از زبپپان‬
‫وکه اند ‪‌،‬‬
‫و بآیین و اعتقاد وکه منسوب به عرب بود ‪ ،‬تحقیر وکردند و مخالفت بپپا‬
‫یهپپای قپپربآن و اسپپلم نیپپز‬
‫یهای عرب را بهانه وکردند تا با دعو ‪‌،‬‬
‫دعو ‪‌،‬‬
‫مخالفت وکنند و درین مشاجره از حد اعتدال به وکلی خارج شوند ‪.‬‬

‫یها تنها در ایران نبود‪‌،‬هاند در سایر بلد مسلمانی هپپم‬

‫این شعوب ‪‌،‬‬
‫یها‬
‫یهای عربان به ستوه بودنپپد؛ شپپعوب ‪‌،‬‬
‫هر جا وکه مردم از خودستای ‪‌،‬‬
‫یوکردند ‪ .‬اما در ایران ‪ ،‬از هپپر‬
‫یبآمدند و با اعراب مشاجره م ‪‌،‬‬
‫نیز پدید م ‪‌،‬‬
‫دستی مردم در بین این فرقه بودند ‪ ،‬وکه همپپه در قپپدح و طعپپن بپپر‬
‫عرب همداستان بودند ‪ .‬با این همه بیشتر این شعوبیان ‪ ،‬در ایپپران از‬
‫بآن وکسانی بودند وکه از اعراب خواری و بیداد دیده بودند ‪.‬‬

‫می تپوان گفپت وکشپاورزان و روسپتاییان ‪ ،‬خاصپه در نقپاط دور‬

‫مراجعه شود ‪ .‬همچنین رک‪ :‬دائره المعارف اسلم ج ‪ ۴‬ص ‪ ۴۱۰‬و همچنیپپن‬
‫مراجعپپپه شپپپود بپپپه تحقیقپپپا ت گلپپپدزیهر در ایپپپن بپپپاره در وکتپپپاب‪:‬‬
‫‪. Muhammendanische Studien 1‬‬
‫جنگ عقاید ‪۴۹۳ /‬‬

‫افتاده ایران بیش از دیگران دستخوش جور و بیپپداد تازیپپان بودن پد ‪.‬‬
‫یوکردند ‪ ،‬باج گیران و‬
‫مالکان و اقطاع داران از یک سو بر بآنان ستم م ‪‌،‬‬
‫یبردند ‪ .‬از‬
‫نها را به غار ت م ‪‌،‬‬
‫وکارگزاران از سوی دیگر مال و خواسته بآ ‪‌،‬‬
‫نها ‪ ،‬بیش از سایر طبقا ت و افکار شپپعوبی بآشپپنا‬
‫این جهت بود وکه بآ ‪‌،‬‬
‫نهپپا وکپپه بیشپپتر بپپدخواه‬
‫شدند ‪ .‬نوشت‪‌،‬هاند وکه »در میان شپپعوبیان ‪ ،‬بآ ‪‌،‬‬
‫یورزند ‪ ،‬اوبپپاش نبطپپی و برزگپپران و‬
‫عربانند و بیشتر به بآنان وکینه م ‪‌،‬‬
‫یباشند لیکن بزرگان و اشراف ایرانپپی وکپپه دارای‬
‫روستاییان ایرانی م ‪‌،‬‬
‫مقام ارجمندند ‪ ،‬دین را شناخت‪‌،‬هاند و شرف را عبار ت از نسپپب خپپود‬
‫‪۱‬‬
‫یدانند ‪.‬د «‬
‫م ‪‌،‬‬

‫این گفته ابن قتیبه ‪ ،‬با بآن وکه از رنگ غرض خالی نیست جپپالب‬
‫یجویپپد‬
‫و مهم است ‪ .‬در موقعی وکه قوم مهاجم بر وکشوری اسپپتیل م ‪‌،‬‬
‫اشراف و بزرگان بآن وکشور همیشه زودتر از سایر طبقا ت با مهاجمان‬
‫ییابند ‪ .‬جاه و حشمت پر بهایی وکه دارند غالبپپ ًا‬
‫و دشمنان دوستی م ‪‌،‬‬
‫یدارد وکه برای حفظ بآبرو و اعتبپپار خپویش بپا دشپمنان‬
‫بآنان را وا م ‪‌،‬‬
‫نها را بپذیرن پد ‪ .‬از ایپپن‬
‫فاتح و قاهر خویش بیامیزند و تأثیر و نفوذ بآ ‪‌،‬‬
‫رو در پس هر فاجع‪‌،‬های وکه برای یک مملکت روی داده است ‪ ،‬طبقه‬
‫اشراف زودتر از سایر مردم رسوم و بآداب قومی و ملپپی خپپویش را از‬

‫ابن قتیبه ‪ ،‬وکتاب العرب ‪ .‬رک‪ :‬رسائل البلغاء ص ‪. ۲۷۰‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۴۹۴‬دو قرن سکو ت‬

‫دست داد‪‌،‬هاند و حتی راه و رسپپم بیگپپانه را بپپه منزلپپه یپپک »جپپاه و‬
‫اعتبارد « تازه ‪ ،‬پذیرفت‪‌،‬هاند ‪.‬‬

‫کاندک توانستند جای‬

‫در ایران نیز ‪ ،‬دهقانان و بزرگ زادگان اند ‪‌،‬‬
‫خود را در حکومت عربپپی بازیابنپد ‪ ،‬از ایپپن رو جپپز در مپپواردی وکپه‬
‫تهای ضپد عپرب وکمپتر‬
‫وکسب جاه و نام را در نظر داشتند ‪ ،‬در نهض ‪‌،‬‬
‫یجستند ‪ ،‬اما روستاییان و وکشاورزان وکه دستخوش ظلپپم و‬
‫شروکت م ‪‌،‬‬
‫نهپا همپراه و همداسپتان‬
‫یتوانسپتند بپا بآ ‪‌،‬‬
‫تحقیر فاتحان بودند و نم ‪‌،‬‬
‫باشند همواره برای مقاومت در برابر زورگویان و ستیزه جویان عرب‬
‫یجستند ‪ .‬بدین سبب بود ‪ ،‬وکه مبادی و اقپپوال شپپعوبیان نپپزد‬
‫بهانه م ‪‌،‬‬
‫روستاییان و وکشاورزان ستم رسیده نفوذ و رواج بسیار یافت ‪ .‬داستان‬
‫نهپپا در وکوچپپک‬
‫شعوبیان در تاریخ ‪ ،‬جالب و خواندنی است ‪ .‬عقیده بآ ‪‌،‬‬
‫نهپپا نپپه‬
‫یگرفت ‪ .‬بآ ‪‌،‬‬
‫شماری اعراب از حس نفر ت و انتقام سرچشمه م ‪‌،‬‬
‫ینهادند بلکه بآنپپان را از همپپه اقپپوام‬
‫همان عرب را بر عجم برتری نم ‪‌،‬‬
‫یدانستند ‪ .‬ایپپن نپپدا در دوران حکپپومت‬
‫تتر و فرومای‪‌،‬هتر م ‪‌،‬‬
‫جهان پس ‪‌،‬‬
‫اموی وکه اعراب قدر ت و سیاد ت تمام داشتند ضپپعیف و نارسپپا بپپود ‪،‬‬
‫کاندک شپپد ت و نیپپرو گرفپت ‪ .‬در زمپپان‬
‫لیکن در دوره عباسیان اند ‪‌،‬‬
‫هشام بن عبدالملک وقتی اسماعیل بن یسار به نژاد ایرانپپی خپپویش‬
‫افتخار وکرد به سختی مجپپازا ت دیپد ‪ .‬گوینپپد وی در حضپپور خلیفپپه‬
‫جنگ عقاید ‪۴۹۵ /‬‬

‫اموی شعری خواند و در طی بآن عظمت نژاد و تبار ایرانیان را ستود‬

‫و گفت »وکیست وکه مانند خسرو و شاپور و هرمزان در خپپور فخپپر و‬
‫تعظیم باشد ؟د « وقتی هشام اشعار وی بشنید ‪ ،‬بربآشفت پرخاش بآغپپاز‬
‫یفروشپپی و در برابپپر مپپن خویشپپتن و قپپوم‬
‫وکرد وکه بر مپپن فخپپر م ‪‌،‬‬
‫یستایی !د « پپپس بفرمپپود تپپا او را بزدنپپد و در بپپروک‪‌،‬های‬
‫خویشتن را م ‪‌،‬‬
‫‪۱‬‬
‫افکندند ‪.‬‬

‫در دوره اموی ‪ ،‬بآرا و سخنان شپپعوبیان ‪ ،‬بپپا چنیپپن شپپدتی طپپرد‬
‫یشد اما در روزگار عباسیان ‪ ،‬وکسانی مانند بشپپار بپپن بپپرد بآشپپکارا‬
‫م ‪‌،‬‬
‫نهپپا حپپتی‬
‫یستودند ‪ .‬بعضی از بآ ‪‌،‬‬
‫ینکوهیدند و ایرانیان را م ‪‌،‬‬
‫عرب را م ‪‌،‬‬
‫یگفتنپپد‬
‫یوکردنپپد و م ‪‌،‬‬
‫یهاشپپم بودنپپد طپپرد م ‪‌،‬‬
‫بآشکارا خلفا را ‪ ،‬وکپپه بن ‪‌،‬‬
‫بیایید و پیش از بآن وکه پشیمان شوید خویشتن را خلع وکنید ‪ .‬پپپس‬
‫به سرزمین خپپویش در حجپپاز بازگردیپپد و بپپه خپپوردن سوسپپمار و‬
‫‪۲‬‬
‫چرانیدن گوسپند بپردازید…‬

‫برای تفصیل این داستان رجوع شود به‪ :‬اغانی ص ‪ ۱۲۵‬و این حکایت از بآن‬ ‫‪۱‬‬
‫جا در ضحی السلم هم نقل شده است ‪ ،‬رک‪ :‬ج ‪ ۱‬ص ‪ ۳۰ – ۲۹‬وکپپه شپپعر‬
‫اسماعیل بن یسار در بآن جا ذوکر شده است و در طی بآن ابیا ت بآمده است‪:‬‬
‫و الهرمزان لفخر او لتعظیم‬ ‫من وکسری و سابور الجنود معا‬
‫اشاره است به متووکلی وکه گوید‪:‬‬ ‫‪۲‬‬
‫هلموا الی الخلع قبل الندم‬ ‫فقل لبنی هاشپم اجمعیپن‬
 ‫‪ / ۴۹۶‬دو قرن سکو ت‬

‫با بآن وکه ‪ ،‬بآثار شعوبیه را تعصب دوستداران عرب ‪ ،‬یکسره عرضپپه‬
‫نابودی و تباهی وکپپرده اسپپت ولیک پن ‪ ،‬از بآن چپپه در مطپپاوی وکتپپب‬
‫یتپپوان حقیقپپت دعپپاوی و‬
‫نها نقل شده است به خوبی م ‪‌،‬‬
‫مخالفان بآ ‪‌،‬‬
‫کانپپدک ‪ ،‬چنپپان‬
‫مایه سخنان شعوبیان را دریافت ‪ .‬نفر ت از عرب ‪ ،‬اند ‪‌،‬‬
‫وکه جاحظ گفت به نفر ت از هر بآن چه به عرب تعلق داشت منتهپپی‬
‫گشت‪ ۱‬و شعوبیان رفت‪‌،‬هرفته سپپخن اهپپل تسپپویه را بهپپان‪‌،‬های جهپپت‬
‫ترویج و اشاعه ثنویت و زندقه وکردند ‪.‬‬

‫یها و تروکان ‪،‬‬

‫در دوره مأمون و معتصم توسعه نفوذ و قدر ت ایران ‪‌،‬‬
‫عربان را یکسره ضعیف و زبون وکرده بود ‪ .‬داستان برتری نژادی عرب‬
‫دیگر افسان‪‌،‬های بیش نبود ‪ .‬خلفا خود از جانب مادر عرب بودنپپد ‪ .‬وزرا‬
‫یشپپدند ‪ .‬سپپرداران و سپهسپپالران‬
‫بیشتر از میان ایرانیان انتخپپاب م ‪‌،‬‬
‫خلیفه بیشتر ترک و ایرانی بودند ‪ .‬از ایپپن رو نشپپر سپپخنان شپپعوبیه‬
‫یوکرد و بدین گونه ‪ ،‬در گیر و دار مشپپاجرا ت‬
‫دیگر با مانع برخورد نم ‪‌،‬‬
‫و مجادل ت مپذهبی و وکلمپی وکپه در بآن روزگپاران بیپن فرق‪‌،‬ههپای‬
‫مسلمانان و دیگر مذاهب در گرفته بود سخنان شعوبیان نیپپز چپپون‬
‫مذهب و بآیین تاز‪‌،‬های روی نمود و مخالفان و هواخواهپپان یپپافت ‪ .‬در‬

‫لوکل الضباب و رعی الغنم‬ ‫فعودوا الی ارضکم بالحجاز‬

‫الحیوان ‪ ،‬ج ‪ ۷‬ص ‪. ۶۸‬‬ ‫‪۱‬‬
‫جنگ عقاید ‪۴۹۷ /‬‬

‫کانپپدک شپپعوبیان در درگپپاه خلفپپت‬

‫هر حال ‪ ،‬از روزگار مأمون اند ‪‌،‬‬
‫قدری و شأنی یافتند ‪ .‬چنان وکه ‪ ،‬در بین الحکمپپه مپپأمون ‪ ،‬برخپپی از‬
‫نها مقام و منصبی داشتند ‪.‬‬
‫بآ ‪‌،‬‬
 ‫‪۱۰‬‬

‫پایان یک شب‬

‫لهای آخر‬
‫سا ک‌‬
‫لهایی وکه بغداد شاهد وکشتن و بپپه دار بآویختپپن بابپپک و‬
‫در سا ‪‌،‬‬
‫مازیار و افشین بپپود ‪ ،‬دو قپپرن سپپکو ت و مبپپارزه ایرانیپپان بپپه پایپپان‬
‫یرسید ‪ .‬از سپپقوط نهاونپد تپپا وکشپپته شپپدن بابپک دویسپت سپپال‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یگذشت ‪ .‬این مد ت بر ایرانیان مثل یک شب رویاخیز گذشته بود؛‬
‫م ‪‌،‬‬
‫نها و ناله جغدها هیپپچ چیپپز‬
‫شب تاریک هولناوکی وکه جز غریو توفا ‪‌،‬‬
‫نانگیز ایپپن دو‬
‫سکو ت روی‪‌،‬اانگیز بآن را نشکسته بود ‪ .‬در سکو ت هیجا ‪‌،‬‬
‫ن ظلمت خیز ‪ ،‬بین نیروی ایرانی و عپپرب وکشپپمکش عظیمپپی در‬
‫قر ِ‬
‫تهای نظامی و سیاسی دو حریف وکینه جپپو‬
‫گیر بود ‪ .‬در صحنه رقاب ‪‌،‬‬
‫یوکوشید دیگری را ‪ ،‬به خاک‬
‫پنجه در هم افکنده بودند و هر وکدام م ‪‌،‬‬
‫افکند ‪ .‬تاریخ این دو قرن ‪ ،‬ماجرای زوربآزمایی دو قوم ایرانپپی و تپپازی‬
‫بود ‪ .‬در طی این زوربآزمایی ‪ ،‬عرب بارها به زمین خورده بود اما درین‬
‫لهایی وکه بغداد وکشتن و به دار بآویختن بابک و مازیپپار را جشپپن‬
‫سا ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۵۰۰‬دو قرن سکو ت‬

‫یگرفت دیگر میدان را برای حریف یکسره خالی وکرده بود ‪.‬‬
‫م ‪‌،‬‬

‫در پایان دو قرن عرب دیگر فاتح ایران نبپپود ‪ .‬سپپیاد ت و قپپدرتی‬
‫یامیه ‪ ،‬برای خپپود ادعپپا وکنپپد دریپپن‬
‫یوکرد ‪ ،‬در روزگار بن ‪‌،‬‬
‫وکه جرأ ت م ‪‌،‬‬
‫روزها یکسره از یاد او رفته بود ‪ .‬در دربپپار خلفپپت نفپپوذ و قپپدر ت او‬
‫یتوانست با نفپپوذ و قپپدر ت ایرانیپپان معارضپپه وکنپد ‪ .‬تسپپلط‬
‫دیگر نم ‪‌،‬‬
‫فرهنگ و تمدن ایرانپی ‪ ،‬خلیفپپه تپپازی را یکسپپره مقهپپور و مغلپپوب‬
‫نهپپا وکپپه در دوره‬
‫خویش وکرده بود ‪ .‬اشپپراف و امپپرا ایرانپپی ‪ ،‬یعنپپی بآ ‪‌،‬‬
‫یشدند ‪،‬‬
‫ساسانیان به قول مورخان اسلم »صاحب بیوتا تد « خوانده م ‪‌،‬‬
‫در پایان دو قپپرن سپپکو ت و تحمپپل بآن چپپه را در سپپقوط مپپدائن و‬
‫تهپپای‬
‫نهاوند از دست داده بودند ‪ ،‬دوبپپاره بپپه دسپپت بآورن پد ‪ .‬حکوم ‪‌،‬‬
‫نها بود و با پرداخپپت رشپپوه و خپپراج اجپپازه‬
‫محلی غالب ًا در دست بآ ‪‌،‬‬
‫یپناه را به نام دین مثل شتر بدوشند ‪.‬‬
‫ییافتند وکه رعایای زبون و ب ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫در دربار خلفت ‪ ،‬عربان وکنار وکشیده بودند و بندگان ترک وکه تازه بر‬
‫روی وکار بآمده بودند ‪ ،‬به اقتضای خوی بندگی ‪ ،‬دوسپپتی و پشپپتیبانی‬
‫یفروختند ‪.‬‬
‫خویش را به هر وکه خریدار بود م ‪‌،‬‬
‫پایان یک شب ‪۵۰۱ /‬‬

‫نفوذ تروکان‬
‫خلیفه وکه از توسعه و نفوذ ایرانیان بیم داشت ‪ ،‬چپپون حمپپایت و‬
‫یوکپپرد نیپپروی تروکپپان را‬
‫دوستی عرب را از دست داده بپپود سپپعی م ‪‌،‬‬
‫تکیه گاه خویش سازد ‪ .‬برای راضی نگهداشتن تروکپپان نیپپز لزم بپپود‬
‫وکه دست بآنان را بر مال و جان مردم باز گذارد ‪ .‬لزم بود وکه با بپپذل‬
‫جوایز و صپپرف امپپوال ایپپن بنپپدگان نپپو رسپپیده را راضپپی و مطیپپع‬
‫نگهدارد ‪.‬‬

‫یتوان تصور وکپرد‪ :‬شپیوع فسپپاد و‬

‫نتیجه این وضع را به خوبی م ‪‌،‬‬
‫رشوه و رواج ظلم و ناامنی در چنین حال اجتناب ناپذیر خواهد بود ‪.‬‬
‫کاندک وکار چنان شد وکه هیپپچ وکپپس بپپر جپپان و مپپال‬
‫در بغداد اند ‪‌،‬‬
‫یرسپپاندند و‬
‫خویش ایمنی نداشت ‪ .‬تروکان مردم را هزار گپپونه بآزار م ‪‌،‬‬
‫یتوانست بآنان را از این وکارها منع نماید ‪.‬‬
‫خلیفه نم ‪‌،‬‬

‫از اواخر دوره معتصم دربار خلفت یکسره به دست تروکان افتاده‬
‫بود با این همه تا معتصم زنده بود ‪ ،‬تروکپپان چپپون درم خریپپدگان او‬
‫یوکردند اما پس از او دیگر از هیچ خلیفه‬
‫بودند از او فرمان برداری م ‪‌،‬‬
‫یوکردند ‪ ۱.‬بآ ‪‌،‬‬
‫نها در بغداد بر خلیفه چیره بودند و در شهرها‬ ‫اطاعت نم ‪‌،‬‬

‫این نفوذ تروکان مخصوص ًا پس از وکشته شدن متووکل توسعه بیشتری یپپافت ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬
 ‫‪ / ۵۰۲‬دو قرن سکو ت‬

‫یوکردن پد ‪ .‬بپپا ظلپپم و خپپدعه امپپوال مپپردم را‬

‫بر مردم ظلم و بیداد م ‪‌،‬‬
‫یستاندند و وکسی یارای تظلم نداشت ‪ .‬بپپا زور و فشپپار بپپه نپپامو س‬
‫م ‪‌،‬‬
‫نهپپا‬
‫یتوانسپپت در مقابپپل بآ ‪‌،‬‬
‫یوکردنپپد و وکسپپی نم ‪‌،‬‬
‫خلق خدا تجپپاوز م ‪‌،‬‬
‫مقاومت وکند ‪ .‬حکایت مردی وکه پانصد دینار ‪ ،‬به امیری در بغپداد وام‬
‫تنامه بآمده است ‪ ۱.‬ایپپن حکپپایت نمپپون‪‌،‬های از وقپپایع و‬
‫داد ‪ ،‬در سیاس ‪‌،‬‬
‫اتفاقا ت زندگانی عادی بآن روز مردم بغدادست وکه تروکان بپپر جپپان و‬
‫مالشان تسلط نامحدود یافته بودند ‪.‬‬

‫پس از قتل متووکل تروکان به قول مؤلف الفخری بر ملک استیل یافته بودنپپد‬
‫یوکشپپتند و‬
‫یخواسپپتند م ‪‌،‬‬
‫نها چون اسیری بود وکه اگر م ‪‌،‬‬
‫و خلیفه در دست بآ ‪‌،‬‬
‫یبخشودند ‪ .‬نوشت‪‌،‬هاند »وکپپه چپپون معپپتز بپپر سپپر خلفپپت‬
‫یخواستند م ‪‌،‬‬
‫اگر م ‪‌،‬‬
‫نشست وکسانش منجمان بیاوردند و گفتند بنگرید تپپا او چپپه مپپد ت خواهپپد‬
‫زیست و چه مد ت بر سریر خلفت خواهد مان پد ‪ .‬یکپپی از ظرفپپا در مجلپپس‬
‫یزید‬
‫یگویی چند سال م ‪‌،‬‬
‫نها بهتر دانم ‪ .‬گفتند تو م ‪‌،‬‬
‫حاضر بود گفت من از ای ‪‌،‬‬
‫یراند ؟ گفت‪ :‬تا هر وقت وکه تروکان بخواهند ‪ .‬هپپر وکپپه در‬
‫و چند سال حکم م ‪‌،‬‬
‫مجلس حاضر بود از این جپپواب بخندیپپدد « )الفخپپری ‪ ،‬ص ‪۲۲۱‬ک ( بپپه همیپپن‬
‫جهت بود وکه به قول مسعودی »معتز در حیا ت لذ ت خواب نداشت و از بیم‬
‫یگفت همواره بر ایپپن حپپال‬
‫یوکرد ‪ .‬م ‪‌،‬‬
‫او روز و شب سلح از خویشتن جدا نم ‪‌،‬‬
‫یگفت‬
‫خواهم بود تا بدانم سر من از بآن بغاست یا سر بغا از بآن من است و م ‪‌،‬‬
‫یترسم وکه بغا از بآسمان بر من افتد یا از زمین به قصد هلک مپپن‬
‫همواره م ‪‌،‬‬
‫بیرون بآیدد « )مروج الذهب ‪ ،‬ج ‪ ، ۲‬ص ‪۴۲۸‬ک ( ‪.‬‬
‫چاپ خلخالی ص ‪. ۳۵ – ۳۰‬‬ ‫‪۱‬‬
‫پایان یک شب ‪۵۰۳ /‬‬

‫ستمکاری عمال‬
‫در بغپداد وضپپع چنیپپن بپود ‪ ،‬امپپا در ولیپپا ت از ایپپن هپپم بپپدتر‬
‫یگذشت ‪ .‬عمال خلفا ‪ ،‬خواه ترک و خپپواه عپپرب ‪ ،‬سپپخت بپپه جپپان‬
‫م ‪‌،‬‬
‫مردم افتاده بودند ‪ .‬اینان برای انباشتن وکیسه خپپویش از هیپپچ گپپونه‬
‫بیداد و ستم دریغ نداشتند ‪ .‬نمون‪‌،‬های از این مظپپالم و فجپپایع عمپپال‬
‫یتوان یافت‪ …» :‬در عهد معتصم دبیپپری‬
‫خلیفه را در حکایت ذیل م ‪‌،‬‬
‫بود بیکار و پیوسته قصه نوشتی و به در سرای معتصم رفتی و چون‬
‫معتصم برنشستی او قصه عرضه وکردی و مضمون قصپه بآن بپود وکپپه‬
‫مردی وکاتب وکافی جلدم اگر مرا امیرالمؤمنین شغلی فرماید خدمت‬
‫پسندیده به جای بآرم و خزانه را توفیر انگیزم و خود را نانی حاصپپل‬
‫وکنم ‪ .‬معتصم از ابرام بآن ملول شد بفرمپپود نپپواب دیپپوان را وکپپه او را‬
‫شغلی وکه زیاد ت رونقی نداشته باشد بفرمایند ‪ .‬گفتند مسجد جپپامع‬
‫یشپپود ‪.‬‬
‫یباید چه به وقت باران صحن مسجد گپپل م ‪‌،‬‬
‫بصره را فرش م ‪‌،‬‬
‫مثالی نوشتند تا او برود و بآن شغل را تعهد نماید ‪ .‬مثال بستد و قدم‬
‫در راه نهاد در راه سنگی جزع ملون لطیف یافت بآن را با خود بپپبرد‬
‫و چون به در بصره رسپپید غلمپپی پیپپش فرسپپتاد تپپا او را اسپپتقبال‬
‫وکردند او جمله متفکر بودند تا به جهت وکدام مهم بآمده است ‪ .‬مثپپال‬
‫یباشد انداخت ‪ ،‬گفتند فرمپپان بریپپم‬
‫عرض داد وکه مسجد را فرش م ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۵۰۴‬دو قرن سکو ت‬

‫یبایسپت‬
‫لیکن چندان مهم نبود وکه بپه جهپت بآن مثپال معتصپپم م ‪‌،‬‬
‫بآورد ‪ .‬دبیر بآن سنگ جزع را از بآستین بیرون بآورد و گفت فرمان بپپر‬
‫بآن جمله است وکه تمامت فرش مسپپجد ازیپپن سپپنگ باشپد ‪ .‬جملپپه‬
‫متحیر شدند و گفتند این چنین سنگ از وکجا حاصل توان وکپپرد ؟ و‬
‫ینمود تپا مپپالی بپر خپود گرفتنپپد و او ایشپپان را‬
‫او در بآن مبالغت م ‪‌،‬‬
‫اجاز ت داد وکه به هر سنگ وکه موجود بپپود فپپرش اندازنپد ‪ .‬دبیپپر بآن‬
‫بستد و به خدمت معتصم بآورد معتصم سؤال وکرد وکه این چپپه مپپال‬
‫است گفت این توفیر شغل فرش مسجد بصره وکردن اسپپت وکپپه مپپرا‬
‫فرموده بودند ‪ .‬معتصم گفت مردی وکه از شغلی هیپپچ رونپپق نداشپپت‬
‫چندین مال حاصل وکرد او مستحق همه قسم اعمپپال خطیپپر باشپپد‬
‫پس بفرمود تپپا او را در عپپداد دیپپوان بآوردنپپد و اسپپباب وی منتظپپم‬
‫یداد‬ ‫شد ‪.‬د «‪ ۱‬وقتی خلیفپپه ایپپن اجحا ‪‌،‬‬
‫فهپپا را جپپاه و مقپپام پپپاداش م ‪‌،‬‬
‫پیداست وکه عمال برای جلپب رضپپای او در ولیپا ت چپه بآتشپپی بپر‬
‫یافروختند ‪.‬‬
‫م ‪‌،‬‬

‫بدین گونه عاملن ‪ ،‬برای بآن وکه خزانه سلطان را توفیری حاصل‬
‫بآید و خویشتن از بآن میان نیز بهر‪‌،‬های ببرند در حپپق رعایپپا از هیپپچ‬
‫یورزیدند ‪ .‬این عاملن غالب ًا عمل خپپود‬
‫گونه ستم و بیدادی دریغ نم ‪‌،‬‬

‫جوامع الحکایا ت عوفی نسخه خطی ‪.‬‬ ‫‪۱‬‬

‫پایان یک شب ‪۵۰۵ /‬‬

‫یبآوردند ‪.‬‬
‫را به رشو ت به دست م ‪‌،‬‬

‫یگماشتد « جز بآن وکپپه از پیپپش‬

‫وزیر هیچ عاملی را به عمل »نم ‪‌،‬‬
‫مپپالی از او بپپه رشپپو ت بسپپتاند و ایپپن رشپپوه را »مرافپپق الپپوزراد «‬
‫یها را در احوال خاقانی ‪ ،‬وزیپپر‬
‫یخواندند ‪ .‬نمون‪‌،‬های ازین رشو‪‌،‬هخوار ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫ینویسپپند وکپپه »او عپپزل و‬
‫یتپپوان خوانپپد‪ :‬م ‪‌،‬‬
‫مقتدر خلیفه عباسپپی م ‪‌،‬‬
‫تولیت بسیار وکردی تا حدی وکه گوینپپد یپپک روز نظپپار ت وکپپوفه بپپه‬
‫نوزده وکس تفویض وکرد و از هر وکس رشوتی بستد و هر وکپپه وکپپارش‬
‫یبآورد ‪ .‬در راه ایپپن جمپپاعت بپپه‬
‫یشد در حال روی به وکوفه م ‪‌،‬‬
‫تمام م ‪‌،‬‬
‫هم رسیدند گفتند چگونه وکنیپپم ؟ یکپپی گفپپت انصپپاف اقتضپپای بآن‬
‫یوکند وکه بآن وکس به وکوفه رود وکه وزیر را بعپپد از مپپا همپپه دیپپده‬
‫م ‪‌،‬‬
‫باشد و مثال نظار ت گرفته ‪ .‬بپپر ایپپن اتفپپاق وکردنپپد و هیجپپده وکپپس‬
‫بازگشتند و بآن یک وکس به وکوفه شد ‪ .‬خاقانی چپپون بآن جمپپاعت را‬
‫‪۱‬‬
‫بدید از ایشان خجل شد و هر یک را وکاری فرمود ‪.‬د «‬

‫وقتی در دوره مقتدر وکه قدر ت و نفوذ خلفا بر اثر محدود شپپدن‬
‫قلمرو حکومت بسیار وکاستی پذیرفته بود وزیری برای شغل نظپپار ت‬
‫یسپپتاند پیداسپپت وکپپه در دوران رشپپید و‬
‫وکوفه بدین گونه رشپپوه م ‪‌،‬‬
‫یتوانست‪‌،‬هاند افراط وکنند ‪.‬‬
‫مأمون و معتصم وزرا تا چه حد م ‪‌،‬‬

‫تجارب السلف ‪ ،‬ص ‪. ۲۰۵‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۵۰۶‬دو قرن سکو ت‬

‫هنگامی وکه عاملی یا نپپاظری از عهپپده وجپپوهی وکپپه بپپه عنپپوان‬

‫یبآمد قسمتی از بآن را‬
‫یبایست به وزیر تقدیم وکند ‪ ،‬بر نم ‪‌،‬‬
‫»مرافقد « م ‪‌،‬‬
‫یوکرد وکه طی مدتی معیپپن یپپا‬
‫یپرداخت و باقی را ضمان م ‪‌،‬‬
‫به نقد م ‪‌،‬‬
‫نامعین بپردازد ‪ .‬غالب ًا خلفا نیز از این امپپر واقپپف بودنپپد و بآن را وکپپار‬
‫یدانستند ‪.‬‬
‫ناپسند و ظالمان‪‌،‬های نم ‪‌،‬‬

‫فساد حکومت‬
‫یبآورد ‪،‬‬
‫عاملی وکه شغل و مقام خویش را بدین گونه بپپه دسپت م ‪‌،‬‬
‫یوکرد و باوکی نداشت ‪ ،‬جزیه و بپپاج و خپپراج را‬
‫اموال مردم را غضب م ‪‌،‬‬
‫یگرفپت ‪ .‬در برابپپر‬
‫یوکپپرد م ‪‌،‬‬
‫یخواست و از وکه هو س م ‪‌،‬‬
‫هر مقدار وکه م ‪‌،‬‬
‫ سبازی او هیچ مانعی وجود نداشت ‪ .‬داسپپتان معپپن‬
‫عورزی و هو ‪‌،‬‬
‫طم ‪‌،‬‬
‫زائده در سیستان مؤید این دعوی است ‪.‬‬

‫معن بن زائده در زمان منصور به حکومت سیستان رفت ‪ .‬او وکپپه‬

‫در تاریخ به سخا و وکرم شهره گشته است – و لبد بپپرای بپه دسپپت‬
‫بآوردن چنیپپن حسپپن شپپهرتی لزم بپپوده اسپپت ثپپرو ت و مکنپپت‬
‫یشماری در اختیار داشته باشد – در سیستان و بسپپت بپپه اخپپذ و‬
‫ب ‪‌،‬‬
‫یهپپا بسپپیار‬
‫مها و ناروای ‪‌،‬‬
‫غصب و مصادره اموال مردم دست زد و سپپت ‪‌،‬‬
‫پایان یک شب ‪۵۰۷ /‬‬

‫ینویسپپد وکپپه عبیپپدالله بپپن عل‬

‫روا داشت ‪ .‬مؤلف تاریپپخ سیسپپتان م ‪‌،‬‬
‫نام‪‌،‬های به شکایت نزد خلیفه فرستاد اما »نامه را به راه اندر بگرفتند‬
‫و سوی معن بآوردند و عبپپدالله بپپن عل را بخوانپپد و از بآن حپپال بپپاز‬
‫پرسید ‪ .‬انکار وکرد ‪ ،‬سرش را فرمود تا برهنه وکردند و چهار صد تازیانه‬
‫بزد او را و بآن گروه را وکه با او در بآن وکار یار بودند فرمود وکه گپپردن‬
‫بزنید تا خویشتن را باز خریدند و مالی عظیم از ایشان بستد و چهل‬
‫مرد را بگرفت از بآن خوارج و بنپپد برنهپپاد و بپپه بسپپت فرسپپتاد وکپپه‬
‫وکارشان فرمایند و تا مرا بآن جا سرای بنا وکنند و فرمود بر ایشان در‬
‫وکار وکردن شتاب وکنید و هر جای وکه تمام شپپدی نپپامه وکپپردی وکپپه‬
‫‪۱‬‬
‫جای دیگر نیز چنین و چنان بکنید ‪.‬د «‬

‫یهای بپپارز ‪ ،‬مپپردم سپپتمدیده غالب پ ًا‬

‫در قبال این تجاوزها و تعد ‪‌،‬‬
‫هیچ راه گریزی نداشتند ‪ .‬وزیر هم درین مپورد از عامپپل پپپای وکمپپی‬
‫یگرفپپت دریپپن صپپور ت‬
‫نها رشوه م ‪‌،‬‬
‫نداشت و خلیفه خود از هر دو بآ ‪‌،‬‬
‫یرسپپید ‪ .‬حکپپایتی وکپپه در ذیپپل از‬
‫تظلم و شکایت وکمتر به جپپایی م ‪‌،‬‬
‫یدهد وکه در بآن روزگار مردم تا چه پپپایه‬
‫یشود نشان م ‪‌،‬‬
‫اغانی نقل م ‪‌،‬‬
‫مقهور جور و هو س و طمع حکام و وزرا بود‪‌،‬هاند و غالبپ ًا جپز تحمپل‬
‫چار‪‌،‬های نداشت‪‌،‬هاند ‪.‬‬

‫تاریخ سیستان ص ‪. ۱۴۵‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۵۰۸‬دو قرن سکو ت‬

‫می نویسند وکه محمد بن عبدالملک زیا ت وزیر معتصم روزی به‬
‫مظالم نشسته بود وقتی مجلس تمام شد مردی را دید وکه همچنپپان‬
‫نشسته است ‪ .‬پرسید وکه بآیا حاجتی داری ؟ گفت بآری ستم رسید‪‌،‬هام‬
‫داد من بستان ‪ .‬وزیر سؤال وکرد وکه بپپر تپپو سپپتم وکپپرد ؟ گفپپت تپپو و‬
‫تاوکنون از بیم و شکوه و زبان بآوریت نتوانست‪‌،‬هام بر تو راه یابم ‪ .‬گفپپت‬
‫در چه باب بر تو ستم وکرد‪‌،‬هام ؟ پاسخ داد فلن ضیعه مرا ووکیل تو به‬
‫غصب بستد و چون هنگام ادای خراج فراز بآمد خراج بآن را من خود‬
‫پرداختم تا بآن ملک به نام تو در دیوان ثبت نشود و مالکیت مپپن از‬
‫یبرد و من همه سپپاله خپپراج‬
‫میان نرود ‪ .‬ووکیل تو هر سال غله بآن م ‪‌،‬‬
‫یپردازم ‪ .‬و وکس از این گونه ستم به یاد ندارد ‪ .‬ابن زیا ت وزیر‬
‫بآن را م ‪‌،‬‬
‫گفت این دعوی را شهود و بینه و چیزهای دیگر باید ‪ .‬مرد گفت اگر‬
‫وزیر بر من خشم نراند سخنی بگویم ‪ .‬گفت بگوی گفت بینه در این‬
‫دعوی همان شهود است و چون شهود شهاد ت خویش بگفتند دیگر‬
‫به چیزی حاجت نیست ‪ .‬این وکه گفپپتی »چیزهپپای دیگپپر بایپپد چپپه‬
‫‪۱‬‬
‫معنی دارد ؟د «‬

‫اغانی ج ‪ ۲۰‬ص ‪. ۴۷‬‬ ‫‪۱‬‬

‫پایان یک شب ‪۵۰۹ /‬‬

‫وزرا‬
‫بدین گونه ظلم و رشوه منبپپع عایپپدی مهمپپی بپپرای عپپاملن و‬
‫وزیران بود و چون خلفا خود ازین امر واقف بودند هر زمپپان وکپپه بپپه‬
‫یزدن پد ‪.‬‬
‫یوکردند به مصادره امپپوال بآنپپان دسپپت م ‪‌،‬‬
‫پول حاجت پیدا م ‪‌،‬‬
‫یگشت گذشپپته از ضپپیاع و‬
‫وزیری وکه پس از یک دو سال معزول م ‪‌،‬‬
‫عقار بسیار هزاران هزار دینار زر نقد داشت و ایپپن ثپپرو ت را غالبپ ًا از‬
‫یبآورد ‪ .‬با ایپپن حپپال‬
‫راه رشوه و غصب و مصادره و مرافق به دست م ‪‌،‬‬
‫یانجامی پد ‪ .‬خلیفپپه امپپوال بآنپپان را‬
‫زندگی اوکثر وزیران به پریشانی م ‪‌،‬‬
‫ینامید ‪ .‬بسیاری از خلفا ‪ ،‬وزیران‬
‫یگرفت و این وکار را »استصفاءد « م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یوکردند‬
‫خود را وکه مورد خشم و سخط واقع گشته بودند استصفاء م ‪‌،‬‬
‫ینمودند ‪ .‬مصپپادره و استصپپفاء‬
‫و اموال خود و وکسانشان را مصادره م ‪‌،‬‬
‫به تدریج در بیپپن سپپایر رجپپال حکپپومت هپپم رواج یپپافت و تقریبپ ًا‬
‫مترین منبع وکسب مال گردیپد ‪ .‬عپپاملن مپپال رعایپپا را استصپپفاء‬
‫مه ‪‌،‬‬
‫یبردند و خلفپپا همیپپن‬
‫یوکردند وزیران اموال عمال را به مصادره م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یداشتند ‪ .‬وکار به جپپایی رسپپید وکپپه در‬
‫معامله را نسبت به وزرا روا م ‪‌،‬‬
‫دستگاه حکومت ادار‪‌،‬های جپپداگانه نیپپز بپپه نپپام »دیپپوان استصپپفاءد «‬
‫تأسیس گردید ‪.‬‬

‫ابن فرا ت وزیر مقتدر گفته است وکه ده هزار دینار از مال من به‬
 ‫‪ / ۵۱۰‬دو قرن سکو ت‬

‫خزانه سلطان رفت و حساب وکردم وکه همین میپپزان نیپپز از حسپپین‬
‫بن عبدالله جوهری گرفته بودم ‪ .‬در واقع ‪ ،‬وزیر یا عامل ولیت ‪ ،‬درین‬
‫یگرفت او نیز بپه‬
‫یوکرد ‪ .‬بآن چه را خلیفه از او م ‪‌،‬‬
‫میان چیزی زیان نم ‪‌،‬‬
‫زور از دیگران گرفته بود و پپپس از چنپپدی نیپپز وکپپه بپپه سپپر شپپغل‬
‫یتوانست از مردم بستاند ‪.‬‬
‫یرفت باز م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬

‫یوکردنپپد و مپپالی را وکپپه از او مطپپالبه‬

‫وقتی وزیری را استصفاء م ‪‌،‬‬
‫یبآمپپد او را دوبپپاره بپپه سپپر شپپغل‬
‫ینمودند از عهده ادای بآن بر نم ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یبردند تا به حشپمت و جپاه سپابق بتوانپد دوبپاره از امپوال‬
‫سابق م ‪‌،‬‬
‫مردم ‪ ،‬باقی مانده »قرض !د « خود را به دستگاه خلیفه بپردازد…‬

‫ثرو ت خلیفه وکه چنپپدان شپپکوه و درخشپپندگی بپپه افسپپان‪‌،‬ههای‬

‫یبآمد ‪ .‬همپپه‬
‫»هزار و یک شبد « داده بود ‪ ،‬از راه تاراج و ستم فراهم م ‪‌،‬‬
‫یوکردنپپد وزرا عمپپل را مصپپادره‬
‫جا تاراج بپپود ‪ .‬خلفپپا وزرا را تپپاراج م ‪‌،‬‬
‫ینمودند ‪ .‬عمال نیز مال و جان مردم را به مثابه خوان یغما عرضپپه‬
‫م ‪‌،‬‬
‫دستبرد خویش وکرده بودند ‪.‬‬

‫این رفتار عمال خلفا وکه در ولیا ت ‪ ،‬بیشتر همراه بپپا خشپپونت و‬
‫یگشپت ‪ .‬عبپپث‬
‫یها م ‪‌،‬‬
‫نهپپا و نارضپپای ‪‌،‬‬
‫قساو ت بود ‪ ،‬غالب ًا مپپوجب طغیا ‪‌،‬‬
‫شها و قیا‪‌،‬مهپپای خپپونین رخ‬
‫نیست وکه در سراسر تاریخ خلفپپا شپپور ‪‌،‬‬
‫یبآم پد ‪ .‬و ایپپن‬
‫یداد و فرق‪‌،‬هها و دست‪‌،‬ههای دینی و سیاسی پدیپپد م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫پایان یک شب ‪۵۱۱ /‬‬

‫همه از جور و بیداد عاملن ظالم و امرا و وزرا ناخدا تر س بپپود ‪ ،‬وکپپه‬
‫نهپپا‬
‫یمانند بآ ‪‌،‬‬
‫یوکردند ‪ .‬و ثرو ت و جلل ب ‪‌،‬‬
‫یتیر و وکمان م ‪‌،‬‬
‫غالب ًا دزدی ب ‪‌،‬‬
‫یبآمد ‪.‬‬
‫یتیر و وکمان فراز م ‪‌،‬‬
‫یکسره از همین دزدی ب ‪‌،‬‬

‫ثروت وزرا‬
‫در واقع ثرو ت و مکنت وزیران و امیران در ایپن روزگپاران غالبپ ًا‬
‫بهپپا دریپپن‬
‫یوکند ‪ .‬قص‪‌،‬ههایی وکه وکتا ‪‌،‬‬
‫یحساب و افسانه بآمیز جلوه م ‪‌،‬‬
‫ب ‪‌،‬‬
‫ینماید ‪ .‬داستان تزویج مأمون‬
‫باره نقل وکرد‪‌،‬هاند این دعوی را تأیید م ‪‌،‬‬
‫با دختر وزیر خود حسن بن سهل را مورخان نوشت‪‌،‬هاند ‪.‬‬

‫از جمله تکلفاتی وکه درین عروسپپی بپپه وسپپیله وزیپپر بپپه انجپپام‬
‫رسید ‪ ،‬یکی بآن بود وکه »چون مأمون به میان سرای رسید طبقی پر‬
‫وکرده بود ‪ .‬از موم به هیأ ت مروارید گرد ‪ ،‬هر یکی چون فندقی در هر‬
‫یکی پار‪‌،‬های وکاغذ نام دیهی بر او نبشته ‪ ،‬در پای مپپأمون ریخپپت و از‬
‫مردم مأمون هر وکه از بآن موم بیافت قباله بآن دیه بپپدو فرسپپتادد «‪ ۱‬و‬
‫این حکایت هر چند از مبالغه خالی نیسپت ‪ ،‬وضپپع ثپپرو ت و مکنپپت‬
‫یدهد ‪.‬‬
‫وزرا را در بآن روزگار نشان م ‪‌،‬‬

‫چهار مقاله ‪ ،‬طبع لیدن ‪ ،‬ص ‪. ۲۰‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۵۱۲‬دو قرن سکو ت‬

‫در همان ایام یکی از بزرگان طبرستان ‪ ،‬به هنگام خلفت مأمون‬
‫به مکه رفت »هر روز بپپه بپپادیه منپپادی فرمودنپپدی وکپپه حپپی علپپی‬
‫غداءالمیر ‪ ،‬معروف و مجهول بخوان او نشستندی مأمون بفرمپپود تپپا‬
‫به بغداد او را تره و هیزم نفروشند ‪ .‬وکاغد بخریدند و به عپپوض هیپپزم‬
‫یسپپوختند و حریپپر سپپبز ‪ ،‬پپپاره وکپپرده بپپه جپپای تپپره بپپر خپپوان‬
‫م ‪‌،‬‬
‫‪۱‬‬
‫ینهادند ‪.‬د «‬
‫م ‪‌،‬‬

‫یشپپد ؟‬
‫این همه ثرو ت و مکنت نزد وزرا و امپپرا از وکجپپا جمپپع م ‪‌،‬‬
‫بدون شک منبع عمده این عواید رشوه خواری و غارتگری بود ‪ .‬زیپپرا‬
‫یخریدند ‪ .‬یعقوب بپپن داود‬
‫وزرا و امرا منصب و مقام خود را با پول م ‪‌،‬‬
‫وزیر مهدی صد هزار دینار به ربیع حاجب داد تپپا او را بپپدین مقپپام‬
‫رسانید ‪ ۲.‬بسیاری نیز برای حفظ مقام خویش به هر گونه پستی ‪ ،‬تن‬
‫ تهای هنگفت فپپرا‬
‫یدادند ‪ .‬زیرا وکه ‪ ،‬ازین مناصب و مقاما ت ثرو ‪‌،‬‬
‫در م ‪‌،‬‬
‫یبآوردند ‪.‬‬
‫چنگ م ‪‌،‬‬

‫تاریخ طبرستان ج ‪ ۱‬ص ‪. ۱۲۲‬‬ ‫‪۱‬‬

‫تجارب السلف ص ‪. ۱۲۶‬‬ ‫‪۲‬‬
‫پایان یک شب ‪۵۱۳ /‬‬

‫خراج و جزیه‬
‫گذشته از وزیران و امیپپران وکپپه بپپا »استصپپفاءد « و »مصپپادرهد « و‬
‫یبآوردند ‪ ،‬عاملن خپپراج و‬
‫»رشوه ستانید « ثرو ت و مکنت به چنگ م ‪‌،‬‬
‫جزیپپه نیپز از راه جبپایت ایپپن امپوال ‪ ،‬جبپایت بسپیار بپپر خلپپق روا‬
‫یداشتند ‪ .‬اما این جزیه و خراج چه بود ؟ درین باب جای بآنست وکه‬
‫م ‪‌،‬‬
‫سخنی گفته بآید ‪.‬‬

‫یشپد در مقابپل‬
‫خراج مالیا ت ارضی بود وکه از اهل ذمه گرفته م ‪‌،‬‬
‫جزیه وکه مالیا ت سرانه بود ‪ .‬در بآغاز فتح اسلم ‪ ،‬وکسانی از اهل وکتاب‬
‫وکه بپه بآییپپن خپپویش بپاقی ماندنپپد و در ذمپه مسپپلمانان دربآمدنپپد‬
‫نهپپا بپپاقی مانپپد امپپا از‬
‫نهایی وکه داشتند هم چنان در تصرف بآ ‪‌،‬‬
‫زمی ‪‌،‬‬
‫یگرفتن پد ‪ .‬گذشپپته از‬
‫نها پار‪‌،‬های از محصول را به عنپپوان خپپراج م ‪‌،‬‬
‫بآ ‪‌،‬‬
‫یهپپا‬
‫خراج ‪ ،‬در هپپر سپپال نیپپز مبلغپپی بپپه عنپپوان جزیپپه از ایپپن ذم ‪‌،‬‬
‫یشپپد و زنپپان و‬
‫یگرفتند ‪ .‬جزیه ‪ ،‬از مردان بالغ و تندرست گرفته م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫وکودوکان و بینوایان از پرداخت بآن معپپاف بودنپد ‪ .‬ایپپن جزیپه ‪ ،‬وکپپه از‬
‫یداد و مپپال و‬
‫یشپپد بآنپپان را در ذمپپه اسپپلم قپپرار م ‪‌،‬‬
‫نها گرفتپپه م ‪‌،‬‬
‫بآ ‪‌،‬‬
‫جانشان از تعرض مصون بود ‪ .‬از این ذمی ها ‪ ،‬اگر وکسپپی از پرداخپپت‬
‫یوکرد جایز نبود وکه بآن را به شکنجه از او بستانند ‪.‬‬
‫جزیه خودداری م ‪‌،‬‬
‫یشد ‪،‬‬
‫تنها وسیل‪‌،‬های وکه برای الزام وی به تأدیه جزیه جایز شمرده م ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۵۱۴‬دو قرن سکو ت‬

‫بآن بود وکه او را به زندان بیندازند ‪ .‬در ستاندن خراج نی پز ‪ ،‬شپپکنجه و‬

‫‪۱‬‬
‫تعذیب مؤدیان را ناروا شمرده بودند ‪.‬‬

‫با این همه ‪ ،‬عاملن خراج در اخذ و جبایت این امپپوال ‪ ،‬هرگپپز از‬
‫یوکردند و اهپپل ذمپپه وکپپه بپپار سپپنگین‬
‫بآزار و شکنجه مردم دریغ نم ‪‌،‬‬
‫جزیه و خراج بر دوش بآنان بود ‪ ،‬ازین رهگذر جفای بسیار وکشیدند ‪.‬‬

‫اهل ذمه‬
‫در حقیقت این اهل ذمه ‪ ،‬هر چند در وکنف حمایت مسلمانان به‬
‫نهپپا هیپپچ مسپپامح‪‌،‬های را جپپایز‬
‫یبآمدند ‪ ،‬اما غالب ًا در حپپق بآ ‪‌،‬‬
‫شمار م ‪‌،‬‬
‫نهپا را بپه‬
‫یشد وکه در دولت مسلمانی هیپچ بآ ‪‌،‬‬
‫یشمردند ‪ .‬تأوکید م ‪‌،‬‬
‫نم ‪‌،‬‬
‫عمل نگمارند و در روزگار خلفایی وکپه تپپا انپپداز‪‌،‬های پپپای بنپپد دیپپن‬
‫یشد و خلفا بآن‬
‫نها سپرده نم ‪‌،‬‬
‫بودند ‪ ،‬وکار وکتابت نیز ‪ ،‬جز به ندر ت بدا ‪‌،‬‬
‫نهپپا و‬
‫برای اطلعا ت بیشتر در باب جزیه و خراج و وکیفیت جمع و جبایت بآ ‪‌،‬‬ ‫‪۱‬‬
‫همچنین برای حپپدود و میپپزان و طپپرز وصپپول ایپپن امپپوال رک بپپه‪ :‬وکتپپاب‬
‫‪ Daniel C. Dennett‬راجع به »تبدیل مذهب و امر جزیه در اوایپپل‬
‫اسلمد « چاپ ‪ ۱۹۵۰‬و وکتاب ‪ Lokkegard‬راجع به نپپرخ مالیپپا ت در دوره‬
‫قدیم ‪ ،‬چاپ وکوپنهاک ‪ ۱۹۵۰‬وکه درین باره اطلعا ت و معلومپا ت مفیپدی در‬
‫نها هست ‪ .‬وکتاب دنت ترجمه فارسی هم دارد ‪.‬‬
‫بآ ‪‌،‬‬
‫پایان یک شب ‪۵۱۵ /‬‬

‫یشمردند ‪.‬‬
‫را زشت و ناروا م ‪‌،‬‬

‫نها ممنوع بپپود و نیپپز بپپه‬

‫گذشته از بآن ‪ ،‬بنای معابد تازه برای بآ ‪‌،‬‬
‫یدادند بآتشکد‪‌،‬های را وکه ویران شده بود تعمیر وکنند ‪.‬‬
‫نها اجاز ت نم ‪‌،‬‬
‫بآ ‪‌،‬‬
‫با این همه ‪ ،‬در بعضپپی از بلد ایپپران ‪ ،‬پپپار‪‌،‬های از بآتشپکد‪‌،‬ههای قپپدیم‬
‫یامیپپه‬
‫همچنان بر پا ماند ‪ .‬چنان وکه در وکرمان ‪ ،‬وکه تپپا بآخپپر عهپپد بن ‪‌،‬‬
‫بعضی مردم همچنان به بآیین خویش مانده بودند بآتشکد‪‌،‬هها بر پپپای‬
‫یپرداختند البته در پنپپاه‬
‫مانده بود ‪ .‬این ذمی ها ‪ ،‬وکه جزیه و خراج م ‪‌،‬‬
‫نهپپا‬
‫مسلمانان بودند ‪ .‬با این همه ‪ ،‬از بسیاری جها ت قیود بسیار بپپر بآ ‪‌،‬‬
‫تحمیل گشته بود ‪ .‬زی و جامه شان از زی و جپپامه مسپپلمانان جپپدا‬
‫نهپپا را وا‬
‫ینهادنپپد و بآ ‪‌،‬‬
‫بود ‪ .‬در بآغاز فتح اسلم ‪ ،‬بر پیشانیشپپان داغ م ‪‌،‬‬
‫یداشتند وکستی ببندند تپپا از دیگپران شپناخته باشپند‪ ۱‬بپر اسپب‬
‫م ‪‌،‬‬
‫نها ممنوع بود ‪ ،‬در مجالس هم حق نداشپپتند بپپر‬
‫نشستن نیز برای بآ ‪‌،‬‬
‫یتوانستند بناهایی برتپپر از بناهپپای مسپپلمین‬
‫صدر بنشیند و هم نم ‪‌،‬‬
‫بسازند ‪.‬‬

‫نهپپا تحقیپپر و اسپپتخفاف بسپپیار‬

‫در پرداخت جزیه نیز در حق بآ ‪‌،‬‬
‫یرفت زیرا وکه ‪ ،‬لزم بود این جزیه را بپپا خاوکسپپاری و فروتنپپی بپپه‬
‫م ‪‌،‬‬
‫مسلمانان بپردازند از این رو ‪ ،‬عامل وکه برای گرفتن جزیه مأمور بپپود‬

‫الموال ابی عبید ص ‪. ۵۳‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۵۱۶‬دو قرن سکو ت‬

‫ینشست و ذمی را وکه برای پرداخت جزیه بآمده بود در پیش‬

‫خود م ‪‌،‬‬
‫یداشت ‪ .‬اگپپر ذمپپی تپپوانگر بپپود در هپپر سپپال‬
‫روی خویش بر پای م ‪‌،‬‬
‫یگرفتند و اگپپر بینپپوا بپپود دینپپاری بیپپش‬
‫معمو ًل چهار دینار از او م ‪‌،‬‬
‫یخواندند ‪ ،‬عامپپل‬
‫یداد ‪ .‬اما وقتی برای ادای این جزیه او را پیش م ‪‌،‬‬
‫نم ‪‌،‬‬
‫یگفپپت‪ :‬جزیپپه بپپده ‪ ،‬ای وکپپافر ! و ذمپپی‬
‫یزد و م ‪‌،‬‬
‫او را قفایی سخت م ‪‌،‬‬
‫بیچاره ناچار بود دست به جیب برد و جزیه خپپویش را بپپربآورد و بپپر‬
‫وکف دست نهد و با نهایت شکسپپتگی و خاوکسپپاری بپپپردازد ‪ .‬هنگپپام‬
‫گرفتن جزیه لزم بود وکه دست گیرنده بر فراز دست بآن وکس باشپپد‬
‫یدهد ‪.‬‬
‫وکه جزیه م ‪‌،‬‬

‫یشد ‪ ،‬مهری از سرب به جای‬

‫غالب ًا ‪ ،‬بعد از بآن وکه این جزیه ادا م ‪‌،‬‬
‫یدادند وکه »برائتد « نام داشپپت و بآن را بپپه‬
‫رسید جزیه ‪ ،‬بدان ذمی م ‪‌،‬‬
‫یبآویخت تا از مطالبه مجدد مصون بمان پد ‪ .‬عپپامه مسپپلمانان‬
‫گردن م ‪‌،‬‬
‫حق داشتند در این مجلس حاضپپر شپپوند ‪ ،‬و ایپپن زبپپونی و حقپپار ت‬
‫یها را وکه نشانه قپپدر ت و پیپپروزی بآییپپن مسپپلمانان بپپود تماشپپا‬
‫ذم ‪‌،‬‬
‫‪۱‬‬
‫وکنند ‪.‬‬

‫رک‪ :‬معلم القربه ص ‪ ۴۵ – ۳۹‬و وکتاب الخپپراج ص ‪ ۷۱ ، ۷۰ ، ۶۲ ، ۶۱ ، ۱۸‬و‬ ‫‪۱‬‬

‫نهپپا‬
‫همچنین برای اطلعا ت بیشتر در باب اهل ذمه و رفتپار مسپلمین بپا بآ ‪‌،‬‬
‫رجوع شود به وکتاب‪ :‬اهل الذمه فی السلم ‪ .‬تپپألیف ا ‪ .‬س ‪ .‬ترتپپون ‪ .‬ترجمپپه و‬
‫تعلیق حسن حبشی ‪ .‬مصر ‪. ۱۹۴۹‬‬
‫پایان یک شب ‪۵۱۷ /‬‬

‫خراج ستانی‬
‫جمع بآوری خراج در ولیا ت ‪ ،‬غالب ًا با تهدید و فشار بسپپیار تپپوأم‬
‫یگرفتنپپد و بآن را از‬
‫بود ‪ .‬وکسانی بودند وکه جمع خراج را به عهپپده م ‪‌،‬‬
‫یسپپتاندند و بپپا وضپپع ظالمپپانه و خشپپونت‬
‫مردم به زور و شکنجه م ‪‌،‬‬
‫نها بپپه قپپول قاضپپی ابپپو یوسپپف‬
‫ینمودند ‪ .‬ای ‪‌،‬‬
‫بآمیزی بآن را جبایت م ‪‌،‬‬
‫وکسانی بودند وکه »جز برگرفتن سود و بهپپره خپپویش اندیشپپه دیگپپر‬
‫نداشتند ‪ ،‬خواه بآن را از مال خپپراج برگیرنپپد و خپپواه از مپپال رعیپپت‬
‫یستاندند… و مپپردم‬
‫بربایند ‪ .‬بآن گاه این همه را نیز با جور و بیداد م ‪‌،‬‬
‫‪۱‬‬
‫یزدنپپد…د «‬
‫یداشپپتند و بپپه سپپختی م ‪‌،‬‬
‫را در گرمپپای بآفتپپاب نگپپاه م ‪‌،‬‬
‫ینویسند وکه »رشید وقتی ‪ ،‬وکارگزاران و دهقانپپان و وکسپپانی را وکپپه‬
‫م ‪‌،‬‬
‫جبایت خراج را التزام وکرده بودند بازداشت و عبدالله بن هیثپپم بپپن‬
‫سام را برگماشت تا مالی را وکه بابت خراج به خلیفه مدیون بودند از‬
‫نها مطالبه وکند ‪ .‬عبدالله با انواع شکنج‪‌،‬هها به مطالبه خراج از بآنپپان‬
‫بآ ‪‌،‬‬
‫پرداخت و در این وکار خشونت و قساو ت بسیار به خرج داد ‪ .‬اتفاق را‬
‫در همان سال ‪ ،‬رشید به بیماری سختی دچار گشت و بهبپپود یپپافت‬
‫فضیل بر او دربآمد چون دید وکه مپپردم را در بپپاب خپپراج شپپکنجه و‬
‫یدهند ‪ ،‬گفت از اینان دست بازدارید وکه پیامبر گفت هر وکه‬
‫عذاب م ‪‌،‬‬

‫وکتاب الخراج ص ‪ ۶۱‬و ص ‪. ۶۲‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۵۱۸‬دو قرن سکو ت‬

‫در دنیا وکسی را شکنجه وکند ‪ ،‬خداوند در قیامت او را شکنجه خواهد‬

‫وکرد ‪ .‬رشید فرمان داد تا دست از شکنجه مردم بازدارند و از بآن سال‬
‫‪۱‬‬
‫شکنجه برافتاد ‪.‬د «‬

‫در سراسر قلمرو خلفت ‪ ،‬بیش از همه جا خراسان و سواد عرضه‬

‫دستبرد و دستخوش ستم و بیداد وکارگزاران خلفا بود زیرا خراسپپان‬
‫یپرداخت ‪ .‬از تأمل در فهرسپپتی‬
‫و سواد بیش از سایر ولیا ت خراج م ‪‌،‬‬
‫وکه ابن خلدون در بپپاب خپپراج عصپپر مپپأمون دارد و مقایسپپه بآن بپپا‬
‫جدولی وکه قدامه بن جعفر در وکتاب الخراج خپپود راجپپع بپپه خپپراج‬
‫یشود ‪ .‬مجمپپوع خپپراج‬
‫یوکند ‪ ،‬این دعوی تأیید م ‪‌،‬‬
‫عصر معتصم نقل م ‪‌،‬‬
‫‪۲‬‬
‫یش پد ‪.‬‬
‫خراسان و سواد بالغ بر نصف تمام خراج مملکپپت عباسپپی م ‪‌،‬‬
‫این خراج هنگفت و سنگین نیز از قدیم غالب ًا در معرض تغییر بپپود ‪.‬‬
‫یامیه در عراق ‪ ،‬گفتپپه بپپود »السپپواد بسپپتان‬
‫سعید بن عاص والی بن ‪‌،‬‬
‫القریش ما شئنا اخذنا منه و ماشئنا تروکناهد « و ایپپن گفتپپه حپپتی در‬
‫یشپد ‪ .‬عمپپال و‬
‫دوره مأمون و متصم نیز معتپپبر و صپپادق شپپمرده م ‪‌،‬‬
‫یخواستند خپپراج را‬
‫وکارگزاران خلیفه در خراسان و عراق ‪ ،‬هر وقت م ‪‌،‬‬

‫یعقوبی ج ‪ ۳‬ص ‪. ۱۴۶‬‬ ‫‪۱‬‬

‫رک‪ :‬جرجی زیدان ‪ ،‬تاریخ التمپپدن السپپلمی ج ‪ ۲‬ص ‪ ۵۴‬و ص ‪ – ۶۱‬ایپپن‬ ‫‪۲‬‬
‫وکتاب جرجی زیدان را بآقای جواهر وکلم به فارسپپی نقپپل وکپپرده اسپپت و در‬
‫تهران به سال ‪ ۱۳۳۳‬چاپ شده است ‪.‬‬
‫پایان یک شب ‪۵۱۹ /‬‬

‫یوکاستند ‪.‬‬
‫یخواستند بآن را م ‪‌،‬‬
‫یافزودند و هر وقت م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬

‫یتپوان دیپد‪ :‬داود بپن‬

‫یرسمی را در حکایت ذیپل م ‪‌،‬‬
‫نمونه این ب ‪‌،‬‬
‫عبا س وکه در سال ‪ ۲۳۳‬والی بلخ شد هنگامی وکپپه بپپه بنپپای نوشپپاد‬
‫یوکپپرد ‪ .‬در‬
‫مشغول بود ‪ ،‬حکومت بلخ را خاتون او از جانب وی اداره م ‪‌،‬‬
‫این ایام »… بعضی از اصحاب تواریخ نقل وکرد‪‌،‬هاند وکپپه از دارالخلفپپه‬
‫بیش از وجوب خراج طلب وکردند ‪ .‬خاتون داود… پیرای‪‌،‬ههای خود بپپه‬
‫دست عامل به دارالخلفپه فرسپتاد و چنیپپن گوینپد وکپپه بآن پیرایپه‬
‫صع به دهّر و للی ‪ ،‬و گفت این پیراهن به جهپپت بآن‬
‫پیراهن او بود مر هّ‬
‫فرستاده شد وکه تا از رعایا بیش از ادرار ‪ ،‬غله خراج نطلبنپپد و چپپون‬
‫عامل با بآن پیراهن به دارالخلفه رسید و قصه حال بپه خلیفپه رفپع‬
‫وکرد خلیفه خراج بآن سال را بخشید و بآن پیراهپپن را بپپاز فرسپپتاد و‬
‫گفت این خاتون ‪ ،‬ما را جوانمردی و سخاو ت تعلیم وکرده اسپپت و مپپا‬
‫‪۱‬‬
‫یبآید وکه پیراهن او بستانیم ‪.‬د «‬
‫را شرم م ‪‌،‬‬

‫اما چنان نبود وکه همپپواره خلیفپه و عمپپال او را از ایپپن رعایپپای‬

‫ضعیف شرم بآید ‪ .‬بسا نیز وکه در گرفتن خراج و غار ت وکپپردن رعیپپت‬
‫یشرمی را از حد به در بردند ‪ .‬چنان وکپه وقپتی رشپید ‪،‬‬
‫یرحمی و ب ‪‌،‬‬
‫ب ‪‌،‬‬
‫لها پیش بر ذمه‬
‫در صدد بربآمد بقایایی از خراج گذشته را ‪ ،‬وکه از سا ‪‌،‬‬

‫فضایل بلخ ‪ ،‬نقل از منتخبا ت شارل شفر ‪ ،‬ج ‪ ۱‬ص ‪. ۹۰‬‬ ‫‪۱‬‬
 ‫‪ / ۵۲۰‬دو قرن سکو ت‬

‫اهل اصفهان و قم مانده بود مطالبه وکند ‪ ،‬درین وکار چندان خشپپونت‬
‫ تهای ایشان و سایر اطعمه بفروخت و اسپپبان و‬
‫به خرج داد وکه »قو ‪‌،‬‬
‫دیگر چهارپایان برید وکه به زبان اهل قم اسبان یام‪ ۱‬گویند به عوض‬
‫مال ایشان بستد و تا غایت وکه نگذاشت هیچ طایفه از صپپادر و وارد‬
‫به بغداد گذر وکنند تا نباید وکه بعضپی از مپال وکسپر بآیپد و مجمپوع‬
‫‪۲‬‬
‫اموال از مردم هر مملکتی بستد ‪.‬د «‬

‫یخواستند از هپپر‬
‫بدین گونه خلفا و عمال به میل خود هر چه م ‪‌،‬‬
‫یوکردن پد ‪ .‬و دریپپن‬
‫یخواست به عنوان خپپراج مطپپالبه م ‪‌،‬‬
‫وکه دلشان م ‪‌،‬‬
‫یورزیدن پد ‪ .‬ایپپن‬
‫مطالبه نیز غالب ًا از ارتکاب فجایع شر‪‌،‬مانگیز دریغ نم ‪‌،‬‬
‫یداشت ‪ .‬و این چاره‬
‫بیداد و ستم عاملن مردم را به چاره جویی وا م ‪‌،‬‬
‫ تهای مختلف داشت ‪.‬‬
‫جویی صور ‪‌،‬‬

‫رسم الجا ء‬
‫گاه صاحبان اراضی برای بآن وکه از عاملن ظالم ایمن باشند بپپه‬

‫یام بر وزن لم اسبی را گویند وکه در هر منزلی بگذارند تپپا قاصپپدی وکپپه بپپه‬ ‫‪۱‬‬
‫سرعت رود بر بآن سوار شود تا منزل دیگر ‪ .‬برهان قاطع ‪.‬‬
‫تاریخ قم ‪ ،‬ص ‪. ۳۰‬‬ ‫‪۲‬‬
‫پایان یک شب ‪۵۲۱ /‬‬

‫یزدند ‪ .‬بدین گونه وکه ملک و ضیاع خویش را بپپه نپپام‬

‫حیله دست م ‪‌،‬‬
‫یوکردنپپد تپپا وکسپپانی وکپپه‬
‫یکی از محتشمان و مقربان خلیفه ثبپپت م ‪‌،‬‬
‫نها ستم نکنند و به پا س حشمت‬
‫یشوند بر بآ ‪‌،‬‬
‫مأمور جبایت خراج م ‪‌،‬‬
‫بآن بزرگ به گرفتن نیمی یا وکمتر از خراج اوکتفا نمایند ‪ .‬این وکپپار در‬
‫تاریخ اسلم به »الجاءد « معروفست و درین طریقپپه »الجپپاءد « صپپاحب‬
‫یشد و زمین او به تدریج در تملک‬
‫زمین مزارع و وکشتکار شمرده م ‪‌،‬‬
‫یبآمپپد‪ ۱‬و صپپاحب‬
‫مرد صاحب نفوذی وکه بپپه او پنپپاه داده بپپود در م ‪‌،‬‬
‫یگردید ‪.‬‬
‫زمین اصلی فقط شریک غله و سود بآن م ‪‌،‬‬

‫این طریقه در هر عصری وکپپه مپپردم از سپپیطره اسپپتبداد حکپپام‬

‫ تهای گونپپاگون‬
‫یگردد و به صپپور ‪‌،‬‬
‫ظالم و طماع بیم دارند متداول م ‪‌،‬‬
‫یامیپپه نخسپپت مپپوجب شپپیوع ایپپن‬
‫یوکند و ظلم و فشپپار بن ‪‌،‬‬
‫جلوه م ‪‌،‬‬
‫»حیلهد « گردید ‪.‬‬

‫در دوره خلفت ولید بن عبدالملک اهالی سواد بپپرای بآن وکپپه از‬
‫ظلم عپپاملن سپپتمکار رشپپوه خپپوار ایمپپن بماننپپد بپپه مسپپلمه بپپن‬
‫عبدالملک برادر خلیفه وکه والی سواد بود الجاء جسپپتند ‪ .‬از بآن پپپس‬
‫اراضی سواد ضیاع مسلمه گردید و در دست اعقاب و احفاد او بپپاقی‬
‫ماند تا بآن وکه خلفت به دست بنی عبا س افتاد و بآن اراضی نیز جزء‬

‫ابن الفقیه ص ‪. ۲۸۲‬‬ ‫‪۱‬‬

 ‫‪ / ۵۲۲‬دو قرن سکو ت‬

‫ضیاع خلفت ضبط گشت ‪ .‬مردم مراغه نیز هنگامی وکپپه مپپروان بپپن‬
‫محمد والی ارمنستان و بآذربایجان بود به او الجاء نمودنپپد و اراضپپی‬
‫نها به تملک مروان دربآمد تا پپپس از سپپقوط مپپروان ماننپپد سپپایر‬
‫بآ ‪‌،‬‬
‫نها مأخوذ گردید ‪.‬‬
‫یامیه از بآ ‪‌،‬‬
‫املک بن ‪‌،‬‬

‫در دوره عباسیان نیز این شیوه دوام یافت ‪ .‬مردم زنجپپان از بیپپم‬
‫صعالیک و از شر عمال مجبور شدند اراضی خود را به نام قاسم پسر‬
‫نها نیز ازین راه رفته رفته جپپزو‬
‫هارون الرشید ثبت وکنند و اراضی بآ ‪‌،‬‬
‫‪۱‬‬
‫ضیاع سلطانی گشت ‪.‬‬

‫در فار س نیز ظلم و فشار عمال و وکارگزاران خلیفه ‪ ،‬مردم را بپپه‬
‫یداشت و توازن و تعادل اجتماع را بپپه هپپم‬
‫ترک املک خویش وا م ‪‌،‬‬
‫یزد با این همه به هم خوردن تعادل اجتماع را مردم به مثابه یک‬
‫م ‪‌،‬‬
‫چاره و درمان جهپپت رهپپایی از جپپور و بیپپداد عمپپال خلیفپپه تلقپپی‬
‫یوکردند ‪.‬‬
‫م ‪‌،‬‬

‫ابن الفقیه ص ‪ ۲۴۸‬و ص ‪. ۲۸۲‬‬ ‫‪۱‬‬

‫پایان یک شب ‪۵۲۳ /‬‬

‫آشوب و شورش‬
‫گاه نیز تنها چار‪‌،‬های وکه مردم برای رهپپایی از بیپپداد سپپتمکاران‬
‫یتوانستند بیابند شورش و قیام بر ضد خلیفه بود ‪ .‬تپپوجه بپپه ایپپن‬
‫م ‪‌،‬‬
‫نکته وکه قسمت عمده خپپراج قلمپپرو عباسپپیان را مپپردم خراسپپان و‬
‫شها و‬
‫یدهپپد وکپپه چپپرا بیشپپتر شپپور ‪‌،‬‬
‫یپرداخت‪‌،‬هانپپد نشپپان م ‪‌،‬‬
‫عراق م ‪‌،‬‬
‫قیا‪‌،‬مهای خونین و بزرگی وکه بر ضد خلفپپای عباسپپی انجپپام شپپد از‬
‫خراسان و عراق پدید بآمد‪ :‬این همه فشار و شکنجه و بیپپداد وکپپه بپپر‬
‫یبآمد بآنان را به شپپورش و قیپپام‬
‫ستمدیدگان خراسان و سواد وارد م ‪‌،‬‬
‫یداشت ‪.‬‬
‫بر ضد خلیفه وا م ‪‌،‬‬

‫عیاران و رهزنان‬
‫یسپپتاندند و‬
‫وکارگزاران حکومت ‪ ،‬با شکنجه و بآزار مردم خپپراج م ‪‌،‬‬
‫برزگران و بازرگانان وکه حاصپپل عمپپر خپپود را چنیپپن عرضپپه تپپاراج‬
‫یشدند دست از وکار خویش برگیرند ‪ .‬برای فپپرار از‬
‫یدیدند ناچار م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫بیداد و شکنجه عمال دولت بسا وکپپه مپپردم مجبپپور بودنپپد سپپر بپپه‬
‫شورش بربآورند ‪ .‬همه جا ناامنی حکمفرما بود ‪ .‬رهزنان و سپپالووکان در‬
‫یافتادند ‪ .‬عیاران و شاطران در شهرها امنیت را‬
‫را‪‌،‬هها به جان مردم م ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۵۲۴‬دو قرن سکو ت‬

‫یوکردند ‪.‬‬
‫تهدید م ‪‌،‬‬

‫بسا وکه دست‪‌،‬ههایی از سپاهیان نیز با رهزنپپان و دزدان همدسپپت‬

‫یشدند ‪ .‬در دوره مهدی و هارون ازین رهزنان در وکو‪‌،‬هها و گردن‪‌،‬هها‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یزدنپپد و سپپرمایه و وکپپالی‬ ‫بسیار پراوکنده بودند‪ ۱‬گاه وکاروا ‪‌،‬‬
‫نهپپا را م ‪‌،‬‬
‫یوکردند‪ ۲‬فقر و نپپاامنی بپپه سپپختی‬
‫بازرگانان را بابت زوکا ت ! تصرف م ‪‌،‬‬
‫یوکپرد ‪ .‬مپال صپدقه وکپه میپان مسپتحقان تقسپیم‬
‫مردم را تهدید م ‪‌،‬‬
‫‪۳‬‬
‫یشد ‪.‬‬
‫نها نرسیده بر اثر وکثر ت ارزانیان تمام م ‪‌،‬‬
‫یشد هنوز به بآ ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬

‫یبآیپد ‪.‬‬
‫پیداسپت وکپه از چنیپن اوضپاع و احپوالی چپه حاصپل م ‪‌،‬‬
‫درماندگی و پریشانی مردم اولین نتیجه ایپپن مظپپالم و فجپپایع بپپود ‪.‬‬
‫یتوانست به وجود بآیپپد و پایپپدار‬
‫تعادل و توازن در امور دیگر هم نم ‪‌،‬‬
‫بهای پپپی در پپپی اجتنپپاب ناپپپذیر بپپه نظپپر‬
‫شها و بآشو ‪‌،‬‬
‫بماند ‪ .‬شور ‪‌،‬‬
‫یبآمد ‪ .‬عیاران و رهزنان در شهر و بیابان چنان مردم را ستوه وکپرده‬
‫م ‪‌،‬‬
‫بودند وکه بغدادیان خود ‪ ،‬برای دفاع از جپپان و مپپال خپپویش مجبپپور‬
‫شدند به دفع بآنان برخیزنپپد‪ ۴‬در دوره خلفپپت وکوتپپاه امیپپن ‪ ،‬بغپپداد‬

‫بلذری ص ‪. ۳۰۸ – ۳۰۷‬‬ ‫‪۱‬‬

‫الفرج بعدالشده ج ‪ ۲‬ص ‪. ۱۰۶‬‬ ‫‪۲‬‬
‫تاریخ گزیده ص ‪. ۳۱۴‬‬ ‫‪۳‬‬
‫رک‪ :‬وکامل ابن اثیر ج ‪ ۵‬ص ‪. ۱۸۲‬‬ ‫‪۴‬‬
‫پایان یک شب ‪۵۲۵ /‬‬

‫نهپپا‬
‫یکسره در دست شاطران و عیاران افتپپاد و امیپپن در بغپپداد از بآ ‪‌،‬‬
‫یگرفت ‪ .‬در عهد حکومت حسن بن سپپهل‬
‫برای جنگ مأمون مدد م ‪‌،‬‬
‫نیز فتنه جویی بآنان در بغداد و عراق امنیت و بآزادی را از همه مردم‬
‫سلب وکرده بود ‪ .‬قدر ت و سپپلطه مپپأمون و معتصپپم چنپپدی بپپر ایپپن‬
‫یها پرده افکند ‪ .‬اما بعد از معتصم ضعف خلفا تروکان را چیپپره‬
‫پریشان ‪‌،‬‬
‫وکرد ‪ .‬از بآن پس حکومت در دسپپت سپپپاهیان بپپود و از خلیفپپه جپپز‬
‫اسمی در میان نبود ‪.‬‬

‫مظالم‬
‫بغداد چنین بود اما خارج از بغداد ازین هم بدتر بود ‪ .‬سپاهیان و‬
‫یگذاشت ‪ .‬هیچ وکس بر جان و مال‬
‫تروکان برای وکسی امنیت باقی نم ‪‌،‬‬
‫خویش ایمنی نداشت ‪ .‬هر وکس مجبور بود به تپپن خپپود از عپپرض و‬
‫یادبی تروکان خلیفه هیچ قیپپد‬
‫شرف خویش دفاع وکند ‪ .‬گستاخی و ب ‪‌،‬‬
‫یشناخت ‪ .‬در فلسطین یکی از سپاهیان بپپه زور در خپپانه‬
‫و حدی نم ‪‌،‬‬
‫مردی رفت ‪ .‬مرد غایب بود و زنش مرد سپاهی را به خپپانه راه نپپداد ‪.‬‬
‫سپاهی بربآشفت و او را تازیانه زد ‪ .‬چون مرد بپپه خپپانه بپپاز بآمپپد و از‬
‫ماجرا بآگاه گشت جز سروکشی و انتقام چار‪‌،‬های ندید ‪ .‬بدین گونه بود‬
 ‫‪ / ۵۲۶‬دو قرن سکو ت‬

‫وکه قیام مبرقع یمانی پدید بآمد ‪ .‬گویند وکه او برقعی به صور ت بسپپت‬
‫یبآمد‬
‫و در یکی از وکو‪‌،‬ههای اردن پنهان گشت ‪ .‬هر روز از وکوه فرود م ‪‌،‬‬
‫یوکرد ‪ .‬تبهکاری خلیفپپه و‬
‫و عابران را امر به معروف و نهی از منکر م ‪‌،‬‬
‫‪۱‬‬
‫یخواند ‪.‬‬
‫یشمرد و مردم را به یاری خویش م ‪‌،‬‬
‫یارانش را بر م ‪‌،‬‬

‫وکارگزاران و سپاهیان همپپه جپپا بپپر جپپان و مپپال خلپپق اسپپتیل‬

‫یتوانسپپت شپپر‬
‫یخواست و نم ‪‌،‬‬
‫داشتند هیچ وکس حتی خلیفه نیز ‪ ،‬نم ‪‌،‬‬
‫نهپپا حمپپایت‬
‫نها را دفع وکند ‪ .‬زیرا وزرا و امرا در دربار خلفت از بآ ‪‌،‬‬
‫بآ ‪‌،‬‬
‫یگرفپپت و‬
‫یوکردند ‪ .‬گاه وزیر از عمال و ارباب دیوان مالی بپپه وام م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یداد وکپپه بآن را بپپه تفپپاریق از مپپردم فلن نپپاحیه‬
‫بآنپپان را حپپواله م ‪‌،‬‬
‫بستانند‪ ۲‬این وکار بهان‪‌،‬های برای جور و بیداد به دست تاراج م ‪‌،‬‬
‫یرفپپت ‪،‬‬
‫مها و‬
‫یشد و همپپه ایپپن سپپت ‪‌،‬‬
‫نها از مؤدیان و خراج گزاران پر م ‪‌،‬‬
‫زندا ‪‌،‬‬
‫یها را جز تأدیه حقوق دیوانی بهان‪‌،‬های نبود ‪.‬‬
‫ناروای ‪‌،‬‬

‫فساد عرب‬
‫باری در این روزگاری وکه خلیفه بغداد ‪ ،‬در بآن شهر پپپر شپپکوه و‬

‫وکامل ابن اثیر چاپ اروپا ج ‪ ۶‬ص ‪. ۳۷۲‬‬ ‫‪۱‬‬

‫تاریخ الوزرا ص ‪. ۲۶۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫پایان یک شب ‪۵۲۷ /‬‬

‫گناه بآلود »هزار و یک شبد « جلل و عظمت دربار تیسفون را ‪ ،‬احیاء‬

‫وکرده بود ‪ ،‬دیگر از بآن سادگی و بآزادگی وکه فاتحان تیسفون و نهاوند‬
‫ارمغان بآورده بودند ‪ ،‬در بین فرمانروایان اسلم هیپپچ نشپپانی نمانپپده‬
‫کاندک همان شیوه خسروان و قیصران را ‪ ،‬وکه‬
‫بود ‪ .‬خلیفه بغداد ‪ ،‬اند ‪‌،‬‬
‫اسلم بر همه خط بطلن وکشیده بود ‪ ،‬احیاء و اعاده وکرده بود ‪ .‬همان‬
‫یها نیپپز وکپپه در حکپپومت تیسپپفون بپپود در ایپپن‬
‫یرسمی و بیپپداد ‪‌،‬‬
‫ب ‪‌،‬‬
‫روزگاران زنده شده بود و فرزندان فاتحپپان تیسپپفون و نهاونپپد رفتپپه‬
‫رفته در دمشپپق و بغپپداد ‪ ،‬بپپه همپپان سرنوشپپتی دچپپار بآمدنپد ‪ ،‬وکپپه‬
‫ساسانیان را به سقوط و نکبت وکشانیده بود ‪.‬‬

‫یپایانی ‪ ،‬وکه از بآغپپاز فتپپوح‬

‫در حقیقت ‪ ،‬ثرو ت و مکنت هنگفت ب ‪‌،‬‬
‫اسلم بهپپره اعپپراب شپپد ‪ ،‬خیلپپی زود ایپپن فاتحپپان سپپاده دل را بپپه‬
‫کاندک ‪ ،‬بآن سادگی و دادپروری وکپپه‬
‫نپروری و فساد وکشانید ‪ .‬و اند ‪‌،‬‬
‫ت ‪‌،‬‬
‫بآیین مسلمانی توصیه وکرده بود ‪ ،‬ناچار در نزد خلفا و امرا عرب جای‬
‫عپروری داد ‪ .‬دیگر خلفا و عمپپال او ‪ ،‬بپپا بآن‬
‫خود را به جا‪‌،‬هطلبی و طم ‪‌،‬‬
‫یزدند ‪ ،‬بآن شور و ایمپپان را وکپپه اسپپلم‬
‫وکه همه جا از مسلمانی دم م ‪‌،‬‬
‫هدیه بآورده بود ‪ ،‬از دسپپت داده بودنپد ‪ .‬ایپپن تفپپاو ت ‪ ،‬هپپم از روزگپپار‬
‫یامیه ‪ ،‬چنان محسپپو س و بپارز بپپود ‪ ،‬وکپه رتبیپپل سیسپپتان چپپون‬
‫بن ‪‌،‬‬
‫یامیه را چنان طماع و گستاخ دید ‪ ،‬به تأسف بانگ بربآورد‬
‫عاملن بن ‪‌،‬‬
 ‫‪ / ۵۲۸‬دو قرن سکو ت‬

‫یبآمدند ؟ بآن قوم‬

‫و گفت‪» :‬وکجایند بآن قوم ‪ ،‬وکه ازین پیش بدین جا م ‪‌،‬‬
‫مهاشان به پشت چسبیده بود ‪ ،‬و چهر‪‌،‬هشان از بس بپپر خپپاک‬
‫وکه شک ‪‌،‬‬
‫سوده بودند ‪ ،‬سیاه گشته بود ‪ .‬بآن قوم وکه خویشتن را از بپپرگ خرمپپا‬
‫یساختند… هر چند شما به دیدار از بآن قپپوم خوشپپترید امپپا‬
‫پاتابه م ‪‌،‬‬
‫یداشتند و بهپپتر از شپپما نیپپز جنپپگ‬
‫نها بهتر از شما پیمان نگه م ‪‌،‬‬
‫بآ ‪‌،‬‬
‫یوکردندد «‪ ۱‬الحق ‪ ،‬این سپخن درسپت بپود ‪ ،‬زیپرا ‪ ،‬از همپان روزگپپار‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یامیه ‪ ،‬اعراب دیگر بآن فاتحان قادسیه و تیسفون نبودنپد ‪ .‬فسپپاد و‬
‫بن ‪‌،‬‬
‫نها را دگرگون وکرده بود ‪.‬‬
‫جور و رشوه بآ ‪‌،‬‬

‫هر وکس در ایپن روزگپاران بپه جپایی بپرای حکپومت و ولیپت‬

‫یوکرد ‪ ،‬بآن بود وکه والی و حاوکم پیشین را بپپا‬
‫یرفت اول وکاری وکه م ‪‌،‬‬
‫م ‪‌،‬‬
‫یداشت ‪ .‬سپس وکسانی‬
‫همه وکسان و پروردگان و بروکشیدگانش باز م ‪‌،‬‬
‫یوکرد ‪ .‬بآن گاه همه اموال و والی سپپابق‬
‫را وکه او فرو گرفته بود بآزاد م ‪‌،‬‬
‫نهپپا بپپه انپپواع‬
‫را با هر چه به وکسپپان و یپپاران او تعلپپق داشپپت ‪ ،‬از بآ ‪‌،‬‬
‫یگرفت ‪ .‬چنان وکه وقتی خالد قسری والی عراق معزول‬
‫شکنجه باز م ‪‌،‬‬
‫گشت یوسف بن عمر وکه به جای او نشست بفرمود تا او را باز دارنپپد‬
‫و با سیصد و پنجاه تن از وکارگزارانش به زندان اندازند ‪ .‬ازیپپن سپپبب‬
‫یدانستند چنین سرنوشتی همواره‬
‫بود وکه والیان و عاملن ‪ ،‬نیز وکه م ‪‌،‬‬

‫بلذری ‪ ،‬ص ‪. ۴۰۱ – ۴۰۰‬‬ ‫‪۱‬‬

‫پایان یک شب ‪۵۲۹ /‬‬

‫یوکوشپپیدند هپپر چپپه بیشپپتر‬

‫در انتظارشان هست در عمل خویش م ‪‌،‬‬
‫ممکن باشد مردم را غار ت وکنند ‪ .‬تا روزی وکه نوبت عزل و نکال بآنان‬
‫فرا رسد ‪ ،‬بتوانند هم خلیفه و مأموران او را راضی وکنند و هپپم بپپرای‬
‫ینویسد عمر بپپن عبپپدالعزیز ‪ ،‬چپپون بپپه‬
‫خود چیزی داشته باشند ‪ .‬م ‪‌،‬‬
‫خلفت نشست ‪ ،‬یزید بن مهلب را وکه عامل خراسان بود بخواسپت ‪ ،‬و‬
‫گفت نام‪‌،‬های از تو دیدم وکه به سلیمان خلیفه نوشته بودی ‪ ،‬و در بآن‬
‫یاد وکرده بودی وکه هزار هزار )دینار ؟ک ( نزد تو فراهم شده اسپت ‪ .‬ایپپن‬
‫لها وکجاست ؟ یزید نخست انکار وکرد ‪ .‬چون دید وکه انکار را سودی‬
‫ما ‪‌،‬‬
‫لها بیاورم ‪ .‬پرسید از وکجا این‬
‫نیست گفت مرا بگذار تا بروم و این ما ‪‌،‬‬
‫یبآورم ‪ .‬عمپپر‬
‫یروم و از نزد مردم جمع م ‪‌،‬‬
‫لها خواهی بآورد ؟ گفت م ‪‌،‬‬
‫ما ‪‌،‬‬
‫یخواهی یک بار دیگر نیز چندین مال از مردم‬
‫بن عبدالعزیز گفت م ‪‌،‬‬
‫‪۱‬‬
‫بستانی ؟ – و بفرمپپود تپپا دیگپپری را بپپه جپپای او بآن عمپپل بدهنپپد‬
‫حقیقت بآنست وکه درین میان فقپپط عپپامه مپپردم بودنپپد ‪ ،‬وکپپه انپپواع‬
‫یوکردنپپد تپپا عامپپل و والپپی‬
‫یها را ناچار تحمل م ‪‌،‬‬
‫یرسم ‪‌،‬‬
‫یها و ب ‪‌،‬‬
‫بیداد ‪‌،‬‬
‫خلیفه را خرسند وکنند و گویی چنان شده بپپود ‪ ،‬وکپپه بپپه قپپول یپپک‬
‫محقق ‪ ،‬این رعایای ضعیف ناچار بودند زمین را بکارند تا عربپپان درو‬
‫وکنند و حاصل بآن بردارند‪ ۲‬اما این مظپپالم و فجپپایع وکپپه در روزگپپار‬

‫رک‪ :‬عصرالمأمون ص ‪. ۳۰‬‬ ‫‪۱‬‬

‫فون وکرمر ‪ ،‬رجوع شود به‪ Van Vloten :‬ص ‪. ۳‬‬ ‫‪۲‬‬
 ‫‪ / ۵۳۰‬دو قرن سکو ت‬

‫یامیه همواره موجب نگرانی و نارضایی مردم ‪ ،‬خاصه ایرانیپان بپود‬

‫بن ‪‌،‬‬
‫عورزی و‬
‫در روزگار عباسیان نیز دوام داش پت ‪ .‬خلیفپپه بغپپداد در طم ‪‌،‬‬
‫یپروایی از خلیفه دمشق دست وکمی نداشت ‪ ،‬عمپپال او نیپپز ماننپپد‬
‫ب ‪‌،‬‬
‫یپپپروا بودنپد ‪ .‬در روزگپپار‬
‫عمال خلیفپپه دمشپپق در جپپور و تطپپاول ب ‪‌،‬‬
‫عباسیان بآن تعصب عربی نیز وکه پشتیبان خلیفه اموی بود ‪ ،‬دیگر از‬
‫میان رفته بود ازین رو وقت نوبت ضپپعف و انحطپپاط خلفپپا رسپپید و‬
‫ایرانیان و تروکان نیرو و چیرگی یافتند ‪ ،‬استعانت و استمداد از عپپرب‬
‫نیز سود و امکان نداشت در چنین احوالی بود ‪ ،‬وکه تسلط تروکپپان بپپر‬
‫خلفا بغداد فرصتی پیپپش بآورد ‪ ،‬تپپا خراسپپان بپپه دسپپت طاهریپپان و‬
‫صفاریان استقلل بیابد ‪ ،‬و یافت ‪.‬‬

‫بعد از دویست سال‬

‫هنوز ‪ ،‬دویست سال تمام از سقوط حکومت ساسانی نگذشته بود‬
‫وکه از حکومت عرب جز نامی نماند ‪ .‬سیستان و خراسان و ماوراءالنهر‬
‫یرسمی و بیدادی تازیپپان بپپود دریپپن زمپپان‬
‫لها دستخوش ب ‪‌،‬‬
‫وکه سا ‪‌،‬‬
‫ تها مخصوص عپپرب‬
‫یشد ‪ .‬امار ت و حکومت وکه مد ‪‌،‬‬
‫بآماده استقلل م ‪‌،‬‬
‫بود دیگر همه جا حتی در بغداد ‪ ،‬بیشتر در دست ایرانیان بود ‪ .‬زبپپان‬
‫پایان یک شب ‪۵۳۱ /‬‬

‫ایرانی وکه پس از توفان قادسیه ‪» ،‬دو قرن سکو تد « سنگین را تحمل‬

‫یشکسپپت و خپپود را در وکپپام‬
‫وکرده بود اوکنون طلسپپم خموشپپی را م ‪‌،‬‬
‫وکسانی چپپون حنظلپپه و بپپوحفص و محمپپد وصپپیف بپپرای سپپرودن‬
‫یوکپپرد ‪ .‬در پایپپان دوره‬
‫یترین نغم‪‌،‬ههای ادبیا ت جهان بآماده م ‪‌،‬‬
‫جاودان ‪‌،‬‬
‫معتصم با بآن وکه بابک سردار بآذربایجان به دار بآویخته شده بپپود ‪ ،‬بپپا‬
‫بآن وکه مازیار امیرزاده طبرستان به قتل بآمده بود باز ققنو س ایران از‬
‫یبآورد ‪.‬‬
‫زیر خاوکستر سر بر م ‪‌،‬‬

‫یک دورنما‬
‫در طی این دو قرن بر ایران چه گذشت ؟ دورنمپپایی از تاریپپخ و‬
‫یتوان ترسیم وکپپرد ‪ .‬نخسپپت توفپپانی‬
‫حوادث این دو قرن را اوکنون م ‪‌،‬‬
‫سهمگین و خروشان بربآمد وکه دولپپت ساسپپانی را زیپپر و زبپپر وکپپرد ‪.‬‬
‫لها به تپاراج رفپت ‪ .‬چنپدی بعپپد حجپپاج در‬
‫شهرها تسخیر شد و ما ‪‌،‬‬
‫عراق و قتیبه در خراسپپان و دیگپپر عربپپان در همپپه جپپا وکشپپتارها و‬
‫یهای سخت براندند ‪ .‬دیری برنیامد وکه مغلوبان پیکار عظیمپپی‬
‫بیداد ‪‌،‬‬
‫با فاتحان بآغاز نهادند ‪ .‬بومسلم و مقنع در خراسان و جاویدان و بابک‬
‫در بآذربایجان و سپهبد خورشید و مازیار در طبرسپپتان بپپه وکوشپپش‬
 ‫‪ / ۵۳۲‬دو قرن سکو ت‬

‫یهای‬
‫یهپپا و وکوچپپک شپپمار ‪‌،‬‬
‫برخاستند زیرا وکه برای رهایی از خوار ‪‌،‬‬
‫یدیدن پد ‪ .‬در طپپی ایپپن‬
‫عربان مردم ایران جز رسپپتاخیز چپپار‪‌،‬های نم ‪‌،‬‬
‫رستاخیز پهلوان مغلوب قد برافراشت و پشت فاتح مغرور را به خاک‬
‫رسانید ‪ .‬تفوق ایرانیان بر عربپپان بآشپپکار گشپپت حکپپومت و سپپیاد ت‬
‫ب نیمه تابستاند «‪ ۱‬دود و باد گردید ‪.‬‬
‫عرب رفته رفته چون »رویای ش ِ‬
‫نهای ایرانی دوباره امتیازا ت وکهن را به صورتی دیگر به دست‬
‫خاندا ‪‌،‬‬
‫افتاد ‪ .‬و بدین گونه بآن چه در بآغاز یک توفپپان بپپر بپپاد رفتپپه بپود در‬
‫لانگیز‬
‫»پایان یپپک شپپبد « وکپپه در وحشپپت و سپپکو ت ‪ ،‬دو قپپرن هپپو ‪‌،‬‬
‫گذشت ‪ ،‬دوباره تا حدی به سامان و قرار خویش باز بآمد ‪.‬‬

‫اشپپاره بپپه درام معپپروف شکسپپپیر وکپپه بپپه همیپپن عنپپوان اسپپت‪A :‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪. Midsummer Night's dream‬‬
 ‫منابع وکتاب‬

‫الف – عربی و فارسی‬

‫الثارالباقیه عپن القپرون الخپالیه )وکتپابک ( ابوریحپان بیرونپی ‪ ،‬طبپع‬
‫لیپزیک ‪ ۱۹۲۳‬به اهتمام زاخائو – این وکتاب به وسپپیله بآقپپای اوکپپبر‬
‫دانا سرشت به فارسی نیز ترجمه شده است ‪.‬‬

‫ابواب فپپی الصپپین و الپپترک و الهنپپد منتخبپپه مپپن وکتپپاب )طبپپایع‬

‫الحیوانک ( للطبیب شرف الزمان طاهر المروزی – با ترجمه انگلیسپپی‬
‫و تعلیقا ت ‪ ،‬به قلم پروفسور مینورسکی ‪ .‬لندن ‪. ۱۹۴۲‬‬

‫احسن التقاسیم فی معرفه القالیم ‪ ،‬طبع دخویه ‪ .‬لیدن ‪. ۱۸۷۶‬‬

‫احوال و اشعر ابوعبدالله جعفر بن محمد رودوکی سپپمرقندی ‪ ،‬تپپألیف‬

‫سعید نفیسی ‪ ،‬طهران ‪ ۳) ۱۳۱۹ – ۱۳۱۰ – ۱۳۰۹‬جلدک ( ‪.‬‬

‫الخبار الطوال ‪ ،‬ابی حنفیه احمپپد بپپن داود الپپدینوری ‪ ،‬چپپاپ مصپر ‪،‬‬
‫بنفقه المکتبه العربیه – بغداد ‪ .‬تاریخ طبع ندارد ‪ .‬طبع لیدن وکتاب با‬
‫مقپپدمه و فهپپار س و اختلف قرائپپا ت بآن در ‪ ۱۸۸۸‬و ‪ ۱۹۱۲‬منتشپپر‬
‫شده است ‪.‬‬
 ‫‪ / ۵۳۴‬دو قرن سکو ت‬

‫ادب الکاتب ‪ ،‬تألیف ابی بکر بن یحیی الصپپولی از انتشپپارا ت المکتبپپه‬

‫العربیه ببغداد ‪ .‬طبع قاهره ‪ ۱۳۴۱‬هجری قمری ‪.‬‬

‫الغانی )وکتاب – ک ( ‪ ،‬ابوالفرخ الصپپفهانی ‪ .‬طبپپع دارالکتپپب المصپپریه ‪،‬‬

‫‪ ۱۳۴۵‬هجری و ‪ ۱۳۵۷‬هجری ‪ – .‬و نیز طبع مصپپر ‪ ،‬سپپنه ‪– ۱۳۲۲‬‬
‫‪ ۱۳۲۳‬هپ ‪ .‬ق ‪.‬‬

‫المامه و السیاسه ‪ .‬تألیف المام الفقیه ابی محمد عبدالله بپپن مسپپلم‬
‫قتیبه الدینوری ‪ .‬مصر ‪ ۲) ۱۳۵۵ – ۱۳۵۶‬جک ( ‪.‬‬

‫الموال )وکتاب – ک ( للمام ابی عبیدالقاسم بپن سپلم المتپوفی سپنه‬

‫‪ ۲۲۴‬هجری ‪ .‬به تصپپحیح و حواشپپی محمپپد حامپپد الفقهپی ‪ .‬قپپاهره‬
‫‪. ۱۳۵۳‬‬

‫اهل الذمه فی السلم ‪ .‬تألیف ا ‪ .‬س ‪ .‬ترتون ترجمپپه و تعلیپپق حسپپن‬

‫حبشی ‪ ،‬طبع دارالکفرالعربی ‪ .‬مصر ‪. ۱۹۴۹‬‬

‫بابک خرم دین ‪ .‬سعید نفیسی ‪ .‬تهران شهریور ‪. ۱۳۳۳‬‬

‫منابع وکتاب ‪۵۳۵ /‬‬

‫بحارالنوار ‪ ،‬تألیف مجلسی )محمد باقرک ( طبع طهران سپپنه ‪– ۱۳۰۱‬‬

‫‪ ۱۳۱۲‬هپ ‪ .‬ق ‪.‬‬

‫البدء و التاریخ )وکتاب – ک ( تألیف المطهپر بپن طپاهر المقدسپی )بپه‬

‫اشتباه منسوب به ابی احمد بن سپپهل البلخپپی شپپده اسپتک ( ‪ .‬چپپاپ‬
‫پاریس ‪ .‬نشر و ترجمه وکلمان هوار ‪ ،‬پپپاریس ‪ ۱۹۱۹ – ۱۸۹۹‬میلدی‬
‫)‪ ۶‬جزءک ( ‪.‬‬

‫برهان قاطع ‪ ،‬تألیف محمد حسین بن خلف تبریزی ‪ .‬به اهتمام دوکتر‬
‫محمد معین ‪ ،‬تهران ‪ ۱۳۳۵ – ۱۳۳۰‬شمسی )‪ ۴‬جلدک ( ‪.‬‬

‫بلپپدان الخلفپپه الشپپرقیه ‪ .‬گپپی لسپپترانج ‪ .‬ترجمپپه بشپپیر فرنسپپیس‬

‫وکوروکیس عواد ‪ .‬مطبوعا ت المجمع العلمی العراقی ‪ .‬بغداد ‪. ۱۹۵۴‬‬

‫بیان الدیان ‪ ،‬تألیف ابولمعانی محمد الحسینی العلپپوی ‪ .‬بپپه تصپپحیح‬

‫عبا س اقبال طهران ‪ ۱۳۱۲‬شمسی ‪.‬‬

‫البیان و التبیین ‪ .‬جاحظ ‪ .‬به تحقیق و شرح حسن السپندوبی ‪ ،‬قپاهره‬

‫‪. ۱۹۵۷‬‬
 ‫‪ / ۵۳۶‬دو قرن سکو ت‬

‫بیست مقاله قزوینی )دوره وکاملک ( جلد ‪ ۱‬و ‪ . ۲‬تهران ‪ ،‬وکتاب فروشپپی‬
‫ابن سینا و وکتاب فروشی ادب ‪ .‬دی ماه ‪) ۱۳۳۲‬چاپ جدیدک ( ‪.‬‬

‫تاریخ ابی جعفر محمد بن جریپر الطپبری ‪ .‬المپم و الملپوکک ( ‪ .‬طبپع‬

‫لیدن ‪ ،‬سنه ‪ ۱۹۰۱ – ۱۸۷۶‬م ‪ .‬و طبع مصر ‪. ۱۹۳۹‬‬

‫تاریخ ادبی ایران ‪ ،‬تألیف پروفسور ادوارد براون )جلپپد اولک ( ترجمپپه و‬
‫تحشیه و تعلیق علی پاشا صالح ‪ .‬تهران ‪. ۱۳۳۳‬‬

‫تاریخ اسلم ‪ .‬دوکتر علی اوکبر فیاض ‪ .‬از انتشارا ت دانشگاه تهران ‪.‬‬

‫تاریخ التمدن السلمی ‪ .‬جرجی زیدان ‪ ،‬مصر ‪ ،‬مطبعپپه الهلل ‪۱۹۳۱ ،‬‬
‫– ‪. ۱۹۴۷‬‬

‫تاریخ الخلفا ‪ ،‬تألیف جلل الدین سیوطی ‪ .‬به تحقیپپق محیپپی الپپدین‬
‫عبدالحمید ‪ ، ۱۹۵۲ ،‬طبع مصر ‪.‬‬

‫تاریخ العرب قبل السلم ‪ .‬تألیف الپپدوکتور جپپواد عل پی ‪ .‬طبپپع بغپپداد‬

‫‪ ۵) ۱۹۵۶ – ۱۹۵۰‬جلدک ( ‪.‬‬
‫منابع وکتاب ‪۵۳۷ /‬‬

‫تاریخ الفی ‪ ،‬نسخه خطپپی وکتابخپپانه مجلپس ‪ ،‬بپپه شپپماره ‪) ۲۲۲‬رک‬

‫فهرست وکتابخانه مجلس تألیف مرحوم اعتصامی ‪ ،‬ص ‪۱۲۵‬ک ( ‪.‬‬

‫تاریخ بخارا )ترجمه و تلخیص وکتابک ( ابپپوبکر نرشپپخی ‪ .‬بپپه تصپپحیح‬

‫مدر س رضوی تهران ‪. ۱۳۱۷‬‬

‫تاریخ برامکه ‪ .‬از بهترین منشآ ت قرن چهارم و پنجم ) ؟ک ( – با مقدمه‬

‫مفصل تاریخی و ادبی و انتقادی و حواشی و تعلیقا ت ‪ .‬نگارش میپپرزا‬
‫عبدالعظیم خان گروکانی ‪ .‬طهران ‪. ۱۳۱۳‬‬

‫تاریخ بلعمی ‪ ،‬ترجمه طبری نسخه متعلق بپپه وکتابخپپانه مجلپپس بپپه‬
‫شماره ‪) ۲۳۱‬رک فهرست اعتصام الملک ص ‪۱۱۹‬ک ( – و طبپپع هنپپد‬
‫‪) ۱۹۱۶‬طبعی بسیار مغلوطک ( ‪ .‬از این وکتپپاب طبپپع تپپازه ای هپپم بپپه‬
‫تصحیح م ‪ .‬بهار منتشر شده است ‪.‬‬

‫تاریخ بغداد ‪ ،‬تألیف ابی بکر احمپپد بپپن علپپی الخطیپب ‪ ،‬طبپپع مصپپر‬
‫‪ ۱۳۴۹‬هپ ‪ .‬ق ‪.‬‬

‫تاریخ بیهق ‪ ،‬تألیف ابولحسپپن علپپی بپپن زیپپد بیهقپی ‪ .‬بپپا تصپپحیح و‬
‫تعلیقا ت )مرحومک ( احمد بهمنیاز ‪ .‬تهران ‪ .‬مهر ماه ‪ ۱۳۱۷‬شمسی ‪.‬‬
 ‫‪ / ۵۳۸‬دو قرن سکو ت‬

‫تاریخ بیهقی ‪ ،‬تصنیف خواجه ابوالفضپل محمپد بپن حسپین بیهقپی‬

‫دبیر ‪ .‬به اهتمام دوکتر غنی و دوکتر فیاض ‪ .‬تهران ‪ ۱۳۲۴‬هپ ‪ .‬ش ‪.‬‬

‫تاریخ سیستان ‪ .‬به تصحیح )مرحومک ( ملک الشعرا بهار ‪ .‬تهپپران ‪۱۳۱۴‬‬
‫شمسی ‪ .‬مؤسسه خاور ‪.‬‬

‫تاریخ طبرستان ‪ ،‬تألیف بهاءالدین محمپپد بپپن حسپپن بپپن اسپپفندیار‬

‫وکاتب ‪ .‬به تصحیح )مرحپپومک ( عبپپا س اقبپپال ‪ .‬تهپپران ‪ ۱۳۲۰‬هپ پ ‪ .‬ش ‪.‬‬
‫)قسم دوم وکتاب شامل ملحقا ت بر اصل وکتاب استک ( ‪.‬‬

‫تاریخ طبرستان و رویان و مازندران ‪ .‬تألیف ظهیپپر الپپدین بپپن سپپید‬

‫نصیر الدین المرعشی ‪ .‬به اهتمام برنهارد دارن ‪ ،‬پطرز بروزغ ‪. ۱۸۵۰‬‬

‫تاریخ گزیده ‪ .‬تألیف حمدالله مسپپتوفی )چپپاپ عکس پیک ( بپپه اهتمپپام‬
‫براون ‪ .‬انتشارا ت اوقپپاف گیپپب ‪ ۱۹۱۳ – ۱۹۱۰‬مسپپیحی )‪ ۲‬جل پدک ( ‪،‬‬
‫طهران ‪. ۱۳۳۹‬‬

‫تبصره العوام فی معرفه مقال ت النام ‪ .‬منسوب به سپپید مرتضپپی بپپن‬

‫داعی حسنی رازی ‪ .‬طبع تهران به اهتمام عبا س اقبال ‪ ،‬سنه ‪. ۱۳۱۳ ،‬‬
‫منابع وکتاب ‪۵۳۹ /‬‬

‫تجارب المم و تعاقب الهمم ‪ .‬تألیف ابوعلی مسپپکویه ‪ .‬چپپاپ عکسپپی‬

‫اوقاف گیب ‪ ۳) ۱۹۱۷ ، ۱۹۱۳ ، ۱۹۰۹ ،‬جلدک ( ‪.‬‬
‫تجارب السلف ‪ .‬در تواریخ خلفا و وزرای ایشان ‪ .‬تألیف هندوشپپاه ابپپن‬
‫سنجر بن عبدالله صاحبی نخجپوانی ‪ .‬بپه تصپحیح و اهتمپام عبپا س‬
‫اقبال ‪ .‬تهران ‪. ۱۳۱۳‬‬

‫التنبیه و الشراف ‪ .‬تألیف ابی الحسن علی بن الحسپپین المسپپعودی ‪.‬‬

‫المکتبته العصریه ببغداد ‪. ۱۹۳۸‬‬

‫جوامع الحکایا ت و لوامع الروایپپا ت ‪ .‬تپپألیف نورالپپدین محمپپد عپپوفی‬

‫نسخه خطی مجلس به شماره ‪) ۶۸۱‬رک فهرسپپت اعتصپپام الملپک ‪،‬‬
‫ص ‪۴۳۱‬ک ( ‪.‬‬

‫چهار مقاله )وکتاب – ک ( تپپألیف احمپپد بپپن عمپپر بپپن علپپی النظپپامی‬
‫العروضی السمرقندی ‪ .‬بپپه سپپعی و اهتمپپام محمپپد بپپن عبپپدالوهاب‬
‫قزوینی ‪ ،‬لیدن ‪ ۱۹۰۹‬مسیحی ‪.‬‬

‫حدود العالم من المشپپرق الپپی المغپپرب ‪ .‬چپپاپ عکسپپی بپپه اهتمپپام‬

‫بارتولد ‪ .‬لنینگراد ‪ – ۱۹۳۰ ،‬سید جلل طهرانی ‪ ۱۳۱۴‬طهران ‪ ،‬ایضپپ ًا‬
 ‫‪ / ۵۴۰‬دو قرن سکو ت‬

‫طهران ‪ ،‬دوکتر ستوده ‪.‬‬

‫حماسه ملی ایران ‪ .‬تألیف تئپپودور نولپپدوکه ‪ .‬ترجمپپه بپپزرگ علپپوی از‬
‫انتشارا ت دانشگاه تهران ‪.‬‬
‫الحیوان )وکتابک ( جاحظ ‪ .‬به شرح و تحقیق عبدالسلم محمد هپپارون‬
‫‪ ۷) ۱۹۴۵ – ۱۹۳۸‬جزءک ( ‪.‬‬

‫خاندان نوبختی ‪ .‬عبا س اقبال ‪ .‬طهران ‪ ۱۳۱۱‬هجری شمسی ‪.‬‬

‫الخوارج فی السلم ‪ .‬تألیف عمر ابوالنص پر ‪ .‬مکتبپپه المعپپارف ‪ .‬بیپپرو ت‬

‫‪. ۱۹۴۹‬‬

‫خرده اوستا ‪ .‬جزوی از نامه مینوی اوستا ‪ .‬تفسپپیر و تپپألیف پپپورداود ‪،‬‬
‫بمبئی ‪. ۱۹۳۱‬‬

‫دستور الوزراء ‪ .‬غیاث الدین خونپپدمیر ‪ .‬بپپا تصپپحیح و مقپپدمه سپپعید‬

‫نفیسی طهران ‪ ۱۳۱۷‬شمسی ‪.‬‬

‫الدعوه الی السلم ‪ ،‬تألیف سیر ‪ .‬ت ‪ .‬و ‪ .‬ارنولد ‪ ،‬تعریب حسپپن ابراهیپپم‬
‫حسن ‪ ،‬عبدالمجید عابدین ‪ ،‬اسماعیل النحراوی ‪ .‬مصر ‪. ۱۹۴۷‬‬
‫منابع وکتاب ‪۵۴۱ /‬‬

‫دیوان ابی نوا س ‪ .‬به تحقیق و شرح‪ :‬احمد عبدالمجید الغزالی ‪ ،‬قاهره‬
‫‪. ۱۹۵۳‬‬

‫رسائل البلغاء ‪ .‬اختیار و تصنیف محمد وکردعلی ‪ .‬الطبعه الرابعه ‪۱۹۵۴‬‬

‫لجنه التألیف ‪) .‬وکتاب العرب فی الرد علی الشعوبیه ابن قتیبه ‪ ،‬در این‬
‫چاپ از صفحه ‪ ۳۴۴‬تا صفحه ‪ ۳۷۷‬طبع شده استک ( ‪.‬‬

‫رساله الغفران ‪ .‬ابوالعل معری ‪ .‬تحقیپپق و شپپرح بنپپت الشپپاظی ‪ .‬طبپپع‬

‫دارالمعارف بمصر ‪ ۱۹۵۰‬مسیحی ‪.‬‬

‫روضه الصفا ‪ .‬تألیف میر خواند ‪ .‬بمبئی ‪. ۱۲۷۰‬‬

‫زبده التواریخ حافظ ابرو )نورالدین لطف اللهک ( – نسخه خطی متعلپپق‬
‫بپه مجلپپس شپپورای ملپپی بپپه شپپماره ‪) ۲۵۷‬رک‪ :‬فهرسپت مرحپپوم‬
‫اعتصامی ‪ ،‬ص ‪۱۴۳‬ک ( ‪.‬‬

‫زهرالداب و ثمر اللباب ‪ .‬لبی اسحق الحصری القیروانپپی ‪ ،‬مفصپپل و‬

‫مضبوط و مشروح به قلم الدوکتور زوکی مبارک ‪ .‬الطبعه الثپپانیه ‪ .‬مصپپر‬
‫‪ ۴) ۱۹۳۱ – ۱۹۲۹‬جزءک ( ‪.‬‬
 ‫‪ / ۵۴۲‬دو قرن سکو ت‬

‫زین الخبار یا تاریخ گردیزی ‪ .‬تألیف ابوسعید عبدالحی بن الضپپحاک‬

‫بن محمود گردیزی با مقدمه میرزا محمدخان قزوینی ‪ .‬طبع تهپپران‬
‫‪ ۱۳۲۷‬در اروپا نیز چاپی از این وکتاب به اهتمام محمد ناظم به سال‬
‫‪ ۱۹۲۸‬منتشر شده است ‪.‬‬

‫سپپبک شناسپپی یپپا تاریپپخ تطپپور نپپثر فارس پی ‪ ،‬تصپپنیف ]مرحپپوم[‬

‫محمدتقی بهار ‪ ،‬ملک الشعرا ‪ .‬چاپ تهران ‪ ۳) ۱۳۲۶ – ۱۳۲۱‬جلدک ( ‪.‬‬

‫سنی ملوک الرض و النبیا ]وکتاب تاریخ[ تألیف حمپپزه بپپن حسپپن‬
‫الصفهانی ‪ .‬برلین ‪ .‬مطبعه وکاویانی ‪ ۱۳۴۰‬هجری ‪.‬‬

‫سیاستنامه یا سیرالملوک ‪ .‬تألیف ابوعلی حسن بن علی نظام الملپپک‬

‫به اهتمام سید عبدالرحیم خلخالی ‪ ۱۳۱۰‬شمسی هجر ‪.‬‬

‫السیره النبویه ‪ .‬لبن هشام ‪ .‬تحقیق و شرح مصطفی السقا – ابراهیپپم‬

‫البیاری – عبدالحفیظ شلبی ‪ ۴) ۱۹۳۶‬جلدک ( ‪.‬‬

‫شذرا ت الذهب فی اخبار من ذهب ‪ .‬ابن عماد الحنبلی ‪ .‬طبپپع قپپاهره ‪.‬‬
‫‪ ۸) ۱۳۵۱ – ۱۳۵۰‬جزءک ( ‪.‬‬
‫منابع وکتاب ‪۵۴۳ /‬‬

‫شرح نهج البلغه ‪ .‬ابن ابپپی الحدیپپد طبپپع مص پر ‪ .‬مطبعپپه دارالکتپپب‬

‫العربیه الکبری )‪ ۴‬جلدک ( ‪.‬‬
‫الشعر و الشعرا ‪ .‬ابن قتیبه ‪ .‬تحقیق و شرح احمد محمد شپپاوکر ‪ ،‬طبپپع‬
‫قاهره ‪ ۲) ۱۳۶۹ – ۱۳۶۴‬جزءک ( ‪.‬‬

‫ضحی السپپلم ‪ ،‬تپپألیف احمپپد امیپپن طبپپع مصپپر ‪ ،‬لجنپپه التپپألیف و‬

‫الترجمه و النشر ‪) ۱۳۵۱‬جزء اولک ( ترجمه این وکتاب به قلپپم عبپپا س‬
‫خلیلی در تهران منتشر شده است ‪ .‬مرداد ‪ ۱۳۱۴‬شمسی ‪.‬‬

‫العرب قبل السلم ‪ ،‬جرجی زیدان ‪ .‬مصر ‪ ۱۹۰۸‬مسیحی ‪.‬‬

‫العقد الفرید )وکتابک ( ابن عبدربه ‪ .‬لجنه التپپألیف و الپپترجمه و النشپپر‬

‫قاهره ‪ ۷) ۱۳۷۲ – ۱۳۵۹‬جزءک ( ‪.‬‬

‫العقیده و الشریعه فی السلم ‪ .‬اجنا س جولد تسهیر ‪ ،‬نقله الی اللغتپپه‬

‫العربیه‪ :‬محمد یوسف موسی – عبدالعزیز عبپپدالحق – علپپی حسپپن‬
‫عبدالقادر ‪ ،‬قاهره ‪. ۱۹۴۶‬‬

‫عیون اخبارالرضا ‪ .‬ابن بابویه صدوق ‪ .‬طهران ‪. ۱۲۷۵‬‬

 ‫‪ / ۵۴۴‬دو قرن سکو ت‬

‫عیون الخبار )وکتابک ( ‪ ،‬تألیف ابی محمد عبپپدالله مسپپلم بپپن قپپتیبه‬
‫الدینوری ‪ ،‬قاهره ‪ ۱۳۴۹ – ۱۳۴۳‬هجری )‪ ۴‬جلدک ( ‪.‬‬

‫فارسنامه ابن البلخی ‪ ،‬به سعی و اهتمام و تصپحیح گپپای لسپترانج و‬

‫رینولد الن نیکلسون ‪ .‬وکمبریج ‪ . ۱۹۲۱‬اوقاف گیب ‪.‬‬

‫فتوح البلدان ‪ ،‬بلذری طبع دخویه ‪ .‬بریل ‪ ۱۸۶۶‬مسیحی ‪.‬‬

‫فجر السلم احمد امین ‪ .‬چاپ دوم ‪ .‬جزء اول طبپپع لجنپپه التپپألیف و‬
‫الترجمه و النشر ‪ – ۱۹۲۳‬این وکتاب به وسیله بآقای عبپپا س خلیلپپی‬
‫به فارسی ترجمه شده است ‪ .‬تهران دی ماه ‪. ۱۳۱۶‬‬

‫الفخری فی الداب السلطانیه و الدول السلمیه ‪ .‬تپپألیف محمپپد بپپن‬

‫علی بن طباطبا المعروف بابن الطقطقی ‪ .‬طبع مصر ‪. ۱۳۴۰‬‬

‫الفرق بین الفرق ‪ .‬ابی منصور بغدادی ‪ .‬مصپپر ‪ – ۱۹۴۸‬ترجمپپه ای از‬

‫این وکتاب به نام تاریخ مذاهب اسپپلم بپپه قلپپم بآقپپای محمپپد جپپواد‬
‫مشکور در تبریز به سال ‪ ۱۳۳۳‬شمسی منتشر شده است ‪.‬‬

‫فرهنگ ایران باستان ‪ .‬نگارش پورداود ‪ .‬بخش نخسپپت تهپپران ‪۱۳۲۶‬‬

‫منابع وکتاب ‪۵۴۵ /‬‬

‫خورشیدی ‪.‬‬

‫الفصل فپپی الملپپل و الهپپواء و النحپل ‪ .‬للمپپام ابپپن حپپزم الظپپاهری‬

‫الندلسی و بهامشپپه الملپپل و النحپپل للشهرسپپتانی ‪ .‬مصپپر ‪– ۱۳۴۷‬‬
‫‪ ۵) ۱۳۴۸‬جزءک (‬

‫الفهرست ابن الندیم ‪ .‬طبع مصر ‪ .‬المطبعه الرحمانیه ‪ ۱۳۴۸‬هجری ‪.‬‬

‫الکامل فی التاریخ ‪ .‬طبع نورنبرگ ‪ .‬لیدن ‪ ۱۸۶۶‬تا ‪ ۱۳) ۱۸۷۶‬جپپزءک (‬

‫و طبع مصر )‪ ۹‬جزءک ( ‪.‬‬
‫وکتاب البلدان ‪ .‬ابن فقیه ]ابوبکر احمد بن محمد بن اسحق الهمدانی[‬
‫طبع دخویه ‪ ،‬لیدن ‪. ۱۸۸۵‬‬

‫وکتاب الخراج ‪ ،‬قاضی ابی یوسف ‪ ،‬طبع قاهره ‪. ۱۳۵۲‬‬

‫وکتاب العبر ‪ ،‬ابن خلدون ‪ ،‬طبع بولق ‪ .‬سنه ‪ ۱۲۸۴‬هپ ‪ .‬ق ‪ ۷) .‬جلدک ( ‪.‬‬

‫وکتاب الوزراء و الکتاب ‪ .‬ابی عبپپدالله محمپد بپپن الجهشپپیاری ‪ ،‬چپپاپ‬

‫مصر ‪ ،‬بنفقه المکتبه العربیه بغداد ‪. ۱۳۵۸‬‬
 ‫‪ / ۵۴۶‬دو قرن سکو ت‬

‫یترین قسمتی است از نامه مینوی‬

‫گاتها ‪ ،‬سرودهای… زرتشت ‪ .‬قدیم ‪‌،‬‬
‫اوستا ‪ ،‬تألیف و ترجمه پورداود ‪ .‬بمبئی ‪. ۱۹۲۷‬‬

‫گجستک ابالیش ‪ .‬صادق هدایت ‪ ،‬بمبئی ‪. ۱۳۱۶‬‬

‫مازیار ‪ .‬مجتبی مینوی و صادق هدایت ‪ ،‬چاپ دوم ‪ ۱۳۳۳‬تهران ‪.‬‬

‫مانی و دین او ‪ .‬دو خطابه از سید حسن تقی زاده ‪ ،‬به انضپپمام متپپون‬
‫عربی و فارسی درباره مانی و مانویت و بآن چه بدین موضوع مربپپوط‬
‫است ‪ .‬فراهم بآورده احمد افشار شیرازی نشریه انجمن ایران شناسی ‪.‬‬
‫تهران ‪. ۱۳۳۵‬‬

‫مجمل التواریخ و القصپص ‪.‬تپپألیف سپپال ‪ ۵۲۰‬هجپپری ‪ .‬بپپه تصپپحیح‬

‫]مرحوم[ ملک الشعرا بهار ‪ .‬طهران سال ‪ ۱۳۱۸‬شمسی ‪.‬‬

‫مروج الذهب و معادن الجوهر ‪ .‬ابوالحسن علی بن الحسین مسعودی ‪،‬‬

‫طبع مصر ‪ ۲) ۱۳۴۶‬جلدک ( و طبع باربه دومنار – و پاوه دو وکورتی ‪ .‬با‬
‫ترجمه فرانسوی پاریس ‪ ۹) ۱۸۷۶ – ۱۸۶۱‬جلدک ( ‪.‬‬

‫مزدیسنا و تأثیر بآن در ادبیا ت پارسی ‪ .‬دوکتر محمد معین ‪. ۱۳۲۶‬‬

‫منابع وکتاب ‪۵۴۷ /‬‬

‫المسالک و الممالک )وکتابک ( ‪ .‬ابن خرداذبه ‪ .‬طبع لیپپدن سپپنه ‪۱۳۰۶‬‬

‫هجری ‪.‬‬

‫مسپپالک الممالپپک ‪ .‬لبپپی اسپپحاق ابراهیپپم بپپن محمپپد الفارسپپی‬

‫الصطخری ‪ ،‬طبع فی مدینه لیدن ‪ .‬سنه ‪ ۱۹۲۸‬مسیحی ‪.‬‬

‫المعارف ‪ .‬ابن قتیبه دینوری مصر ‪ ۱۳۰۰‬هجری ‪.‬‬

‫معالم القربه فی احکام الحسبه ‪ ،‬تألیف محمد بن محمپپد بپپن احمپپد‬

‫القرشی عرف بابن الخوه ‪ .‬به تصحیح روبن لیپپوی ‪ .‬وکیمبریپپج ‪۱۹۳۷‬‬
‫)اوقاف گیبک ( ‪.‬‬

‫معجم البلدان ‪ ،‬یاقو ت حموی ‪ .‬به اهتمام ووسپپتنفلد ‪۱۸۷۱ – ۱۸۶۶‬‬

‫)‪ ۶‬جلد با فهار سک ( ‪.‬‬

‫مفاتیح العلوم ابپپی عبپپدالله محمپپد بپپن احمپپد بپپن یوسپپف الکپپاتب‬
‫الخوارزمی ‪ .‬طبع مصر ‪. ۱۳۴۲ .‬‬

‫مقاتل الطالبیین و اخبارهم ‪ .‬و بهامشه منتخب فی المراثی و الخطب‬

 ‫‪ / ۵۴۸‬دو قرن سکو ت‬

‫لفخرالدین احمد النجفی ‪ .‬طهران ‪. ۱۳۰۷‬‬

‫مقال ت السلمیین و اختلف المصلین ‪ .‬تألیف ابی الحسن علپپی بپپن‬

‫اسماعیل الشعری ‪ .‬به تحقیق محمد محیی الدین عبدالحمید ‪ .‬مصپپر‬
‫‪ ۲) ۱۹۵۴ – ۱۹۵۰‬جزءک ( ‪.‬‬

‫مقدمه ابن خلدون ‪ ،‬طبع پاریس ‪ .‬به اهتمام وکاترمر ‪. ۱۸۵۸‬‬

‫الملل و النحل شهرستانی ‪ .‬طبع لیپزیک ‪ .‬سنه ‪. ۱۹۲۳‬‬

‫وفیا ت والعیان ‪ .‬ابن خلکان ‪ .‬طبع قاهره به تحقیپپق و تعلیپپق محمپپد‬

‫محیی الدین عبدالحمید ‪ ۶] ۱۳۶۷‬جلد[ ‪.‬‬

‫یسنا ‪ .‬جزوی از نامه مینوی اوستا ‪ ،‬تفسیر و تألیف پورداود ‪. ۱۹۳۸ ،‬‬

‫یشت ها ‪) .‬جلد اولک ( قسمتی از وکتاب مقد س اوستا ‪ ،‬تفسیر پپپورداود ‪،‬‬
‫بمبئی ‪] – ۱۹۲۷‬جلد دوم[ ‪. ۱۹۳۱‬‬
۵۴۹ / ‫منابع وکتاب‬

‫نهای اروپایی‬
‌‫ب – زبا ش‬

Bailey Zoroastrian Problems in the Ninth – Century

Books Oxford, 1943.

Barthold Turkistan Down to the Mongol invasion.

Gibb Memorial series, 1928.

Basiliev Byzanse et les Arabes. (2 vol)

Bidez – cumont Les Mages Helleniés Zoroastre.

Ostanés et Hystaspe d'aprés les traditions Grecque
paris 1938 (2 vol,)

Bouvaat Les Barmecides d'aprés les historiens

Arabes et Persanes. Paris, 1912.

Boyce The Manchean Hymn cycles in Parthn, Oxford

university press, 1956.

Browne (E. G.) A literary History of Persia.

Cambridge, 1929. Vol I.
Caetaanti Annalli dell Islam. Millan, 1950.

Christensen (A) L'Iran sous les Sassanides.

Copenhague, 1936 Kawadh at le communism maz
dakite:
 ‫ دو قرن سکو ت‬/ ۵۵۰

Dermesteter Coup d'oeil sur l'histoire de la perse.

Paris, 1885.

Dennett (D. C.) Conversion and the poll Tax in early

Islam. Harvard university press, 1950.

Duchesne – Guillemin: Zoroastre, paris, 1948.

Dunlop the History of the Jewish khazars. Princeton

University, 1954.

Frye (R.) the History of bukhara, Translated from a

Persian Abridgement of the arabic original.
Massachusets, 1954.

Gibbon the decline and fall of the Roman Empire (6

vol)

Everyman's library.

Goldzieher Muhammedanische studien. Halle 1889 –

90 2 vol.

Herodotus With an English Translation By A. D.

Godlev (4 vol) loeb classical Library, 1946.

Herzfeld Altpersische inschriften. Berlin, 1938.

Jackson (W) Zoroastrain studies. New York, 1928.

۵۵۱ / ‫منابع وکتاب‬

Jamasp – Asana Shikand – Gumanik vijar. Bombay.

1887.

Labourt: Le Christianisme dans L'Empire Perse, Paris

1904.

Le Strange the Lands of the Eastern Caliphate.

Cambridge, 1930.

Baghdad during the abbasid caliphate. Oxford 1924:

Lôkkegaard (F r.) Islamic taxation in the classic

Period, Copenhage, 1950.

Markwart Wehrot und Arang heraausgegeben von H.

H.

Schaeder, Leiden, 1938.

Menasce (J. de.) Skand – Gumanik vicar. Text pazand

Pahlavi, Transcrit, traduit et commenté Fribourg,
1945.

Minorsky hudud al – Alam translated and explaine.

Gibb memorial, 1937.

Muir (w) The caliphate.its Rise, Decline and fall edin

burgh, 1924.
 ‫ دو قرن سکو ت‬/ ۵۵۲

Nicholson (R A) A literary History of the Arabs.

Cambridge, 1930.

Pelliot (p) Les traditions Manichéennes au Foukien

Leiden, 1925.

Perier (i) Vie d'Al – Hadjdjadj ibn yousof d'après Les

sources arabes. Paris, 1904.

Sadighi (Gh) Les mouvements Rligieux iraniens au IIe

et IIIe siecle de I'Hegire Paris. 1938.

Shape History of the Egypt, London, 1858 (2 vol)

Spuler (B) Iran in früh – Islamischer Zeit. Wiesbaden.

1952.

Van Vloten Recheches sur la Domination arabe, le

chiitisme et les croyances messianiques sous le
kalifat des omayades. Amsterdam, 1894.

Wellhausen Das Arabische Reich und sein sturz.

Berlin, 1902 – Die Religiös – Politischen opposition
partein 1901.

West (E. w) Pahlavi Text. Oxford , 1901.

Zaehnr Zurvan. A Zoroastrian dilemma. Oxford, 1953.

Zarrin Koob A. H. The Arab Conquest of Iran And Its

۵۵۳ / ‫منابع وکتاب‬

Aftermath, In Cambridge History of Iran, Vol. 4, 1975.

 ‫ دو قرن سکو ت‬/ ۵۵۴

‫فها‬
‌‫ج – مجلش‌هها و دائره المعار ش‬

Acta Orientalia Ediderunt Societantes orientales

Batava Danica Norvegica. Brill Archiv Orientalni.
Journal of the Czechoslovak oriental institute
Prague.

Bulletin of the Oriental and African Studies

university of London = BSOAS

Journal Asiatique. Publié pae la Societé Asiantique.

Paris.

Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain

and Ireland = JRAS

Encyclopedie de I'islam. Leide. Paris 1913 – 1934 (IV

Vol)

Encyclopedie de I'slam. Nou velle Edition tome.

I'olivari son 1 – 6 Brill 1954 – 1956.

Forgotten Religions (including some living primitive

Religions. Edited By Vergilius Ferm New York 1950.

Shorter Encyclopedia of islam Gibb. and Kramers.

Liden 1953.
۵۵۵ / ‫منابع وکتاب‬

ZDMG = Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen

Gesellschaft.