Si Bonifacio at Himagsikan

-1 1-1
1 I.-,
Z-11",
SI, ANDRES BONIFACIO
AT
ANG HIMdAGSIKAN
'SINULAT NI
JOSE P. SANTOS'
Palagiang Katulong ng D-~M-H-M
at LA OPINION
MAY PAUNANG TuLA
Ni
JOSE CORAZON DE JESUS
IKALAWANG PAGKALIMBAG
1935
Generated on 2015-11-01 12:04 GMT / http://hdl.handle.net/2027/miun.aqa1997.0001.001
Public Domain in the United States / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-us
pangunang
na pilipinong nabubuhay.
manan~alaysay
Dr. Leandro H. Fernan-dez,
PAGHAHANDOG.....Sa niahal na' kaibigang
Pilipinas.
ANDR14iS BONIFACIQ
Ama ng Demokrasya at ng Himagsikan sa

ng Hi'rnagsikan..
GREGORIA DE JESUS
Bctlo ni Andres Fionifacio at kinikilalang Inct

(Sa aklat ng Dugo't Luha)
BAWA'T DAHON SULO'T TANGLAW
Alaala sa kaibigang Pepe
Santos, huling supling ng isang
-dakilang mananalaysay, sa kanyang aklat kay Gat Andres
Bonifacio.
CORAZON.
AMA NG SANDATA:
Anino kang kahi't saian ay sa Bayan sumus'unod
at ang am-nig hilahilang tanlziala'y nilalago.t...
Kun?.g kaya bql't kung di namin mlatanwtaw ang kamay ng Dios,
ang kaimay 2mtn.g tang a,'y tabak, ang sai amin ay panubos...
IIangga ngayo'y buthay ka pa! Kung ang gabi ay mad.ilim,
lmins,'y nmagsibulalakalw, min&a'y tala hang manninn g...
Talang kahi't 'na sa langit ay sa lu)a na7katingin,
at aag iyong limlang swnag, linlang kislap ng patllirn.
Sinsuzndan narman namin ang simag mo, kahi't sadn,
nantgungusap ka sa bagyo, lunacvklaad ka sa bulkdn...
Ang wika m.o: '"Ag paglay;J ay machiap na.tuklasdn,
kinukuiha sa. patalim.o pumtatdy o vtnmatdy!"
lHindi ka pa nawazala, ikaw'y nming naririnig,
ku1ng minsan,qy magsa-kulog, mtagsa-kidbklt, magsa-lintik;
At,hban.g may Bonifacio sa loob tg aming dibdib,
puslg bolkan, sasabog din-, kung hinzdi na makatiis...
AKING BAYAN
Ang buhay ni Bonifacio'y iy.ong sundn,q, iyong tunghdn,
bawa.'t titik; dugo't lul a, bawa't dab on; sulo't tangldw!
Itletas mo ang ka.nay m1o sa lawak nang kalangitad.,
at baka, ang ka.nyang tabak, ilaglag sc iycng kamldy...
At kun g laging nan.gaapi ang dayuhang m7ap2anga7lds,
tabdtetan mo nitcing salinz ng buhaty a n nas akldat,
Di.to nila mncabla:sang, lay.o'y nayronBg Balintl'a7wk,
at dugo fni Bontifacio ang apoy sa ^qting ugdt.
JOSE CORAZON DE JESUS
Ifulyyo 19, 1931.

',;- '
' '".. '
r:~
"' ~i:
~(' ~
)tr~: '~~ ::.:-~r7;52;:L.* .t
~;~I;i)
rZ..,, *
Ic ~;',~~''~;;
~`
'~i':L~~
I ~ ~I;( ~~~-::
-i
'i'
~~r.
~:
~~,.5,,
r. ~..'-.: ~.: -;,.. *.. -.'.~
~I __
PROCOPIO BONIFACIO
Kapatid ng Siupreno.ng Katipunan.

PAU N A W
Ito ang aking ikaajpat na akda na nauukol sa
kabuhayan ni Andies Bonifacio. Ang una'y anIg'
akdang ANG MAIIIWAGANG PAGKAPArTAY KAY ANi)PES BONIFACIO na sipi sa minga ulat ni Mabini at sa
isang akldt ni Heneral Ricartc, pangalawa aLg kalili mbag, laimang na MGA KASITLATIANG LUMILIWWANAG SA PAGKAKAPATAY KAY ANDRES BONIFACIO, s1 -niunod ay ang hindi pa nalilimbag na ANG SIG-ALCT
NI BONIFACIO AT NI AGUINALDO na may Paunang Salita ni He'neral Artemnio Ricartc Vibora, at ikapat
nga itong 8I ANDRES BONIFACIO AT ANG HIMAGSIKAN.
Sa ANG( SIGALOT NI BONIFACIO AT NI AGIUINALDO
-ay inilakip ko ango lahat ng mga kasulatang may kinalaman sa naging sanhi ng pagkakapatay sa D)akilang Supremno, inga kasulatang hindi pa 'nanl:papahayag at aring sarili ng sumulat ng kasaysayar.g
ito. Marahil, hindi -â€”:sa anomang pagmnama ran gya,
ang naturang akda ang masasabing siyang liloua
ganap at lipos ng lalong inahalalagang kasulatan
ukol sa naging puno't dulo ng sigalot ni TBonifacio
at ni Aguinaldo na humantong sa mapait na kama-tayan ng nagtatag ng Katipunan. At sapagka't nauukol lamang yaon sa masuliraning sigalot ni Bonifacio at ni Aguinaldo kaya't sinulat ko namnan ang
kasaysayang ito na siya namang kababasahan ngkabuhayan at mga mahahalagang ginawa ng Supremo, ukol sa kapakanan ng Katipunan at ng Himagsikan.
Ang huling akdang ito na nauna pang nalimbag
sa ANG SIGALOT NI BONIFACIO AT NI AGUINALDO at
ngayo'y inalugod na inihahandog ko sa lahat, lalung

lalo na sa ating mtga kabataan, ay inaasahan kong sa
nilalamnan at hindi sa ayos at paraani nig pag)akakasulat uuriin ng inatalinong bumlabasa. iPagokatapos
ay salka na natin isunod namaan ang kasaysayan ng
sigalot nila ni. Aguinaldo na lipos ng mnga klagilagilalas na ulat at mga kasulatanLg hindi pa nanga-)apahlayag na kung alaalahla na ay siyang hahawi
sa makapal na ulap na nakatatabing sa ipinalalagay na mahiwagang pagkanmatay ni Andres Bonifacio.
JOSE P. SANTOS
Gerona, Tarlak.
I
SI ANDRES BONIFACIO AT ANG HIMAGSIKAN
Si Andres Donifaeio, ang kinikilalang Ama. ugv Demok-ra-.sya at ng llimagsikan sa Pilipinas -ay ipin'anganak sa. Tundc,.
Maynila, no-ong i'ka-30 ng N~obyembre ng 1863. Ang mga magulang niya a~y sina Sant',ago' Bonifaci-o at Cafalina de Castro.
N'coing ika-2 ng Disyemb~re, 1863, ay b-inmnyagan siya ng klerigir-presbiter-o sa Tundo' na si P. Saturnino, Buntan.. Naglng
inaama si Vicente Molina.
'Sa mga. n-agsilahas at napal athalang biognapiya ni. Andres'
Bonifacio ay sinasabing lim'a lamang silang magkakapatid, iat
sa lirnang iyan ay iisa raw ang babae n~a hindi pa. tumpak aug'
pag~kakas'ulat ng pangalan. Nguni 't sa pags~usuriug ginawa
mamin ay aming nabatid na' silia'y anim, na mag'kakapatid at
hindi- lima. Sa anim, na iyan ay dala'wa aug babae, si Espiridiona, hindi Petron.a. na gaya -ug s'nasabi ngmaraming -kasaysayan, at Maxima. 'Ang matanda sa lahat ay;aug Andres,
sumusuno agCraopaatlo aug Prccplo, pang- apat aug
Espiridi'na, ikalima augi Troadl o at bunso. aug Maxima,
Ang' Espiridiona, na naging Imay-bahay ng bayaning Teod1)rm Plata, isa sa bulmubulo ng unang triangulo ng Katipunan
at -naging Ministroj de Guerra ug.pamahalaan ni, Andres Bo-_
nifacio' ay buhay pa. Aug Troadio ay siyang. hi-ndi matiy6.k
kung buh~ay'pa o patay na, at mnga hiding balita, aug nagsa-.
siabing naniuirahan daw. sa Ma'kaw tat kaya;ay'aw umuwi rito
ayspgka It hindi niya matitis na -di ipaghigranti aug nangyari sa ka'nyang tatlong kapatid na aug dalawa (Andres at
Proccupi-o)"ay pinatay sa Bunclok Buntis at ang isa. narnan -ang
Cijri~aeo, ay napatay sa Limbe-n, sa pakikilabian sa maa kawal
na duma-rakip.. Aug Troadio ay dating marino -sa sasakyang
ka'stitang "Reina Maria Cristi-na" na pinalubog sa l-ook ug
Maynila, ng mga pandigmang amerikamo.
Si Andres B~onifacio ay nag-aral ug mga, unang titik ug'
abadaka sa paaralang pin~amam'ahai-aau ui Don Guillermoj Osienia sa Sugbu, n~a nasa purok ng Meisik,. Maynila, uguni'
ito 'y napatigil dahil sa pagka-ulila niya s~a gulang na -labing*

2
aipat iia taon lamang. Noon ay m-arun-ong na siyaing bumasa
at- sumiulat ng ta- alog at kastila.
Augc p~agtitinda, ng mg tungkod at" abaniik u ' plit
ginag()awa nila sa 1)o~b ng Jpamamahay a~y siyangv ikinabuliay
iniljaiigr niagk akapatid. Hindi nalaon ay n~aging mensahecro' siva
sa bahray kala~kal ni Fleminig at. p)agkatap)os ay inagiug tag-a â€”
lpaglako' 0 ahente sa. pagbibili ng ya;ntok, salhing a t ibp.
M~akaraan. augv ilang araw.ay nadging kjaw'ani siy~a sa ba-hay-kalakal nin-a Fressell at Ka., na may tanuggapan s,,a dating Nueva,i
big. 450, Maynila. G-ayo-n man a y Ipatuloy rnf sila sa pag(ttinda ng mga tunngkod at abanikong -pcae.iI) na siyt-vig nakafutul-ong- ng m~alaki sa kabuhayan nilang magkakapat.id, pag-Y
ka 't ang munting sah-od ni Andres Bon'facio ha unia~abot lamangv
sa. 12 p~iso,, isang buxvan -ay kapios na, kapogs sa ka-nila. Nagriug
hianap-buhay rifl ni Andres W%_,nifaciu-,aug paggauwa nug mg-a
patalasta~s -at panatak sa mga. damit -na ipi na gbibili ritbo s~a
ati, dahil sa ka-nya-ng m~aayos at magandangy tilik sa plagsulat.
Aug malaking hilig s,,a pagbabasa ni Andres Bonifaei-o ay
pinatut-unayan ngv mga nagrilg kasam~aniya s,~a p)ag-aaral. Madialas -ay hinahafinggabi siya sa pagbabasa ng mgaa akilat- na
angy karamiha'y nauukol sa ma himagsian.Smaakt
ni Andres. Bonifacio, na nakasalansan s'a kanyang malijit na
akiatan ay. kabilang itong mg(a sumusun.od:
VIDA DE LOS PRESIDENTES DE LOS ESTADOS
UNIDOS
HISTORIA DE LA REVOLUCION FRANCESA
LA SOLIDAKIDAT)
NOI~j ME TANGCERE
EL FILIBUSTERISMO
DERE.CHO TNTERNACIONAL
CODIGO CIVIL
CODIGO- PENAL
RUINAS DE PALMIRA
LA RELIGION AL ALCANCE DE TODOS
BIBLIA.LOS MISERABLES
JUDIO ERRANTE
3
At marami pang mrga akiat -at mnobela na' *akda'- ng mga kilalang mangangatha s a EnIxpa at ng niag'-amang Alejandro
IDumnas. Aug -JUDJO ERRANTE flj Eugenik Sue ay siya~ng
lalog kagii lwang basahin'ni Andres Bonifaei-oyns a
Dr. Pio Valenzuela'.
Isa sa mga katangrian ni Andres Bonifacio ay 'ang likas
n~a pamimitagan sa, mga babae..Naniniwala siYaflg ang magsamantala rit-o ay para na, ring aagsamantala sa kanyang Ina.
kaya. 't ifuan,,lam-ang ang kanyang niligawan at piniakisam~ahan.
Ang uniang niligawan ni. Andres B-onifacio ay isang bah-aeng flagigalg-alang Monika at Vaga Palcmar, Tund&c na ayon
s-a mga niakakikilala ay may k-atutubong kaganclahan din naman. Nagkaibigan s'lla at nuagsamang parang tunay na mag'.asawa. Si Monika. ay nam-atay sa sakit na ket~ong. Nagkaroon
dito nug tatlong'anak si Andres Bionifacio nia hindi naman malam~an kung -buhay' pa o patay na.
Ang iaangkasama, at pinakasal~an iii Andres Bzni
fa'cio ay nagngrancralangv D-orotea Tayson. Ito ay hindi run
niababan ggit sa miga kasaysayan niyang nagsilabas. na.'. Nang
riamarnaay ito ay -nap~akasal uli ka'y Gregori~a do Jesus na siyang
nakasama niya.sa pamumund-ok -at nakahati sa mga. kahirapan.
Upang lalong -magingy matibay ang tali ng pag-iibigan ni'la ay'
napakasal ng kasal-katipuiian na siyang tanging k~as~a.1 na ginanap n-ang naaalfnhisun~od sa mga tuntunin ng samah-an. ng K. K.
K. N. Ml. A. N. B. At sapagka't si Andres Bonifacio ay tinatawag na Supreimo kaya aug;asawa n~aman nito ay tin~agunian nil-a ug LAKAMBINI na ikinakapit -lama ng sa mga Diyosa
1noong1 unang panahcon.
Ay-on sa p~atunay ni -Girnang Gregoria, de Jesus,. ng~ayoy
may-bahay ni G. Julio Nakpil, at siyang naging kararnay-damay ni Andres B.9nifacio hanggang sa Ila-long mal~alaking k-apanganiban, ito 'y hindi niya nakaalit kailan man.;at hindi run
nagdulot sa, kanya ng -anomlang bagay na isas~ama ug kanyang
i.co0b. Nagkaro-on sila ng mahusay na, pagsasama, na habang
lumalaon ay l-al~ong nagiging matamis;at kagiliwgiliw..Bago niangyari aug himagsikan, ang Ciriaco nam siyang su-'
musunod sa. Andres ay nagin'g k-onduktor ng tren at aug Pro

4
ecpio ay naging "factor" naman sa himpilan ng Perokaril sa
Tutuban. Ang pagkakapasck nila rooni upang miaging konduktior ang Ciriaco at "factor" ang Procopio ay utang sa
Andres na may maLapad na "papel" sa kanyang pinapasukang
Fressell,& Co., na siyang n;agbigay ng rekome'ndasyon upang
maipasok ang dalawang kapatid na ito ng Andres sa himpilan; g Perokaril sa Tutuban.. -7 -..........-... i- Z.,.,-..... - - I -.... I -. I I
I ESPIRIDIONA BONIFA CIO
Kapatid ni Andres Bonifacio

Fl
N.- ong 1894, o 1895, si Andres' 13'onifacio. ay nagtungo s-a
Li~,Albay, kasama ang mnananaysay na am~erikawn,,_ng si John
FPoyreman na i~a- sa kanyang matalik na kaibigan at kapalagayang iQOob. Sinasabi flj Dr. Jose' P., Ban-tug na siya kong pinagkakautangan ng mga, ulat na 'to, na. si' Andres B',onifacio,a,' -n~agk'aro. n doK,-, nug ka,,sintalhan na nagngangalang Gen~oveva
Blololy a,.t dito'y nagkaro-on siya ng isang. anak na babae nMa
'pinanganlang Franci-sca. Nang makil-ala llj Andres B-onifa-cio
si Geroveva-ay tumutunt,-ng lam'ang ito (ang babae) sal gulangrna 22 tac n. Magaing an g mIna at ang anak ay kapuwa, buhay pa,
ay-on kay Dr. Bantug. Si Francisca, ay naniniraha-n ngayon
sa Jro-sin, Sorsopgon -at makalaw-ang. m-agka-asawa, ang una 'y
nan~atay at ngayo 'y muling- napakasal ka'y Roman Balme's.
Sa tulong ug issang bahagi, ng punanalun~an sa 1oterya nina
Francisco Castillo at Camilo Th-an na kapuwa naging manghilirnaagsik sa amuki ni. Andres Bonifaci~o, ang Katipunan C-,y
n~aogkaro-on nig sa,-triling limbagan.' Dito nilimbagr ang 1(ALAA IAN 'at ang iba pang mga pamah-ayag. Dialawang -mahubuSa".y i~.a akda n: Andr'ds Bc'nifacio, isaing tuluyan at'is~angce tWI,]
ang napalathalIa sa pahayagfang KALAYAAN, ngruni't dahil,,-:,a a k~ahi~gpit~a-n ng mga, kastila, gay~a ng sinabi ko nia, ay
Miang sipi lamang ang kumalat' sa unang' blang at ang ikalawang bilang, ay nasams~am na lahat -ng mga may k,%apangyari.hang kastila.
Gaya ng ibang sinulat ni Andres Bonifaco, ang dalawang
akdang iy'an -ay niagilkarc â€”on ng salin sa kastila,,-t ingles. Ai-g
sa kast-ila ay kay Epi~far..i,;- de los -Santos. Cr'stobal at anug sa
ingles na hirtango naman sa kasi. aykyM.Le Fshr
Kapuwa mnasasabing hindi pa napapalathala ang mg~a orih'nal
ng' mga, akdang iyan ngayo-n kay-a't min-abuti k-ong ilakip sa,
ka~saysayang ito9 upang maipakilalang ang ating bayani lay nagtAtaglay rin n'aman ng malaking katangian sa pagka-manunulat at pagkaniakat~a. Si Andres B~onifaciio- ay mabuti ring, tagla pags aim sa, wikanig tagalog, gaya. ng ginawa niyang- p~agfsasalin sa tagalog ng. bant-cg na iluling Pa~alam ni Dr. Jose' P.
IRizal. Narito a'ng dalawang akda niyang ngvayon pa, lam rag
lubusancg nap~apahaya-g:
6
ANG DAPAT MABATID NG MGA TAGALOG
Ytong katagalugan nra' pinamamahalaan' ng unang panahon ng
ating tunay na mga kababayan niya~ong hindi pa tumutungtong sa
mga lupaing ito ang' m'ga kastila ay nabubuhay sa lubos'na kasaganaan, at -kaguinhawahan. Kasundo6 niya ang mga kapit bayan at
lalung lalo na ang mga taga' Japoni sila'y kabilihan at kapalitan ng
mga kalakal m alabis ang pag yabong ng lahat ng pinagkakakitaan, kaya't dahil dito'y mayaman mahal ang kaasalan ng lahat, bata't matanda at sampung mga babae ay marun-ong bumasa at, sumulat ng talagang pagsulat nating. mga tagal og. Dumating ang mga
kastila at dumulog. na nakipagkaibigan. Sa mabuti nilan~g hikaya't
na di timano, tayo'y aakain sa lalung kagalingan at lalung imumnulat. ang ating kaisipan, ang nasabing nagsisipamahala ay ng yaring
nalamuyot sa, tamis ng kanilang dila sa paghibo. Gayon man si-la'y, ipinaila-lirn sa talagang kaugalian ng mga tagal-og 'na sinaksihan at pinapagtibay ang kanilang pinagkayarian sa painamaguitan
ng isang pan'unumpa na kumuha ng kaunting dugo sa kanikanilang
rnga ugat, at yao'y in~ihalu't ininom nila. kapua tanda ng tunay at
lubos na, pagtatapat na di mag tataksil. sa pinagkayarian. Ytoy
siang tinatawag na "Pacito de Sangre" ng haring Sikatuna at ni
Legaspi na pinaka katawan -ng, hari sa Espafia.
Buhat ng ito'y mnangyari ay bumibilang na ngayon sa tatlong
daang taon mahiguit na ang lahi ni Legaspi ay ating binubuhay sa
lubos na kasaga~naan, -ating pinagtatamasa at binubusog, kahit '%abutin natin' ang kasalatan at kad'ayukduk-an;.,.i~guinugugol natin. ang
yaman dugo at sampu ng buhay sa pagtatan'gol sa kanila; kinaka-,
hamok -natin sampu ng tunay na mga kababayan na aayaw pumayag na sa. kanilay pasakodp, at gayon din naman nakipagbaka tay-o
sa mga Ynsik at- taga Holanda na nagbalang umagaw sa'kanila nitong katagalugan.
Ngayon sa lahat ng ito'y ano ang sa mga guinawa nating paggugugol nakikitahg kaguinhawahang ibinigay' s a ating Bayan?
'An an aiiantn atpad sa kanilang kapangakuan na
siang naging dahil ng ating pag gugugol!. Wala kung di pawang
kataksilan an anti sa ating mga pagpapalaa g atpds
kanilang. ipinangakung tayo'y lalung guiguisingin'sa ka'galingan ay
ang bagkus tayong binu'lag, inihawa' tayo sa kanilang hama'k na
asal, pinilit na sinira. ang mahal at magandang ugali n~g ating Bayan; Yminulat tayo sa isang m'aling pag'sampalataya at isinadlak
sa, lubak ng kasamaan ang kapurihan -ng ating Bayan; at kung tayo 'y mangahas humingi ng kahit gabahid na lingap,' ang naguiguing
kasagutan ay ang tayo'y itapon. at ilayo sa piling ng ating minamahal na anak, asawa at matandang magulang. Ang bawat isang
7
himutok na pum-ulas sa ating dibdib ay itinuturin~g na, i sang malaking pagkakasala at karakarakang nilalapatan ng sa hayop na kabangisan.
Ngayon wala ng maituturing na kapanatagan sa ating pamamayan.; rigay-on lagui ng guinagambala ang ating katahimikan nig uma,alingawngaw na daing at panianambitan bunton' hi~ninga' at hinagpis nig- makapal na ulila, bao't mga inagu-lang ng Inga kababayang
ipinanganyaya ng mga manlulupig na kastila; ngayon. tayo'y maiulunod na sa nagbabahang luha ng Yna na nakitil na. buhay nig anak
sa pananangis ng sanggol na pinangulila n rg kalupitan na ang bawat
patak ay katulad ng isang kumukulong tinga, na -sumasalang sa mahapding sugat ng ating pusong nagdaramdam; -ngayon lalut lain
tayon~g na-bibil'ibiran ng tanikala ng pagkaalipin, tanikalang nakalaJait sa bawat Maaking may iniingatang kapurihan. Ano ang nararapat rnating gawin? -Ang araw nig katuiran na sumnisikat sa, Silanganan, ay malinaw na itinuturo sa, ating nmga, matang, malaong nabulagan ang landas na dapat nating tunguhin, ang- liwanag niya'y
tanaw sa ating mnga mrata, ang kukong nag akma nig kamiatayang
alay sa. ating' ng mga ganid na, asal. Ytinuturo ng katuiran', na wala tayong iba, pang maaantay kundi lalut lalung kahirapan,, lalut
lalungy kataksilan, lalut lalung 'kaalipustaan at lalut lalung kaalipinan. Ytinuturo nig katuiran, na, huag nating sayangin ang panahon
sa pagasa, sa, i-pinangakong- kaguinhawahan na, hindi darating at
hindi mangy~ayari., Ytinuturo, ng. katuiran ang tayo'y umasa sa,
ating sarili at hfuag antain sa, iba, an'g ating kabuhayan. Itinuturo
ng ka'tuiran ang tayo'y- mag kaisang loob magka isang isip at aka'la
atn ng tay-o'y magkalakas na maihanap' ang naghaharing kasamaan
sa ating Bayan.
Panahun na, ngayong da'pat na lumitaw ang, liwanag, ng.katotohanan; panahon- ng dapat.nating ipakila'la na, tayoy may sar'ilfing
pagdaramdam, may puri, may hiya at pagdadainayan. Ngayon
panahun ng dapat simulan ang pagsisiwalat, ng mga mahal at dakilang anal na m,-agwawasak sa mnasinsing tabing na bumubulag sa
ating kaisipan; panahun n gyn dapat makilala ng. mgag tagalog ang pinaghuhatan ng kanilang mga kahirapan. Araw na it-ong
dapat kilalanin na. sa, bawat isang hakbang nation ay tumutuntong
tayo at nabibingit -sa malalim ha hukay ngkmtaanasai'
innumang ng -mga kaaway.
Kaya! 'oh mga kababayan! ating- idilat ang bulag na kaisipan
at kusang igugol sa kagalingan ang ating lakas sa tunay at lubos
na pag asa na, mag tagurnpay sa, nilalayong kag-uinhawahan, rig bayang tinubuan.
8
PAGIBIG SA TINUBUANG BAYAN
Ain pag ibig pa ang hihigit kaya
sa pagka dalisay at- pagkadakilagaya ng pag ibig sa tinub'uang lupa?
ain pag ibig pa? wala -na 'nga, wala.
Ulitulitin m ang basahin ng ii
at isa isahing talastasing pilit
ang salitat buhay rna limbag at titik
ng sang katauhan itoy namamasid.
Banal na pag ibig! pag ikaw ang nukal
sa tapat -na puso ng sino't ain man
imbit taong gubat maralitat mang. mang
naguiguing dakila at iguinagalcang.
Pagpu-puring lubos ang palaguing hangad
sa bayan ng taong may'dangal na ingat
Umawit tumula kumathat sumulat
kalakhan din nia y isinisiwalat.
Walang miahalagang hindi inihandog
ng may pusong mahal'sa, Bayang na'gkupkup.
dugo yaman -dunong katiisat pagod
buhay may abuting magkaiagot lagot.
Bakit? 'ainm ito na sakdal. ng laki
na hinahandugan ng boong pag ka'si
na sa lalung mahal na kapangyayari.
at guinugugulan ng buhay na iwi-.
iAy! itoy ang Ynang bayang tinubuan
siya'y inat" tangi na kinamulatan
ng kawiliwili'ng liwanag ng. araw
na nagbigay init sa lunong, katawan.,
Sa 'kania'y 'utang ang unang pagtangap
ng simuy ng hanging- nagbibigay lunas
sa mnis na puso na sisingaps'ingap
sa balong malalim ng siphay-o't hi'rap.
Kaliakip din nitoy pag ibig sa Ba'yan
ang lahat ng lalung sa gunitay mahalmula. sa:masaya 't gasong kasangulan
hangang sa kataway mapa sa libingan.'

Ang nanga karaang panahun ng aliw
ang inaasahang araw na darating
ng pagk~atimawa ng mga alipin
liban pa sa bayan saan tatanghaiin?

I
At ang balang kahuy at ang bal ang sanga,
ng parang nia't gubat. na kaaya, aya
sukat ang makitat sa" sa ala ala
ang mnat ang guiliw lumipas na-saya.
Tubig niyang malinaw na- anaki'y bubog
bukal sa batisang nagkalat 9a bundok
malambut, na huni ng matuling agos
na naka, a aliw sa p'usong may lungkot.l.
Sa aba ng abang mawalay sa Bayan!
gunita may laguing sa'kbibi n'g lumbay
~walang ala, alat. inaasam asam
kung di ang makita'y lupang tinubuan.
Pati ng magdusat sampung kamnatayan
wani ay masarap kung dahil sa Bayan
at lalung maghirap ioh himalang bagay
lalung pag irog pa ang'sa kaniay alay.
Kung ang bayang ito'y nasasa panganib
at'sia ay dapat na ipagtangkilik
ang anak, asawa, iragulaing kapatid
isang tawag niay tatalikda-ng pilit.
Dapuat kung ang- bayan ng katagalugan
ay linalapastangan at niyuyurakan.
'katuiran. puni niyat. kamahala'n
ng sarna ng lilong taga iagbayan.
Di gaa.Ao kaya ang paghihinagpis
ng pusong tagalog sa puring nalait?
at aim kalooban na lalo'ng tahimik
ang di pupukawin sa, panghihimagsik?
Saan magbubuhat ang paghihinaly()
sa paghihiga'ntit'gu-mugol ng buhay
kung wala ding iba n-a kasasadlakan
kung di ang luga'mi sa, kaalipinan?
Kung ang pagka -baun. niyat pagka bus'abo8
sa lusak ng dayat tunay na, pag ayop
supil ang pang hampas tanikalang gap-os

at luha na lamang ang pina a agos.
Sa kaniang anyo'y sino ang tutunghay
na di aakain -sa gawang mag damdam
pusong naglilipak sa pagkasukaban

ang hindi gumugol1 ng dugo -at buhay.
Mangyayari kaya, na itoy malangap
ng mga tagalog at hindi lumingap
sa naghihingalong Ynang na sa yapak,
n~a kasuklaimsuklamf sa kastilang hamak.

I, % 10
Nasaan ang dangal ng mga, tagalog
nasaan ang dugung dapat na ibuhos?
baya'y inaaPi b~kit di kumilos?
at natitilihang itoy mapanood.,
Hayo -na nga kayo, kayong nanga buhay
sa pag a~sang lubos ng kaguinhawahan
at waianhg tinamo kundi kapaitan
hayo nat ibiguin an'g naabang bayan.
Kayong natuyan na sa kapapasakitr
ng dakilang hangad sa batis ng dibdib
muling pabalungit tunay na' pag ibig
kusang ibulalas sa bayang piniit.,
Kayong nalagasan ng bungat bulaklak
kahuy niaring buhay na -nilantat sukat
ng balabalakit makapal na hirap
muling manariwat sa baya'y lumiyag.
Kayong mga. pusong kusang (???)
* ng daya, at lbagsik ng ganid na asal
ngayon ay magbangu't baya'y ita'ngkakal
agawin sa kuko ng mg'a sukaban..
*Kayong mga, dukhang wala'ng tanging (????)
kun'di ang mabuhay sa dalitat hirap
ampunin ang bayan kung nasa ay lunas
pagkat ang guinhawa niya ay sa lahat.
Ypahand-og handog ang boong pag ibig
hangang sa may dugo-'y ubusing itiguis
kung sa, pagtatangol buhay ay (???)
itoy kapalaran at' tunay na langit.
Ang dlahw'ang akdang. iyan ni Andres B-onifaci-o ay si'nipi ko ng walang anumang p~aghabago, maging, sa, ayo-s at paraian ng pagkakasula't. Ang mga, bah~aging, hindi na mabasa ay
nfitlagyan ko. ng tandang (?)at bah-ala. nango magpun~o ang
wast-ong pa-ngwiari ng mga, mambabasa.
Ang huling pa~alam ni Dr. Jose' P. -Rizal na tfnagalog ni.
Andres Bonifacio ay hindi lam~ang rnakasampu nang mapalat-'
hala sa mga pahayagan at rebista. Gayon 'man ay sisipiin
ko-ng inuli n-gay-on upang hanggang raaaari ay mapa'gsamasama

natin ang ka'nyang mga Sinu'lat.

HULING.PAALAM NI DR.- JOSE P. RIZAL
Pinipintuho kong Bayan ay paalam,
lupang iniirog ng sikat ng araw,
mutyang mahalaga sa dagat Silangan
kaluwaiha'tiang sa ami'y pumanaw.
Masayang sa, iyo'y aking idudulot
ang lanta kong buhay na, lubhang 'malungkot'
maging ma'ringal man at labis alindqog
sa kagalingan mo ay aking ding handog.
Sa pakikidigma at pamimiyapis
ang alay ng iba'y ang buhay na, kipkip
walang again-again, maluwag s'a dibdib
matafi~is sa puso at di ikahapis.
Saan man mautas ay di kailangan,.cipres o lau'rel, lirio ma'y putungan
pakikipaghainok at ang bibitayan
ya~on ay gayon din kung hilng ng Bayan..Ako'y mamamatay ngayong namamalas
na sa kasilanganan ay.namamanaag
yaong maligayang araw na, sisikat,
sa likod ng9 luksa'ng nagtabing na ulap.
Ang kulay na 'pula, kung kinakailangan
na maitina sa, iyong liwayway,'
dugo ko'y isabog at siyang ikinang
ng kislap ng iyong. inaningning na, ilaw.
Ang aking adhika sapul inagkaisip
ng kasalukuyang bata pan'g maliit,
ay ang tanghaling ka, at minsang masilip
sa dagat Silangan hiyas na, marikit.
Natuyo ang luhang sa mata'y nunukal,
taas na. ang noo't walang kapootan,
walang bakas kunot ng kapighatian
gabahid man dungis niyang kahihiyan.
Sa kabuhayang ko ang laging gunita,
maningas na, aking ninanasa-nasa,
ay guminhawa. ka, ang hiyaw ng diwa,
pag. hingang papanaw ngayong biglang bigla.
Ikaw'y guininhawa laking kagandahang

ako'y maluginok, at ikaw~ ay- matanglial,
hininga'y malagot, mabuhay ka lamang
bangkay ko'y' masilong sa iyong kalangitan.

12
Kung s'a libingang k-o'y tumubong mamalas
sa malagong damo mahinhing bulakiak,
sa mga labi'mo 'y m'angyaring ilapat,
sa kalu'luwa ko halik ay igawad.
At sa -aking noo nawa'y ip'aramdam,
sa lamig ng lupa ng aking libingan,.ang imit ng iyong pAg hingang dalis'ay
at simoy ng iyong.pag giliw na tuna'y..
Ba'yaang ang buwan sa" aki'y ititig
ang liwanag niyang lamlam at tahimik,,
liwayway bayaang sa aki'y ihatid
magalaw na sinag' at hanging hagibis.
Kung sakasakaling bumabang humantong
sa kruz ko'y dumapo kahit isang ibon
doon ay bayaang humuning hinahon'
at dalitin niya payapang panaho'n.
Bayaan ang ningas.ng srokat- ng arawula'y pasingawin noong kainitan,
magbalik sa langit ng boong dalisay
kalakip ng aking pagdaing na hiyaw.
lBayaang sinoman sa, katotong giliw,
tangisan maagang sa buhay pagkitil;
kung tungkol sa -akin ay may manalangin
idalangin Bayan yaring pagka himbing.
Idalanging lahat yaong nangamatay,.nangagtiis hirap na walang kapal'aran
mga mna naming walang kapalaran
na inahihibik ay. kapighatian.
Ang mga. bao't pinapangulila,
ang mga, bilanggong nagsisipagdusa,
dalanginin namang kanilang makita
ang kalayaan mong ikagiginhawa.
At Isung sa madilim na gabing mapanglaw
ay lumaganap na'docn' sa libinga't,
tanging mnga patay ang nangaglalamay,
huag bagabagin -ang katahimikan.
Ang kanya'ng hiwaga'y huag gambalain
kaipa'la'y -maringig doon ang taginting,

tunog ng gitara't salterio'y magsaliw,
ako, Bayan, yao't kitay, aawitin.
Kung ang libingan ko'y lirnot na ng lahat
at wala ng kruz 'at batong mabakas,

bayaang linangin ng taong masipaglupa'y asarolin at kanyang ikalat.

13
Ang mga buto ko ay bago matunaw
mnauwi sa wala at kusang maparam,
alabok ng iyong latak ay bayaang
siyra ang babalang doo'y mnakipisan.
Kung magka gayon. na'y aalintanahin
na ako sa limot. iyong ihabilin
pagka't himpapa'wid at -ang panganorin
mga lansangan mo'y aking lilibutfin.
Matining na tun'og ako sa dingig mo,
ilaw, mga kulay, masamyong pabango,'
ang ugong at awit, pag hibik sa iyo,
pag asang dalisay ng pananalig ko.
Bayang injirog, sakit niyaring hirap,
Katagalugang kong pinakaliliyag,
dinggin mo ang aking., pagpapahimakas;
diya'y iiwan ko sa iyo ang lahat.
Ako'y patu'tungo. sa walang busabos,
walang umiinis -at verdugong hayop;
Pananalig doo'y di nakasasal-ot,
si' Bathala lamang doo.'y ha'ring lubos.
Paalam, magulang at mga kapatid
kapilas ng aking kaluluwa't dibdib
mga ka'ibigan bata pang malifi
Sa aking tahanan di na, masisilip.
Pag pasalamatan at napahinga- rin,
paalam estranherang kasuyo ko't aliw,,
paalam sa iny-o mga:ginigiliw,
imamatay ay siyang pagkagupiling!
Hindi m~apag-aalinlangainan nia an'g. pinagkakautangan ng
madaling paglaganap ng Katipunan -at, ng paghihirnagsik -ay
ang pah'ayagang KALAYAAN na siyang mnaging tagapamansag nila. Ang unang bilang na lumabas no'ong ika-1 ftg Ene-.
ro ng 1896 'ay -nagkaraon ng isangr libo)ng sipi at ipi-narnahagi
sa ganitong paraan: 200 sa Kabite, 100. sa Bulakan at 700 sa
Maynila at Moron ig (ngay'o'y lala-wigan ng Ri'zal).. Ang' ikalawang bilang na -nagkar,-cdn nanian ng 2000 sipi ay hindi na
naip~angalat pagkat-natutop ng m-ga may kapangyarihangr kastila. Sumulat sa pahayagang ito sina Andrcs Bon~ifacio at Dr.
Pio Valenzuela. at ang naging Tag'apamahala ay ang Utakn
Himagsikan na si Emilio Jacinto.

14
Upang mapaglalangan ang mga k-astila-, ang -ginaw' l
Emilio Jacinto ay inilagay n~a sa Yokohama, H~ap'Dn nililim_bagv ang piahay-agan'g ito at. ang pangalang nakal-agay naman~
bliang Tagapamatnugot, ay ang kay Marcelo H., delPian
ang totoo'y hindi naman kaalam nifa sa. pagpapalahas -ig nasabing pahayagan. An~g lurnilimbag namani -nito ay sina Fanstiflo, Duque, b'uhay pa, a~t UlpianQ Ferna'ndez, patay na. lung â€”
g1sa pagkakatatag ng Katipun-an na itinatag n Andres Bonifac'o, at siyang na'gl'atha] ngphyagang KALAYAAN ay
myia't fixn paaa.Sin'a Jicse Diz'on at Dr Po Valenzuela ay nagsasabing itinat'ag ito noong ik~a-7 rigiluijo' ng 1892,
rgouni 't an g kamamatay-na, ka~tipunero'ng si Ladisla~o Diwa, sa
i~;ang taking ip n-agkalciob sia akin ay sin asahi ang ganito:
Noong gabi ng ika-6 ng Huijo ng 1892, sa madalinig sabi ay ki-~
nagabihan ng dakpin si Dr. Jo-se' Rizal, -ay itinatag namin ni AndresBonifacio at Teodoro Plata, an'g Katipunan sa isa sa mga' bahay sa
daang Dialmacio, n~gayo'y tinataw'ag na Elcan-o at may bilang 734.
Ang paraan naman namin-noon sa pagpapalaganap- ay sa pamama-~
gitan ng trianggulo. 'Si' Andres Bonifaci-o ay siyang nag-inisya at
kumuha kin'a Ciriaco Bonifaci-o, kapatid niy a, at Restituto Javier',,'
ako naman.ay siyang kumuha ki-na Roman Ba'sa at Teodoro GonzaIr s at si Teodor-o Plata ay kina Briccio Brigido Panta's at Valentin
Di az. Noong buwan ng" Oktubre ng 1892 ay inihalal'nam in angunang Ktt. Sanggunian (Consejo -Supremo) at ang nahirang na
magsisibuo ay itong sumusunod: Deodato Arellano, Pangulo, Andfe Bonifacio,. Interyenhtor, Ladislao Diwa, Piskal, Teodoro Plata,
-Kalihim at Valentin ~Diaz,-tagaingat-yaman. Dahil sa totoong maIliwag ang paraang- ito. kaya't. pin'agkai'sahan na ang pagkuha ng'
mga ka~sapi ay huag-nang gawin sa pamamagitan ng triangulo, atbawa't isa'y pinahihintulutang makapagdala -ng kahit iHan o hanggang makapagsasama. Noong Pebrero -ng 1893 ay mulfing nagdaosi
ng hala'lan at. ang nahirang na- magsibuo ng bagong Konsejo Supremo ay itong sumusunod.: Roman Basa, Pangulo; Andres Bonifacio,,
Pikl oeTraoSantiago, Kalihim; Vicente Molina, tagaingatyamain; at'Restituto Javier, Briccio Brigido Pantas, Teodoro Plata,.
Teodoro Gonzales at Ladislao Diwa, mga kagawad."
Bag nagaiag Unang Sigaw sa Balintwk ay su2 -mangayo sAndres Bonif acio kay Heneral PiacianoRzln
ipagptabban ang. pagbabangon ng himagsikan upang huw'ag

15
-inakapinsala kay Dr. Rizat na noiqy naasskyang kaslil1ag
"Castilla" at nagb~ihintay ng bapor na maghahatAd sa kanyfa
sa Kuba, nguni 't dahil sa p.agkakatuklas -ni P. Mar ano Gil sa
Tundo sa Katipunan ay sinugio.-ni Andres Bcni-wfa-cio si, Emillio
Jac`inbo, na siyang tanging sangguni~an at. kan-ang kamay niy.a,'
kay Hen'. Pagiano Rizal at ipin~asabing- dahil sa nangyaring, it-o
ay binabhawi' niya ang unang pasiyang ip~agpaliban,ang pagbabang-on ng him'agsikan pagka 't kung hindi ganito ang gagrawiri
ay. maaaring. mabigo, ang paghihimagsik.
Ang, mga katipun-an no-on ay kulang na kul~ang sia. mgoa sanda~tang maip-anglalaban,. ngu-ni't ang kalooban nila'y handanghanda -at ang tangingu hinihintay ay -ang pasiya ng. kan lang
Ktt. PuniGng'-si Andres Bonifac-_o. Ang Maykawayan' ay siya'ngy
na-pili ni Andres Rcnifacio'upang doon na-gpagawa 11g mga
gu~lo~k nia- matatalim. na, siyang gagami.tin sana nila, uguni '
naA g is'akay na ito-sa is'ang karetela ay na ~no ng Guwardya Sibil- na bantay sa- Kaloo'kan. Ang. may dala -ay naka'pa~gtanan,
n.-guni 't ang mga dalang sandata ay nasamsam na lahat ng mga
*Auw-ardiy~a Sibil.
Wa-lang alinlangan na a~ng Dekalocgo nj Andres Bnnifac'-o
ay siyang na~ghig batong salalayan ng Katipunan at ng Hi'rnag-c
sikan. Ang Kartilya- ni Emilio"Jacinto, Utak~ ng lliragsikan,
ay siya ngango, ginamit, dahil sa pagbibigay-6lcob at. pag kilal. a
ng, Supremoa sa, katialinuhan ng kanyang kalihim. at kanang-7
ka'may, nguni 't hindi maikaka'it na. kung hindi sa Dekalaogo
niya iay hindi mai'sipan ni Emilio Jacinte na sulatin -cngr Mirtilya, na,siyang ginawang batayan at mga' gint~ong aral sa p'aghihinmagsik.
At. dahil sa ka'dakilaan -at pagka-makasaysayan ng nasabing. Dekalo'go nj Andres B~onifaci-o kaya't- hinuwaran namani
ito 'ni, Mabini. At sa ganyan ay lalong naging rnakas.aysayan..
ang nasabing Dekaltogo9, na dinaig at nildluan pa. ang pagviging
makasaysayan ng kartilya ni" Emilio, Jacinto.
Ang orihina1 ~na sulat sa tagaflog ng' Deklalogoiig ito ay
hindi pa nalalathala, at. pinamagatang "Ka~tungkulang Gagawi'n ng mgaj Z. LI. B."Y. Ang -un-ang naghul-og nito.sa wikang
kas'tila ay ang nasirang Epifanio de los Sant-os Cristubal. M~u

16
Ia sa -kastila ay isinalin nam-an, sa wikang ingles ni Mr. Leo.
Fischer at sa. tagalog ni G. Hermenegldo& Cruz. Mula noon ay
n-agkaroun na n~ang maraming traduksion o salin sa ib-a't ibaiig
wika na -pawang galing sa salin sa ka-st-ila.' Sa mg'a niag~salin
sa tagal'cg ay kabilang. sinia. Gg..Dioonisio San Agustin, Juan N.
Evangelista, E-m-1lioj Sion'gko~ Julian 'Cruz Balmaceda, Hen.
Artemio Ricarte at iba pa'. Sa wikang ingales, naman' ay kabi-!.ang, sina Gg. Fernando Mararnag, Charles E dwa-rd Russell,
Camilo, Osi~as, S-ol H. Gwekcoh at iba pa. Nagkaroou din 'Ito ng
salin sa iba 't ibang dialekta,, sa Kapuluan â€”at gayc1-n din sa wikang aleman na gawa nj Prof. Ceejilio Lopez ng Unibersid-ad ng
Pilipin-as at, sa wikang pranses, na gawia naman ng wala'ng ka â€”
pantay -nia inakata sa. wikang kastilang sj G. Cecililo Apostol.
Dahil din'. sa, kahaliagahian ng nasabing 'Dekalogo kaya 't
ang buhay ni Andres Bonifacio ay hin-di maaa~ring suliatin nang
hindi. ito kassama.o n~apag-uukulan ng mga gintong. taltata.' Sa
ii ang "text. book" na itinutuno ngayon'' sea mga, paaralang ha-'
yan ay ka'gama rin ang dekalogong it-o.,An'g lalong niahal~agang talum'pa'ti ng Pangulong Manuel. -L. Quezon uk.91 sa buhay at kadakilaan ng Supremo -ay ibinatay, niya sa nagabing
dekalogo at ang mga aral ng -ba~gong'Katipunan ni -Espiker
Roxas -ay ibinatay at nasasalig din, sa dekalogo ni Andres B-o-.
nif acio. Aug lahat, ngiynangpapakilalang haagIu
mala~on -ay lalang nagiging dakila -at. makasays'ayan aug Deka-1
logo ni Andres B-cnifaclo na siyang gailap ina. nagp-alaho ngpayon sa Dekalbago ni Mabiniiat sa Kartilya niEmili-o Jacinto.
Sa ka~hilingan ng mga -guro s'a "Intramuros Intermediate
School"' 'aug Piangulio ng, mga Pantas sa Akademy-a ng Wi-.kang -Tagallog nia si G. Julian C. Boalmaceda, ay sumulat ng"
isang dula, sa wikang ingles, na pinLamagatang "BONIFACIO 'S TEN COMMANDMENTS" (A de-calogue speci~ally
written fo'r' Bonifacio Day celebrations) na ang diwa ay hina.npgo s-a Dekalogo ng Supremo ng Katipunan at itinhanghal ng
mga nagsisip-ag-aral 4oon nocng 1929, bilang pagp-aparangal
sa kaarawan ni Bonifacio. Ito ang kaunaunah-ang dulang sinuhit sa xvi~kang ingles" ni G..- B-almaseda, at baga:ma 't niyari
sa maiklin g panah-on na tumagal lamang ng ilang -oras ay na

.17
g-ing kahanga-hangia. ang pagkakasulat, na ayon na rin sa pat~unlay ni Dr. J.ose P. Bantug, ay nagpakilal-a ng malaking katanigian ng may akda nia i'pi~nagkaroun niya ng karapatang mapabilang sa unang hanay rig mga mangdudulang pilipinong sumusulat sa wikang ingles. Sa. k-ahilingan rig mariami ay isinaliii ito sa wikanlg tagalog ng may akda at inflathala sa lingguguhang SAMPAGITA at pinamagatan' namang "ANG SAMPUNG UTOS NI BONIFACIG" Gaya nang s-a ingles, ang
salin sa tagatbog ay maitututring na is'ang "obra maestra.
Gaya rig ibang &amahang lihin,- ang. Katipunan ay nagkaroon Ing -sariling alpabeto' na gawa -ni Emilio Jacrito at Andres
B.3nifaciv.' Aug karaniwang alpabetong ginagamit nila ay
itong sumusunod:
Alpabetong Alpabetong
kastila KatipunWan
B..B
o... K....
c Q
F..............D
H.............F
K...........
LI.....................
L........
S..O0...S00
w.........L
Y.
18
S~a mga kasulatan ni Emilio Jacinto n~a making iniingatan ay
naftatala angz daliawa pangv Iihi'm n-a alpabeto na silang da-lawa
lamang ni Andres Boinifa~cio ang gumagramit. Aug dalawatiio
a ipahetong iias~fbi. ay May- ralakimg ~a~gkaka iba sa karaniwano
ginagamit. ng Katipunaii at hindi nakikilaida...at nalal-aman ugr
iba. Nata, lal in naman sa aabingy imga kasulatan uia maba-'
baisa,.sa aking Any KSiyalot n~i Bohifacio at ni Agun-.aldo, na an("17
tfitik na ''A''ay pinapat~ay- pagkatapjxs ug 'consonitante''" at anu
mga salitang any, -ny, at, kung at sa -ay pinapa-,litan nila ng 1, 2,
3,4 a-t 5. Aug mga al-pabet~ong- ito ay mababasa sa akingy akdang"CLos' Alfabe'tos -del Katipunan-".
Isang tula ni Proco-pio, kapatid ng Supremo,'aug, iniwan iii
Andres Bonifacia kay Ginaugr Espir-idi-ona, k-apatid na baba4e iig
Supremo, bago siya lumabas sa gubat, -at ng ayo'y sisiplin. ko ng
walangljabis at. walang kulang:.
Oh inang Espan-ya, humihinging tawad
kaming pilipino na iyong inanak,
panahon ay dumating na "magkati'watiwalag
sa di mo pagtupad, masamang paglingap.
Paalam na akong Esp'anyang pinopoon,
kaming pilipino-humi'hiwalay na ngayon-.
ang bandera namin dulo ng talibong
* ipakikilala sa laha't ng nacion.
Lakad, aba tayo, titigisa ang hirap
* tunguhin an'g bundok kaluwangan ng gubat
gamitin ang gulok at sampu ng sibat
ipagtanggol ngayon Inang Pilipinas.
Paalam na ako, b~ayang tinubuan
bayang masagana sa init ng araw
oh maligayang araw na nakasisilawkaloob ng Diyos at-poong Maykapal.
Ang mga huling ' a~t utng ito n ng~ayon 1am-aio~
mahahayag -ay nathahawig' sa mga huling t~alata n g huling lpaal'am ni Dr. Jiose IRizal. Aug tulang -ito a' buong-buong nasasa-ul-o nii Ginang' Espiridi-on~a na siyang n~agkalo~ob sa akin nug
salin. Itinutugma nila ito sa. isang namcm~odangf t.ugtugin nang)
panahong iyon, kaya 't,ang pagkakatul~a'y hindi husto aug mgra
pantig -o silaba.
19'.
Sa mga talang naiwan rig nasming Nanilng Ponce ay miay
dalawang tulang shinipi ito, na. ay-on sa nasabing mga u'lat, ay
tula nii Andres Bonifaci-o. Ang una'y pinamagat'ang "KATAFUSANG HIBIK NG PILIPINAS" at ang pagkakatu'la'y
mainam. Ang ikallawa 'y pinamagatan n 'aman rig "TAPUNAN NG LINGAP" Narito iang nasabing dala'wang-tula.:
Sumikat-na mna sa sinisilangan
ang ara~w ng poo't ng katagalugan,
tatlong daang taong amink iningatan
sa dagat ng dusa ng karalitaan.
Walang isinuway kaming iyong anak,
sa bagyong masasal ng dalita't hirap,
lisa ang puso nitong Pilipinas
at ikaw ay di na Ina naming lahat.
Sa kapuwa Ina'y wala kang kaparis
ang laya'w ng anak dalita't pasakit
pag nagpatirapang sa iyo'y humibik
lunas'na gamot mo ay kasakit-s'akit,
Gapuring (?) mahigpit ang mga tagalog
hinain sa sikad, kulata at suntok,
makinahi't ibiting parang isang,hayop
ito baga, Ina, ang iyong pag-irog?
Ipabilanggo mo't sa dagat itapon
barilin, lasunin nang kami'y. malipol,
sa aming tagalog ito baga'y hatol,
Inang' mahabagin sa lahat ng kampon.
Aming tinitfis hanggang sa mamatay
bangkay ng mistula. ayaw pang tigilan
kaya kung ihulog sa miga libingan
linsad na ang buto't lamuray ang laman.
Wala nang namana itong Pilipinas'
na layaw sa Ina kundi nga ang hirap
tiis- ay pasulong, patente'y nagkalat
recargo't -impuesto'y nagsala-salabat.
Sari-saring silo sa ami'y iniisip
kasabay ang -utos tutuparing pilit
may sa. alumbrado' bayad kami'y tikis

kahit isang "ilaw ay walang masilip.
Ang lupa 'at bahay -na tinatahanan
bukid at tubigang kalawak-lawakan
at gayon din naman mga halamanan

sa paring' kastila ay binub~uisan.

C
20
Bukod pa sa rito'y ang iba't iba pa
huwag-nang saysayin oh Inang Espanya.
sunod kaming lahat hanggang may hininga
tagalog di'y siyang minamasama pa.
Ikaw nga oh Inang pabaya't sukaban
kami di na iyo saan man humanggan
ihanda. mo, Ina, ang paglilibingan
-sa mawawakawak na maraming bang'kay.
*Sa sangmaliwanag ngayon ay sasabog
ang barila't kanyon katulad ay kulog
ang sigwang masasal ng dugong aagos
ng kanilang bala na nagpapamook.
Di na kailangan sa Es-panya an g awa
na mga. tagalog oh! inang kuhila
parais'o namin an,& kami mapuksa
langit mo naman ku-ng kamni madusta.
Paalam na, Ina, itong Pilipinas,
paalam -na, Ina, itong nasa hirap,
paalam, paalam, Inang walang habag,
paalam. na ngayon, katapusang tawag.
Narito ang ikalawa:
Sumandaling -dinggin itong karaingan,
nagsisipag-inot magbangon ng bayan,
malaong -panahon na -nahahandusaysa madlang pahirap sa kastila'ng lalang.
Nangasaan ngayon, mga ginigili'w,
ang tapang at dangal na dapat gugulin,
sa. isang ma'tuwid na: kilala natin
ay huwag an ang ngmapagtatalksil.
At ating lisanin ang dating ugali
na ikinasisi'ra ng taas ng uri,
ng bayang tagalog' ay may asa. diii
ang puring nilupig ng bakang maputi.
Aanhin ang yama't mga. kapurihang
tanawin ng tao at wikan'g mainam (11)

kung mananatili mna nating Bayan
sa kastilang gani'd, kastilang sungayan.
Kaya nga halina, mgi kiign
kami ay tulungang. ibangon sa hukay,

-,,ang inang nabulid sa -kapighatian
-nang upaniig magkamit ng kaligayahain.
Mga kapatid ko'y iwaksi' ang sin'dak,
sa mga balita ng kastilang uslak,

21
ugali ng isang sa, tapang ay salat
* na, kahit sa, bibig tayo'y ginugulat.
At huag matakot sa pakikibaka,
* sa lahing berdugo na lahing Espan'ya,
nangaririto na, para, manggagaga,
ang ating sarilingk ibig pang makuha.
Sa Dios manalig at ua pahimok;
sa, kaaway natin na, may boob hayop,
walang ginagawa kundi ang manakot
at' viva-ng. viva'y, si la rin ang ubos.
Ay! ang lingap mo po, nanunungong lafigit,
Dios na poon ko'y huwag ipag-kait
sa mga, anak mong napatatangkilik
-n ghuag lumagos sa, masamang hilg..
Kupkupin mo nama't ituro ang landas
ng katahimikan at magandang palad
kal'uluwa namin' nang di mapahamak.
*Ang unang pamah'ayag na' ipina'lilict ni Andres Bonifacio
ay grawa ni Emilio Jacinto at g.ang nag..ng tagasulat -ay si G.
Sinforoso San Pedroj at. katulong niya. si G. Florencio Ini-ocentes
ng Sangguniang Makabuhay.' May. is'a pa,,ng pa~mahayag si Andr-es Ronifaci~o, hidimalaman ku'ng siya. ang may-akda o Si
Emlijo Jacinto, at ipinalihiot sa pangalan niya. Nar'ito ang
nasabing' pamahayag na walang petsa at direksiyon:
KATIPUNAN MARARAHAS NG MGA XNAK NG BAYAN
Angxw ionipakilalang katapangan sa pakikihamok, sa kaaway na mga, kastila, buhat pa, nang, simulan itong paghihimagsik,
ay siyang nagsasabing mataas na di ninyo ikinasisindak ang ugong
ng paghahanda. at pagsalakay dito ng hukbong akay ni Polaviieja,
na, sa kaunting panahon ay nagpakilala na n aai na karuwagan at hamak na, kaasalan ng alipin sa kanyn pgaahirap
at malimit, na pagpatay sa makapal na kalahing 'hindi nagsisilaban. Yaong pagpapasunog nito sa mga bata, yaong paglapastangan at pagdungis sa, kapurihan ng mga, babae na, di na, pinakundanganan ang kanilang 1kahinaan,- yaong pagputol ng buhay ng
mga matatandang -hindi na makausad at sanggol na sumususo pa,
na kailan man ay hIindi aasalin at gagawin -ng -sino pa' mang lalaking may puni at may tapang, ay humnihingi ng isang masiglang
paghihiganti at matinding kaparusahan.
Sa inyong pamimiyapis, mangyayaring abutin ang kayo'y tanghaling bangkay sa gitna ng parang ng pakikidigma; nguni't- ito'y
kapurihang maiparnamana.sa ating JBayan, sa ating Lahi at sa
ating Angkan.
Ang inyong mapupugtrong hi-nin'ga ay siyang magbibigay-buhay
sa ating -bayan at'siyang matairnis na alaala sa gunita ng inyong
mga kapatid na maiiwan.
Dapat naman ninyong maba'tid, na ang kadahilanan ng ating
paggugugol _ng l1al-ong mahalaga sa b~ob at sampu ng ingat na buhay, ay nang -upang tamuhin at kC7hrmtan yaong nilalayong Kalayaan
ng ating Bayang tinubuan na siyang magbibigay buong kaginhawahan at magbabangon ng ka'purihan na inilugmok ng kaalipinan
sa hukay ng kadustaang walang katulad.
Sasagi kaya sa inyong loob ang panglulumo at -aabutin kaya
ng panghihin'ayang na 'mamatay sa kadahilanang ito? Hindi! hindi!
Sapagka't nakikint al sa iny-ong gunita yaong libu-libung kinitil. na
buhay ng mapanganyayan~g kamay ng kastila, yaong dain'g, yaong9 -himutok at panangis ng mga. pinapangulila ng kanilang kalupitan,yaong mga_ kapatid nating nangapipiit sa kalagimlagim na bilanguan at nagtitiis ng walang awang pagpapahirap, -yaong walang
tilang pag-agos, ng luha ng mga nawalay sa piling ng kanilang
rnga ~a1k, -asawn7) at matatandang magulang na itinapon sa iba'
iba Mni ii~upa at ang katampalasana'ng pagpatay s a atin g
pinakaiibi'Aating kababayan na si M. Jose Ri zal, ay nagbukas
na sa atin'g puso ng isang sugat na,kailan pa ma'y hindi mababahaw. -Lahat ng ito'y sukat'nang- magpaningas sa lalong â€”malamig na dugo at magbu'nsod sa atin sa pakikihamok sa' hamak na
kastila na nagbibigay sa atin ng lahat ng kahirapan at kamatayan.
Kaya mga kapatid, igayak'ang loob sa pakikipaglaban at pakaasahan ang pagtatagumpay, pagka't nasa atin ang katwiran, at
kabanalang gawa; ang kaaway, i~yang kasukiam-sukiam na day'uhang dito'y'napasoo~t ang tanging ipinaglalaban ay ang malaing
katwirang panggagaga at panglulupig dito sa d'i nila bayan.
-Sa lahat ng ito, n~ang malubos ang kabanalan at kapurihan- ng.
ating lahi, nang tanghalin ng sangdaigdigan ang. kamahalan. ng
ating kalooban, ay huwag nating tularan ang 'ating' mga kalaban
sa pagka-hamak na asal na ugaling gamit sa pakikidigma huwag
tayong- makipaghamok sa. kaibigan lamang na pumatay, kungdisa pagtata-nggol ng kalayaan ng ating Bayan,. ay maihiyaw ng.
buong lakas na Mabuhay! Mabuhay ang Haring Bayang Katagalug'an!
ANDRES BONIFACIO
Maypaga'sa
Ang -unang natukiasan ng mnga kastila -ay ang mga katipunan 'sa Sampirbo Makati. N-cong ik-a-5 ngr Hulyo nu 1896 ay
23
sumulat sa mga linunol niya a sa Aaynila. si tenyente Manuel
Sityar l)g (lu\;-llidiya Sib'l sa Pasig, at ipinagb'gay alam ang
plaglagavap dc:on i)g Klatil)uan... Isang buwaan pa ang nakaraan at nalukllasan 1nam;,in tii P13. Aariano Gil sa Tundo ano
mgna kasulaattl ng Katipuall sa lioob ng palimbagan ng "Dia10o de Manilal" ai-. p'ig1A;;tis,ay piilasimulan na 1nga ang pag)apyadakip -at pagpapabaril sa maraming pinlaghihinalaan na
Ang "expediente" ng pag-ilit ng mga kastila sa
moga ari-arian ni Andres Bonifacio.

24
kinabibilangan nina, Jose' Dizon', amain ni, Emilk) Jacint,,o at
nii Marina Dizon, Sancho Valenzuela, Ramcn Peralta', E~ugeni-o
Silvestre, Modesto Sarmiento, Numer~ano Adriano, Mo9ises Salvador, Luis Enciso Villareal, Domhing~o Cecillo, Marco-s Ventus,
Teod.o-ro Lagonera, Mamertio Natividad, Procopio Hll~ario, Francisco Tafiedo, iang labingtatlong' martir sa, Kabite, at. iba pangr
marami. At 'sa ganyan ay lalong mag-apoy ang ka1tooban ng~
mga niamamayan at lumagania-p ang katipunan, sa pamumunoni Andres' Banifacios at Emil-Ij) J~acinto.
Ang ga mnanasayay hindi nagkakaisa'kung kailan
nangy-ari ang unang Sigaw' ng Himagsikan. Sa isang cla-ko ay
nagkakaisa ang l-ahat sa di mapupuwing, na, katotchanang ang
hiniagsikan sa Pilipinas ay naibunsod, sa pamumuno ni Andres'
B~onifacio- at sa pamamaraan naman ni Emilio Jacint~o.
Sang-ayon-kay. heneral Emilio Aguinaldo, ang u-nang Sig'Saw ng Himagsikan -ay naganap sa San.Juan del M-ante, Rizal.
4Ito'y kinakatigan ni heneral" Pio del Pilar -at koronel Sinforoso
San Pedro.' Ang dating paniniwala maman ng marami Iay
niangy-ari i'to sa. Balintawak nomng ika-26 ng Agosto ng 1896,.
ay-a ng nasasabi sa maramin'g kasaysy n.Gayon din -ang
patunay ni' G. Guillermo Masangkay,. kasamahan ni Andres
B~onifacio.. Ngunil' isang saJlaysay n'a nifagdaan nina heneralI
Cipriano Pacheco, Dr. Pi~o Vale'nzuela at Briccio Bri-gido Pan-tas.ang bumabago sa dating paniniwal~a ng marami, gay~a ng
nilabam'an ng sumusun-Ad na
ISANG PAGUNITA
Upang matuwid ang Paniwala sa Unang Sigaw sa
Painhihimagsik Kaming Naguing Kasanguni ng PanguloD ng
Kataas taasan, Kagalanggalang Katipunan ng mga
Anak ng Bayan na-'Si Andres Bonifacio.
Kaming nalalabi pang Kasama sa unang labanan iyon
Alang-alang sa Ikapapanuto ng mga Mananalaysay at ng
hinaharap,
ay Nagpapahayag:NA -HINDI SA BALINTAIWAK RGYARI ANG UNANG
SIGAW iRG PANGHIHIMAGSIK NA KINALALAGUIAN

25 -
N 4AYON FRG BANTAYOG,' KUNG DI SA P00K NA
KILALA SA TAWAG NA PUGAD-LAWIN.
BJRICCIO BJIGIDO PANTAS PIO VALENZUELA
CIPRIANO PACHECO
Kung,ain diyan..ang 'dap~at pahal-agahan at paniwalaan ay
slan apt uijlng isan aniglupong dapiat ihalal -ng
1)analialaali, sa. parnumunio ng Tagapamahlala ng Akiat-ang
Pambanrsa. Ang pagunita ninDr Pio Valenzuela ay kin~a
kati gan ng Blalo ng. Supremo na, si Ginang Gregoria de Jesus.
Sainanta-la 'y maghi-ntay tayao 'ng lalongy naliliwan-ag na ulat
at mgra piatibay ng iba pang -nangaklas~ama sa unang siga1w JIg
finlragsik-an sa Pilipinas.
Alamn ng lahat. na ang lalongr madugo at mak~asaygayang
pamyya~yari sa buhay ni Andres Bo~nifacio ay nagmula sa. magYulcug htai'aan- sa Thheros, na pinagtagumpaya, flni heneral
Emilljo Aguinaldo.sa pagka-pangulo ng Pamahalaan ng Himagsikan laban" sa Supremo rig Kaltipunan. L~ahat ng lalong, maI jliw~anig n~a ulat at mga kagi1l<gilalas na kasulatan ukol sa
madug a at makasaysayang pangyayaring ya-cn na humantong
sa- p~agkakapatay sia kinikilala'ngayong Am~a ng' Dem'okrasya at
ng Himagsikan- sa, Pil ipinas ay siya ko'n~g pinagtiyagaang Pin~agsama-samia at. maingat na -sinipi sa aking ipalilimbag 'na
akdang " ANG SIGALOT NI BONIFACIG AT NJ A'GUlNALDO" n-a macy Paunang Salita ni eheeral Artemi0. Ricarte
Vibora. Gayon man ay~ magiging mnaliaking kakulan'gan ng kasaysayang itio kundi na'tin lalakipan ng ilang kasu'latan na may
kinaiala iman -sa ngyaring yaon. Nrtaudawngslat
nII Bomifacio na ang isa ay naglalarawan ng, kanyang sama ng,
Ice'ob sa kinalabasan ng halal-an s-a Teheros:
Mapagtiis 2 Enero 1897
Pangulong Mainam
Huwag ang hindi kay'o rnagsadiya rito ngayon din at nais kong
mapagusapan natin sarilinan ang nangyari" sa akin sa sang. Magda'l at maipagbi gay liwan'a niniyo sa akin ang ka'nilang. pagkakatatag.
AND. BONIFACIG
Maypagasa
26
27 Abril 1897
Mahal kong general Mainam:
Ang n'atap~os nating pulong halalan sa Mapagtiis ay nagiwan
sa aking puso nang malaking. tinik na makamandag., Ynuulit ko
sa iniyo. ang pag-wawalang bisa ko sa lahat ng doo'y pinagkaisa-.han..Ay general, hindi ko akalain'na ang aking pagbibigay at..
pagtatapat ay suklian ng pagiirn-bot at paghamak sa aking, pagkatao ng imga bayabayanihan niniyong kalalawigan. Maipatatantuko rin sa kanila pag apak ko nang lupang Worong, na di ako ang.
kanilang hinamak, kun di ang boong Bayan.
Bigyan niniyo ako kaagad ng pagkain at manga tapat na kawal nang Ynang Bayan dito sa' Limbon, bilang katuparan nang
pangako nini'yong tulong sa aking balisang pag alis.
Ang,iniyong supremo,.
AND. BONIFACIO
Maypagasa-Ang hencral Mainlam na pinadaihan ngy sulat ni Bonifacicv
ay walang iba. kundi a ng( pangulv) rng Sa~nggauniangf Magdiwang
na si he-neral Mariano Alvarez ha may simboliklOng Mainam. sa
loob ng' Katipunan.. Si henceral M1ainam -ay -am-a. ni hieneral
Santiago V. Alvarez na may simbolikongy Apoy at: kilalang maka,-Bonifacio, sa m ula.'t mula pa.
Kung ano, iang.aycs ng asyenda sa Tehero's;nang panahongr
yaon, na lubhan'g naging makasaysayan. dahil s~a magul.ongf kapulungang idinao's dacn ng pinaglakip na Samg,(.gu niang Magdiwang iat Magdalo, at dahil sa bantug na akta sa Teheros,
na siya-ng nangunguna sa, talaan ng sampungu lalongc maiaahalagang'kasulatan ng himagsika'n ali-nsu'ned sa kuru-kuro nina
henera~l Artemio Ricarte Vibora, Emilio Aguinaldo at Ceelijo
Aposticol, ang bay nia ito'y slyang isinaysa nHe.Iiarte
-na. siytang naging -kalihim- ng kapulungan' at isa sa mg-a naka-_
L1agda sa' akta'sa Teheros na tumututol sa p;agkakahialal ni Hen.
Aguinaldo sa pagka-Pangulo ng (X~bierno Rcbolusyionario, sa
isarig ulat nia ipinadal~a sa akin noong ika-16 nge Pebreraj ng
1931, at nilakipan ngr isa~ng munting m~apang may iba 't ibang
palatandaan at mgia paliwanag.
"'Ang sulok,na may palatandaan sa ilalirn ng big. 12 ay siyang
tapat ng buiwagang pinagdausan ng pulong noong. ika-22 ng Marso

''I
27
~~W- -
"IN7
- -'-A2
I L L......
A~n~ mapa ng Teheros n a i'ginuhit ni Hen. Artemio
Ricarte Vibora.
ng 1897-ang paliwanag ni Hen. Ricarte sa-kanyang ulat na kinakaha'rap ko ngayono- at yaon4 namang pmay palatandaan sa panulok
ng big.4 1.5 ay siya. narnang tapat ng bulwagang. pinagdausan ng
pagsumpa sa pagta-nggap ng. tunkulin. Mai'ahil itong huh ay naroroong maki~kita pa sapagka't no~ong panahon ng himagsikan laban
sa mga kastila, ang kumbe'nto at simbahan ng Tansa ay hin~di napipinsalaan, hindi gaya ng "Casa-hacienda de Tejeros" na natupok
at ang -miga kaskahong nangatira ay -pinagrhakot naman ng pama-'
halaang militar, ng img)-a Amerikano at itinabon sa mga daan, kaya
walang mababakas ngayon kundi ang lupan'g kinatayua'n lamang."
"iSa mga.palatandaang inilagay ko sa bayang Map agtiis ay.
mapapansin ang mga. tildi-tilding pahanay, at iyan ang mga Iansangang aking pinabuksan -nang kasalukuyang nag-aalab ang hi-.
magsikan upang may mapagsanayan ang aking mg a kawal. Ibinabalita sa aking' mga buhay pa an'g mga lansnan ao.Ang
may, big. 5 ay siyang kinal'alagyan ng tahanan ko at ang paaralan
na siyang tanggapan -sa imga nvagsisianib sa Katipunan.,Ang paaralang nasabi alinsunod sa isang kapasyahang ipinadala sa akin ng
Ko-nseho Munisipal doon, ay bininyagan nila ng aking pa'ngalan.". -4,

2 8
Sa -mga talang iyan na ipiniadala sa akin Hii liYn&eral 'Ricarte ay dap~at, nating idagdag ang sumusunod na ulat. iia sqiyaI
naman~g pin-akapaliwanag' sa rnga bilang na matutunghayan sa
mapa ng asyenda ng Teheros na igiinuhit diii Hi lien. Ricarte.
"Ang big. I. ay an'g trapiche.0 paipitan ng tubo ni G. Catalino
Arnaido na' pinagtipunan ng mnga katipunan naaanib sa Balangay
-Mapagtiis, sakop ng Sangguniang Magdiwang, noong ika-29 -ng
Agosto ng 1896, upang antabayanan ang rnga pinagkayariang hudyat, at dahil sa hindi narnan nagkaroon ng. pagkakataong maisagawa ang gayong pinagkasunduan ay naghiwahiwalay sila nang
nagliliwayway na."
"Ang big. 2 ay ang pason~g kalabaw na siyang mnuling pinagpulungan ng ika-31 ng Agosto, 1896. -Sa' pook na ito 'nagsimula
ang himagsikan sa lalaw'igan ng Kabite."
"Ang big. 3 ay ang kinalalagyan ng karihan -ni Benign-o -Parot.
Dito naghanda ako ng pagkaing pinAgsalusaluhan ng miga, nagpupulong.
"Ang big. 4 ay ang simbahan at- kunbento ng bayang Mapagtiis, lalong kilala, sa tawag na San Francisco de Malabon o Mala-.bon Grande, nang matukoy na hindi ang Malabon s'a lalawigan ng
Rizal."
"Ang big. 5 ay ang bahay paaralan ng bayan na siyang ginawang tanggapan ng rnga nagsisianib sa. K.K.K. -ng mga A.N.B.,
at ginawang piitan ng mga bihag na, Guwa?7diya Sibil at mga.,
prayle. Kahulihulihan ay ginawang, bahay-parnahaiaan ng Sangguniang Magdiwang, mula sa- buwan ng Oktubre, 1896, hanggang
sa buwan ng Marso ng 1897, na -ilipat sa Naik."
"Ang big. 6 ay ang ~ribunal munisipal na, ngayo'y tinatawag
na. Presidencia at siyang unang sinalakay ng rnga inanghihirnagsik
na pinamumunuan ko."
"Ang big. 7 ay ang kuwartel ng mga Guwardiya Sibil-,na -kapagkar'aka-ng' sumuko' ang rnga pulisyang tumatanod sa Tribunal
Munisipal ay sinalakay narnan ng, mga rnanghihimagsik ay napau-.
rong dahil sa mahigp it na pagtatanggoi ng mga nasasaloob. Magiika-12 ng tanghaii nang. simulan ang paglusob na turnagal ng 21
oras at ang nagtagumpay ay ang mga kawal 'ha pinamurnunuan
"Ang big. 8. ay siyang liwasan bayan at sa tapat noon;natatayo, ang bahay na' tinirhan ni Anares. Bonifa'cio. Sa nasabing bahay isinatagalog ni Andres Bonifacio ang Huling Paaiam ni Dr..
Jose' P. Rizal. Dito rin natatayo, ang bantayog ni Hen. Mariano

29,
Trias na inihandog -sa kanya ng ruga kabataan sa San Fran'cisco
de Malabon."
"Ang big. 9 ay siyang kinatatayuan ng bahay ni lHen. Santos
Nocon na unang tinirahan ng Supremo. Sa bahay 'na ito muntik
nang patayin ni Andres- Bonifacio si Hen. Daniel Tirona, dahil sa
mga sulat *na kanyang ipinakalat na humahamak sa karangalan
ng Supremo, nang ito'y bagon'g ka'rarating lamang sa lalawigan ng
Kabite."
"iAng big. 10 ay siyang kinatatayuan ng magarang tahanan ni
Ginang Estefania iPotente na. tinirahan din ng Supremo. Dito rin
inilagay ang munting limbagan na ang mga titik na ginamit ay
padala 'ni Emilio Jacinto, kinikilalang Utak ng Himagsikan."
"Ang big. 11 -ay ang tulay na nasa tabi, ng bahay'ni kapitang
Ki~ko o Francisco Ferrer, biyenan ni heneral Mariano Trias."
"iAng b~g. 12 ay siyang kinaroroonan ~ng bahay-asyenda sa Teheros na' naging lubhang makasaysayan dahil'sa pangyayaring dito
idinaos ang -dakilang kapulungan noong' ika-22 ng Marso. ng. 1897,
na pinagtagu'mpayan ni. hencra'l Emiiio Aguinaido sa pagka Pangulo
ng Gobierno, Rebolusyoaio, laban kay Andres Bonifaci~o. Noon nagsimula 'ang sigalot ni Bonifaci~o at ni Aguinaido na, nagwakas sa
pagkakapabaril sa Supremo ng Katipunan. Dito rin nalagay ang
pagamutang pinagiingkuran ng halo ni. Dr. Rizal Iat ang Maestranza na pin'angasiwaan ni Dr. Francisco, punong pagamutan.
Dito rnf idinaos ang pulong ng -may'apat na pu't limang (45) ma-'
tataas na pinuno ng himagsikan sa pangungulo ni Andres Bonifacio,' na tumututol sa pagkakahaiai ni heneral Emiiio Aguinaido
na maging Pangulo ng Gobierno Reboiusyonario."
"'Ang'big. 13 ay siyang kinatatayuan ng simnbahan at kumbento
ng Salinas o Rosario.na sinunog ng niga kawal na kastila, samantalang nagialabanani ng mga huling 'araw ng buwan ng Marso ng
1897."
"Ang big. 14 ay -ang kinaroroonan ng tuiay ng Tansa. Sa
nasabing, kumbento ginanap ni heneral Emiiio Aguinaido ang pagtanggap.ng tungkuiin sa pagka-Pangulo ng Gobierno Rebolusyona-,
rio.
Ang ulat na iYan 'na galing kay Hen. Ricarte, blang p~aliwanag sa mgoa palat-andaaug nakal~agay sa -mapa ng Tehero's
na ipinadala. sa akin, ay di napagaafinla'ng~anang isang muala-,
king t~ulong sa. pagyyar~i iig lalOong gainap at mahusay ina kasay.I
sayan ng himagsika'n sa Pilipinas.
9i Audr'es Rcn'facio, dahil sa. paghiwalay sa p-amahialaan
ng himagsikan ay ipinadakip kina, kowxnel Agapito Bonso'n at

30
J~ise Jgena~cio Pawa noong ika-28 ngI Abril ng 1897. Isinaila-.
Jim siya ng Sanggouniang- Digma at angr maging hatol ay ba.rn.Tinupad ang utos ng Sawngguiana Dignia noon ika-i()
ngMayo ngy 1897 at ang namunio sa pagbari a rngka pat id
Ina Andres at Procopio Bo~nifacio,.ay si kork-nc1 Lazaro Makapagal. Kung p-aan-o binaail agSupremo ay si yang inilalarawan ng sulat na ipinadala sa akinl ni koronel Makapagal at
miatutungh'ayan sa sumusunod:
G. Jose' P. Santos
1017 Pennsylvania,
Malate, Manila
Ginoo:
Sumulat po ako sa. inyo ukol doon sa sinabi ninyo sa
akin na bigyan ko kayo ng sulat bilang paliwanag sa aking
"actuacion militar" sa nangyari sa magkapatid n'a Andres at
Procopio Bonifacio na may 30' taon na marahil ang nakalampas. Kaya hindi. ko kayo- mabigyan lugod ay dahil sa napakatagal na at lahat ng mga taga paligid ng Maynila ay alam
na iyon. Tila lipas na sa panahon at hindi na kailangan.
Gayon man po ako'y magpapau-nlak at ganito ang nangyari:
Noong umaga ng ika-lO ng Mayo, 1897, araw na inilusob n' hukbong kastila sa bayan ng Maragondong, Kabite,
pagtugtog ng diana ay hum'arap sa akin ang isang ordenansa
at sinabing: "Komandante, kayo po'y ipinatataw'ag ni Heneral
Noriel." Madali akong nagbihis -at humarap agad. Matapos
kong magbigay-galang na sinagot niya ng gayon din ay iniabot, sa akin ang isang sulat na nasa loob ng isan'g so0breng
nakapinid at ang wika: Komandante, ang sultatna ito ay para.sa iyo datapuwa't huag ninyong bubuksan. Ganito ang inyong gagawin: Paroon kcayo agad sa Kuwartel at sabihin kay
Koronel Ritual na big yan kayo'ng -apat na, sndalo, pagkatapos-ay paroon kayo sa Ermita at kunin nin~yo ang magkapatid na preso na si G. Andres'-at ProcopioBoiaidhi
ninyo si-la sa bund'ok ng Tala. Pagdating doon, buksan ito'ng
sulat, ba-sahin. ng ma'lakas sa harap nilang dalawa, at sundin
ninyong mahidpit kung ano-ang siriasabi sa loob.niyan." Pqgkaabot sa aking kamay ay sinabing -magmadali ako. at papasok noo'n ang mga kastila.
Lumakad na akong patungong Kuwartel. Humarap ako
kay koronel Ritual at sinabi ko' sa kanya ang. utos ng Heneral kaya madali akong binigyan ng apat na kaw'al. Kaming
~31
lima ay nagpunta sa Ermita. Pagdating namin sa bahay ay
tinawag ko ang dalawa. at sinabi kong' sila'y ipinadadala sa
bundok ing' Tala, kaya't sila'y mana~og agad at dadailhin ko
roon. Nana~og naman sila dala ang mga dami-t. Nagtungo
na kami sa. Tala. Habang lumalakad ay itinatanong sa akin
na baka 'raw sila ay baba'rilin. Sin'abi kon'g hindi at ang or-den sa akin ay daihin sila sa bundok ng Tala upang ilayo marahil sa laban. Itinanong kung ano raw ang balita ko na
gagawin sa kanila. Sinagot kong. ako'y isang Komandante
lamang ng "fuerza", malayo sa niga, pinuno, pirme sa kuWartel
kaya ako'y walang balitang tinatanggap kundi' puro utos at
trabaj~o. Habang lumalakad kami ay naguusap na mapayapa.
Wala- silang anomang kutob ng loob at ako, kaya pati mga
kawal ay hindi han'da sa panganib. N ang' dumating na, kam'i
sa, isang pook.- na. may bundok na, munti, tila biblog, malapit sa
kawayanan, kabila ng tubigan, harap sa, Norte', tanaw namin
aug bayang Maragondong, kanan,ang sikat ng araw. at sa
likod ay tanaw ang bundok buntis, 'ay niyaya nila akong ma gpahinga' raw muna kami at sila'y- p agod. Pumayag ako.
Nagupuan kaiming. lahat sa p'inakapaa ng bundok na -munting bilog, harap sa, tubigan at kawayanan. Nang mala~on na
nang kaunti ay sinabi 'sa akin ni don Andres: "Katpatid,
malapit na ran lama~ng. tayo sa. irnndok Aig Tala ay baka' nuibubuksan na iyong pakete o' sulat. at ng malaman natin kung
saan, mo kami iiwan". Alang-alang sa pakiusap ay pumayag
ako. Akala, ko'y sa pangulo sa- Tala, doon sila ibibigay. Da-hil sa sabing basahing malakas sa harap nila at ng malaman
'kaya binasa ko naman ng xnalakas aug nilalaman na humigit
kumulang ay ganito:
G. Kom~andante Lazaro Makapagal:
Alinsunod sa utos ng Consejo de Guerra na ginanap. sa
Maragondong noong ika 8 nitong, Mayo laban, sa magkapatid
na sina G. Andres at Procopio Bonuifacio, hinatulang ba'rilirt
upang mamatay. Sa pamamagitan nito, kayo at mg~a, kawal
na nasa, ilalim- ng, inyong kapangyarihan. ay inuutusan upang
ganapin ang' n~asabing hatol na barilin' ang dalawang magkapatid.
Ipinatatalastas sa iny-o na sa ano mang kapabayaan o kakulangan n~g pagounod sa utos na ito, ay- pananagutan at ipapataw sa inyo ang bisa at kautusagV -nasasabi sa, Codigo de
En juiciamento Militar Espaiiol.Dios -ang -mag-ingat sa inyo sa mctha bang panahon.Maragondong 10 -de Mayo -de 1897.
MARIANO NORIEL.
32
Nang maringig nila ang wikang barilin, ang magkapatid
ay napatigil ang pagbasa ko dahil sa ang Procopio ay napalukso sa upo sabay ang wikang "Naku Kuyang!', Ang Andres ay napaluhod na akmang ako'y yayapusin, sabay na napasigaW ang wikang "Kapatid, patawarin mo ako" Ako namaln ay umigtad at ang minamatyagan ko ay ang kilos ng
Procopio dahil sa malakas kay sa Andres ay baka ako maunahan. Kinabahan ako ng takot na baka lumaban o makawala at makapagtago sa kagubatan. Awa sa kanila at takot
sa nag-utos ang naghari sa akin. Paano ako? At ako'y sumigaw ng "Peloto paren! Carguen, PrArmas!'" Nang maringig nilang naglalagitikan na ang mga gatilyo ng pusil: sa
pagkakarga, sila'y tumahimik na. Nang makargahan ang
mga pusil hinarap ko ang Procopio, sinabi kong: "Defrenten,
Mar!" Itinuro ko ang dinaanan, isang landas na munti, patungo sa.oob ng gubat. Sa loob ng gubat ay tinupad namin
ang utos ng Consejo de Guerra. Pagkatapos ay binalikan ko
ang Andres na binabantayan ng dalawang kawal. Nang
ako'y makita niya ay paluhod na sinabi sa aking "Kapatid,
patawarin mo ako!" Ako noon ay nasa panganib din na gaya
niya. Nagdaramdam siya ay nagdaramdam din ako, ngunit
"Wala akong magagawa" ang naging sagot ko sa kanya.
Nang.makita niyang hindi siya makapamamanhik sa akin ay
biglang tumakbo. Tinungo ang kagubatan, kaya hinabol namin.: Inabot namin sa tabi ng ilog, pinakasulok ng isang ilog
na munti. Sa malaki siya naroon at ang munting ilog ay
pinaka sanga. 'Doon namin siya binaril. Pagkatapos ay tinangka naming ibaon, bilang paggalang, datapuwa't wala kaming panghukay. Gayon man ay nakagawa kami ng kaunti
sa bayoneta, tinabunan ng kaunti na mga sanga ng kahoy
ang pangdagdag.
Pagkatapos noon ay nagbalik na kami. Ang katotohanan
ay. ang aking sariling loob ay galit sa aking ginawa, nguni't
kung isipin ko'y wala akong: magagawa laban sa nag-utos na
hindi mo masusuway. Binasa ko uli ang sulat mula sa una
hangang katapusan.. Bumalik kami sa Maragondong na malumbay sa nangyari. Kung nalaman ko kapagkaraka'y dili
ang hindi ako tatanggi dahil sa.hindi ko gusto ang gayong
servicio. Masarap sa akin ang huma'ap sa panganib na laban kay sa gumanap ng gayong tungkulin sa isarg hindi kagalit.at- walang sama ng-loob. â€” Nang kami- ay- malapit na sa
bayan ng Maragondong ay.nasalubong ko ang kanyang asawa,
Ginang Gregoria de Jesus, at itinanong sa akin kung tsaan
aroon ang kinuha ko sa kanya (ang Andres at Procopio:).

33
Sa awa'y hindi ako nakasagot pagka't nalalaman kong ma'laking lumbay ang idudulot ko sa kanya. Gayon man ay napilitan akong sumagot: "Magpatuloy kayo at itanong sa Pangulo sa Tala" Ito'y kabulaanan,, inguni't. sa habag ko'y ano ang
sasabihin ko? Pagkatapos ay nagpatuloy kami sa paglakad.
Nang dumating kami, ang loob ng bayan ay nilulusob ng mga
kastila, la'hat ay napapalabang mahigpit.- May labana'n sa
loob ng Patio, sa har'ap ng simbahan, -kumbento at ang kampanario ay kinakanyon'. Nang tamaan ang kampanari-o ay
sumabog ang bato, inalipad ang aking kapasete nguni't hindi'
ko na makuha sa higpit ng laban. Hindi nala-on ay isang
bala. ng mauser ang tumama sa dibdib ko', galing s'a tribunal,
nguni't hindi gaanong dinamdam ' dahul sa tumama, mun-a sa
rel-os na bakal sa patio bago sa. akin. Nang atakihin kami
ng "a la bayo-neta" ay- hindi kami nakatagal. Patay at sugatanI ay nagtimbuwang sa patio. Aywan ko kung ano. ang
-nangyari. Tinamaan ako sa binting kanan, hindi ako, makabangon ni hindi makagapang.' Isang kawal ang humila sa
akin., Kinaladkad akong parang sa'nga ng kah~oy, at itinawid
ako -ng ilog...Nang maka'tawid sa ilog ay- isa. pa ang.tumulong.,-,,Nang malayo na'-ak-o sa umuulang bala ay iniwan ako
_sa lilm ng isang puno ng kahoy 'na malaki. Ang la'ban -ay
inumpisahan ng umaga at nang maagaw sa amin ang bayan
ay magiika-3 ng hapon.' Gayon man ay hanggang magiika-6
ng-hapon ay nariringig pa rin ang putukan. Ako'y magdamag na naiwan doon. Hindi -ako kumain ng ano man baga'man maghapon at. magdamag na -gutom, na gutom ako. Nang
sumunod na umaga ay kinuha ako roon. Ginamot at dinala
ako sa m-alapit sa- bundok ng Buntis. Si heneral Noriel na
nag-utos sa akin sa pagbaril sa magkapatid na Bonifacio ay
hindi ko nakita dahul mandin sa pagkakawatak. ng mga' kawal dahil sa nangyaring mahigpit na l-abanan. Dahulan dito
sa mga nangyaring ito at ang. tatlong, pagka'katama sa akin
kaya hindi ko ma'limutan na ang araw na iyon ang ipinasok
ng mga kastila sa bayan' ng Marigon'dong at siya rin namang
araw 'na ikinam-atay ng magkapatid 'na Andres at Procopio
Bonifacio.
Manila, Hunio 27, 1929
LAZARO MAKAPAGAL
Ayon sa isang S'alaysay'ni heneral Pio del Pilar -na sinulat
at nilagdaan moong 1929,ang magkapatid nia, B~onifacio ay ginawaran ng indulto o patawad ni hen. Aguinaldo, nguniiit nano-~
34
tanggapin it-o iii I-Ion. Noriel ay patay na, ang magykapa tid..
ukvA dito, ay ba'sahin ang ak'ng akdaiig "Alga Kasulatking Lit.
mi'liwa~na~g' &t PagkalcapatayKa~y An~d.res Bo'nifacio".
P~at~ay na si Andres Bonifaeio9 at aug 1ianyang bangQkay av
kinain. na nang lupa, ang diwa niy~a'y siya ring wtagincr tang,1law ng H-imags Ian gay gmattnaan 'sa isang tula
niYang lumagamna~p uong 1897 at ''98''i-ia piniiaagatang ''Aug
Mga Caza dores" Narito(:
Mga kasadores. dito ay -padala.
sanhi daw sa gulo'y lIlipulin nila
nguni't hindi laban-yaong kinikita
kundi'ang mang-umit ng manok at baka.
Yaong mga bayang sa tahimik kanlongsa mga kastila'.y siyang hinahayon,
ang -bawa't makita nilang mnalalamon
pinag-aagawang. masahol sa gutom.
Boong kabahayan ay sinasaiiksik
pilak na makita -sa bulsa ang silid
gayon ang aihajas at piniling damit.katulad ay'si'silw sa limbas dinagit.
Sa mga babae na rnatatagpuan
mga unang bati'y agawnmahalay
kamuntik man lamang di nagpipitagan
sa puring malinis 'na iniingatan.
At ang mga' lakong kamatis pakuan
milon at iba' pang pinamuhunanan
walang nalalabi sa pag-aagawan
ng mga kastila "kung m'atatagpuan.
Lahat ng makita, nilang maggagatas
agad haharan'gin dadaanin sa, bulas
tuloy lalaklakinn' g dulingas
anopanga't wala nang. pinalalampas.
Ngalang "icazadores" hindi nadadapat'
kundi "sacadores" ang ukol itawag
bakit sa "tanguay -(?) malayo at aguwAtmandi halatan ()matakaw, at duwag.
Ang mga, bahtaging nilagryan -ko ng (')ay hindi n a ma -
hIas'a p~agka 't kinain ng anay. Augy tulang iyan ay'sinipi~ ko
sa mga tala nug nasirangy Mariano Ponce na nag-ingat ng, mgra

sipi -ng ilan sa mahahalagrangv sinulat iii Andr'es Bv-.nif acio.

N
35
Ang unag )diriwiang~as, kaarawan ni Andres Bonif aci.9)
ay idinaos nlo-oug 1901 sa daang Alvarad~o, Biunandok, Maynila.Noong 1910 a y bin~alak aug un~ang pa~gpcap-atayo ng monumento
sa karangaian ug Am~a. ng -Katipunan, nguni 't tinutulan it%) ng
pahayagan LIBERTAS sa matuwid naiaug gayon ay magiging
isang "Estatua al -Crimen"'. Sinagot" ito ng mga pah~ayagvang
pilipilo- at.- ang LIBERTAS ay sunao n~a naglath-ala ng kanyang rnga sago~t nioong ika-23. at ika,25 ng, Pebrero ngy 1910.
Ana' unang lathala ng LIBERTAS ay napalathala noong 'ika.19 ng Pebrero;at pina-magatang "'ESTATUA AL CRIMEN".
Upang mawala'ang pag-aalinlaugan, aug nasirang Epifa-.
niu de lo9s Santos Cristobal, ay-on s~a pangulonmg Rafael Palma,
ay hiiagn aahalaian na gumawa ng pagsisiyasat a kabuhayan ni Andres Bonifacio at sa ulat niya. na. sinas abing si.
Andres Bo'n-ifacilo ang dapat.. kilalaniug Ama ng Demokrasya
at ng Himagsikan sa Pilipinas ay doon ibinatay at isin~alig ng,
pa'mabhalaan aug pagkilala sa kadakiliaan ng ~a-gtatagu ng Katipua.Non ka-3 ngSetyembre ng 1911 ay ginawa aug,
'pagpapatayo sa, monumento9 sa. Balintawak at pa'gkaraan ng.
siya nata'o, odiii kaya 'y'n'oong. ika-30 ng: Nobyembreg
1920 ay iniharap naman ng noo'y sentador L~ope K. Santlos aug
kautusang' nagytat-adhian'ang. maging pi stang, pangilin. ang kaa.rawan ni Bonifaelo.. Napagtibay aug nasabing panukalang hatas at mula. noong ika-30 nga Nobyembre nig 1921 ay naging
pistiang pangril-in aug' kaarawan ni Bonf o abs gbatas
big. 2946..Aug, bu'nug bicgrapiya ni Andres- Bo-nifacio ay itinuturo
ugaayonu sa mg~a p-aaralan baa.nl log1928, sa pam~amagitan nug aki.a tna PHILIPPINE PROSE AND POETRY
na siadyang. inihanda ing Kawanihan ng P.agrtuturo at ginagaMit 11g mgya na-sa un~ang taion sa high school. S~a mahahalagvang akda naman nma nauukol sa kanyang buhay ay kabilang
aug kina 0g. Manuel Artigas y Cuerva sa kastila, Epifauio
de'los Sant~os Cristebal sa k~astila at ingics, Hermenegild,,0 Cruz
sa tagallog, Jesus Castro Olega sa tagalog at Aguedo Cag',ngin
sa-nlv.S w. Remigio. Mat. Castrio ay siyau nasplikula
ug( buhay ni Andres Bonifacio, at si C.Ati K., Abad a

-36
may maihandang dulang nauukol qja buhay flj Bonifacio na isa-~
sapelikula rnf.
Ang mga, makata. sa wikangy tagral~og ay siyang nakapagsuob ng lalong inababangong kamanyang ng piapuri at 'pagba~ng~a kay Bionifa'cio. S~a ingles' ay sina Mauro Mendez, Juan
F. Salazar at iba. pa. Sa kastila ay namumukcd ang kina'Don
Fern-ando Ma. Guerrero at Manuel Bernabe, lalo n~a ang kay
Ceccli-o Ap~ostol- na natatap~os sa mga taltatang:
"Por los claros timbres de tu ejecutoria
los humildes granos de mi incienso quemo.
Por ti nuestra Patria ho veenla Historia.
Resplenda en su nombre por siempre la gloria,
Plebeyo Patricio, Caudillo Supremo."
At sa' kasaysay'an ay talagang hindi -na maaaring makatkat tang pangalan nii Andres Bunifacio. Hindi lamang siy~a
ang kin ikilalang pangunang bayani ng himagsikan sa Pilipinas
kundi'maging ang mga. kasulatang -naluukol. at may kinDalaman
sa kanya;ay siya 'pa ring nangunguna, alinsumod sa isang, p~agsusuring in-ilathala ni Dr. Jose' P. Bantug sa bilang ng ala Opinion noong ika-22 ng Marso ng 1930, na ang akt-a sa Teher-os
nouong. ika-23 ng 1M'arso ng 1897, -ang akt-a sa Naik, wvalang
petsa, at ang Dekalcgo -ni Bonifacio, ay siyang mga panguna,
sa talaan ~ng sampung la'long mahahal~agang kasulatan ng Himtagsikan, mga palagay ito'ng ibinatay niy~a sa kurokuro nina
heneral, Artemio Ricarte Vibvra, Emilio Aguin~aldo, at Ceeilijo
Apiostol, ma hiningan ng talaan ng kung alin-ajin ang sampungr
lalong inmahahalagang kasuliatan -ng Himagsikan sa. Pilipinas.
Buk-od sa mga karailgalangy iyan' ainiuukol sa kadakla
nj Andres Bonifacio.ay maid-aragdag pa ang sumusunlod: dalawang nialalaking paaralang bayan, isa sa Mayniila -at isa sa
Gerona, Tanlak; ang isang samahan na tinatawag ngayong "Caballeros de Andres Bvnifacio, de Filipinas", ang "Bonifacio(
Institute" ang pospo'rcng may tatak: na "Andres Bonifacio"
ng Philippine Match Co. Ltd., at isang nialaking balangay ng
kapoatirang Palihan ng Bay-an na' nagtataglay rnjing pnanalian
ni Andres Bonifaclo. Sa, mga nay~on naman o "barrio" ay
maibibilang ang sa Unisan, Tay abas, ang nasa San J-oaquin,

iloilo0, ang niasa. San Jlose, Nuweba Esiha- at ang n~as.a baras,'
Rizal. Sa mga siti{) -naman ay a~ng nasa nayon ng Lia Gra'nja,
bay-ai ng La, Carlota, Occi~dental Negros. at ang nasta nayon
ng Tayug, bayan ng Tayug, Pa'nggasinan. Mula naman, noong
1923, ang ika-24 baytang -ng mgia Hiwaga ng Kt't. Kap. u
irnga Alagad ni Dimas-Al-ang (G. 0..C..D. A.) na nata-tatag
sa Pilipi'nas at lurnialaganap- hanlggang sa Amerika at sa ibal't
ibang dako sa Dulong Silangan, ay tinataw-ag na. laytang ng
mga "KAWAL NJ BONIFACIG.",aytdn sa Ritual na sinulatni G. Julian. C. Balmiased~a.

MAY PANIWALA ANG LUPONG TAGASIYASAT NA
KAY ANDRES BONIFACIO NGA ANG MGA
BUTONG NATUKLASA'T NAHUKAY
-~.
Na, ang mga but-ong iniingatan ngayon sa Museong Pambansa ay mga butong,tunay ni Andres Bcnif,acio, ay siyang
pinatitibayan ng ulat na iniharap ng Lupong Nagsiyasat. Narito:
Maynila, ika-31 ng Marso, 1926.
Kgg. Manuel Roxas,'
Espiker,
Kapulungan ng mga Kinatawan.
Maynila. ':
Minamahal kong Espiker:
Ipinagkakapuri kong: ipadala sa inyo ang ulat ukol sa naging
wakas ng tungkuling, sa pamamagitan ng liham na ipinadala ninyosa akin noong ika-2 ng Enero ng 1926, ay napaatang sa aking balikat. Sa nasabing ulat ay kasama na rin ang lahat ng nangyari
na, sa inyong:tagubili't utos, ay inilipat sa aking kamay ni G. Jose
G. Generoso.. -;...
Ipinagbibigay-alam ko sa inyo na ang pinakaubod ng mga
ulat na ito ay hindi pa napagtatalunan nitong nakalagda, ngvmga
kagawad ng Lupong Pambansa at ng mga kagawad ng Kapisanan
ng mga Beteranos ng Himagsikan, at dahil diya'y inilakip ko na;
rin dito ang ilang sipi upang ilipat sa nasabing mga lupon upang
pagtalunan at pagpasyahan, sakaling ipinalalagay ninyong iya'y kinakailangan. Dahil sa kahalagahang pambansa ng suliraning ito,
kung kaya binubuo ko ang aking huling pasya sa tulong ng isang
pagsisiyasat na tuwiran at sarilinan, na ang kabuuan nito, ayon
sa sumusulat, ay siya nang pangwakas.
Buong pitagang sumasainyo,
EPIFANIO DE LOS SANTOS
Direktor
Philippine Library and Museum
Sa kasurod ay matutunghayan. ang isa pang ulat ni IG.
Epifanio de hlos Santos na ipinadala -sa Espiker Rgxas, bilang
karagdagan sa unang ulat.na ipinadala n.iy~a, at may petsa
noong ika-26 ng Nobyembrc ng 1926.

Xgg. Manuel 1Roxas,
lEspiker ng Kapulungan ng mga Kinatawan.
Ginoo:
Bilang pagtupad -sa t-ung'kuling iniatas sa akin ng inyong liham
noong ika-2, ng Enero', 1926, ay malugo'd kong ipinagbibigay-alam
Sa iniyo ang sumusunod:
Ang yumaong 'si Hral. Riego de Dios, si Koronel Makapagal at'
Si G. Cajujis, sa panig ng "Asociacion de Veteranos de la Revolucion,"~ at si Hral. Pantaleon Garcia at ang nakalagda, sa ngalan
ng Lupong Pambansa, ay nagsitungo'sa pook na pinaghukayan ng
mga. buto ng yumaong ANDRES BONIFACIG. Sang-ayon kay G.,
Makapagal, ang pook na yao'y di siyang pook na pinagbarilan kay
Andres Bonifacio', kaya't ang mga butong natukiasan ay di. siyang
mnga tunay nitong buto... Sa turo niya, ang lupon nami'y nagpatuloy ng. lakad, nagdaan sa lansangang hayag, tumigil sa paanan
ng isang bundukin, at' an'g bahagi- nitong nasasaka ay siyang. itinuro ni Makapagal. na umano'9y pook na pinagpatayan sa magkapatid na -Andres at. Procopio. Pagkatapos nito, ang mga kagawad
ng pulutong namin ay nagbalik na sa Marigundong, at matangi kay,
Heneral Riego de, Dios, ang iba'y lumulan na sa tren sa Naik patungong Maynila.
Nang maragdagan pa' sa Maynila ang, mga pagsisiyasat na ito,
at matap~os maihambing, sa mga nagawa na ng lupon noong. 1918 at
sa Hang mga pangyayari sa kasaysayan, ang nakalagda ay nanatili'
sa paniniwalan'g ang mga butong nahukay noong 1918 ay siya ngang
tunay na mga b~uto ni Andres Bonifaci~o. Ang paniniwala kong
ito'y, naipahayag ko na.sa pakikipagpulong sa Lup'ung-Pambansa.
Pinatitibayan ang -paniniwala kong ito ng mga sumusunod na
pasubali at mga pangyayari.
Ayon kay Makapagal, siya't ang kanyang pulutong na binubuo.
ng apat na kawal na di niya alam ang mga. pangalan' at ngayo'y
nangamatay-na, ayon sa ka'nya, ay siyang tanging n'angakababatid
at nangakapakialam sa pagkapatay at paglilibing kay Andres Bonifacio. Nguni't nang ituro niya ang. pook na pinagharilan noong
ik a-1O ng. Enero ng 1926, ang una niyang -pahayag sa nakalagda
noong ika-25 ng' Setyernbre ng 1925, ay kanyang binago at sinabi
pang ang inaakala niyang bundok ng Tala ay bundukin pala ng
Lagundi. At, bagama't - ang pook na ito'y natatamnan.ng tubo,
ito -raw ay di. nasasaka noong Mayo, ng 1897. At sapagka't. ang
hukay ay gawa larnang ng mga gulok at bayoneta, at ang bangkay
ay nabaon nang bahagya, na sa. lupa, tinitiyak niyang ang 'pangrdungkal ng arar~o, ang mga babuy â€”damo, ang a'so o ang -agos ng
tubig ang siyang tum~angay sa bangkay o sa kalansay. Nguni, ang

40
may-.ari ng lupa na si Marcelo Angeles Hinahon, may gulang nang
21 taon nang 1897, ay walang' kamalayan sa bagay na ito, ni walang
ano mang kasaysayang nababatid niyang nangyari sa mga pook
na. paligid, gayong alinsunod sa. aking 'pagkabatid, ang pook na
ito'y mnaraming panahon nang nasasa~ka at sa palig'id-ligid Ay matagal nang maraming bahay na natatayo..- Maging ang yumaong
siHen. Riego de Dios, taga Marigundong,' ay wala ring malay sa
'iniuulat na ito ni Makapagal, at nakapagtatakang lublia ang kawalang ito ng, sali't-saling salita man lamang, ku'ng -aalagataing
ukol pa naman sa isang tanyag at ban'tog na taong tulad ni An-.dres Bonifacio. At sapagka't si Makapagal, dahil sa kanyang pagmam~adali na udyok ng mga pangyayari, at ang kanyang mga kawal
ay -tumupad agad sa atas, sa~ kanila, at pagkatapos ay -di -na, nabalik sa pook na. yaon sa lbob ng 27 tao'n, kaya di na maaari'
ngayong matiyak pa ang p ook na pinan'gyarihan- hanggang sa kaifit-ifitang sulok.' Ang malamang, na. nangyari, Si Makapagal na di
matatawarang -may mabuting kalooban, dahil sa kanyang pagkalimang ay naipagkamali ang pook sa talagang tunay na pinag-,
patayan, pagkalimang na sukat nang asahan dahil sa- katagalan na
ng panahong nagdaan, at ng mga maligalig na pangyaya~ring nag-'
hahari noon at ang pagkakawangki-wangki ng mga pook na itong
bulubundukin, ng isang, tanawin likas na pabagu -bago, 'gawa ng
kamay ng tao.
'Sa kabi'lang dako", ang, paniniwala kong ang mga labing, itong'
-aking binanggit-ay siyang' tunay', ay na~sasalig sa mrga sumusunod na
pangyayari.
Si Guillermo Masangkay na lublian'g malapit kay Andres -Boni'facio, ay nagpahayag na ang utusang si Goryo ni D. Andres na
kailan man ay di nahihiwalay sa kanyang panginoon, ay siyang, nag-.
libing sa bangkay nitong iniw'an ng nagsipatay sa kanya at siyang
nagturo ng- pook na pfinaglibingan noong 1898. Nagbalik Si. Masangkay sa pook na ito noong 19-14 na 'ang hangad ay hukayin ang'
mga labing natagpuan. na niya sa pamamagitan ni Goryo, at nang
1918 ay naging kagawad siya ng Lupong siyang hulmukay. Nag-,
dagdag pa ng ilan pangyayari si Masangkay na nagpapa tibay nito
sa kanyang pahayag' sa "El Debate" n~oong ika-29 ng. Nobyembre,
1925.
Sa pagsisiyasat na- ginaw'a ng Lupon noong 191.8, ay nagsalay-V
say,, bukod sa ibang mga saksi, si Toma's Zapalla, isa sa mga nagsihuka'y at bantay sa pook na yaong pinagpatayan at pinaglibingan
kay Bonifacio, at bukod- sa hindi na siy'a umalis sa pook na ya~qn
ay kinilala pa niyang ang lugal na nabanggit ay siya ngang pook

4]............Si G. Guillerino Masangkay, malapit kay Andres Bonifacio -at
ang bayaning Geroni &ristobal na bia i.i-ng mga kastila."
'at ang, mga labi' ay ian tangin alibing doon. Nagsipagsalaysay rin. ang. may-arin ng Jose Reyes, ang pani sa Manigundong na si P.- Dumandan sa kusang kahilingan at sapagka't
siya ang Pumatnubay hanggang mga huling sandali, kaya't nabatid niyang lahat at ang kptda babae ni Andres Bonifacio,
na si Espiridiona Bonifacio na nagp too,- iabi ni Zapailla at
-siya ring nagpatunay ng pook at kumilala na siya. ngang tunay'na
buto ang nahukay., At mayroon pa, si Doni ngo Lapaz, may 75
-taong gulang, na siyang sumnasaka ng lupang kanugnc~g ng pinaglibingan, ay bunmabangrgit ng mnga pangyayaring~nawawangki "sa mga
biinanggit ni G. Makapagal sa nakalagda, 'at si Lapaz ay isang sak-,
sing Iubhang mahalaga, s apagka't maluwat ding naglingkod kay
Andres Bonifacio at nakababatid ng mga hirap na binata' ni- Andrea
mula sa kanyang pagkadakip han'ggang sa.siya'y patayin. Tunay
ngang di siya naging saksi sa' paghiukay ng m~ga. buto, nguni't dinadalaw niy-a, kungdi man ara'w-araw, minsan o mnakalawa sa isang
linggo, ang kanyang lupa na kanugnog ng pook na pinaglibingan.

42
Sinamahan ni' Lapaz ang pulutong n-g mga kagawad rig Lupong
Pamba'nsa at ng Samahan" ng mga Betcra~no ng Himagsikan. Da'hil
'sa kanyang katandaan nta at sa halos pan'glalabo na ng, mnga, matat
ngayon, at-sapagka-'t ang-puno ng alibarnbang na nakayungyong, sa
piiwtgbaunan -ngr inga labli ni Andres Bonifacio at. ang inga. tuod
ng rC kawayan' ay nangawala na, kaya di nakuhang itur~o ang tiycak
na pook na pinaglibingan nila rig kanyang inga kasarmang Rufin-o -at
Gerardo, Wmga kasamia ring nanganmatay na rig may-anring lupang
pinaglilbingan -kay A,. Bonifacio;- rguni, hurnigitmku'mulang ay ti-.
niyak na, ang kanyang tinutuntungan ay siyang pook na pinaglibing an niya't rig kanyang rnga kasaina sa bangkay ngr Supremo.
ng Katipu~ian, isang pook na kailan man ay di pa nabubungkal.
Ang labis -niyang pagkata'los sa pook â€”anya-lat kahi't sa -hipo'
man lamang, ang sa kanya'y -nagdudulot ng kasiguruhan. Kaya't
-ft-ng dugtong, pang saad sa nakalagda, nang ang HeneralI Rie'go de
Dio's, nmga ilang' araw pa bago dumnating'ang magkalakip na Lupon,
ay nagtungo sa pook ding yaong kasama rig dalaWa pang tao, upang
siyasatin at itan'ong- sa kanya. kung bakit, gayong di, naman niya
nakita ang pa~gpapahuka'y ay natiyak niya ang pook 'n~a pinaghukflyan, ay sumagot siyang yaon nga ang mga buto;' isinagot niy'a
sa H1eneral ang ganito: "Ang sino ma'y maaaring mag-alinlangan'
sa aking mgra sinasabi; riguni, wala akong alinlangang ang mga bu4 -tong ito'y siyang tunay. Diypos ko-ang para pang naghihin~agpis
na. sina liwan ring buntung-hininga-sa hipo man lainang ay inapagu, iwag ito na riga!".
Ang kailangan ngayo'y ang linawin kung ang mga' butong hinukay ong1918 aysyn ga tunay na kay Andres Bonifacio.
Nang ang nmga buto'y' pag-ugpung-ugpungin nina 'Doktor Sixto de
los Angeles at Fidel Cuajunco, isang malaking bahagi ng kanilang'
ulat ay naangkop sa ilang mahalagang -paha~yag rig kapatid na babaec ni Andrcs Ponifacio. At' kung' idaragdag pa ritong ang mayari ~g. lpa, ang kanyang katiwala At lahat rig lumahok sa pagsisiyasat na ginawa, noong 191.8 at 1925, ay nagkakaisa halos sa pagsasabing siya nigang', ruga, tunay. na buto, mnapag-aalinlanganan pa
kaya ang katotohanang' ito?
D~ahil sa imga matuwid na ito at sa iba -pang mga unang pangyayariin g may unring makasaysayari, ang nakalagda'y ri'aniniw'alang
si Andy os lonifacio ay pinatay nang umaga rig ika-1O rig Mayo rig
1897, na - ng inga butong nasa pag-iingat ngayon ng'.mga Lehiyonaryo ay siyang-tunay. Nguni't niaaari ring idagdagf na ang mga
buIttozng it-,o'y t'ila napabayaan'sa Presidensiya ng Marigundong, ayon
sa pahayag sa nakcalagda rig kas'alukuyang Pan'gulo rig bayang yaon,

43
C.. Florentino de' Guia, at mialiban kung sa niabanggit nang pre.9idensiya at mula nang ilipat ang miga-buto sa Maynila hangga nga.yon, ay napalitan na, ang inga butong ito'y dapat ipasyang siya
ngang tunay na kay Bonifacio.
Gum'agdlang,9
EPWFANIO DE4*OS SANTOS
Direkto'r,
F-Phiiippine 'Library and Museumn.

MGA SINASABI NILA....
Ukol kay JOSE P. SANTOS
Your scholarly coimment on the joint work of Russell and Rodriguez on THE HERO OF THE 'FILIPINOS clearly shows that
you have done a great deal of research work and speaks highly for
the thorough manner in which you have handled your subject. Flattery aside, the Philippines needs more men like you.
JUAN COLLAS
Editorial Staff
The Philippines FPree Press
Jose'P.Santos, este es el hijo, el primogenito del sabio histoiiador D. Epifanio de los Santos Cristobal que vieit' publicando libros
y folletos que, reunidos, harian la historia de un pueblo, de una raza, de una patria. Pepe Santos ha heredado de su ilustre padre
todos los meritos para hacer que el pueblo filipino se conozca a si
m-ismo por medio de sus martires y sus heroes. Es muy joven aun,
y la patria espera de su pluma mas sozanada cosecha.
EL DEBATE, Agosto 4, 1935.
As he saw in his eldest son, Jose P. Santos, an intense desire
to study the lives and exploits of Andres Bonifacio, Emilio Jacinto,
and other heroes of the revolution, he left him all the documents
pertaining to those leaders which now form the nucleus of the great
revolutionary collection and library of Pepe Santos. (EPIFANIO
DE LOS SANTOS - HIS COLLECTION AND LIBRARY, The
Surday Tribune Magazine, Nov.'23, 1930).
Sa mga autobiografia, tmga tala at iba pang mga ulat ng himagsikan, maaaring sabihin natin ng walang pag-aalinlangan na
walang kapantay ngayon ang koleksiyon ni Pepe Santos. Isang kapurihan din ni Pepe Santos na siya laan ang tanging nag-iingat
ngayon sa buong daigdig ng mga orihinal na dokumento o ng maraming sulat kamay nina Andres Bonifacio at Emilio Jacinto, na
wala sinoman at hindi makakita maging saan man, at ukol kay
Ricarte ay siya naman ang pinaka-marami. (Sa PAGKAKAISA,
ngayo'y MABUHAY, Pebrero 15, 1931).
44
MGA AKDA NI JOSE P. SANTOS
LEYENDAS FILIPINAS (Katipunan ng mnaiikling alainat ni 'Jose,
P. Santos na inilathala sa 'La 'Vanguardia at iba pang pa-'
hayagan.).
POESIAS DE C'ECILIO APOSTOL (Katipunan ng mga tula, ng
bantog na makatang ito na may tulang papuri ni Don Fernando Ma. Guerrero at -Paunang Salita ing JKgg. Claro M.
Recto).
KASAYSAYAN NG LALAWIGANG NUWEBA ESIHA.
KASAYSAYAN NG LALAWIGANG RIZAL.
B3UHAY AT MGA SINULAT NI PLARIDEL. May Paunang Salita ng Kgg. Manuel L.-Quezon.
BUHAY AT, MGA SINULAT NI EMILIO JACINTO. Naglala â€”
m an ng buong katipunan ng mga sinulat ni Emilio Jacinto
na pawang hindi pa nahahayag. May Paunang Salita ng
Kgg.' Rafael Palma.
MIGA KASULATAN UKOL SA HIMAGSIKAN.
ANG TATLONG NAPABANTOG NA "TULISAN"'SA PILIPINAS.- Buhay at kamatayan ni Ju-an Tangkad, auto-biogr'afia ni Felipe Salvador (a) Apo Ipe na hindi pa niahahayag
at mga kasulatan ni Macario Sakay..
ANG KASAYSAYAN AT PAMAHIIN SA AR.AW-AIRAWV. Angr
kasaysayan ng Pilipinas sa bawa't araw' ng buong isang
taon, 'kalakip ang miga, pamnahiin sa ipinanganganak sa
araw-araw.
ANG SIGALOT NI BONIFACIO AT NI AGUINALDO. May -Paunang Sa-lita ni Hcneral Artemio Ricarte (Vibora). Naglalaman ng lalon'g mahahalagang kasulatang hindi pa nahahayag tungkol sa alitan ni Bonifacio at ni Aguinialdo na
humnant-oncg sa mapait na kamatayan ng magkapatid na
Bonif acio.
NGA SALAWIKAIN, KANTAHIN AT KUNDIMANG TAGALOG.
Katipunan ng mga salawikain, kantahin at kundimang tagalog.
ANG MGA MAGITING NG ATING KAHAPON. May Paunang,
Salita ngr dalubhasangr Teodoro Al. Kalaw.
45)
I..- â€” _ __ â€” C
-I
II
MGA AKDANG IPALILIMBAG
NI
JOSE P. SANTOS
ANG SIGALOT Nl BONIFACiO AT
NI AGUINALDO
aziv I2Paunanr Salita ni
I ('11. Artemnlio 'iicart( V\io)(ra
May Paunang Tula.ii
1 (I'1.'Il(l()do Aln. (1 li er',
I'aunanlg' Salita n'g
K'. ( la, A.1 I-ceto
Isina-aklat ni
JOSE I). SANTOS
SINO SI HEN. GREGORIO H., DEL PILAR?
May l'aunang' Salita ni
BUHAY AT MGA SINULAT NI PLARIDEL
May Paunang Salita ng
(, A n 11t. Mlil'l I(. )le(z: )
(;IJbo. ' (t. Mn ini(/ lili'mn )(i(/t)
II
I. i
------------ ---â€” _ ---I


Si Bonifacio at Himagsikan

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Si Bonifacio at Himagsikan

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

-1 1-1

SI, ANDRES BONIFACIO

Palagiang Katulong ng D-~M-H-M

MAY PAUNANG TuLA

JOSE CORAZON DE JESUS

Ama ng Demokrasya at ng Himagsikan sa

Bctlo ni Andres Fionifacio at kinikilalang Inct

BAWA'T DAHON SULO'T TANGLAW

Alaala sa kaibigang Pepe

Santos, huling supling ng isang

-dakilang mananalaysay, sa kanyang aklat kay Gat Andres

Anino kang kahi't saian ay sa Bayan sumus'unod

at ang am-nig hilahilang tanlziala'y nilalago.t...

Kun?.g kaya bql't kung di namin mlatanwtaw ang kamay ng Dios,

IIangga ngayo'y buthay ka pa! Kung ang gabi ay mad.ilim,

lmins,'y nmagsibulalakalw, min&amp;a'y tala hang manninn g...

Talang kahi't 'na sa langit ay sa lu)a na7katingin,

at aag iyong limlang swnag, linlang kislap ng patllirn.

Sinsuzndan narman namin ang simag mo, kahi't sadn,

nantgungusap ka sa bagyo, lunacvklaad ka sa bulkdn...

Ang wika m.o: '"Ag paglay;J ay machiap na.tuklasdn,

kinukuiha sa. patalim.o pumtatdy o vtnmatdy!"

lHindi ka pa nawazala, ikaw'y nming naririnig,

ku1ng minsan,qy magsa-kulog, mtagsa-kidbklt, magsa-lintik;

At,hban.g may Bonifacio sa loob tg aming dibdib,

puslg bolkan, sasabog din-, kung hinzdi na makatiis...

Ang buhay ni Bonifacio'y iy.ong sundn,q, iyong tunghdn,

bawa.'t titik; dugo't lul a, bawa't dab on; sulo't tangldw!

Itletas mo ang ka.nay m1o sa lawak nang kalangitad.,

at baka, ang ka.nyang tabak, ilaglag sc iycng kamldy...

At kun g laging nan.gaapi ang dayuhang m7ap2anga7lds,

tabdtetan mo nitcing salinz ng buhaty a n nas akldat,

Di.to nila mncabla:sang, lay.o'y nayronBg Balintl'a7wk,

at dugo fni Bontifacio ang apoy sa ^qting ugdt.

JOSE CORAZON DE JESUS

Ifulyyo 19, 1931.

' '".. '

)tr~: '~~ ::.:-~r7;52;:L.* .t

r. ~..'-.: ~.: -;,.. *.. -.'.~

Kapatid ng Siupreno.ng Katipunan.

Ito ang aking ikaajpat na akda na nauukol sa

kabuhayan ni Andies Bonifacio. Ang una'y anIg'

nga itong 8I ANDRES BONIFACIO AT ANG HIMAGSIKAN.

Sa ANG( SIGALOT NI BONIFACIO AT NI AGIUINALDO

ito. Marahil, hindi -â€”:sa anomang pagmnama ran gya,

ang naturang akda ang masasabing siyang liloua

ganap at lipos ng lalong inahalalagang kasulatan

ukol sa naging puno't dulo ng sigalot ni TBonifacio

Ang huling akdang ito na nauna pang nalimbag

sa ANG SIGALOT NI BONIFACIO AT NI AGUINALDO at

ngayo'y inalugod na inihahandog ko sa lahat, lalung

ay salka na natin isunod namaan ang kasaysayan ng

sa makapal na ulap na nakatatabing sa ipinalalagay na mahiwagang pagkanmatay ni Andres Bonifacio.

inaama si Vicente Molina.

'Sa mga. n-agsilahas at napal athalang biognapiya ni. Andres'

Bonifacio ay sinasabing lim'a lamang silang magkakapatid, iat

pag~kakas'ulat ng pangalan. Nguni 't sa pags~usuriug ginawa

mamin ay aming nabatid na' silia'y anim, na mag'kakapatid at

sumusuno agCraopaatlo aug Prccplo, pang- apat aug

Espiridi'na, ikalima augi Troadl o at bunso. aug Maxima,

at -naging Ministroj de Guerra ug.pamahalaan ni, Andres Bo-_

nifacio' ay buhay pa. Aug Troadio ay siyang. hi-ndi matiy6.k

kung buh~ay'pa o patay na, at mnga hiding balita, aug nagsa-.

lmins,'y nmagsibulalakalw, min&a'y tala hang manninn g...

Fressell,& Co., na siyang n;agbigay ng rekome'ndasyon upang