FOTONİĞİN TEMELLERİ

FOURIER OPTİĞİ

Prof. Dr. Mustafa YÜKSEK

 Işığın Boş Uzayda Yayılması
Fourier optiği, harmonik analize (Fourier dönüşümü) ve doğrusal sistemlere dayalı olarak ışık dalgalarının yayılmasının bir
tanımını sağlar. Harmonik analiz yöntemlerinin birçok disiplinde sinyalleri ve sistemleri tanımlamada faydalı olduğu
kanıtlanmıştır. Harmonik analiz, 𝑓(𝑡) gibi keyfi bir fonksiyonunun, farklı frekanslardaki zamanın harmonik fonksiyonlarının bir
süperpozisyonu (bir toplam veya bir integral) olarak genişlemesine dayanır. 𝑣 frekansı ve 𝐹(𝑣) karmaşık genliğe sahip
𝐹(𝑣)exp(𝑗2𝜋𝑣𝑡) harmonik fonksiyonu teorinin yapı taşıdır. Her biri kendi 𝐹(𝑣) değerine sahip olan bufonksiyonlardan birkaçı,
aşağıdaki şekilde gösterildiği gibi 𝑓(𝑡) fonksiyonunu oluşturmak için toplanırlar.

Karmaşık genlik 𝐹(𝑣), frekansın bir fonksiyonu olarak, 𝑓(𝑡) 'nin Fourier dönüşümü olarak adlandırılır. Bu yaklaşım, doğrusal
sistemlerin açıklaması için kullanışlıdır. Sistemin her bir harmonik fonksiyona cevabı biliniyorsa, keyfi bir girdi fonksiyonuna
verilen cevap, girişte harmonik analiz ve çıkışta üst üste binme ilkesi kullanılarak kolayca belirlenir.
Bir düzlemdeki uzamsal koordinatları temsil eden 𝑥 ve 𝑦 gibi iki değişkenin keyfi bir fonksiyonu 𝑓(𝑥, 𝑦), benzer şekilde
𝐹 𝑣 , 𝑣 𝑒𝑥𝑝 −𝑗2𝜋 𝑣 𝑥 + 𝑣 𝑦 biçimindeki 𝑥 ve 𝑦 harmonik fonksiyonlarının bir üst üste binmesi olarak yazılabilir, burada
𝐹 𝑣 , 𝑣 karmaşık genliktir ve 𝑣𝑥 ve 𝑣𝑦, sırasıyla 𝑥 ve 𝑦 doğrultularındaki uzamsal frekanslardır. 𝐹 𝑣 , 𝑣 𝑒𝑥𝑝 −𝑗2𝜋 𝑣 𝑥 +
𝑣 𝑦 harmonik fonksiyonu teorinin iki boyutlu yapı taşıdır.
Aşağıdaki şekilde gösterildiği gibi, 𝑓(𝑥, 𝑦) gibi iki değişkenli keyfi bir fonksiyonunu oluşturmak için kullanılabilir.

𝑈 𝑥, 𝑦, 𝑧 = 𝐴𝑒𝑥𝑝 −𝑗 𝑘 𝑥 + 𝑘 𝑦 + 𝑘 𝑧 düzlem dalgası dalga optiğinde önemli bir rol oynar. (𝑘 , 𝑘 , 𝑘 ) kaysayıları 𝒌 dalga
vektörünün bileşenleridir ve 𝐴 bir kompleks sabittir. Keyfi bir düzlemin noktalarında 𝑈(𝑥, 𝑦, 𝑧) bir uzaysal harmonik
fonksiyondur. 𝑧 = 0 düzleminde 𝑈(𝑥, 𝑦, 0) fonksiyonu 𝑓 𝑥, 𝑦 = 𝐴𝑒𝑥𝑝 −𝑗2𝜋 𝑣 𝑥 + 𝑣 𝑦 olur, burada 𝑣 = 𝑘 ⁄2𝜋 ve 𝑣 =
𝑘 ⁄2𝜋 şeklinde uzaysal frekanslardır ve 𝑘 ve 𝑘 uzaysal açısal frekanslardır.
𝑈 𝑥, 𝑦, 𝑧 düzlem dalgası ile 𝑓 𝑥, 𝑦 = 𝑈(𝑥, 𝑦, 0) uzaysal harmonik fonksiyonu arasında bire bir uyum olması, uzaysal
frekansların 1⁄𝜆 şeklinde verilen dalga boyunun tersini aşamayacağı gerçeğini kanıtlar.
𝑓(𝑥, 𝑦) gibi keyfi bir fonksiyon, harmonik fonksiyonların üst üste binmesi olarak analiz edilebildiğinden, aşağıdaki şekilde
gösterildiği gibi 𝑈(𝑥, 𝑦, 𝑧) gelişigüzel şekilde hareket eden dalga düzlem dalgalarının toplamı olarak analiz edilebilir.

# Fourier optiği ilkesi: Boş uzayda rastgele bir dalga, düzlem dalgalarının
üst üste binmesi olarak analiz edilebilir.

Düzlem dalga, keyfi bir karmaşık dalgası oluşturmak için kullanılanların

temel yapı taşıdır. Ayrıca, doğrusal bir optik sistemin düzlem dalgalarını
nasıl değiştirdiği biliniyorsa, sistemin rastgele bir dalga üzerindeki etkisini
belirlemek için üst üste binme ilkesi kullanılabilir.
Fourier analizinin doğrusal sistemleri tanımlamada oynadığı önemli rol
nedeniyle, ışığın doğrusal bir sistem yaklaşımı kullanarak boş alan dahil
doğrusal optik bileşenler boyunca yayılmasını tanımlamak yararlıdır.

Yandaki şekilde gösterildiği gibi (𝑧) optik eksenine

normal iki düzlemdeki karmaşık genlikler, sistemin giriş
ve çıkışı olarak kabul edilirler. Doğrusal bir sistem, ya
atma-tepkili fonksiyon (sistemin bir atmaya ya da
girişteki bir noktaya tepkisi) ya da aktarım fonksiyonu
ile karakterize edilebilir.
Uzaysal Harmonik Fonksiyon ile Düzlem Dalga Arasındaki Karşılık
⁄
𝐴 kompleks eğrisi, 𝑘 = 𝑘 + 𝑘 + 𝑘 = 2𝜋⁄𝜆 dalga sayısı, 𝜆 dalga boyu ve 𝒌 = (𝑘 , 𝑘 , 𝑘 ) dalga vektörüne sahip,
kompleks genliği 𝑈 𝑥, 𝑦, 𝑧 = 𝐴𝑒𝑥𝑝 −𝑗 𝑘 𝑥 + 𝑘 𝑦 + 𝑘 𝑧 olan bir düzlem dalga göz önünde bulundurun. 𝒌 vektörü,
aşağıdaki şekilde gösterildiği gibi, 𝑦 − 𝑧 ve 𝑥 − 𝑧 düzlemleriyle sırasıyla 𝜃 = 𝑠𝑖𝑛 𝑘 ⁄𝑘 ve 𝜃 = 𝑠𝑖𝑛 𝑘 ⁄𝑘 açılarını
yapar.

𝑧 = 0 düzleminde 𝑈 𝑥, 𝑦, 0 kompleks genliği 𝑣 = 𝑘 ⁄2𝜋 ve 𝑣 = 𝑘 ⁄2𝜋 açısal frekanslarına sahip 𝑓 𝑥, 𝑦 =

𝐴𝑒𝑥𝑝 −𝑗2𝜋 𝑣 𝑥 + 𝑣 𝑦 şeklinde bir uzaysal harmonik fonksiyondur. Dalga vektörünün açıları bu nedenle harmonik
fonksiyonun uzaysal frekansları ile
(4.1) şeklinde ilişkilidir.
Eğer 𝑘 ≪ 𝑘 ve 𝑘 ≪ 𝑘 olursa 𝒌 dalga vektörü paraksiyal olur. Böylece 𝜃 𝑣𝑒 𝜃 açıları çok küçük olur, bu durumda;

(4.2) olur.

Dolayısıyla, dalga düzenleyicinin açı eğimi, kendisine karşılık gelen harmonik fonksiyonun uzaysal frekansları ile doğru
orantılıdır. 𝑓(𝑥, 𝑦) harmonik fonksiyon verildiğinde, 𝑈(𝑥, 𝑦, 𝑧) dalgası 𝑈(𝑥, 𝑦, 𝑧) = 𝑓(𝑥, 𝑦)exp(−𝑗𝑘 𝑧) bağıntısı kullanılarak
oluşturulur. Burada;
(4.3)

Uzaysal Spektral Analiz

𝑧 doğrultusunda hareket eden bir birim genlikli düzlem
dalga, geçirgenliği 𝑓 𝑥, 𝑦 = 𝐴𝑒𝑥𝑝 −𝑗2𝜋 𝑣 𝑥 + 𝑣 𝑦
olan karmaşık genlikli ince bir optik elemandan
iletildiğinde dalga harmonik fonksiyon ile modüle edilir,
böylece 𝑈 𝑥, 𝑦, 0 = 𝑓(𝑥, 𝑦) olur. Gelen dalga o zaman,
yandaki şekilde gösterildiği gibi, 𝜃 = 𝑠𝑖𝑛 𝜆𝑣 ve 𝜃 =
𝑠𝑖𝑛 𝜆𝑣 açılarında bir dalga vektörüne sahip bir düzlem
dalgaya dönüştürülür.
Optik elemanın 𝑓(𝑥, 𝑦) geçirgenliği farklı uzamsal frekansların birkaç harmonik fonksiyonunun toplamı ise, iletilen optik dalga
aynı zamanda farklı yönlere dağılmış eşit sayıda düzlem dalgalarının toplamıdır. Her dalganın genliği, 𝑓(𝑥, 𝑦) fonksiyonuna
karşılık gelen harmonik bileşenin genliği ile orantılıdır. Daha genel olarak, eğer 𝑓(𝑥, 𝑦)

(4.4)

Şeklinde (𝑣 , 𝑣 ) frekansları ve 𝐹(𝑣 , 𝑣 ) genliklerine sahip harmonik fonksiyonların bir süperpozisyon integraliyse, 𝑈 𝑥, 𝑦, 𝑧
düzlem dalgaları süper pozisyonu 𝐹(𝑣 , 𝑣 ) kompleks eğrili olur,

⁄ ⁄
burada, 𝑘 = 𝑘 − 𝑘 − 𝑘 = 2𝜋 1⁄𝜆 − 𝑣 − 𝑣 ’dir.

Keyfi bir fonksiyon (4.4) formunun süper pozisyonu olarak Fourier şeklinde analiz edildiğinden, keyfi geçirgenlikli ince bir optik
elemanın içinden iletilen ışık, 𝑣 + 𝑣 < 1⁄𝜆 koşuluyla, aşağıdaki şekilde gösterildiği gibi, düzlem dalgaların süper pozisyonu
olarak yazılabilir.
 Bu "uzaysal spektral analiz" süreci, bir prizma tarafından sağlanan farklı
zamansal frekans bileşenlerinin (dalga boyları) açısal dağılımına benzer.
Serbest uzay yayılımı, optik dalganın zamansal frekansları yerine uzaysal
alana duyarlı olan doğal bir "uzaysal prizma" işlevi görür.

Genlik Modülasyonu
Karmaşık genlik geçirgenliği 𝑓0(𝑥, 𝑦) olan bir şeffaflık (transparanlık) düşünün. 𝐹 (𝑣 , 𝑣 ) Fourier dönüşümü 𝑥 ve 𝑦
doğrultularında ±∆𝑣 ve ±∆𝑣 kalınlıklarıyla genişletilirse, şeffaflık 𝜃 𝑣𝑒 𝜃 açılarına sahip gelen düzlem dalgaları sırasıyla
± 𝑠𝑖𝑛 (𝜆∆𝑣 ) ve ±= 𝑠𝑖𝑛 (𝜆∆𝑣 ) aralıklarında saptıracaktır.
Kompleks genlik iletimi 𝑓 𝑥, 𝑦 = 𝑓 (𝑥, 𝑦)𝑒𝑥𝑝 −𝑗2𝜋 𝑣 𝑥 + 𝑣 𝑦 olan bir ikinci şeffaflık göz önünde bulundurun, burada
𝑒𝑥𝑝 −𝑗2𝜋 𝑣 𝑥 + 𝑣 𝑦 ile karşılaştırıldığında 𝑓 (𝑥, 𝑦) daha yavaş değişir, böylece ∆𝑣 ≪ 𝑣 ve ∆𝑣 ≪ 𝑣 olur. 𝑓(𝑥, 𝑦)'yi,
taşıyıcı frekansı 𝑣𝑥0 ve 𝑣𝑦0 ve modülasyon fonksiyonu 𝑓0(𝑥, 𝑦) olan, genlik modülasyonlu bir fonksiyon olarak kabul edebiliriz.
Şeffaflık, bir düzlem dalgasını, aşağıdaki şekilde gösterildiği gibi, 𝜃 = 𝑠𝑖𝑛 𝜆𝑣 ve 𝜃 = 𝑠𝑖𝑛 𝜆𝑣 açıları etrafında
yerleşmiş yönlere saptıracaktır.
Bu fikir, uzaysal frekans çoklama şemasını kullanarak aynı şeffaflıktaki 𝑓 (𝑥, 𝑦) ve 𝑓 (𝑥, 𝑦) gibi iki görüntüyü 𝑓 𝑥, 𝑦 =
𝑓 (𝑥, 𝑦)𝑒𝑥𝑝 −𝑗2𝜋 𝑣 𝑥 + 𝑣 𝑦 +𝑓 (𝑥, 𝑦)𝑒𝑥𝑝 −𝑗2𝜋 𝑣 𝑥 + 𝑣 𝑦 şeklinde kaydetmek için kullanılabilir. İki görüntü,
saydamlığın düzlemsel bir dalga ile aydınlatılmasıyla kolaylıkla ayrılabilir, bunun üzerine iki görüntü farklı açılarda saptırılır ve
böylece ayrılırlar.

Frekans Modülasyonu
Şimdi bir düzlem dalganın, aşağıdaki şekilde gösterildiği gibi, her birinin iletimi bazı uzaysal frekansların harmonik bir
fonksiyonu olan birkaç bölgeden oluşan bir “kolajdan” oluşan bir şeffaflık içinden iletimini inceleyelim.
 Her bölgenin boyutları periyottan çok daha büyükse, her bölge dalgayı
bir yönde saptıran bir ızgara veya prizma görevi görür, böylece gelen
dalga cephesinin farklı bölümleri farklı yönlere saptırılır. Bu ilke, optik
hesaplama uygulamalarında kullanılabilen optik ara bağlantı haritalarını
oluşturmak için kullanılabilir.
Bir şeffaflık, aynı zamanda, bir frekans modülasyonlu (FM) sinyalin
frekansı zamanla yavaşça değiştiği gibi, konumla sürekli ve yavaşça
değişen (𝐴 ile karşılaştırıldığında) bir uzaysal frekansa sahip bir harmonik
iletime sahip olabilir. Örneğin, 𝑓 𝑥, 𝑦 = 𝑒𝑥𝑝 −𝑗2𝜋𝜙(𝑥, 𝑦) faz
fonksiyonu göz önünde bulunduralım, burada 𝜙(𝑥, 𝑦) 𝑥 ve 𝑦’nin sürekli
yavaş bir şekilde değişen fonksiyondur.

(𝑥 , 𝑦 ) noktasının komşuluğunda 𝜙 𝑥, 𝑦 ≈ 𝜙 𝑥 , 𝑦 + 𝑥 − 𝑥 𝑣 + (𝑦 − 𝑦 )𝑣 şeklinde Tarlor seri genişlemesini

kullanabiliriz, burada, 𝑣 = 𝜕𝜙⁄𝜕𝑥 ve 𝑣 = 𝜕𝜙⁄𝜕𝑦 türevleri (𝑥 , 𝑦 ) noktasında değerlendirilir. Bu yüzden, 𝑓 𝑥, 𝑦 ’nin 𝑥 ve
𝑦’ye bağlı olarak yerel değişimi 𝑣 = 𝜕𝜙⁄𝜕𝑥 ve 𝑣 = 𝜕𝜙⁄𝜕𝑦 uzaysal frekanslarına sahip harmonik fonksiyon olan
𝑒𝑥𝑝 −𝑗2𝜋 𝑣 𝑥 + 𝑣 𝑦 niceliği ile orantılı bir şekilde gerçekleşir. 𝑣 = 𝜕𝜙⁄𝜕𝑥 ve 𝑣 = 𝜕𝜙⁄𝜕𝑦 türevleri 𝑥 ve 𝑦’ye bağlı olarak
değiştiğinden uzaysal frekansları oluştururlar. Bu nedenle, 𝑓 𝑥, 𝑦 = 𝑒𝑥𝑝 −𝑗2𝜋𝜙(𝑥, 𝑦) şeffaflığı, (𝑥, 𝑦) konumunda dalga
kısmını 𝜃 = 𝑠𝑖𝑛 (𝜆 𝜕𝜙⁄𝜕𝑥 ) ve 𝜃 = 𝑠𝑖𝑛 (𝜆 𝜕𝜙⁄𝜕𝑦) konuma bağlı açılarla saptırır.
 Örnek:
𝑓 𝑥, 𝑦 = exp(𝑗𝜋 𝑥 ⁄𝜆𝑓) kompleks genlik geçirgenliğine sahip ince bir şeffaflık 𝜙 𝑥, 𝑦 = −𝑥 ⁄2𝜆𝑓 olması durumunda
2𝜋𝜙(𝑥, 𝑦) kadarlık bir faz kayması gösterir, böylece dalga 𝜃 = 𝑠𝑖𝑛 𝜆𝜕𝜙⁄𝜕𝑥 = 𝑠𝑖𝑛 −𝑥⁄𝑓 ve 𝜃 = 0 açılarıyla (𝑥, 𝑦)
konumunda saptırılır. Eğer 𝑥⁄𝑓 ≪ 1 ise 𝜃 ≈ −𝑥⁄𝑓 olur ve 𝜃 sapma açısı 𝑥 mesafesinin enine direk orantılı olur. Bu şeffaflık,
dar bir ışık huzmesini saptırmak için kullanılabilir. Şeffaflık eşit bir hızda hareket ettirilirse, ışın, aşağıdaki şekilde gösterildiği gibi
doğrusal olarak artan bir açıyla saptırılır.
Örnek:
Yukarıdaki örnekteki şeffaflık bir düzlem dalgasıyla aydınlatılırsa, dalganın her bir parçası farklı bir açıyla saptırılır ve sonuç
olarak dalga cephesi değiştirilir. Aşağıdaki şekilde gösterildiği gibi, 𝑥 konumundaki yerel dalga vektörü, −𝑥/𝑓 açısıyla bükülür,
böylece tüm dalga düzenleyicileri, aşağıdaki şekilde gösterildiği gibi, optik eksen üzerindeki tek bir noktada şeffaflıktan bir 𝑓
mesafesinde buluşur.

Şeffaflık, odak uzaklığı 𝑓 olan silindirik bir mercek görevi görür. Benzer şekilde, 𝑓 𝑥, 𝑦 = 𝑒𝑥𝑝 𝑗𝜋 𝑥 + 𝑦 ⁄𝜆𝑓 geçirgenliğine
sahip bir şeffaf ortam 𝑓 odak uzunluklu bir küresel mercek gibi davranır.
Optik Fourier İletimi
Işığın serbest uzayda yayılması, Fourier analizi ile uygun bir şekilde tanımlanır. 𝑧 = 0 düzlemindeki tek renkli dalga boyu A
dalgasının karmaşık genliği, farklı uzaysal frekansların harmonik bileşenlerinden oluşan bir 𝑓(𝑥, 𝑦) fonksiyonuysa, her
harmonik bileşen bir düzlem dalgasına karşılık gelir: 𝜃 = 𝑠𝑖𝑛 𝜆𝑣 ve 𝜃 = 𝑠𝑖𝑛 𝜆𝑣 açılarında hareket eden düzlem dalga
𝑣 ve 𝑣 uzaysal frekanslarına sahip bileşenlere karşılık gelir ve 𝑓(𝑥, 𝑦)’nin Fourier dönüşümü olan 𝐹(𝑣 , 𝑣 ) genliğine sahip
olur. Bu, ışığın, iki boyutlu bir 𝑓(𝑥, 𝑦) fonksiyonunun Fourier dönüşümünün hesaplaması için kullanılabileceğini, basitçe
𝑓(𝑥, 𝑦) genlik geçirgenliği ile bir geçirgenlik yaparak, içinden tek büyüklükte bir düzgün düzlem dalgasının iletildiğini
göstermektedir. Düzlem dalgalarının her biri sonsuz boyuta sahip olduğundan ve bu nedenle diğer düzlem dalgaları ile
örtüştüğü için, bu dalgaları ayırmak için bir yöntem bulmak gerekir. Yeterince uzun bir mesafede, yalnızca tek bir düzlem
dalganın çıktı düzlemindeki her noktada toplam genliğe katkıda bulunduğu, böylece Fourier bileşenlerinin sonunda doğal
olarak ayrıldığı gösterilecektir. Daha pratik bir yaklaşım, düzlem dalgalarının her birini tek bir noktaya odaklamak için bir
mercek kullanmaktır.

Uzak Alanda Fourier Dönüşümü

Şimdi aşağıdaki şekilde gösterildiği gibi, 𝑑 yayılma mesafesi yeterince uzunsa, çıkış düzlemindeki bir (𝑥, 𝑦) noktasındaki
karmaşık genliğe katkıda bulunan tek düzlem dalgasının, optik eksenle 𝜃 ≈ 𝑥⁄𝑑 ve 𝜃 ≈ 𝑦⁄𝑑 yön oluşturma açıları olan dalga
olduğunu göstereceğiz.
 Bu, 𝑣 = 𝑥⁄𝜆𝑑 ve 𝑣 = 𝑦⁄𝜆𝑑
olmak üzere, 𝐹(𝑣 , 𝑣 ) genliği ve
𝑘 ≈ (𝑥 ⁄𝑑)𝑘 ile 𝑘 ≈ (𝑦⁄𝑑)𝑘
dalga vektörü bileşenlerine sahip
bir dalgadır. Dalganın 𝑧 = 𝑑 ve
𝑧 = 0 düzlemlerindeki
𝑔(𝑥, 𝑦) ve 𝑓(𝑥, 𝑦) karmaşık
genlikleri aşağıdakilerle ilişkilidir:

(4.5)

Burada 𝐹 𝑣 , 𝑣 , 𝑓(𝑥, 𝑦)’nin

Fourier dönüşümüdür ve ℎ =
𝑗⁄𝜆𝑑 𝑒𝑥𝑝 −𝑗𝑘𝑑 ’dir.

Yıkıcı girişimin bir sonucu olarak diğer tüm dalgaların katkıları birbirini götürür. Bu yaklaşım Fraunhofer yaklaşımı olarak bilinir.