Tarih Bilimi,

Uygarlığın Doğuşu ve İlk Uygarlıklar

TARİH: İ nsan topluluklarının geçmişte meydana getirdikleri olayları, birbirleriyle olan ilişkilerini,
sosyal ve ekonomik durumlarını, yer ve zaman göstererek, sebep-sonuç ilişkileri içerisin-
de, belgelere dayalı olarak, objektif bir biçimde inceleyen bir sosyal bilimdir.

TARİHİN HAMMADDESİ TARİHİN YÖNTEMİ

1. Yer 1. Kaynak / veri toplama
2. Zaman 2. Verilerin sınıflandırılması
3. İnsan 3. Tahlil (analiz)
4. Olay 4. Tenkit (yazar ve eser kritiği)
5. Terkip (sentez = sonuç)

TARİHİN KAYNAKLARI
Yazılı Kaynaklar Yazısız Kaynaklar
Üzerinde yazı bulunan her tür mal- Görsel Kaynaklar (bulgular)
zeme tarihin kanıtıdır. Resim, heykel, anıt, ça­nak - çömlek
Örneğin tab­let, kitabe, papirüs, par- vb. gibi üzerinde yazı bulunmayan
şömen, kâğıt vb. malzemelerdir. (Tarih öncesi için en
önemli kanıtlardır)
Sözlü Kaynaklar
Destan, masal gibi

TARİHİN ÖZELLİKLERİ TARİH BİLİMİ GEÇMİŞTEKİ

İNSAN TOPLULUKLARININ
1. Belgelere – bulgulara dayalıdır.
NELERI INCELER?
2. Neden – sonuç ilişkisi kurar. • yaşayışlarını
3. Tarihi olaylar tekrarlanamaz. • kültür ve uygarlık alanındaki ilerle-
4. Deney - gözlem yöntemi kullanılmaz. melerini
• savaş ve barışlarını
5. Objektif olmak zorunludur.
• sosyo-kültürel yapılarını
6. O layların oluşunda o günkü çevresel fak-
törler / şartlar etkilidir. NASIL INCELER?
• neden-sonuç ilişkisi içerisinde
• yer ve zaman belirterek
• objektif olarak ve belgelere dayan-
dırarak
İNCELER.
- 6 -
 EDAM  YGS-LYS Tarih Tarih Bilimi, Uygarlığın Doğuşu ve İlk Uygarlıklar

ÖSS 2006 Özelliklerimizi

ha­tır­­­­l­ar­­sak tarih
Herodotos’tan önce tarihi olayların oluşuna ilişkin bir bilimi mut­laka
takım listeler, kronoloji cetvelleri ve yıllıklar düzenlen- belgelere dayalı
miş olduğu halde, tarih biliminin öncüsü olarak Hero- bir araştırma
dotos gösterilmektedir. ve tarafsızlık
(objektiflik)
Herodotos’un tarih biliminin öncüsü olarak kabul istemekteydi.
edilmesinde, aşağıdakilerden en çok hangisinin et- Öy­le ise cevabı-
kili olduğu savu­nulabilir? mız A seçeneği
A) Araştırarak ve yansız çalışması olacaktır.
B) Pek çok tarihi olayı bizzat yaşamış olması
C) Tarihi olayların kimler arasında ve ne zaman olduğunu belirtmesi
D) Tarihi olayları kronolojik sıraya göre vermesi
E) Olayların geçtiği yerleri gezip görmesi

Tarihin sınıflandırılması
Anlatım Türüne Göre
HIKÂYECI (RİVAYETÇİ) ÖĞRETİCİ (PRAGMATİK) SİYASÎ
TARİHÇİLİK TARİHÇİLİK TARİHÇİLİK
Olayları hikâyeleştirerek Toplumu yönlen­dir­me amacı Sadece siyasi gelişmeleri ko­nu
anlatır. Aslına sadık kalma taşır. Millî duygular ön edinir.
beklentisi yoktur. plan­dadır.

KRONİK TARİHÇİLİK
Olayları tarih sırasına göre
verir. Sebep - sonuç iliş­kisi
yoktur.
ARAŞTIRMACI (BİLİMSEL)
SOSYAL TARİHÇİLİK TARİHÇİLİK
Olayları belgelere dayalı
Kültür ve uy­gar­­lıkları baz alır.
olarak ve sebep-sonuç ilişkileri
Sosyal de­ğiş­me ve sınıflaşmayı
içinde inceleyen günümüz
in­celer.
tarihçiliğidir.

Kapsamına Göre
ZAMANA GÖRE MEKÂNA GÖRE KONUSUNA GÖRE
İlk Çağ Tarihi Avrupa Tarihi Bilim Tarihi
XX. Yüzyıl Tarihi Türkiye Tarihi Tıp Tarihi

- 7 -
 EDAM  YGS-LYS Tarih
Tarihe Yardımcı Bilimler
Tarih (Yazı) Öncesi
Devirlerin İncelenmesinde
Arkeoloji Kazı Bilimi
Etnografya Kültür Bilimi
Antropoloji Irk Bilimi
Coğrafya Yeryüzü Bilimi
Kimya C14 Metodu
Yazı Öncesi Maddi Ögele
ATEŞİN VARLIĞI
t Diplomatik Siyasi Belgeler
ISINMA
t
PİŞİRME
t
ERGİTME (MADENCİLİK)
yapıldığını dolayısıyla medeniyetin/
bilgi birikiminin ulaştığı düzeyi
gösterir.
Önemli
• Tarih öncesi dönemlerin devirlere
ayrılmasında, kullanılan araç-ge-
reçlere dikkat edilir.
• Tarih öncesi dönemlere karanlık
devirler de denir.
• Tarih öncesi dönemlerde bütün
devirler, bütün toplumlarda aynı
anda yaşanmamıştır.
• Her toplum bütün devirleri
sırasıyla yaşamamıştır.
• Devlet düşüncesinin ortaya çık-
ması Bakır / Tunç Devri'ndedir.
• İnsanların ihtiyaçları icatları ortaya
çıkarmıştır.
Tarih Bilimi, Uygarlığın Doğuşu ve İlk Uygarlıklar
Tarih (Yazı) Öncesi Devirlerin
İncelenmesinde
Paleografya Yazı Bilimi
Epigrafya Kitabeler Bilimi
Filoloji Dil Bilimi
Nümizmatik Para Bilimi
Sigilografya Mühür Bilimi
Toponomi Yer Adları Bilimi
Heraldik Arma Bilimi
Kronoloji Zaman Bilimi
Sosyoloji Toplum Bilimi
Bir Arkeolojik Merkez Örneği
I. TABAKA: Kil tabletler,
YAZILI DÖNEM metal para vb.
II. TABAKA: Metal el
aletleri, kerpiç ev
YAZI ÖNCESİ
temelleri
HÖYÜK III. TABAKA: Pişmiş
topraktan sera-
mikler, buğday
IV.TABAKA: İlkel taş aletler taneleri
TARİH BİLİMİNİN YÖNTEMLERİ
Kaynak: Yazılı Kaynaklar • Yazısız Kaynaklar
SINIFLANDIRMA: Zamana Göre • Mekâna
Göre • Konuya Göre
TAHLİL: Kaynakların belge niteliğinde olup
olmadığının incelenmesidir.
TENKİT (Eleştiri): Belgelerin içeriğinin
doğru olup olmadığının incelenmesidir.
TERKİP: Elde edilen doğru bilgilerin belli bir
yönteme göre düzgün bir şekilde bir araya
getirilmesi ve sonuca ulaşılmasıdır.
- 8 -
 EDAM  YGS-LYS Tarih Tarih Bilimi, Uygarlığın Doğuşu ve İlk Uygarlıklar

ÖSS 2006 Araç gereç

kullanımı ve kul-
Tarih öncesinde yaşayan insanların önce taş, son- lanılan eşyaların
ra toprak, daha sonra madenden yararlanmaları daha kaliteli ve
aşağıdakilerden hangisini gösterir? zor elde edilen
malzemelerden
A) İnsanların bilgi birikiminin giderek arttığını
yapılmış olması
B) Yaşayan insan sayısında artış olduğunu uygarlık düzeyi-
C) İnsanların farklı ortamlarda, dağınık halde yaşa- nin, dolayısıyla
dıklarını bilgi birikiminin
D) Taş, toprak ve madenin kullanma sürelerinin aynı arttığını göste-
olduğunu rir. Öyleyse yanıt
E) Bazı malzemelerin doğada çok az bulunduğunu A seçeneğidir.

NOT: D
 emirin ergitilmesi daha yüksek ısı dolayısıyla daha gelişmiş teknoloji ge-
rektirdiğinden Demir Devri'nin, Bakır / Tunç Devri'nden sonra (üst tabakada)
gelmesi gerekir.

Yazının İcadı ve Serüveni

Hece / Çivi Yazısı Alfabe / Harf Yazısı
KİMLERCE BULUNDUĞU: Sümerler Fenikeliler
ANADOLU’YA GETİREN Fenike deniz ticaret
Asur ticaret kolonileri
UYGARLIK kolonileri
ANADOLU’DA KULLANAN Hititler İyonlar
İLK YERLİ UYGARLIK:
ANADOLU’DA
KULLANAN DİĞER YERLİ Urartular Frigler ve Lidyalılar
UYGARLIKLAR

Zaman ve Takvim Takvim

Takvimimizi her zaman
bir sayı doğrusu olarak
düşünmeliyiz. Çağlar
vb. çeşitli dönemleri de
inişli çıkışlı kardiyograf
çizgilerine benzetebiliriz.
Zaten insanlık da canlı bir
organizma değil mi?
GÜNEŞ YILI ESASLI
• Dünya’nın Güneş’e göre hareketi 365 gün,
6 sa, 48 dak., 46 sn.
• İlk kez Mısırlılar geliştirdi.
AY YILI ESASLI
• Ay’ın Dünya’ya göre hareketi 354 gün
• İlk kez Sümerler geliştirdi.

- 9 -
 EDAM  YGS-LYS Tarih Tarih Bilimi, Uygarlığın Doğuşu ve İlk Uygarlıklar

Türklerin Kullandığı Takvimler

AY YILI ESASLI
Hicrî Takvim

XIX. yy. son çeyreği

Türk – İslam devletlerinin tümünde
GÜNEŞ YILI ESASLI

I. Meşrutiyet
1876
1. Oniki Hayvanlı Türk Takvimi:

XIX. yy.’ın ikinci yarısı

İlk Türk devletlerinde ve

1875
günümüzde Orta Asya ve
Uzakdoğu ülkelerinde

XIX. yy. 3. çeyreği

2. C
 elalî Takvim:
Büyük Selçuklu Devleti’nde
3. R
 umî Takvim:

Paris Konf.
Osmanlı Devleti’nde

1856
XIX. YÜZYIL
4. M
 iladî Takvim:
Türkiye Cumhuriyeti’nde 1 Ocak
1850
1926’dan beri kullanılmaktadır.

XIX. yy. 2. çeyreği

Tarih Ölçü Birimleri
Çağ: İ nsanlığın geçirdiği önemli
Vaka-i Hayriye
XIX. yy.’ın ilk yarısı

dönüşümler arası uzun

1826

süreç
Binyıl: MÖ I. Binyıl: 1000 – 0 arası
1825

Devir: Belirli coğrafyalardaki

XIX. yy. ilk çeyreği

önemli dönüşümler arası

Yunan İsyanı
Zaman sınıflandırması için

süre
1820

Yüzyıl: Asır
Dönem: Bir devlet ya da bir devletin
yaşamındaki bir kesit (Fatih
1800

dönemi)
Yıl: Miladî takvime göre 365
günlük zaman dilimi

- 10 -
 EDAM  YGS-LYS Tarih Tarih Bilimi, Uygarlığın Doğuşu ve İlk Uygarlıklar

A) Tarih Öncesi (Prehistorik) B) Tarih Devirleri

Devirler Tarihi çağlara ayırmanın bilimsel bir
yönü yoktur, öğrenmeyi ve araştırma­yı
I. TAŞ DEVRİ
kolaylaştırmak içindir. Önemli toplumsal
KABATAŞ (Paleolitik / Eskitaş): Araç ve ekonomik olaylar çağ başlangıcı kabul
- gereç yapımı yoktur, insanlar toplayı­ edilmiştir.
cı­lık­la geçinmektedirler. En ilkel ve en
uzun dönemdir. İLK ÇAĞ MÖ 3200 - 375 /476
YONTMATAŞ (Mezolitik / Ortataş): Yazının bulunması MÖ 3200 - Ka-
Araç - gereç yapımı başlamıştır. Toplayı- vimler Göçü 375 /476 Batı Roma
cılık ya­nında avcılık başlamış, mağaralara İmp. yıkılması
çekil­miş­ler. Resim ve kabartma eserlere, • Daha çok site / polis adlı şehir dev-
güzel sanatların ilk örneklerine rastlan- letleri
mıştır. Ateş, bu devrin sonlarına doğru • Antik kültür felsefe ve bilimlerin
bulunmuştur. doğuşu
CİLALITAŞ: (Neolitik / Yenitaş):
Topraktan araç-gereç yapımı başlamış, ORTA ÇAĞ 375/476 – 1453
sera­mik sanatının temeli atılmıştır. Üre- Kavimler Göçü 375 - İstanbul’un
ticilikle bir­likte yerleşik hayat başlamış- Fethi ve yüzyıl savaşlarının sonu
tır. Hayvanlar evcilleştirilmiş, Dolmen 1453
ve Menhirler yapılmıştır. Tekerlek icad • Daha çok site / polis adlı şehir dev-
edilmiştir. letleri
• Antik kültür felsefe ve bilimlerin
II. MADEN DEVRİ doğuşu
KALKOLİTİK (Bakır taş) Devri: Araç YENİ ÇAĞ 1453 – 1789
- gereç yapımı yoktur, insanlar toplayı­
cı­lık­la geçinmektedirler. En ilkel ve en İstanbul’un Fethi 1453 -
uzun dönemdir. Fransız İhtilali 1789
TUNÇ DEVRİ: Araç - gereç yapımı • İcatlar
başlamıştır. Toplayıcılık ya­nında avcılık • Coğrafî keşifler
başlamış, mağaralara çekil­miş­ler. Resim • Rönesans
ve kabartma eserlere, güzel sanatların ilk • Reform
örneklerine rastlanmıştır. Ateş, bu devrin • Mutlak krallıkların kurulması
sonlarına doğru bulunmuştur.
YAKIN ÇAĞ
DEMİR DEVRİ: Topraktan araç-gereç
yapımı başlamış, sera­mik sanatının 1789’dan günümüze
temeli atılmıştır. Üreticilikle bir­likte • Fransız İhtilali
yerleşik hayat başlamıştır. Hayvanlar • Milliyetçilik
evcilleştirilmiş, Dolmen ve Menhirler • Sanayi Inkılabı
yapılmıştır. Tekerlek icad edilmiştir. • Sömürgecilik

- 11 -
 EDAM  YGS-LYS Tarih Tarih Bilimi, Uygarlığın Doğuşu ve İlk Uygarlıklar

PREHİSTORİK (Tarih Öncesi / Yazı Öncesi)

Dönemin Özellikleri ve Merkezleri*
I. Taş Devri
PALEOLİTİK MEZOLİTİK NEOLİTİK
(KABATAŞ) DEVRİ (YONTMATAŞ) DEVRİ (CİLALITAŞ) DEVRİ
TARİH MÖ 2.000.000. / MÖ 10.000. – 8.000. MÖ 8.000. – 5.500
600.000. - 10.000.
ANADOLUDAKİ Karain, Beldibi, Beldibi (Antalya) Çatalhöyük (Konya),
MERKEZLERİ Belbaşı Mağarala- Çayönü (Diyarbakır),
rı (Antalya) Hacılar (Burdur)

AYIRT EDİCİ İnsanlığın en uzun • Avcılık, toplayıcılık • İlk yerleşik hayat (şehir
ÖZELLİKLERİ dö­nemi, geçim (tüketicilik) ve doğal / köy)
avcılık ve toplayı- barınaklarda yaşam • İlk tarımsal üretim aşaması
cılığa dayalı geçici devam ediyor, mağa- • İlk hayvan evcilleştirmesi
doğal barınaklar- ra / duvar resimleri • İlk totemistik inançlar
da göçebe yaşam • İlk klan (İlk örgüt- (insan ve hayvan heykel-
lenme biçimi) / kan cikleri)
bağına dayalı yaşam • İlk kez toprağa dayalı
örnekleri mülkiyet anlayışı
BULUŞLAR İlk taş aletler Dönemin sonlarında Bitki liflerinden dokuma,
ateş bulunmuş ve piş- çömlekçi çarkı, kerpiç ev
miş topraktan kap kacak mimarisi
yapma, ölü gömme
teknikleri (cenin pozis-
yonu) ve balık tutma

BULUNTULAR İlkel taş ve kemik Taş ve kemikten Daha kullanışlı el aletleri

aletler; el baltaları, aletlerde gelişme ve (mikrolit), gelişmiş sera-
kesiciler, iğneler artış, mağara duvar mikçilik, ker­piç ev mimarisi,
vb. resimleri Dolmen ve Menhir denilen
anıtlar
YAZI YOK YOK YOK

* Bu dönemin tarihsel olarak bölümlenmesi yaklaşık olarak verilebilmektedir. Çünkü yazılı olmayan
malzemeler karşılaştırmalı ve kimyasal (c14) yöntemlerle analiz edilerek tarihlendirilebilmektedir.
Yazı kullanımı yer yer başlamış olmasına rağmen her uygarlık ve bölgede aynı oranda ve yeterli
kullanımı olmadığından diğer buluntulara göre değerlendirme sürmektedir. Dolayısıyla Tunç (Bronz)
devrinden itibaren Anadolu’da da yazılı (tarihî) devirler başlamış kabul edilmektedir.

- 12 -
 EDAM  YGS-LYS Tarih Tarih Bilimi, Uygarlığın Doğuşu ve İlk Uygarlıklar

II. Maden Devri

KALKOLİTİK
TUNÇ (BRONZ) DEVRİ DEMİR DEVRİ
(BAKIR-TAŞ) DEVRİ**
MÖ 5500 – 3000 MÖ 3000 – 1200 MÖ 1200 - …

Truva (Çanakkale), Truva (Çanakkale), Alacahöyük (Çorum),

Alişar (Yozgat), Gözlükule (Mersin), Kargamış (G.Antep),
Alacahöyük Kültepe (Kayseri) Gordiyon (Ankara),
(Çorum) Arslantepe (Malatya) vb.

Taş yanında bakır Anadolu’da tarihi Şehir devletleri ve merkezî impa-

aletler, üretimde devirlerin başlangı- ratorluklar artarak güçlenmiş ve
artış, bakırın cıdır. (Kül­tepe’de kil daha sık savaşlar, istilalar ve göçler
yanında altın, gü- tabletler), daha sert görülmüştür. Ticaret hızlanmış ve
müş işlemeciliği, ve dayanıklı (bakır + kolonicilik gelişmiştir.
gelişen yerleşim kalay karışımı) aletler,
merkezleri yerleşim merkezleri
arası ticaret

Metal ergitme • Tekerlek ve at ara- Gelişmiş silahlar, at koşum takımları,

yöntemi bası, ilk şehir devlet- saban, orak, metal mutfak eşyaları
leri ve imparatorluk (kap, kacak), farklı mimarî teknikler
yönetimi
• Metallerin karışımı
ve sert­leştirilmesi

İlk metal (bakır, Tunç aletler, şehir ve Gelişmiş taş işçiliği ile yapılan kaleler,
altın ve gümüş) köylerde farklı mimarî tapınaklar, baraj ve su kanalları ile
aletler, gelişmiş örnekler, yazılı kil başta seramik olmak üzere her türlü
çanak çömlek tabletler günlük kullanım eşyası ve silah

YOK Devrin sonlarında Arkeolojik malzemelere ek olarak Hitit

Kayseri Kültepe’de ilk ve Urartularda hiyeroglif+çivi yazısı,
yazılı tabletler Frig, Lidya ve İyonlarda alfabe yazısı

** Yalnızca Anadolu için geçerli bir çağdır. Anadolu dışındaki bölgelerde Taş devrinden doğrudan
Maden (bakır/tunç) çağına geçiş vardır.
*** İlk örgütlenme biçimi.

- 13 -
 EDAM  YGS-LYS Tarih Tarih Bilimi, Uygarlığın Doğuşu ve İlk Uygarlıklar
Tarih Çağlarının Genel Özellikleri
SİYASAL YAPI
Yerleşik yaşamın gelişme­si ile çağın
başlarında Mezo­po­tamya’da Ur, An-
tik Yunan’da Polis ya da Site denilen
MÖ 3200 – MS.375/476
İLK ÇAĞ (ESKI ÇAĞ)
şehir devletleri giderek merkezî
krallıklara dönüştü.
Doğu`daki merkezî imparatorluk-
lara karşın Avrupa`da derebeylik
(feodalite) rejimi hâkim oldu. Doğu
375/476 - 1453
ve Batı medeniyetleri arasındaki en
ORTA ÇAĞ
önemli savaşları olan “Haçlı Seferle-
ri” yaşandı.
Avrupa`da feodalitenin güç kay-
betmesi ile mutlak monarşiler güç
kazanarak dünyaya açıldılar. Doğu`-
1453 - 1789
YENI ÇAĞ
da ise Osmanlı Devleti, bir dünya
devleti olarak yükseliş (XV-XVI. yy),
duraklama (XVII. yy) ve gerileme
(XVIII. yy) dönemlerini yaşadı.
Fransız İhtilali sonucunda Avru­
pa'da ulus devletler, meşrutî ve
demokratik yönetimler kurulmaya
1789’dan günümüze
başladı. Merkezî imparatorlukların
YAKIN ÇAĞ
bir çoğu gibi Osmanlı Devleti de
dağılma dönemine girdi. ABD
kuruldu. Siyasi birliklerin kurulması
ve Avrupa’daki bloklaşmaların
sonucunda I. ve II. Dünya Savaşları
yaşandı.
- 14 -
KÜLTÜREL HAYAT
Yazı ve kâğıt gibi araçların icadına
kadar kültürel etkileşim kısıtlı ve
yavaş sürmekteydi. Göç ve ticaret
yollarıyla İç Asya, Mezopotamya ve
Mısır’dan gelen bilgilere ek olarak
İyon, Yunan, Hellenistik ve Roma
dönemlerinde günümüz bilimine
ışık tutan antik kültür ortaya çıktı.
Tercüme faaliyetleri ile kültürel
olarak zenginleşen İslam medeni-
yeti en parlak dönemini yaşarken
Avrupa`da ise “skolastik düşünce”
egemendi. Haçlı Seferleri sonrası
İslam dünyasından batıya kültürel
transferler başladı.
Avrupa`da kâğıt ve matbaanın
kullanılmasıyla yeni fikirlerin
yayılması kolaylaştı. Kültür seviyesi
yükselerek “Rönesans” hareketini
doğurdu.
Aydınlanma Çağı sonrası poziti-
vizmin güçlendirdiği Batı kültürü
Doğu`ya göre daha üstün bir hâle
geldi. Sanayi sonrası hızlı kentleşme
ve bireysel yaşam ön plana çıktı.
İletişimin gelişmesiyle XX. yüzyıl
sonlarından itibaren çok uluslu
postmodern (modernlik sonrası)
kültür yaygınlaştı.
 EDAM  YGS-LYS Tarih
EKONOMİK YAPI
Lidya’da paranın icadı ile
ticaret hızlandı. Ekonomi-
nin temeli tarım ve hay-
vancılığa dayalıydı. Kısmen
kara ve deniz ticareti de
yapılmaktaydı. En önemli
ticaret yolları Kral Yolu,
İpek Yolu ve Baharat Yolu
idi. Asur, Fenike ve Yunan
gibi kolonici topluluklar
ortaya çıktı.
Başta İtalyan kentleri ol-
mak üzere deniz ticaretine
dayalı zenginliğin yanı sıra
korsanlık faaliyetleri hızla
arttı. Haçlı seferleri sonrası
Akdeniz limanları önem
kazandı.
Coğrafî keşifler sonucunda
Avrupa ekonomik açıdan
güçlendi. Avrupa`nın
Osmanlı Devleti`ne ekono-
mik açıdan bağımlılığı sona
ermesiyle “kolonyalizm” de
denilen ilk sömürgecilik
faaliyeti görüldü.
Sanayi İnkılabı’nın ham
madde, enerji, işgücü
ve pazar ihtiyacını do-
ğurmasıyla sömürgecilik
yaygınlaştı. El üretimi
yerine fabrikalaşma sonu-
cu kapitalizm, sosyalizm,
liberalizm gibi sosyo-eko-
nomik sistemler doğdu.
Tarih Bilimi, Uygarlığın Doğuşu ve İlk Uygarlıklar
TOPLUMSAL YAPI
Ailevi bağlar, belli bir
klanın üyesi olmak
önemliydi. Giderek
göçebelikten daha çok
toprağa bağlı toplum-
lar ortaya çıktıkça sınıf
farklılıkları görülmeye
başlandı.
Avrupa`da toprağa
bağlı feodal ve sınıflı
bir toplum yapısı
hâkimdi. Asya toplum
ve kültürlerinde ise ge-
nellikle sınıf farklılıkları
görülmemekteydi.
Ticaretin önem kazan-
ması ve feodalitenin
çöküşü ile Orta Çağ
Avrupası’nın sınıflı
toplum yapısı değişti.
Şehirlerin nüfusu arttı.
Burjuvazi (kentsoylu-
luk) güçlendi.
Aydınlanma düşüncesi
ve Fransız İhtilali’nin
yaydığı eşitlik düşünce-
si ile milliyetçilik ilkesi,
çok uluslu devletlerin
parçalanmasının yanı
sıra birey ve yurttaş
kavramlarını doğurdu.
Sanayinin gelişmesiyle
işçi sınıfı ortaya çıktı.
- 15 -
DİNÎ YAPI
Çok tanrıcılığa (politeizm)
dayalı inançların yaygın
olmasına karşın Yahudilik
ve Hristiyanlık bu dönem-
de ortaya çıktı. Ölüleri oda
biçimindeki mezarlara veya
küplere gömme geleneği
gibi mumyalama ve
eşyaları ile gömme vb.
uygulamalar ahiret inancı
olduğunu göstermektedir.
Devletlerin temel siya-
setini Avru­pa'da Katolik
Hristiyanlık, doğuda ise
Ortodoks Hristiyanlık,
İslâmiyet ve diğer asya
dinleri yönlendirmekteydi.
Batı dünyasında Katolik
Kilisesi siyasi gücü elinde
tutmaktaydı.
Avrupa`da Kilise’ye karşı
“reform” hareketleri so-
nucunda din adamlarına
güven azaldı. Katolik ve
Ortodoks mezheplerine
karşın Protestanlık,Kalve-
nizm ve Anglikanizm gibi
mezhepler ortaya çıktı.
Avrupa`da dine dayalı
yönetim anlayışı yerine salt
akla dayalı lâik / seküler
hukuk kuralları ve lâik
yönetimler güç kazandı.
 EDAM  YGS-LYS Tarih Tarih Bilimi, Uygarlığın Doğuşu ve İlk Uygarlıklar

İlk Çağ Anadolu Uygarlıklarının Özellikleri

SOSYO-
KURULDUĞU DEVLET
BAŞKENTİ EKONOMİK DİNÎ YAPISI
YER YÖNETİMİ
YAPISI

Çok tanrılı
Krallık (Pankuş: (Bin Tanrı İli:
MÖ 2000’ler
HİTİTLER

Orta Anadolu Hattuşaş Danışma Meclisi) Tarıma dayalı Fethedilen

Kızılırmak kıvrımı Çorum / Boğazköy Tavananna köleci ülkelerin
(Kraliçe) tanrılarını da
kapsar)

Çok tanrılı
Tarım ve
URARTULAR

Doğu Anadolu ahiret inancı Ölü

MÖ 840

Tuşpa hayvancılığa
Van Gölü ve Federal Krallık Gömme/ Yakma
Van Kalesi dayalı
çevresi (Kaya Mezarı /
köleci
Urne)

Çok tanrılı
MÖ 1200
FRİGLER

Orta ve Batı Gordiyon Tarıma dayalı

Krallık  ahiret inancı
Anadolu Ankara / Polatlı köleci
(Tümülüs*)
LİDYALILAR

Batı Anadolu Tarım ve ticarete

MÖ 1185

Sardes (Sart) Çok

Menderes– Gediz Krallık dayalı
Manisa tanrılı
arası köleci

Demokrasi
Batı Anadolu Deniz ticareti
MÖ 1100
İYONLAR

İzmir/ Foça/ Efes/ Şehir Çok

İzmir – Büyük tarım
Milet/ Bodrum Devletleri tanrılı
Menderes arası asil – köle ayrımı
Konfede-rasyonu

- 16 -
 EDAM  YGS-LYS Tarih Tarih Bilimi, Uygarlığın Doğuşu ve İlk Uygarlıklar

UYGARLIĞA KATKILARI
ALFABESİ VE YAZILI KİMLERCE YIKILDI /
MİMARİ ESERLERİ VE TANITICI
ESERLERİ YIKILIŞ TARİHİ
KAVRAMLAR
Anal, Pankuş, Tavananna,
Kadeş Antlaşması (MÖ
Çivi yazısı 1280), Deniz Kavimleri
Hattuşaş, Alacahöyük
Anallar (yıllık olayların Danışma Meclisi, kadına ve Asurlar
kent kalıntıları
kayıtları) değer verilmesi, aile
Yazılıkaya ve İvriz MÖ 1190
Kumarbi Efsanesi, Kadeş hukuku, ilk yazılı ant.
kabartmaları
Ant., Hukuk Kuralları vb. (Kadeş)
iki tekerlekli savaş
arabaları
Tuşpa, Sarduri Kanalı,
Kralların kurduğu kentler
Çivi yazısı savaşçı Tanrı Haldi,
(kaleler), kaya mezarları, İskit ve Medler
Kaya Yazıtları, Tapınak vb. demir işlemeciliği, anıtsal
tapınak, baraj ve su MÖ 600
inşa kitabeleri kale ve kent mimarisi,
kanalları
baraj ve su mühendisliği
Kibele, Midas,
Alfabe Gordiyon yerleşimi, ilk kilim örnekleri
Kimmerler
yazısı kaya anıtları (Yazılıkaya) (Tapetes), ilk müzik
MÖ 676
Midas Efsanesi Midas'ın tümülüsü aletleri, saban ve sert
tarım yasaları, tümülüs

Kral Yolu, paralı ordu

Alfabe Sardes kenti ve altın Hallys (Kızılırmak) Savaşı Persler
ilk metal para işleme atölyeleri ilk metal para (MÖ 680) MÖ 546
Kral Yolu

Tales, Pisagor, Öklid,

Hipokrat, Diyojen,
İyon planlı şehir düzeni Herodot, Homeros ile
Alfabe
(İzmir/ Foça/ Efes/ hür düşüncenin doğuşu, Persler
İlyada ve Odesia
Milet/ Bodrum), Artemis pozitif bilimler, felsefe, MÖ 546
Destanları, ilk bilimsel
Tapınağı tarih, coğrafyaya ait ilk
eserler
eserler,
kent mimarisi
(Hippodamos - Milet)

- 17 -
EDAM  YGS-LYS Tarih Tarih Bilimi, Uygarlığın Doğuşu ve İlk Uygarlıklar

URARTULAR
HITITLER

FRIGLER

LIDYALILAR

IYONLAR

- 18 -
 EDAM  YGS-LYS Tarih Tarih Bilimi, Uygarlığın Doğuşu ve İlk Uygarlıklar

Maden Çağında Uygarlıklar

Lidyalılar
Lidyalıların başkenti Sard şehri idi
(bugünkü Manisa-Salihli yakınların-
da). Lidyalılar, ilk parayı icat ederek
özellikle karayolu ticareti yapmışlar,
Sard’dan başlayarak Mezopota-
mya’daki Nino­va’ya kadar uzanan
“Kral Yolu”nu yaparak ticaretin
gelişmesine katkıda bulunmuşlardır.
Hititler
Hititler, Anadolu medeniyetleri
içinde tarih çağlarını yaşadığı bilinen
ilk medeniyettir. Başkenti Hattuşaş’tır
(bugünkü Çorum-Boğazköy).
Frigler
Frigler, Makedonya - Trakya böl­ge­­­
sinden boğazlar yoluyla Anadolu’ya
göç etmişlerdir.
Başkenti Gordion’dur (bugünkü
Ankara - Polatlı’da, diğer ismi
Yassıhöyük).
İyonlar
İyonlar, MÖ 1100'lerde Ege sa-
hillerinde Aka'larca kurulmuş denizci
bir kavim olup şehir devletleri feder-
asyonu hâlinde yönetilmişlerdir. En
önemli merkezleri Foça, İzmir, Efes,
Milet, Bodrum'dur. Deniz ticaretiyle
geçinip koloniler kurmuşlardır.
Anadolu'da demokrasiyi ilk kez uygu-
layarak, özgür düşünce sayesinde
birçok bilimin temellerini atmışlardır.
Urartular
Urartular kendilerine “Bianili” demek-
teydiler. “B” ile “V” harfinin değişmesi
sonucunda Van sözcüğü oluşmuştur.
Urartu adı ise, can düşmanları Asur-
lular tarafından verilmişti. Başkenti
Tuşpa idi (bugünkü Van Kalesi
kayalıkları)

ÖSS 2003 Her iki çağda da

Anadolu ile Mezapotamya arasında Eskiçağ'da var olan bu iletişim ve
ticarî ilişkilerin Orta çağ'da Anadolu Selçukluları döne- ulaşımın sürdü-
rülmesi,
minde de devam etmesi ve önemini korumasında,
ulaşım olanakla-
I. İki bölge arasında ulaşım kolaylıklarının olması rı kadar karşılıklı
II. İ ki bölgenin üretimlerinin birbirinin gereksinimlerini ihtiyaçlarla
karşılayacak nitelikte olması. ilgilidir, siyasi
sorunlar ise bu
III. İki bölge arasında siyasi sorunların bulunması ilişkiyi engeller.
durumlarından hangilerinin etkili olduğu savunula- Yanıt C şıkkıdır.
bilir?

A) Yalnız I B) Yalnız II C I ve II D) II ve II E) I, II ve III

- 19 -
 EDAM  YGS-LYS Tarih Tarih Bilimi, Uygarlığın Doğuşu ve İlk Uygarlıklar

Diğer İlk Çağ Uygarlıklarının (Komşu Uygarlıklar) Özellikleri

KURULDUĞU DEVLET SOSYO EKONOMİK DİNİ ALFABESİ VE
UYGARLIK
YER / BAŞKENTİ YÖNETİMİ YAPISI YAPISI YAZILI ESERLERİ
 Tarıma dayalı / Hiyeroglif , Kadeş
MISIR Mısır / Memfis  Krallık Çok tanrılı
köleci Ant.
Güney
 Krallık / Şehir Tarıma dayalı / Çivi yazısı, Gılgamış
SÜMER Mezopotamya / Çok tanrılı
devleti köleci  Destanı tabletleri
 Ur, Uruk, Lagaş
Mezopotamya / Krallık / Tarıma dayalı /
AKAD Çok tanrılı  Çivi yazısı 
Agade Şehir devleti köleci 
MEZOPOTAMYA

  Orta
  Krallık / Şehir Tarıma dayalı /
ELAM Mezopotamya  Çok tanrılı  Çivi yazısı 
devleti köleci 
/ Sus
 Güney
 Krallık / Şehir Tarıma dayalı /
BABİL Mezopotamya  Çok tanrılı  Çivi yazısı 
devleti köleci 
/ Babil
 Kuzey
Tarım ve ticarete
ASUR Mezopotamya /  Krallık Çok tanrılı Çivi yazısı  
dayalı / köleci 
Ninova
Lübnan kıyıları / Deniz ticareti, İlk Alfabe 
Krallık / Şehir
FENİKE Biblos, Sayda kolonicilik (vatan Çok tanrılı (22 harfli) Latin
AKDENİZ

devleti
DOĞU

ve Sur anlayışı yok) alfabesinin atası

 Geniş faaliyet / İlk tek tanrılı inanç
İBRANİ Filistin / Kudüs  Krallık  Alfabe 
sınıf ayrımı var  (Musevilik)
Deniz ticareti,
GİRİT Girit / Minos  Krallık Çok tanrılı  Alfabe 
kolonicilik  
Aristokrasi,
 Teselya (Orta
Demokrasi / Şehir deniz ticareti,
YUNAN Yunanistan) ve Çok tanrılı Alfabe  
devleti kolonicilik (vatan
Mora / Atina
anlayışı var)
Çok tanrılı /
 İran /  Sus / Tarıma dayalı / Zerdüştlük -
MED / PERS Krallık Çivi yazısı
Persepolis köleci   Mecusilik (ateşe
tapma)
Makedonya / Geniş faaliyet /
HELEN Krallık Çok tanrılı  Alfabe 
Makedonya sınıf ayrımı var 
Geniş faaliyet / Çok tanrılı,
Krallık / sınıf ayrımı sonradan tek
ROMA  İtalya / Roma  Alfabe 
Cumhuriyet   var (patrici / soylu, tanrı (Hristiyan /
plep / orta sınıf) Katolik)
Tek tanrılı
Doğu Roma /  Geniş faaliyet /
BİZANS Krallık Hristiyanlık  Alfabe 
İstanbul  sınıf ayrımı var 
(Ortodoks)  
Tarıma dayalı
 Hindistan (İndus Çok tanrılı
HİNT Krallık / köleci (Kast Alfabe  
ve Ganj ırmakları) (Budizm)
sistemi)
 Tarıma dayalı / Çok tanrılı
ÇİN  Çin (Sarı Irmak) Krallık Alfabe  
köleci  (Konfiçyüs ve Tao)

- 20 -
 EDAM  YGS-LYS Tarih Tarih Bilimi, Uygarlığın Doğuşu ve İlk Uygarlıklar

MİMARİ UYGARLIĞA KATKILARI VE

KİMLERCE YIKILDIĞI/ TARİHİ
ESERLERİ TANITICI KAVRAMLAR
Mumyacılık, papirüs, Kadeş Barışı, Firavun, Güneş Tanrısı
Piramitler, Krallar vadisi   Büyük İskender İmp. (MÖ 330)
Ra, Sfenks (insan başlı aslan heykelleri), Pi sayısı
Tarihte ilk yazılı belgeler (MÖ 3200), ensi-patesi (rahip
İlk kent yerleşimleri,
- krallar), Ziggurat (astro tapınak), Urukagina Yasaları Akadlar 
Ziggurat
(ilk kanun)
İlk imparatorluğu ve ilk sürekli orduyu kurdular (Kral
 Kerpiç mimari Gutiler
Sargon) 

 Kerpiç mimari Sus kenti Kral Yolunun başlangıcı  Asurlular 

Hammurabi yasaları, mutlakiyet, Babil’in asma bahçeleri,

 Babil kulesi Persler 
astroloji 

Ninova Sarayı ve Ninova kütüphanesi (tabletler),

 Med - Babil
kütüphanesi  Ticaret kolonileri (Kültepe) 

 Alfabeyi ve deniz koloniciliğini ilk kez gerçekleştirdiler, en  Vatan anlayışı olmadığından

 Kent kalıntıları
ünlü kolonisi Kartaca (Libya) dağılmışlardır.

Süleyman Mabedi  Davut, Tevrat, Süleyman Mabedi  Romalılar  (MÖ 30)

 Knossos sarayı  Knossos sarayı   Doğal afet (Volkanizma)

 Atina, Sparta gibi düzenli Halk meclisi (Demokrasinin temelleri), Solon, Dragon,
şehirler, Agora, Miken Kleisthenes kanunları, Polis (şehir /site devleti), Zeus,  Romalılar (MÖ 30)
Şatosu Olimpiyatlar 

Kral Ticaret yolunu geliştirdiler. İlk posta teşkilatını

Persepolis’teki saray  Büyük İskender
kurdular. Anadolu’da ilk kez Satraplık (eyalet teşkilatı)
binaları, aslan heykelleri  (MÖ 330)
kurdular  
Büyük İskender’in seferleri, parşömen kağıdı , gymnazyum
 Amfitiyatro (spor mrk.), asklepion (sağlık merkezi), kaplıca tedavisi,  Romalılar (MÖ 30)
Hellenistik dönem
 Augustus Mabedi,
Sezar, 12 Levha Kanunları, Senato,  Milano Fermanı'yla
Roma Hamamı (Ankara),  Kavimler göçü sonrası
Hristiyanlığın serbest olması (313), Latin alfabesi, Julyen
Bozdoğan Su Kemeri Barbarlar
/ Miladî takvim
(İstanbul), Side, Perge (Batı Roma 476)
 Ayasofya, Yerebatan Sarnıcı
Bizans surları, Grejuva (Rum ateşi)  Osmanlılar (1453)
(İstanbul)
İklimin elverişsizliği ve coğrafî yapının dağınıklığının
Budist mabedleri  doğurduğu Kast sistemi (Brahmanizm'de) nedeniyle millî ___ 
birlik kuramadılar  
 Çin Seddi İpek Yolu, barut, kâğıt ve matbaa, pusula   ___ 

- 21 -
 EDAM  YGS-LYS Tarih Tarih Bilimi, Uygarlığın Doğuşu ve İlk Uygarlıklar

Bu Ünitede Geçen Olayların Kronolojik Sırası

MÖ 8500 MÖ 1280
• Çatal­hö­­yük’te ilk yerleş­me­nin başlaması ve • Kadeş Barışı
Orta doğu'da çiftçiliğe geçiş aşaması
• Neolitik – Yeni / Cilalıtaş MÖ 1260 - MÖ 1250
• Truva Savaşları
MÖ 7000
• Tarım ve yerleşimin gelişimi MÖ 1230
• Ege göçleri sonunda Deniz kavimlerinin
MÖ 3500 Anadolu’yu istila etmeleri ve Hititler’in
• Dicle-Fırat ve Nil vadilerinde uygarlığa geçiş yıkılması sonucu Demirçağ uygarlıklarının
kurulması
MÖ 3200
• Sümer’de çivi yazısının tabletlerde MÖ 1000
kullanılmaya başlaması • Ortodoğu uygarlığının iki uç bölgesinde
(Filistin ve İran’da) verimli düşünce akımlarının
MÖ 3000 doğuşu
• Sabanın icadıyla insanların tarımda hayvan
gücünden yararlanmanın yolunu bulmaları MÖ 776
• Yazılı kayıtların kullanılmaya başlaması • İlk olimpiyatların yapılması

MÖ 2375 MÖ 753
• Mezopotamya’da ilk kanunların çıkarılması • Roma’nın kuruluşu
(Urukagina Yasaları)
MÖ 700
MÖ 1900 • MÖ 700’den az önce Orta Asya’dan ve Güney
• Anadolu’da yazının kullanılmaya başlaması. Rusya’dan göç etmiş İskitler’in Karadeniz’in
(Kültepe’de Asur ticaret kolonilerince yazının kuzeyi Ukrayna’da bir kabileler imparatorluğu
kullanılması) kurup, Yunan dünyasıyla ticarete girişmeleri

MÖ 1700 MÖ 680
• Hammurabi tarafından insanlığın ilk anayasa • Lidyalılar’ın parayı kullanmaya başlaması
derlemesinin yazılması • Gordiyon’un Kimmerlerce işgali
• Avrasya bozkırı kökenli barbar akınlarının
Avrupa’nın Atlantik kıyılarına ulaşması MÖ 600
MÖ 1300 • İyonyalı filozofların dünyayı ve insanı akılla
• Fenikelilerce icat edilen alfabetik yazının kavrama çalışması
Suriye’de ve Filistin’de yaygınlaşması

MÖ 1296
• Kadeş Savaşı

- 22 -
 EDAM  YGS-LYS Tarih
MÖ 25 Mayıs 585
• Lidyalılarla Persler arasındaki Hallys
(Kızılırmak) Savaşı sırasında ünlü bilgin
Tales’in önceden saptadığı Güneş tutulmasının
gerçekleşmesi sonucu barış yapılması
• Persler’in Anadolu’yu işgali Lidyalılar ve
İyonlar’a son vermesi
MÖ 334
• Büyük İskender’in Anadolu’ya gelmesi ve Biga
Çayı Savaşı’nda Persleri yenmesi
MÖ 333
• Büyük İskender’in İssos Savaşı’nda Persler’i ikin-
ci kez yenerek Anadolu’da Pers egemenliğine
son vermesi
MÖ 330
• Pers İmparatorluğu’nun Makedonyalıların
saldırısıyla yıkılması
MÖ 320
• İskender’in İndus Vadisi’ne girmesi
MÖ 146
• Roma’nın Makedonya’yı ve Yunanistan’ı
fethetmesi
• Romalıların Anadolu’da Helen egemenliğine
son vererek Anadolu’da kendi eyalet yönetim-
lerini kurmaları (Thema)
• Romalıların Mısır’ı fethetmesi
0 476
• MILAT
70 - 100
• Dört İncil’in yazıldığı yıllar
- 23 -
Tarih Bilimi, Uygarlığın Doğuşu ve İlk Uygarlıklar
193
• Roma Barışı’nın şiddete başvurulmasıyla
bozulması
• Milano Fermanı ile Hristiyanlığın resmî din
olarak tanınması
325
• İznik Konsülü’nde bugünkü Dört İncil’in kutsal
kitap olarak kabulü
372
• Hunlar’ın Güney Rusya’ya girip Ostrogotları
sürmesi
375
• Kavimler Göçü ve Barbar istilaları ile Avru-
pa’nın karışıklık içine girmesi
395
• Barbar saldırıları ve iç karışıklıklar sonucu Roma
İmp. ikiye ayrılması (Doğu - Batı)
410
• Hun korkusuyla Roma sınırlarını zorlayan
Vizigotlar’ın Roma kentini yağmalamaları ve
İspanya’ya geçip krallık kurmaları
451
• Kalkedon (Kadıköy) Kurultayı’nın Papa’nın
çağrısıyla toplanıp, kutsal üçleme (teslis) öğre-
tisinin Papa Büyük Leon’un saptadığı biçimiyle
benimseyip, “monofizist” biçimini reddedişi
• Batı Roma İmparatorluğu’nun çöküşü (Antik
kültürün sonu ve yükselen feodalizmden
dolayı Orta çağ’ın başlangıcı olarak da kabul
edilir)