УНИВЕРЗИТЕТ “ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ” – ШТИП

ФАКУЛТЕТ ЗА МЕДИЦИНСКИ НАУКИ

Михаил Кочубовски
Владимир Кендровски

ХИГИЕНА СО МЕДИЦИНСКА
ЕКОЛОГИЈА

ШТИП, 2011
 УНИВЕРЗИТЕТ “ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ” – ШТИП
ФАКУЛТЕТ ЗА МЕДИЦИНСКИ НАУКИ

Михаил Кочубовски
Владимир Кендровски

ХИГИЕНА СО МЕДИЦИНСКА ЕКОЛОГИЈА

ШТИП

2011

1
 Едитори и автори:

Проф. д-р Михаил Кочубовски,

Науч. сор. д-р Владимир Кендровски

ХИГИЕНА СО МЕДИЦИНСКА
ЕКОЛОГИЈА
Рецензенти:
Проф. д-р Никола Камчев
Проф. д-р Ѓорѓи Шуманов

Лектор:
Даниела Алексоска

Техничко уредување:
Михаил Кочубовски

Издавач:
Универзитет “Гоце Делчев”-Штип

Печати:
Печатница “2-ри Август”-Штип

Тираж:
300 примероци

CIP - Каталогизација во публикација

Национална и универзитетска библиотека "Св. Климент Охридски", Скопје
613:502(075.8)
614.3/.7(075.8)
КОЧУБОВСКИ, Михаил
Хигиена со медицинска екологија / Кочубовски Михаил, Владимир
Кендровски. - Штип : Универзитет "Гоце Делчев", 2011. - 403 стр. :
илустр. ; 24 см
ISBN 978-608-4504-54-2
1. Кендровски, Владимир [автор]
а) Здравје - Еколошки ризици - Високошколски учебници б) Медицинска
екологија - Високошколски учебници
COBISS.MK-ID 89977610

2
СОДРЖИНА

ПРЕДГОВОР ............................................................................................................................. 10
I. ОПШТ ДЕЛ ............................................................................................................................ 12
1. ВОВЕД .................................................................................................................................... 13
1.1. Социјална вклученост ............................................................................................ 14
2. ЈАВНО ЗДРАВСТВЕН АСПЕКТ НА РИЗИЦИТЕ НА ЖИВОТНАТА СРЕДИНА. 15
2.1. Епидемиологија на животната средина – транзиција на
хигиената кон здравствена екологија ..................................................................... 17
2.2. Еколошки концепт на здравјето-релација: доза (експозиција)
-промени во организмот ……..................................................................................... 21
2.2.1. Здравствено-еколошко истражување …………................................... 25
2.2.2. Специфични карактеристики на еколошко-епидемиолошките
истражувања ...................................................................................................... 26
2.2.3. Методи за процена на здравствено-еколошкиот ризик........................ 27
2.2.3.1. Проценка на ризик .................................................................. 28
2.2.4. Параметри и индикатори за избор на методологија ............................ 31
2.3. Еколошко-индуцирани болести ......................................................................... 32
2.3.1. Надзор за хазардите од животната средина ......................................... 33
2.3.2. Мониторинг на здравјето ....................................................................... 33
2.4. Фактори кои ќе го дефинираат хуманото здравје во XXI век ..................... 35
2.5. Оптовареност со заболувањата .......................................................................... 36
2.5.1. Методологија на оптовареноста на заболувањата …........................... 39
2.6. Процена на ризикот ............................................................................................. 41
2.6.1. Преваленца и инциденца ....................................................................... 42
2.6.2. Релативен ризик ...................................................................................... 45
2.7. Студија на оптовареноста на заболувањата во светот .................................. 47
II. СПЕЦИЈАЛЕН ДЕЛ ............................................................................................................ 52
II.1. ЗДРАВСТВЕНА ЕКОЛОГИЈА ...................................................................................... 53
1. ХИГИЕНА НА ВОЗДУХ И ЈАВНО-ЗДРАВСТВЕНИ АСПЕКТИ НА
АЕРОЗАГАДУВАЊЕТО ............................................................................................ 54
1.1. Аерозагадување …………………………………………………………………. 55
1.2. Просторни ефекти на аерозагадувањето ...…………………………………... 58
1.3. Загадувачки материи - полутанти во воздухот ……………………………... 64
1.4. Акутни и хронични здравствени ефекти на загадениот воздух ………....…67
1.5. Нивоа и мерки за превенција на воздухот од загадување
- основни елементи на мониторинг системот ……………………………….. 73
1.5.1. Мерки за спречување и намалување на аерозагадувањето ………...….... 73
1.6. Следење на квалитетот на амбиентниот воздух во комунална
средина - норми и препораки ……………………………………...............….. 74
1.7. Следење на квалитетот на внатрешниот воздух …………………..….……. 75
1.7.1. Здравствено влијание: главен убиец …………………….………..…….. 76
1.7.2. Милениумските развојни цели спроведуваат
меѓународна акција …………………………………………….….……... 77
1.7.3. Што работи СЗО …………………………………………………….……. 78
1.8. Практични аспекти на аерозагадувањето ………..…………………..……… 80
1.8.1. Основни поими ……………….………………..………………….……… 80
1.8.2. Гранични вредности за квалитет на воздух ……………………….……. 81

3
 1.8.3. Следење на квалитетот на воздухот и изворите на емисии …….……... 81
1.8.4. Земање примероци воздух за анализа ……………………………...…… 82
1.8.4.1. Земање примероци за одредување на загaдувачките материи во
лабораторија ……………………………………………………...... 83
1.8.5. Одредување на сулфур двооксид и чад ……………...………………. 83
1.8.6. Одредување на аероседимент ……………………………..….……….. 83
1.8.7. Јавно здравствени цели на утврдување состојбата на
загадувањето на воздухот ……………………………………..........…. 84
1.8.8. Легислатива …………………………………..……………………….... 84
1.8.8.1. Подзаконски акти кои се однесуваат на
загадување на воздухот …………………………………………… 85
1.8.8.2. Надлежни институции за мониторинг на квалитет на воздухот во
Република Македонија …………….................................................85
1.8.8.3. Надлежни министерства за аерозагадување …………………..…... 85
1.9. ВРЕМЕ И КЛИМА-ДЕФИНИЦИИ ..……........................................................ 87
1.9.1. Промени на времето и на хуманото здравје …………………..…..... 92
1.9.1.1. Здравствени ефекти предизвикани од високи температури ........ 94
1.9.1.2. Здравствени ефекти предизвикани од ниски температури ......... 96
1.9.2. Влијанието на амбиентната температура врз
морталитетот и врз морбидитетот ............................................................97
1.9.3. Климатските промени и човековото здравје ...........................................98
1.9.4. Климатските промени и регионот ...........................................................102
2. ХИГИЕНА НА ВОДА И ЈАВНО-ЗДРАВСТВЕН АСПЕКТ НА
ВОДОСНАБДУВАЊЕТО И САНИТАЦИЈАТА ..................................................104
2.1. Вода за пиење - значење за здравјето на луѓето ............................................105
2.2. Болести предизвикани од биолошки фактори ..............................................112
2.3. Болести предизвикани од хемиски штетни материи ...................................113
2.4. Состојки со органолептичко дејство врз водата ..........................................114
2.5. Видови вода во природата и нивната
хигиенско-епидемиолошка сигурност …........................................................115
2.6. Објекти за снабдување со вода за пиење ........................................................116
2.7. Зони на санитарна заштита околу објектите за водоснабдување ……......121
2.8. Основни критериуми за хигиенска оцена на водоснабдувањето ………...122
2.9. Земање примероци вода за лабораториски преглед .....................................124
2.10. Аналитички комплекс на испитување ......................................................124
2.11. Оцена на хигиенскиот квалитет на водата за пиење .............................126
2.12. Снабдување со вода за пиење во вонредни услови .................................126
2.13. Практични аспекти на водоснабдувањето со безбедна вода
за пиење ...........................................................................................................128
2.13.1. Основни факти .............................................................................128
2.13.2. Контрола на безбедност на водата за пиење .............................128
2.13.3. Начин на земање на примерокот за анализа .............................132
2.13.4. Радиолошки преглед на водата ..................................................133
2.13.5. Пречистување/кондиционирање на водата за пиење ………...134
2.13.5.1. Методи на хлорирање на водата за пиење ..........................138
2.13.5.2. Хлорни препарати за дезинфекција на
водата за пиење ......................................................................139
2.13.5.2.1. Хлорен број на водата ..............................................139
2.13.5.2.2. Одредување на резидуален хлор во водата ……....140
2.13.5.2.3. Уреди за хлорирање на водата .................................141
2.13.5.2.4. Асанација на бунар ....................................................141

4
 2.13.5.2.5. Дезинфекција на нортонова пумпа ………..............142
2.13.5.2.6. Дезинфекција на мали водоводи,
каптирани извори ......................................................142
2.13.5.3. Начин на земање примероци од вода за пиење ...................142
2.13.5.4. Одредување депресиска зона на бунар ...............................143
2.13.5.5. Радиолошка деконтаминација на водата за пиење ……......143
3. ЈАВНО ЗДРАВСТВЕН АСПЕКТ НА ПОВРШИНСКИТЕ ВОДИ И ВОДИТЕ
НАМЕНЕТИ ЗА КАПЕЊЕ И РЕКРЕАЦИЈА ........................................................146
3.1. Еутрофикација на водите и контрола ..............................................................147
3.2. Мониторинг и процена ........................................................................................150
3.3. Законодавство за водите за капење од Европската Унија ............................160
3.4. Санитарно-хигиенски услови на базени за пливање и
здравствени аспекти .............................................................................................154
3.4.1. Вовед .............................................................................................................154
3.4.2. Карактеристики и поделба ..........................................................................154
3.4.2.1. Услови ....................................................................................................155
3.4.2.2. Пречистување на водата во базените за капење ………………..…..157
3.4.2.2.1. Филтрирање на водата .............................................................157
3.4.2.2.2. Континуирана дезинфекција на водата
за капење ...................................................................................158
3.4.2.2.2.1. Избор на дезинфекциско средство ...................................158
3.4.2.2.2.2. Карактеристики на некои
дезинфекциски средства .............................................158
3.4.2.2.3. Соодветна хидраулика на базенот ..........................................160
3.4.2.2.4. Здравствени ризици од користење на
базените за капење ...................................................................161
3.4.2.2.4.1. Превентивни мерки за контрола и
за намалување на ризикот, во зависност од
видот на опасност .....................................................................164
3.4.2.2.5. Законодавство ...........................................................................167
3.4.3. Практични аспекти на базените за пливање и
здравствени аспекти ....................................................................................168
4. ЈАВНО ЗДРАВСТВЕН АСПЕКТ НА ПОЧВАТА ...................................................169
4.1. Механички и хемиски состав ..............................................................................170
4.2. Водоносни слоеви на почвата .............................................................................170
4.3. Температура на почвата .......................................................................................171
4.4. Биоценоза на почвата ............................................................................................171
4.5. Самопречистување на почвата ............................................................................172
4.6. Загадување на почвата ..........................................................................................172
4.6.1. Загадување со органски материи ................................................................172
4.6.2. Загадување со неорганска материја ............................................................173
4.7. Испитување на загаденост на почвата ...............................................................174
4.8. Превенција на земјиштето од загадување .........................................................174
5. ЈАВНО ЗДРАВСТВЕН АСПЕКТ НА ОТПАДНИТЕ МАТЕРИИ ………............175
5.1. Цврсти отпадни материи (смет) ..........................................................................176
5.1.1. Собирање и отклонување на сметот ...........................................................176
5.1.2. Централна диспозиција на сметот ...............................................................177
5.2. Течен отпад ...............................................................................................................180
5.2.1. Видови отпадни води ....................................................................................180
5.2.2. Диспозиција на отпадните води ……….......................................................181
5.2.3. Пречистување на отпадните води ................................................................182

5
 5.2.4. Каналската вода и процесите во реципиентот ............................................186
5.2.5. Управување со отпадните води ....................................................................187
5.3. Јавноздравствени аспекти во управувањето со
медицински отпад ..................................................................................................189
5.3.1. Законски аспекти во управувањето со медицински отпад ……........189
5.3.2. Здравствени ризици во управувањето со
медицински отпад ......................................................................................190
5.3.3. Заштита на здравјето и безбедноста на работникот ...........................192
5.3.4. Управување со медицински отпад (ризичен и неризичен) …….......193
5.3.5. Предизвици во управувањето со медицински отпад
(ризичен и неризичен) ..............................................................................201
6. ЈАВНО ЗДРАВСТВЕН АСПЕКТ НА УЧИЛИШНАТА ХИГИЕНА ………......202
6.1. Kарактеристики на физичкиот развој на децата ...........................................203
6.2. Хигиена на наставата ...........................................................................................205
6.2.1. Училишна и предучилишна хигиена ........................................................205
6.2.1.1. Училишна зграда ..................................................................................206
6.2.1.2. Училишни простории ..........................................................................207
6.3. Здравствени ефекти ..............................................................................................213
6.3.1. Заразни заболувања ....................................................................................213
6.3.2. Незаразни заболувања ................................................................................215
6.4. Препораки за обезбедување безбедна училишна средина ............................217
6.5. Анкетен прашалник .............................................................................................219
7. ЈАВНОЗДРАВСТВЕН АСПЕКТ НА ЈОНИЗИРАЧКОТО ЗРАЧЕЊЕ ……......221
7.1. Извори на јонизирачки зрачења ........................................................................222
7.2. Кружење на радионуклеидите во природата ...................................................224
7.3. Биолошки ефекти на јонизирачкото зрачење .................................................226
7.4. Квантификација на јонизирачките зраци и озрачувањето (единици) .......228
7.5. Здравствен ризик по експозицијата на радијација од Чернобил ……….....232
7.5.1. Управување за намалување на здравствениот
ризик по експозицијата на радијација од Чернобил .................................234
7.6. Мерки за заштита од јонизирачко зрачење ......................................................236
7.7. Превентивно-медицински активности во Република Македонија ..............239
7.7.1. Законодавство ...............................................................................................239
7.8. Практични аспекти од мониторинг на радон ...................................................239
7.8.1. Заштита на населението од внатрешна изложеност на радон ...........241
8. ЈАВНОЗДРАВСТВЕН АСПЕКТ НА НЕЈОНИЗИРАЧКОТО ЗРАЧЕЊЕ ..........242
8.1. Статички електрични и магнентни полиња .....................................................243
8.2. Карактеристични вредности на експозиција на ЕМП во домот ……….......244
8.3. Здравствено-еколошки стандарди .......................................................................244
8.4. Здравствени ефекти при изложеност на ЕМП ...................................................245
8.4.1. Механизми на дејство на нејонизирачките зрачења
врз човечките ткива .......................................................................................245
8.4.2. Фактори од кои зависат биолошките дејства
предизвикани од нејонизирачкото зрачење ................................................246
9. ЗДРАВСТВЕНО-ЕКОЛОШКИ АСПЕКТИ НА БУЧАВАТА
ВО ЖИВОТНАТА СРЕДИНА .......................................................................................248
9.1. Карактеристики на бучавата .................................................................................248
9.2. Видови бучава ..........................................................................................................250
9.2.1. Мерење на бучавата и мерни величини .......................................................251
9.3. Негативни здравствени ефекти предизвикани од комуналната бучава .......252
9.4. Здравствено-еколошки стандарди за бучавата ………......................................255

6
 9.5. Податоци за Република Македонија ....................................................................258
9.6. Контрола и намалување на бучавата ..................................................................259
9.7. Вибрации ....................................................................................................................262
9.8. Ултразвук ...................................................................................................................262
10. ПРИНЦИПИ НА ЛИЧНА ХИГИЕНА, РЕКРЕАЦИЈА И СПОРТ
ОД ХИГИЕНСКИ АСПЕКТ ЗА ПРЕВЕНЦИЈА ОД ПОЈАВА НА СРЦЕВО-САДОВИ
ЗАБОЛУВАЊА, ДЕБЕЛИНА, ШЕЌЕРНА БОЛЕСТ И ДР. ...................................263
10.1. Вовед .....................................................................................................................263
10.2. Лична хигиена .....................................................................................................263
10.2.1. Хигиена низ историјата ................................................................................263
10.2.2. Хигиена на рацете ..........................................................................................264
10.2.3. Контрола на телесниот мирис .......................................................................266
10.2.4. Кожа .................................................................................................................267
10.2.5. Коса ..................................................................................................................269
10.2.6. Заби ..................................................................................................................269
10.2.7. Уши ..................................................................................................................270
10.2.8. Стапала ............................................................................................................270
10.3. Физичка активност .............................................................................................271
10.3.1. Здравствени ризици ........................................................................................271
10.3.2. Потенцијални здравствени придобивки од умерена
физичка активност ..........................................................................................271
10.3.3. Мерки за интервенција ..................................................................................272
10.3.4. Препораки ........................................................................................................273
10.4. Здравствени ефекти поврзани со транспортот ..............................................273
II.2. БЕЗБЕДНОСТ НА ХРАНА И ИСХРАНА ........................................................................276
II.2.1. ХИГИЕНА НА ИСХРАНА ………………………………………………………….......277
1. ВОВЕД ……………………………………………………………………………………….....278
1.1. ОСНОВНИ ХРАНЛИВИ МАТЕРИИ …………………………………………......279
1.1.1. Вода ……………………………………………………………………….........279
1.1.2. Јагленохидрати …………………………………………………………….......280
1.1.3. Белковини ………………………………………………………………….......282
1.1.4. Масти ……………………………………………………………………...……285
1.1.5. Витамини ………………………………………………………………….........287
1.1.5.1. Хидросолубилни витамини ….…………………………………….........288
1.1.5.2. Липосолубилни витамини ……..……………………………………......290
1.1.6. Елементи во трагови (олигоелементи) ……………………………….......292
2. ЕНЕРГЕТСКА ВРЕДНОСТ НА ХРАНАТА …………………………………………..........295
2.1. ДНЕВЕН ЕНЕРГЕТСКИ ВНЕС (ДЕВ) ……………………………………….......296
3. МЕТОДИ ЗА ПРОЦЕНКА НА СОСТОЈБА НА ИСХРАНЕТОСТ ………………....……297
3.1. АНТРОПОМЕТРИСКИ ИСПИТУВАЊА ………………….......…………….........297
3.1.1. Проценка на телесен раст ………………………………………………….......298
3.1.2. Процена на телесен состав ……………………………………………….......299
3.1.3. Антропометриски индекси ……………………………………………….........301
3.1.4. Антропометриски индикатори …………………………………………….......304
3.1.4.1. Висина за возраст …………………………………………………....…...305
3.1.4.2. Тежина за висина …………………………………………………….......306
3.1.4.3. Тежина за возраст …………………………………………………..........306
4. ДИЕТЕТСКИ ИСПИТУВАЊА ……………………………………………………….....…...308
4.1. КВАНТИТАТИВНА ДИЕТЕТСКА ПРОЦЕНА ……………………………..........308
4.1.1. Метода на 24-часовно сеќавање ……………………………………….....…..309
4.1.2. Метода на тридневно забележување ……………………………………........310

7
 4.1.3. Пресметување на нутритивниот внес …………………………………...........311
4.2. КВАЛИТАТИВНА ДИЕТЕТСКА ПРОЦЕНА ……………………………….........311
4.2.1. Диететска историја ……………………………………………………….........311
4.2.2. Прашалник за фреквенција на хранењето ………………………………........312
4.2.3. Видео и фотографски методи ……………………………………………........312
4.3. ЕВАЛУАЦИЈА НА ПОДАТОЦИТЕ ЗА НУТРИТИВЕН ВНЕС ……………......312
4.4. УЛОГАТА НА БИОМАРКЕРИТЕ ВО ДИЕТЕТСКАТА ПРОЦЕНА ……...........313
4.5. УПОТРЕБА НА ТАБЛИЦИ ЗА НУТРИТИВНИОТ СОСТАВ
НА ХРАНАТА …………………………………………………………………….......314
4.6. БИОХЕМИСКИ ИСПИТУВАЊА …………………………………………….........316
4.6.1. Статични биохемиски тестови ………………………..………………….........316
4.6.2. Функционални биохемиски тестови …………………………………….........316
4.7. ФУНКЦИОНАЛНИ ИСПИТУВАЊА ………………………………………...........317
4.8. КЛИНИЧКИ ИСПИТУВАЊА ………………………………………………….......317
5. ИСХРАНАТА КАКО МОРБОГЕН ФАКТОР ………………………………………….......317
5.1. ПРЕДИЗВИЦИ ЗА ЗДРАВЈЕТО И НЕЗДРАВАТА ИСХРАНА
ВО ЕВРОПА И КАЈ НАС …………………………………………………..…..........321
5.2. БОЛЕСТИ ПОРАДИ НЕДОВОЛНА ИСХРАНА …………………………….........326
5.3. БОЛЕСТИ НА ПРЕОБИЛНА (ХИПЕРЕНЕРГЕТСКА) ИСХРАНА ………........332
5.3.1. Обезитас (здебеленост, претилност, гојност, дебелина) ………………..........332
5.3.2.Дијабетес мелитус ………………………………………………………….........334
5.4. ДЕЦАТА И ИСХРАНАТА ……………………………………………………….......335
6. ПРЕПОРАКИ ЗА ПРАВИЛНА ИСХРАНА …………………………………………........…337
6.1. МОДЕЛИ НА ИСХРАНА ……………………………………………………….........340
6.2. СОСТАВУВАЊЕ НА ДНЕВНИОТ ОБРОК …………………………………..........344
II.2.2. БЕЗБЕДНОСТ НА ХРАНАТА И ИСХРАНАТА …………………………..……...........346
1. ХРАНА ОД РАСТИТЕЛНО ПОТЕКЛО ………………………………………………........347
1.1. ЖИТО …………………………………………………………………………….........347
1.1.1. Леб ………………………………………………………………………….........347
1.2. ЗЕЛЕНЧУК ……………………………………………………………………….......347
1.2.1. Лиснат и зелјест зеленчук ………………………………………………….......348
1.2.2. Плодест и коренест зеленчук ……………………………………………..........348
1.2.3. Кртолест зеленчук …………………………………………………………........348
1.2.4. Легуминози ………………………………………………………………...........348
1.2.5. Хранлива вредност на зеленчукот ………………………………………..........349
1.3. ОВОШЈЕ ………………………………………………………………………...........349
1.3.1. Овошје богато со вода …………………………………………………….........350
1.3.2. Овошје богато со масти …………………………………………………...........350
1.3.3. Хранлива вредност на овошјето ………………………………………….........350
2. ХРАНА ОД ЖИВОТИНСКО ПОТЕКЛО ……………………………………………...........351
2.1. МЕСО ……………………………………………………………………………..........351
2.2. РИБА ……………………………………………………………………………...........352
2.3. ЈАЈЦА …………………………………………………………………………….........353
2.4. МЛЕКО …………………………………………………………………………...........354
2.5. ДРУГИ ВИДОВИ ХРАНА ……………………………………………………...........357
2.5.1. Функционална храна ……………………………………………………........…357
2.5.2. Храна за посебна нутритивна употреба ………………………………….........358
2.5.3. Диетална храна за посебни медицински цели …………………………...........358
3. БЕЗБЕДНОСТ НА ХРАНА – ОДНОСИ НА ЧИНИТЕЛИТЕ ……………………….........359
3.1. НЕБЕЗБЕДНА ХРАНА …………………………………………………………........363
3.1.1. Дефиниците на појмовите ………………………………………………...........364

8
 3.2. РИЗИЦИ ВО ПРОИЗВОДСТВОТО НА ХРАНА ……………………………..........365
3.2.1. Биолошки опасности ………………………………………………………........365
3.2.2. Хемиски опасности ……………………………………………………….........366
3.2.3. Физички опасности ……………………………………………………….........368
3.3. ОЦЕНКА НА КВАЛИТЕТОТ И БЕЗБЕДНОСТА НА ХРАНАТА ………….........368
3.3.1. Органолептички преглед на храна ………………………………………........369
3.3.2. Микробиолошки преглед на храна ………………………………………........369
3.3.3. Хемиски преглед на храна ………………………………………………..........370
4. БОЛЕСТИ ПОВРЗАНИ СО ХРАНАТА ……………………………………………….........374
4.1. БАКТЕРИИ ……………………………………………………………………….......375
4.1.1. Алиментарна токсоинфекција (салмонелоза) …………………………….......375
4.1.2. Алиметарна интоксикација со коагулаза позитивен Staphylococcus …..........376
4.1.3. Алиментарни токсоинфекции со условно патогени бактерии …………........377
4.2. ВИРУСИ ВО ХРАНАТА ………………………………………………………..........381
4.2.1. Прионски заболувања ……………………………………………………..........382
4.2.1.1. Трансмисивни спонгиоформни енцефалопатии (TSE) …………….......382
4.2.1.2. Бовина спонгиоформна енцефалопатија
(болест на „лудите крави”) …………………………………………........383
4.2.1.3. Хумани форми на трансмисивни спонгиоформни енцефалопатии........384
4.3. ПАРАЗИТИ ………………………………………………………………………........385
4.4. КЛИМАТСКИТЕ ПРОМЕНИ И БОЛЕСТИТЕ КОИ СЕ ПРЕНЕСУВААТ
СО ХРАНА - НОВ ЈАВНО ЗДРАВСТВЕН ПРЕДИЗВИК ВО 21 ВЕК ………...........387
4.5. АНТИБИОТИЦИ И АНТИМИКРОБНА РЕЗИСТЕНЦИЈА …………….......…...388
4.6. ИНТОЛЕРАНЦИЈА НА ХРАНА ……………………………………………............389
4.7. ГЕНЕТСКИ МОДИФИЦИРАНА ХРАНА ………………………………….......…..390
5. КОНТРОЛА НА БЕЗБЕДНОСТА НА ХРАНАТА ………………………………….......…..391
5.1. УПРАВУВАЊЕ СО ПРОИЗВОДСТВО И ПРОМЕТ СО ХРАНА …………..........392
5.1.1. Добра производна практика - ДПП
(GMP- Good Manufacturing Practice) ……………………………………...........392
5.1.2. Добра Хигиенска Практика – ДХП (Good Hygiene Practice - GHP ) …...........393
5.1.3. Пакување на храната и означување ……………………………………...........393
5.1.4. Здравствена состојба на вработените лица ……………………………............394
5.2. АНАЛИЗА НА ОПАСНОСТИ И КРИТИЧНИ КОНТРОЛНИ
ТОЧКИ (HACCP) ………………………………………………………………..........395
6. БЕЗБЕДНОСТА НА ХРАНАТА ОД МЕЃУНАРОДЕН АСПЕКТ ………………….........398
6. 1. Кодекс Алиментариус …………………………………………………………........399
6. 2. Светска трговска организација и безбедност на храната ………………...........400
6. 3. Европска унија и безбедноста на храната …………………………………..........400
6. 4. Меѓународни активности за регулирање на безбедноста на храната …...........401
7. СТРАТЕШКА РАМКА …………………………………………………………………............402

9
ПРЕДГОВОР
Учебникот “Хигиена со медицинска екологија” е конципиран на база на интегрирање на
најновите теоретски и практични знаења од областа на здравствената екологија,
безбедност на храната и исхранетоста.
Уредници и автори на учебникот се: проф. д-р Михаил Кочубовски и науч. сор. д-р
Владимир Кендровски.
Текстот на учебникот е организиран во 2 дела општ и специјален дел.
Општиот дел се состои од: (1) Вовед и (2) Јавноздравствен аспект на ризиците на
животната средина.
Специјалниот дел се состои од две тематски области – “Здравствена екологија” и
“Безбедност на храна и исхрана”.
Тематската област “Здравствена екологија” се состои од следните поглавја: (1) Хигиена на
воздухот и јавноздравствени аспекти на аерозагадувањето, (2) Хигиена на вода и
јавноздравствен аспект на водоснабдувањето и санитацијата, (3) Јавноздравствен аспект
на површинските води и водите наменети за капење и за рекреација, (4) Јавноздравствен
аспект на почвата, (5) Јавноздравствен аспект на отпадните материи, (6) Јавноздравствен
аспект на училишната хигиена, (7) Јавноздравствен аспект на јонизирачкото зрачење, (8)
Јавноздравствен аспект на нејонизирачкото зрачење, (9) Здравствено-еколошки аспекти на
бучавата во животната средина, (10) Принципи на лична хигиена, рекреација и спорт од
хигиенски аспект за превенција од појава на срцево-садови заболувања, дебелина,
шеќерна болест и др.
Тематската област “Безбедност на храна и исхрана” се состои од следните поглавја: (I)
Хигиена на исхрана која опфаќа: (1) Oсновни хранливи материи, (2) Eнергетска вредност
на храната, (3) Mетоди за процена на состојба на исхранетост, (4) Диететски испитувања,
(5) Исхраната како морбоген фактор, (6) Препораки за правилна исхрана; и (II) Безбедност
на храната и исхраната која опфаќа: (1) Храна од растително потекло, (2) Храна од
животинско потекло, (3) Безбедност на храна – односи на чинителите, (4) Болести
поврзани со храната, (5) Контрола на безбедноста на храната, (6) Безбедноста на храната
од меѓународен аспект и (7) Стратешка рамка.
Темите во овој универзитетски учебник се изнесени јасно, со високостручен, но разбирлив
јазик и стил и ги интегрираат проучувањето на здравствено-еколошките ризици, јавно-
здравствените аспекти и политики за превенција и за намалување на здравствените
ризици, заболувања и пореметувања.
Понудени се актуелни домашни и меѓународни сознанија, искуства, со назначени
референци за натамошно усовршување во соодветните области. Во учебникот се
прикажани најновите сознанија од здравствено-еколошката и јавно-здравствената научно-
истражувачка методологија со пристапот теорија базирана на практика.
Во подготовката на учебникот користени се референци, актуелни основни стандарди и
законски прописи, кои овозможуваат на едноставен начин студентите да се стекнат со
неопходните знаења и вештини, предвидени со наставниот програм.

10
Учебникот е наменет за студентите по општа медицина и стоматологија за предметот
“Хигиена со медицинска екологија” на Факултетот за медицински науки при
Универзитетот “Гоце Делчев” – Штип.
Овој учебник на македонски јазик, во кои е интегрирана и теоретската и практичната
настава може да им послужи и на дипломираните доктори по медицина и стоматологија,
како и на специјалистите по хигиена и здравствена екологија, за квалитетно дополнување
и за унапредување на стекнатите знаења и за стекнување практични вештини од
областите на здравствената екологија, безбедноста на храната и исхраната. Исто така, ќе
можат да ги осознаат и најновите национални законски прописи, хармонизирани со
директивите и со регулативите на Европската Унија, најновите стручни аспекти од
упатствата на Светската здравствена организација и Кодекс алиментариус, како и други
референтни меѓународни организации за дефинирање и за управување со
јавноздравствените ризици, како и за спроведување на есенцијалните јавноздравствени
функции, дефинирани во Законот за јавно здравје и во Законот за безбедност на храна.
Заради интердисциплинарноста во тематските области, овој учебник ќе може да им
користи и на санитарните и здравствени инспектори, како и на инспекторите за храна и за
животна средина.

Од авторите:

Проф. д-р Михаил Кочубовски

Науч. сор. д-р Владимир Кендровски

11
I. ОПШТ ДЕЛ

12
1. ВОВЕД

Во согласност со Светската Комисија за животна средина и развој на Обединетите Нации

(позната како Bruntland Commission) во извештајот „Нашата заедничка иднина“ од 1987
година, одржливиот развој го дефинира како: „Развој кој ги задоволува потребите на
сегашната генерација, без да ги компромитира можностите на идните генерации да ги
задоволат своите сопствени потреби“. Понатаму продолжува: „Во суштина, одржливиот
развој е процес на промени во кој експлоатацијата на ресурсите, насочувањето на
инвестициите и насочувањето на технолошкиот развој и институционалните промени се
во хармонија и го зајакнуваат сегашниот и идниот потенцијал за да се задоволат човечките
потреби и аспирации.“ Одржливиот развој претпоставува однесување кон животната
средина како да не сме ја наследиле од минатите генерации, туку како да ја позајмуваме
од идните. Одржливиот развој е развој кој е социјално одговорен и правичен, прифатлив
за животната средина и кој се потпира врз основните постулати на граѓанското општество.
Во срцето на концептот е верувањето дека социјалните, економските и целите на
животната средина треба заемно да се надополнуваат и да бидат меѓузависни во текот на
целиот развоен процес. Материјалниот просперитет треба да се постигнува паралелно со
социјалниот напредок и одговорноста за животната средина, доколку сакаме тој да биде
одржлив. Визијата на урамнотежен и одговорен напредок во сферата на економијата,
социјалата и животната средина е токму тоа што е опфатено со идејата на одржливост на
развојот. Сегашната ситуација, во однос на економскиот просперитет, социјалната
кохезија и заштита на животната средина во регионот, на граѓаните не им обезбедува
соодветно добар квалитет на живот. Уште повеќе, не постои значителна врска меѓу овие
три основни столба, на економски, социјален развој и заштита на животната средина, која
во практиката се сведува на изолирани секторски политики и краткорочни резултати.
Светската здравствена организација го воведе поимот „одржливо здравје“, со што
максимално придонесе за имплементација на ваквата филозофија и во стратешкиот
документ “Здравје за сите во 21 век” ги дефинира целите кои земјите членки на
европскиот регион, преку организирана акција на општествената заедница и преку
националните легислативи треба да ги остварат во среднорочни и долгорочни рокови, а со
цел овозможување и пристап на еднаква медицинска заштита на сите (вклучувајќи ги и
вулнерабилните и маргиналните групи во општеството), како и минимизирање на
заразните и на незаразните заболувања со максимална промоција на здрави животни
стилови и безбедна животна околина, која ќе претставува благопријатна средина на
хуманиот раст и развој. Индивидуалните карактеристики (како што се пол, етничка
припадност, генетска предиспозиција), како и факторите за заштита на здравјето (како
што е емотивната флексибилност), заедно со социјалните и економски детерминанти, како
и детерминантите на животната средина ( приход, образование, животни и работни
услови), ги определуваат разликите во изложеноста и вулнерабилноста на поединците на
состојби што можат да го нарушат нивното здравје. Земјите во транзиција се соочуваат сo
широк спектар на предизвици. Глобализацијата, зголемениот демографски притисок, и
проблемите кои произлегуваат од наследените социјалистички економии, придонесуваат

13
за уникатниот статус и високото место кое го окупираат (или би требало да го имаат)
прашањата поврзани со социјална инклузија и со човечкиот (хуманиот) развој во агендата
на создавачите на политики. Стариот институциски модел на благосостојба и на социјална
заштита веќе не постои, а нов модел, кој ќе има за цел да донесе соодветни локални
солуции, поврзани со прашања од глобално растечката сиромаштија, депривацијата и
исклученоста, допрва треба да биде дефиниран.

1.1. Социјална вклученост

Помеѓу изобилието на пристапи и концептуални рамки, кои директно и индиректно се

справуваат со различните аспекти на сиромаштијата и бедата, неколку од нив заземаат
значајна позиција и взаемно се дополнуваат:
• Човековиот развој;
• Намалување на сиромаштијата;
• Пристап кој се базира на правата;
• Социјална вклученост.
Треба да се забележи дека сите четири пристапи не се заменуваат, туку се надополнуваат
едни со други и се насочени кон специфични длабински аспекти на комплексното
прашање на инклузија и борба против бедата. Она што е слично за сите пристапи е
нивната фокусираност на поширокиот процес на развој, поставувајќи ја индивидуата во
своето средиште, процес кој се обидува да ги доведе во синергија економските,
работодавните, демографските и социјалните политики за да се постигне крајната цел на
подобрување на можностите на луѓето за учество и за реализација на своите капацитети.
Разликата меѓу индивидуалните концепти и рамките на политиките се наоѓа во
специфичните аспекти на пристапот, во спецификите на спроведувањето и механизмите за
следење.
Социјалната инклузија, е еден од препознатливите пристапи коj, слично на хуманиот
развој, става нагласок на индивидуата и на благосостојбата на луѓето. И двата пристапа
промовираат принципи и полички рамки од кои се очекува да одговорат на основните
причини за социјалните проблеми. Во процесот на транзиција, нагласувањето на
значењето на инклузијата (вклучувањето) се наметна како многу важен фокус во многуте
национални стратегии, заедно со адаптираните цели и индикатори на Милениумските
развојни цели. Интеграцискиот процес на Европската Унија нуди дополнителни можности
за земјава, во кој таа може да ги дефинира својот пристап и методите во
операционализацијата на сопствениот концепт.
Во последните две децении, прашањето на социјалната кохезија – како вредност на
современите општества – станува сè позначајно. Денес, речиси сите држави се стремат кон
поголема општествена добросостојба, па следствено на тоа и кон повисоко ниво на
социјална кохезија. Конечната цел на економскиот раст и развој на секоја влада е
зголемување на придобивките од човечкиот развој, што со себе повлекува и покачување
на животниот стандард на населението, рамномерна распределба на растот поволен за
сиромашните, како и одржливо намалување на социјалната исклученост на поединци.
Регионалната состојба не претставува исклучок од овој тренд. Уставите на Македонија,
Албанија и Косово ја потврдуваат обврската на државата да обезбеди грижа за ризичните
поединци и групи, што ја прави, барем од систематска и нормативна перспектива –
декларирана социјална држава. Во сите други системски законски решенија и во

14
секундарното законодавство, што се однесува на социјалната грижа, како и во развојните
документи и планови, државата е насочена кон тоа да ја реализира декларираната уставна
социјална обврска; меѓутоа, економската состојба и моќ на државата сè уште се
ограничувачки фактор во постигнувањето на оваа цел.
Политиката на социјалната вклученост или нагласокот за нејзино интегрирање во јавните
политики е најнова тенденција, како на ниво на националните држави, така и меѓу
меѓународните организации. Европската Унија (ЕУ), посебно се вложи во промовирањето
на политиките и принципите на социјалната вклученост, посебно заради тоа што
сплотеноста на ЕУ се најде под закана на големата невработеност и новите форми на
социјална исклученост и со Лисабонската агенда, таа беше воочена како пречка за
постоењето на успешна и динамична економија, која се базира на знаење1. ЕУ ја дефинира
социјалната вклученост како „процес кој обезбедува оние што се наоѓаат во ризик од
сиромаштија и социјална исклученост да добијат можности и ресурси неопходни за
целосно учество во економскиот, во социјалниот и во културниот живот и да имаат
животен стандард и добросостојба, кои се сметаат за нормални во општеството во кое
живеат.

2. ЈАВНОЗДРАВСТВЕН АСПЕКТ НА РИЗИЦИТЕ НА ЖИВОТНАТА СРЕДИНА

Терминот “животна средина” се однесува на различни надворешни фактори, кои влијаат

на здравствениот статус на населението, преку различни видови на изложеност.
Физичките, хемиските и биолошките агенси релевантни за животната средина се способни
да предизвикаат патолошки ефекти кај луѓето и животните. Главно, изложувањата на
животната средина не се под контрола на поединци. Навистина, улогата на квалитетот на
домувањето, материјалните околности, социјалните, економските, културните и други
слични фактори во одредувањето на моделите на заболувањата се добро документирани.
Овој сеопфатен поглед на животната средина вклучува интерактивни комбинации на
влијанијата од животната средина, како и најголем дел од здравствените проблеми, кои
произлегуваат од интеракцијата на повеќе аспекти од животната средина.
Во нивниот „Основен епидемиолошки учебник“ (Basic Epidemiology textbook, Beaglehole
et al.) даваат една од најдобрите илустрации на човековата животна средина: “Човековата
животна средина се состои од основните елементи: воздухот кој го дишеме, водата што ја
пиеме, храната што ја јадеме, климата што ги опкружува нашите тела, и просторот
достапен за нашите движења. Како додаток, ние постоиме во социјална и духовна животна
средина, што е од голема важност за нашето ментално и физичко здравје”.
Светската здравствена организација го дефинира здравјето како состојба на комплетна
физичка, ментална и социјална благосостојба, а не само отсуство на болест или немоќ.
Здравјето е фундаментално човеково право и социјална цел во целиот свет. Здравјето е
единствено; здравјето е основа на човековиот развој; претставува предуслов за
благосостојба и предуслов за задоволување на други потреби. Тоа го засега секој поединец
и секој треба да биде вклучен во активностите за негово подобрување.
Здравјето на човекот, неговата околина и стилот на живот создаваат постојан и активен
меѓусебен однос. Заедно со наследените особини, ја осигуруваат потребната рамнотежа,
која пак лесно може да се наруши. Човекот постојано се адаптира на својата околина и
притоа и ја менува во обид да создаде оптимални услови за успешен живот. Иако е тешко

15
да се дефинира каква животна средина би била оптимална со обзир на квалитетот на
животот кој човекот во неа го реализира, денес знаеме дека таа во себе треба да ги содржи
сите елементи од правата на основните биолошки потреби, па до правото за културно и за
социјално остварување. Меѓутоа, сé почесто, економските притисоци го условуваат
животниот стил во кој не секогаш се задоволени сите претпоставки на здрав и
исполнителен живот. Од друга страна, и поимот за добро здравје е променет, така што тоа
не е веќе само отсуство на болест. Заради тоа и мерките за подобрување на здравјето
станале сеопфатни, со цел подобрување на работните услови, на достапноста и
пристапноста на здравствените услуги и намалувањето на загадувањето на околината, па
до програмите за здравствена едукација и промоција на здравјето. Денес се знае дека
здравствената политика, ако сака да биде успешна, мора холистички да пристапи до
поединецот и/или населението и да ги разгледува во нивната биолошка и културна
севкупност. Прашањето: «Што е здравје?», се чини едноставно, но одговорот не е секогаш
едноставен, затоа што здравјето е тешко да се дефинира со објективни и мерливи
критериуми.
Денес знаеме дека на здравјето влијаат многу чинители. Чинителите кои влијаат на
здравјето ги категоризираме во три групи: внатрешни (ендогени) и надворешни
(егзогени) одредници, и како трет чинител - постојниот систем на здравствена заштита.
Внатрешни одредници се оние кои се однесуваат на биолошките чинители; наследни –
генетската слика со која сме родени или стекнати во тек на животот, како што се на
пример: физичката кондиција, стекнатиот имунитет, зголемениот крвен притисок или
намалената белодробна функционалност како резултат на поранешна инфекција. Некои
внатрешни одредници настануваат со интеракција на наследните и на стечените
компоненти. Надворешните одредници се однесуваат на физичкото опкружување,
чинителите на животниот стил и друштвеното опкружување. Физичкото опкружување
подразбира животна околина со сите свои елементи како што се: храна, хигиена и
живеалиште, како и физички (пр. бучава, УВ зраци, топлина) и хемиски агенси (пр.
загадување на животната средина, опасни супстанции на работното место), и биолошки
агенси (микроорганизми). Чинителите на животниот стил се однесуваат на одредени
облици на однесување, кои се одржуваат во подолг период. Тие вклучуваат свесно
однесување, насочено кон здравјето, но и однесување и практика кои го пореметуваат
здравјето. Општественото опкружување вклучува општествен статус на личноста, но и на
средината (град, држава), етничка позадина, општествени односи и работна средина.
Во третата група на одредници спаѓа системот на здравствена заштита и начинот на
здравствено осигурување, кој го сочинуваат: системот на примарна, секундарна и
терцијарна здравствена заштита низ кои се обезбедуваат узлуги кои се однесуваат на
превенцијата, лечењето и негата. Освен функционирањето на системот, оваа одредница ја
чини и достапноста на системот, што значи дека системот е достапен географски но и
финансиски. Јасно е дека групите на одредници не се појавуваат изолирано. Тие се во
меѓусебна интеракција и заедно влијаат на здравствениот статус на единката и на
населението. На пример, општествено-економските варијабли како што се плата,
образование и работното место може да влијаат на неактивноста, исхраната и/или
пушењето тутун, што последователно може да влијае на физичката кондиција, високиот
крвен притисок, нивото на холестерол, што може да доведе до кардиоваскуларни,
цереброваскуларни болести или малигноми. Исто така, постоењето на здравствена
установа, без соодветен транспорт до неа (на пр. острови), може да доведе до

16
запоставување на проблемот и премин во хронични состојби, или до прерано и
превентабилно губење на функционалноста (на пр. орално здравје). Во моделот на
модерен здравствен систем, кој посебно го промовира Европската Унија, акцент е ставен
на системот кој не е индустрија, туку кој е услужна дејност, која мора да биде достапна на
сите.
Научните докази играат важна улога во зацврстувањето на свесноста на луѓето за
влијанието на социоекономските детерминанти на здравјето, директно и преку нивното
влијание врз здравственото однесување и влијанието на невроендокрините патишта.
Постојат значителни докази дека посиромашните социоекономски групи поверојатно ќе
бидат изложени на здравствени ризици и ќе го прифатат штетното однесување многу
полесно отколку побогатите социоекономски групи. Практично, сè уште е далеку
моментот на создавање социоекономска околина која го олеснува здравјето и
благосостојбата, особено за основните социоекономски причини за слабото здравје.
Здравјето е многу чувствително и во однос на социоекономските околности, дури и во
најразвиените општества, како и на социоекономската политика и акција. Најважните
одлучувачки фактори вклучуваат приходи, образование и вработување. Некои
истражувачи тврдат дека повеќе од половината од сите болести се должат на овие основни
причини. Дури и во земјите со мали приходи, здравствената состојба може да се подобри
ако се подобрат овие фактори. Промените во здравствената состојба на групите кои се во
понеповолна положба се моќен индикатор за процена на успехот на социоекономските
политики.

2.1. Епидемиологија на животната средина – транзиција на хигиената кон

здравствена екологија
Екологијата била замислена како наука за економичност на природата, но денес поголем
дел од луѓето помалку се поистоветува со нејзиниот дел logos (грчки наука), а помалку со
oikos (грчки куќа), односно со состојбата на околината во која живееме и потребата за
нејзиното чување. Поголем дел од научниците денес ја дефинира здравствената екологија
како наука која ги проучува промените на човечкиот организам, во однос на факторите на
околината со посебен нагласок на односот кој е секогаш динамичен. Единките не живеат
изолирано, туку се меѓусебно зависни, како дел од комплексно организиран состав.
Резултатите од таквите изучувања создаваат научна база за разбирање на биолошкиот и на
социолошкиот аспект на човековиот вид.
Во согласност со Речникот за епидемиологија на Last, “Епидемиологија на животната
средина” (Еnvironmental Epidemiology) е дефинирана како студија за ефектот од
физичките, хемиските и биолошките фактори на човековото здравје во надворешната
животна средина. Здравствените ефекти, поврзани со различни опасности, се домен на
епидемиологијата на животната средина. Со други зборови, епидемиологијата на
животната средина подразбира идентификување и мерење на влијанието на факторите од
животната средина на човековите болести во различни заедници или резиденцијални
средини. Посебна цел на епидемиологијата на животната средина е да обезбеди научна
основа за изучување и за интерпретирање на поврзаноста меѓу животната средина и
здравјето на населението, како и обезбедување докази, базирани на епидемиолошки
истражувања, за еколошки и здравствени политики и практики. Како резултат на
енормниот социјален, здравствен и економски развој во текот на последните декади,

17
здравствено-еколошките опасности станале загриженост не само за епидемиолозите, туку
и за целото општество. Од друга страна, негативните влијанија од различните агенси
најдени во животната средина се потенцијално превентабилни. Преку епидемиолошки
студии можно е да се идентификува изложеноста на еколошките хазарди, со цел да се
најдат начини за превенција и за контрола на овие пореметувања. Епидемиологијата на
животна средина користи широк опсeг на дизајн на студии, вклучително и обсервациски
студии, иако експерименталниот пристап може, исто така, да биде спроведен во ситуации
каде здравствената придобивка е очекувана од интервенциите кои ја намалуваат
изложеноста во животната средина. Дополнително, епидемиолошките анализи помагаат да
се изнајде прифатлив баланс меѓу здравствените ризици и економските трошоци од
превенцијата. Методите и основните концепти од Епидемиологијата на животната средина
се многу слични со оние кои се користат во Епидемиологијата на трудот, каде што се
справуваат особено со еколошките фактори на работното место. Меѓутоа, постојат повеќе
важни разлики, како што се различни нивоа на изложеност во работната и средината на
домување, групи на единки во заедницата (деца, стари и болни личности), кои се повеќе
осетливи на одредени изложености, потешкотии во собирањето на индивидуални
податоци за здравствениот статус, како и податоци за индивидуалната изложеност, и
мобилноста на луѓето во средината на живеење.
Зголемената потреба за оцена и превенција на здравствените ефекти од потенцијалните
извори на загадување на животната средина во дадена заедница води до мобилизација на
постојните и за побрз развој на нови епидемиолошки ресурси и техники вклучени во овие
проблеми во иднина. Се уште постојат многу отворени прашања, како што се
интегрирањето на биолошките индикатори во процена на изложеноста, интегрирањето на
експерименталните и на епидемиолошките докази, подобрување на процената на
експозицијата општо и разјаснување на проблемот од комбинирани ефекти при
повеќенаменска изложеност.
Еколошкиот здравствен ризик не е дистрибуиран подеднакво, во географска и во
социолошка смисла. Сиромашните, обично, се оние кои најчесто и најмногу страдаат од
последиците од загадувањето. Затоа, постои силна врска меѓу целите за создавање
подобра околина и намалувањето на нееднаквостите.
Хигиената е медицинска наука која го изучува меѓусебното влијание во системот “човек-
животна средина” и во текот на новите сознанија за поврзаноста на системските влијание,
кои потекнуваат од втората половина на XX век во ерата на транзиција, во многу земји,
оваа медицинска наука се трансформирала во здравствена екологија. Во својот историски,
а делумно и во модерна смисла медицината се темели на биомедицинските науки, иако
денес се препознава неизоставната улога и на психосоцијалните науки. Здравствената
екологија во својот пристап носи идеја на живеење во хармонија со околината и здрави
животни биолошки, физички и психосоцијални услови.
Предмет на изучување на здравствената екологија се поединците и/или популацијата. Во
процесот на еволуцијата нови својства се појавуваат со секое ново ниво на билошката
комплексност, а тие никогаш не би можеле да се предвидат само од студии на анамнеза на
поединци. Затоа, иако живите единки ни се извори на податоци, вистински предмет на
проучување е популацијата. Популацијата е просторно или социо-културолошки
дефинирана група на поединци која внатре во себе се репродуцира. Секоја човечка
популација може да ја посматраме како континуиран ентитет во одреден биотоп и
статистички да ја опишеме со низа параметри, кои се релативни во однос на поединецот.

18
Тие параметри се на пример: наталитет, морталитет, густина на населението на некој
географски простор, но и различни фреквенции на гени во групите и во подгрупите. Во
однос на поединците кои ја сочинуваат, популацијата е постојана. Поединецот со
раѓањето или со доаѓањето станува дел од популацијата која тука била и пред неговото
доаѓање, но и останува и по неговата смрт. Здравствената екологија ги разгледува
интеракциите на популацијата и на околината, која во денешни услови континуирано се
менува во неповолен правец за здравјето на човекот. Главна задача на здравствената
екологија е да пронајде квантитативни податоци кои би послужиле во заштита на
човековото здравје од неповолните влијанија на околината и унапредување на здравјето
преку позитивно влијание на околината.
Предмет на здравствената екологија е изучување на дејството на многубројните
надворешни и внатрешни фактори врз здравјето, кои условуваат појава на добро, лошо,
физичко и ментално, а во крајна дистанца и социјално здравје. Заради тоа, при изучување
на интеракцијата на штетностите од надворешната средина, хигиената користи разни
методи, а со цел да го детектира и одреди надворешниот ризик по популацијата и посебно
кон вулнерабилните групи на населението, за да предложи мерки и активности за негово
отстранување или минимизирање, како и оптимизација на системското единство: човек-
животна средина. Тоа се стандардните медицинско-епидемиолошки, биохемиски и
клинички методи, како и користењето на своја посебна здравствено-еколошка која е
комплексно хигиенска метода, а вклучува:
 Методи за изучување на подсистемите на животната средина:
- физички;
- хемиски;
- микробиолошки.
 Методи за изучување на подсистемите на човекот:
- биофизички;
- биохемиски;
- биолошки (физиолошки, медицински);
- социоекономски.

Здравствената екологија дава оцена на факторите на животната средина: физички,

хемиски, биолошки, ергономски и социоекономски, преку одредувањето на здравствените
аспекти на таквото системско единство: човек-животна средина. Како еден од
централните јавноздравствени методи - Епидемиологија на животната средина може да се
смета како научен пристап (метод) за студирање - анализа на болестите на луѓето и
воопшто за здравствените проблеми кои настануваат во релација со животната средина.

Здравствената екологија користи :

 научни методи но и
 специфични постапки за нумеричка евалуација и опсервација на болестите и ризиците
по здравјето
 за разлика од клиничката медицина (пристап кон поединецот-пациентот) - предмет на
опсервација се општи или специфични популациски групи

Класичниот основен модел во епидемиолошките истражувања - Гордонов тријас ги

дефинира меѓусебните односи на:

19
Домаќинот (внатрешен фактор-intrinsinc) - носителот на причинскиот агенс на болеста
или на здравствениот проблем
Агенсот (етиолошки фактор) - предизвикувачот-причинскиот агенс на болеста
(контагион). Тука може да влезат и разните фактори на конкретен ризик.
Средината (надворешни фактори-extrinsinc) - збир на фактори и услови кои влијаат на
преживувањето и преносот на агенсот

Домаќин (внатрешни фактори): човек, склоност, осетливост кон агенсите, генетски

особености, физиолошка состојба, етнички фактори, животни навики, однесување и сл.
Агенс (етиолошки фактор): биолошки, физички и хемиски агенси. Тука спаѓаат и, на
пример, разни нутритивни дефицити и сл.
Средина (надворешни фактори): ја вклучуваат физичката околина (клима, геологија..)
биолошката околина (хуманата популација, флора, фауна) или социо-економската
популација (на пример, занимање, организација, економски развој..).

Од друга страна, современата екоепидемиологија ги поставува рамките на т.н. пристап на

„црна кутија“. Причината на тоа е посматрањето на „влезот“- една или повеќе варијабли
кои вршат активност во некој потсистем (популациска група или групи) кои сакаме да ги
испитаме и „излезот“, т.е. последиците како заболувања или смрт на одредени поединци
од популацијата (изложени или неизложени), а самиот причинско-последичен механизам
останува непознат (црна кутија).
Современите текови на медицината потенцираат дека на здравствено-еколошките
проблеми базично може да им се пристапи на 4 нивоа:
 молекуларно;
 индивидуално;
 популациско;
 екосистем.

Три моменти придонесоа натамошниот развој на здравствената екологија да се насочи

кон молекуларната биологија и хуманата генетика: а) незадоволство со намалувањето на
темпото на придонесот на класичната епидемиологија на факторите на ризик во
откривањето на причините за болеста; б) грешките настанати со игнорирањето на
биолошките, во однос на социјалните и статистичките принципи и в) извонреден напредок
на подрачјето на генетиката, молекуларната и целуларната биологија (вклучително и
разрешувањето на структурата на геномот на човекот).

Идентификацијата и мерењето на биолошките маркери даваат можност за разграничување

на континуитетот на настаните од изложеноста до појавата на заболувањето, откривање на
изложеноста на мали дози на ксенобиотика и попрецизно мерење на дозите, откривање на
настаните во раните фази на природата на историјата на болеста, одредување на
механизмите на поврзаноста на експозицијата и болеста, како и подобра оцена на
поединечните и популациските ризици.

20
Во минатите неколку декади, фокусот на истражувањата беше насочен кон
детерминирање на индивидуалните ризик-фактори.

Иако сите нивоа во епидемиолошкото истражување се важни, нивото на популацијата и

екосистемот се фундаментални во дефинирањето на важните јавноздравствени проблеми.

Студиите на популациското ниво имаат за цел, одредување на атрибутивниот ризик на

популацијата, кој се базира на преваленцата на експозицијата и на очекуваните
здравствени ефекти добиени од студиите спроведени на поединци. Најмалку 3 различни
типови на варијабли би можеле да се одделат на популациското или екосистемско ниво:
збирни, еколошки и глобални варијабли. Збирните варијабли се збир на варијабли,
дефинирани на ниво на индивидуи. Еколошките варијабли се физичките карактеристики
на местото каде живеат членовите на секоја група. Здравствената екологија, главно, е
насочена кон овој тип на варијабли. Глобалните варијабли се карактеристики на групите,
организациите и екосистемите, кои не се аналогни на индивидуално ниво и се разликуваат
збирните и еколошки варијабли. Овие варијабли може да се испитуваат само на
популациско ниво.

Студиите на екосистемот имаат за цел утврдување на идните очекувани долготрајни

промени во екосистемот и оцена на нивното индиректно влијание врз здравјето со
нарушувањето на локалните, регионалните и глобалните екосистеми. На пример:
климатските промени.

2.2. Еколошки концепт на здравјето-релација: доза (експозиција) - промени во

организмот

Еколошките фактори често се поделени во три групи, физички, хемиски и биолошки.

Некои автори сметаат дека пет групи на еколошки фактори можат да влијаат на здравјето,
како на работното место, така и во животната средина. Овие групи ги вклучуваат следните
фактори: a) физички (бучава, клима, обемот на работа, осветлувањето, зрачењето,
ергономичноста); б) хемиски (хемиски супстанции, прашина, лекови, тутун, кожни
надразливци, адитиви во храната); в) биолошки (бактерии, вируси, паразити); г)
акцидентални (опасни ситуации, брзина, влијание на алкохол , лекови), и; д) психолошки
(стрес, промени на работното место, личниот доход, човечки односи). Комбинираните
изложености може да бидат посебни предизвици во епидемиолошките анализи, особено во
ситуации кога социо-економските и факторите на животниот стил се во интеракција со
горенаведените еколошки фактори. McMichael забележал дека изложеностите во
животната средина може да се класифицираат како природни, односно феномени
предизвикани од човекот:
 Природните еколошки влијанија се однесуваат на: екстремно време, локално
циркулирачки инфективни загенси, физички катастрофи и локални
микронутритиентни дефицити, кои го рефлектираат составот на почвата. На
пример, речиси 20% oд светската популација живее на стари и исцедени планински
почви, дефицитарни во јод. Тоа вклучува поголем ризик од пореметувања од јоден
дефицит за луѓето во овие области, како што се гушавост, кретенизам, глувост и
невромускулни заболувања. Друг пример е поврзан со “Ел Нињо“ феноменот. Овој

21
 настан се појавува на секои 5-7 години и предизвикува мешање на климатските
модели, кои потекнуваат од природните океанско-атмосферски колебања во
источно-пацифичкиот регион. Овие промени доведуваат до еколошки катастрофи и
до пореметувања, кои предизвикуваат различни физички, биолошки и други видови
на опасности по човековото здравје.
 Од човекот предизвиканите еколошки влијанија произлегуваат од нарушувањето
на земјините (еколошки) и геофизички системи и процеси. Нарушувањето на
системите, како што се климатската стабилност, приносите на храна, снабдувањето
со безбедна вода за пиење и здравото функционирање на биотично различните
природни екосистеми, кои ги рециклираат нутриенсите, можат да влијаат врз
здравјето на населението.
Еколошкиот систем претставува природен комплекс на животни, растенија и фактори кои
произлегуваат од таквата средина, поврзани меѓу себе со размена на материја и енергија.

Основни барања за здрава животна средина се: чист воздух, безбедна вода за пиење и
доволни и достапни количества на вода за пиење, соодветна и безбедна исхрана, безбедни
и мирни населби и стабилна глобална околина. Интеракцијата меѓу човековото дејство и
неговата физичка, хемиска и биолошка околина е дефинирана од Светска здравствена
организација (СЗО) во 1992 година. На здравјето влијаат три групи на фактори, но и
човековото здравје влијае на нив. Тоа се интензитетот и природата на човековото
делување и тоа: земјоделско, индустриско и енергетско производство, користење и
управување на водите и отпадот, урбанизацијата, дистрибуцијата на заработката и
внатрешните добра меѓу земјите, квалитетот на здравствениот систем и нивото на заштита
на животната и на работната средина. Физичка и хемиска средина се воздухот, водата,
храната, хемискиот состав на почвата, како и радијацијата, климата, температурата,
влажноста, атмосферските падежи и сезонските промени. Биолошката околина се видот и
раширеноста на патогените и векторите и видот и застапеноста на нивните живеалишта.

За подобро, или пак, за полошо, хемикалиите и други загадувачки материи станаа дел од
секојдневниот живот. Тие постојат во секој аспект на нашите животи, дури и пред да сме
родени. Некои загадувачи, како мувлата, се наоѓаат природно во животната средина;
други загадувачки материи (како хемикалиите) се креирани од човекот. Стотици нови
хемикалии се создаваат секоја година. Изложеноста на големи количества на која било
субстанца може да биде штетно за здравјето на изложениот. Сепак, некои загадувачки
материи се поопасни, или потоксични, од другите. Постојат многу видови на токсичност.
Кога се размислува за токсичноста, истражувачите ја земаат во предвид способноста на
хемикалијата да предизвика или промовира карцином, или да предизвика невролошки
проблеми (оштетување на мозокот и нервниот систем), респираторни проблеми (како
астма), и репродуктивни проблеми (хемикалии кои можат да му наштетат на развојот на
фетусот, или на способноста на една единка да забремени).

Важно е да се запомни дека некои хемикалии во мали количества

можат да го подобрат или да го заштитат здравјето. Хлорот кој се
користи за дезинфекција на водата за пиење, може да биде
токсичен во големи количества, но во помали тој штити од колера
и од други заразни болести.

22
Постојат многу чекори, кои треба да бидат преземени за да се одреди дали хемикалијата
во животната средина е здравствен ризик за луѓето. Најпрвин истражувачите мораат да го
идентификуваат изворот на загадување. Изворот може да биде специфичен, како место за
одлагање опасен отпад, или поопшто, како загадување на воздухот. Второ, треба да се
одреди видот на хемикалијата. Постојат десетици илјади хемикалии и истражувачите се
уште изучуваат за токсичните ефекти од многу од нив. Трето, мора да се одреди дали
постои “пат на внес” за хемикалијата да дојде во контакт со детето или со возрасниот.
Примери за патишта на внес се пестицидите, кои се пренесуваат од полињата во
станбените области, преку воздухот, загадените површински или подземни води,
контаминираната храна и прашина на местата со опасен отпад (Слика бр.1).

Слика бр.1 Патишта на внес при изложеност на загадување

На крајот мора да се знае количеството или “дозата” на која личноста била изложена. Кога
се познати овие факти, можно е да се процени потенцијалниот здравствен ризик. Важно е
да се запомни дека единствено истражувачите може да проценат здравствен ризик. Дали
изложеноста ќе доведе до болест или не, зависи од многу фактори, вклучувајќи го и
личното здравје, начинот на исхрана, гените и други хемикалии на кои човекот може да
бил експониран во текот на животот. Во САД, тековно постојат повеќе од 70.000
хемикалии за комерцијална употреба, и нивната токсичност не е широко позната или
разбрана. Повеќе од 60.000 од нив се смета дека се потенцијално опасни и нивните ефекти
би можеле да бидат разурнувачки, причинувајќи канцер, невролошки и репродуктивни
заболувања, или други повреди. Некои од овие хемикалии се толку широко
распространети и со таква потенцијална опасност за човековото здравје и/или животна
средина што служат како сентинел модели за разбирање на потенцијалната штета при

23
несоодветна употреба и диспозиција на токсичните агенси. Некои супстанции, како што е
оловото, биле познати како опасност уште од раните цивилизации кога се користело за
чување на виното, за водоводи и дури и за садови во кои се готвела храна. Диоксините,
полихлорираните бифенили (PCBs), и други органохлорни соединенија се синтетизирани,
речиси како продукти на несакани нуспроизводи, и се имплицирани како агенси во
репродуктивните заболувања или други болести. Изложеноста на многу од овие
хемикалии на критичната точка од човековиот развој може да продуцира штетни ефекти
во текот на животниот век, или дури ефекти кои се пренесуваат на следните генерации.
Причината што токсиколошката информација е некомплетна е заради фактот дека
анималните испитувања бараат подолго време и пари и се справуваат со една хемикалија
при тестирањето. Ваквите испитувања обезбедуваат недоволни информации за
интерактивните ефкти, кои можат да се случат за време или по изложеноста на повеќе
хемикалии. Исто така, анималните студии честопати не успеваат да ги детектираат идните
или задоцнетите состојби. Студии со експозиција на луѓето се изведуваат ретко заради
етичките проблеми, поврзани со изложеноста на луѓето на различни хемикалии и метали.
Слично со правната премиса дека личноста е невина сé додека не се докаже виновноста,
хемикалијата често се смета за безбедна сé додека не се докаже спротивното од соодветна
државна агенција. Пренесувањето на таква привилегија на хемиските супстанции не е
најдобар пристап за заштита на човековото здравје. Како од 1.000 до 2.000 нови хемиски
супстанции се воведуваат секоја година, постои значајна можност за нетестираните
материјали да бидат внесени во животната средина и да ги изложат луѓето, животните и
растенијата на токсични ефекти. Понекогаш, одлуките за тоа кои супстанции е дозволено
да влезат во животната средина се политички и економски, со мал осврт на ефектите по
човековото здравје. Потенцијално токсичната субстанца го продуцира својот негативен
ефект преку интеракција со луѓето (или организмите) и животната средина во врска
позната како токсичен триаголник. Отровната или токсичната субстанца не претставува
опасност сé додека не дојде во контакт со организмот во форма и количество кое може да
предизвика штета. Исто така, условите во животната средина, како што се релативната
влажност, топлината, или дури и бучавата можат да го влошат одговорот на отровот.
За 99 проценти од хемикалиите (по волумен), некомплетни се информациите за својствата,
употребата и ризиците . Хемикалиите произведени во големи волумени (над 1.000 тони
годишно) поцелосно биле испитувани. Сé уште не постојат податоци за 21% од нив, и
други 65% се со недоволни податоци (Public availability of data on EU high production
volume chemicals‟, European Chemicals Bureau, Joint Research Centre, European Commission
(http://ecb.jrc.it/Data-Availability-Documents/datavail.doc).
Постојното законодавство на ЕУ за хемикалиите прави разлика меѓу:
 Хемикалии пуштени на пазарот по 1981 година, така наречени “нови супстанции”,
досега околу 4.000); и
 Хемикалии пуштени на пазарот пред 1981 година, така наречени “постојни
супстанции”, кои се 100.106 супстанции).
За избегнување на ризиците, новите супстанции мора да бидат испитани и да се известат
надлежните служби пред тие да можат да се продават.
Регистрација, евалуација и авторизација на хемикалиите (REACH - Registration, Evaluation
and Authorisation of Chemicals) се воведени со цел одговорноста за безбедноста на
хемикалиите да биде на произведувачите, при што се бара продуцирање на информација
за хемикалиите, што досега недостигало. Ако REACH успее во намалувањето на

24
поврзаноста на хемикалиите, поврзани со болестите за само 10 проценти, здравствените
придобивки се проценуваат на 50 милијарди евра во следните30 години
(http://ec.europa.eu/environment/pubs/pdf/factsheets/reach.pdf).

Развиени се општа рамка и поврзана документација за да може да се спроведе

интегративна процена на ризикот.. Признавајќи ги сличностите, во рамките за процена на
ризикот, во моментов, во употреба е меѓународната рамка за интегративна процена на
ризикот, базирана на рамката за процена на еколошкиот ризик и нивната поврзана
терминологија н а американската Агенција за заштита на животната средина (US EPA)
–). Рамките за процена на еколошкиот ризик имаат поголема примена од рамките за
човековото здравје (или од еколошките рамки изведени директно oд рамките за
човековото здравје) и тоа:
1. Развиени се за справување со голем број еколошки стресори од токсичните
супстанции;
2. Мораат да ја опишат природата и улогата на животната средина во процесите за
процена на ризикот, и
3. Мора експлицитно да се идентификува крајната точка за да биде проценета.

Доброразвиени концепти и терминологија постојат во литературата која се занимава со

процената на еколошкиот ризик (или EIA – Environmental impact assessment), што ја
поддржуваат интеграцијата. Интегративната рамка се состои од три примарни фази на
процена. За време на првата од нив се зацртани - Формулирање на проблемот, севкупните
цели, предметот, опфатот и активностите од процената. Чекорот за Анализа се состои од
собирање податоци и вежби за моделирање и за карактеризација на изложеноста во време
и простор, и дефинирање на ефектите врз луѓето и врз еколошките системи, кои
произлегуваат од експозицијата. Методите, соодветни за чекорот за Анализа, може да
бидат стресор-специфични, но исто така, зависат од природата на системите кои се
идентификувани дека се под ризик. Експозицијата и информацијата за ефектот се
синтетизирани како проценки на ризикот во чекорот за Карактеризација на ризикот.
Идеално, овие процени се квантитативни, во однос на нивото на ризик, очекувано под
различни сценарија на изложеност, иако само квалитативните процени на ризикот се
можни во некои околности. Рамката за инегративна процена на ризикот ја обработува
поврзаноста меѓу процената на ризикот, управувањето со ризикот, инпутот од чинителите,
и активностите за собирање податоци на генерален, паралелен и еднаков начин. Во
суштина, карактеризацијата на ризикот е резиме на податоците собрани во процесот на
процена на ризикот, вклучувајќи ги и несигурностите поврзани со секоја фаза и
презентацијата на процената на ризикот.

2.2.1. Здравствено-еколошко истражување

Основна задача на здравствено-еколошкото епидемиолошко истражување е расветлување

на причинските поврзаности меѓу изложеностите во животната средина и оштетувањето
на здравстениот статус. Следните чекори вклучуваат квантификација на популациските
ризици, интервенциите за намалување на ризиците од животната средина по здравјето, и
евалуација на ефективноста на спроведените интервенции. Епидемиологијата е основна
квантитативна наука за здравствено-еколошко истражување, или за здравствено-еколошка
процена на влијанието (EHIA - Environmental health impact assessment). Во светлината на

25
комплексноста на оваа наука, постои сé поголема потреба за интердисциплинарна тимска
работа. Често, истражувањето на некои здравствено-еколошки проблеми побарува
разгледување на резултатите од епидемиолошките студии, експерименталните анимални
модели, патофизиолошките, токсиколошките и молекуларните студии. Развојот на
молекуларните биолошки маркери за време на последните неколку декади овозможи да
биде можно мерењето на интерната изложеност, особено во полето на карциногенезата.

2.2.2. Специфични карактеристики на еколошко-епидемиолошките истражувања

Постојат повеќе специфични карактеристики на еколошко-епидемиолошките

истражувања:
 Единици на изложеност се карактеристики кои опфаќаат големи размери или пак,
сите членови на заедницата. Тоа ја отежнува процената на влијанието на
индивидуално ниво;
 Временскиот застој меѓу експозицијата и резултатот, особено во врска со
хроничните заболувања; тековните здравствени настани може да се примарно
последица од претходна изложеност;
 Некои загадувачи може да влијаат на поединци преку различни патишта; овој
факт бара разгледување на сите начини во процена на здравствените ризици
поврзани со изложеноста на животната средина;
 Постои потреба за двете, просторната анализа и анализа на временскиот тренд
во истражувањата околу поврзаноста во еколошката епидемиологија;
 Некои агенси можат да развијат специфични ефекти во специфични органи, сепак,
другите можат да продуцираат генерички органски систем-ефекти од страна на
повеќекратна изложеност со текот на времето;
 Еколошката епидемиологија е ангажирана во политиките за истражување на
интерфејсот, преку резимиран опсег на објавени истражувачки трудови, за
изведување доза-оговор на поврзаноста и да се идентификуваат критичните нивоа
на експозиција; овие податоци можат да им помогнат на владите во методите за
процена на ризикот, пропишувањето на стандардите и управувањето со ризикот во
животната средина.

Концептите на експозиција и доза. Процената на експозиција е една од суштинските

чекори во еколошката епидемиологија, како резултат на квалитетот на мерењето на
изложеноста што ја одредува валидноста на студиите. Инструментите за процена на
експозицијата вклучуваат:
 Анкети, прашалници, структурирани дневници;
 Мерења во надворешната животна средина било од постојните податоци или преку
спроведени епидемиолошки истражувања (на пр. нивоа на нуспроизводи од
хлорирањето, измерени во водата за пиење од резервоарите за водоснабдување);
 Концентрација во поединци и во микроживотната средина (на пр. внатрешен
јаглерод моноксид во домот);
 Индивидуални дози (на пр. употреба на персонални монитори на воздухот);
 Мерења на концентрациите во човековите ткива или метаболички продукти (на пр.
диметиларсенска киселина во урината по експозиција на арсен);

26
  Маркери на физиолошките ефекти (на пр. протеин-адукти индуцирани од
бетанафтиламин од чадот од цигари).
Експозицијата има две димензии: ниво (доза) и времетраење. Познато е дека многу
еколошки фактори влијаат на здравјето по долг период на изложеност (особено оние кои
се акумулираат во телото или имаат кумулативен ефект). Во овие ситуации, нивоата на
изложеност во минатото и времетраењето на експозицијата се многу поважни, во споредба
со тековното ниво на изложеност. Вкупното ниво на експозиција често се прикажува како
производ на времетраењето на изложеноста и нивото.
Биолошки мониторинг. Биолошките маркери (на клеточно, биохемиско или молекуларно
ниво), обезбедуваат индиции на изложеност во минатото. Тие укажуваат на целни-ткива
дози. Крвта и урината често се користат за биолошки мониторинг, но други телесни
флуиди и ткива може, исто така, да се користат за процена на концентрацијата на
различни хемикалии.
Доза-ефект поврзаност. Доза-ефект поврзаноста е дефинирана како релација меѓу дозата
и острината на ефектот. Најчесто, повисоките дози продуцираат поостри или
поинтензивни ефекти. Доза-ефект поврзаноста може да се утврди за поединци или групи.
Бидејќи сите луѓе не реагираат на ист начин на дадена експозиција, постои разлика меѓу
индивидуалните и групните нивоа. Оваа поврзаност обезбедува корисна информација за
воспоставување безбедносни стандарди, за ефекти кои можат да бидат превенирани, како
и за планирање на епидемиолошки студии.
Доза-одговор поврзаност. Одговорот е дефиниран како дел од експонирани луѓе, кои
развиваат специфичен ефект. Доза-одговор кривата се користи за процена на ефектот од
експозицијата (на хемикалии, токсични или други агенси) на еден организам. Доза-
одговор поврзаноста може да биде модифицирана од различни фактори (на пример,
возраст).

2.2.3. Методи за процена на здравствено-еколошкиот ризик

Во контекст на здравствената екологија, процесот за управувањето со ризикот може да

биде организиран во неколку различни активности. Трите клучни активности кои ги
сочинуваат суштинските одлучувачки чекори во процесот за управување со ризикот,
секоја од нив, се вклучени во испитувањето на различните аспекти на проблемот на
ризикот:

Процена на ризик
Користењето на научно-базирани информации за ризикот и аналитички методи за
карактеризација на природата и степенот на здравствено-еколошките ризици во
хуманата популација;

Евалуација на ризик
Разгледувањето на економски, социјални, политички и законски фактори кои влијаат на
одлуката за усвојување на одреден курс на акција за намалување на здравствените ризици
– во некои рамки на ризик, квантитативната економска анализа од придобивките и
трошоците од намалувањето е комбинирана со резултатите од процесот за процена на

27
ризик, така што процената на ризикот може да земе во предвид дел или сé од евалуацијата
на ризикот;

Контрола на ризик
Селекцијата на опциите и почнувањето на акциите, наменети за намалување на ризикот
на прифатливо или на толерантно ниво; оваа активност е често нарекувана -
управување со ризик, но терминот контрола на ризикот е поспецифичен и подобро ги
одразува целите на активностите што ги означува. Процената на ризик е процес за
оценување на потенцијалното влијание на хемискиот, физичкиот, микробиолошкиот
или психосоцијалниот хазард на специфицирана хумана популација или еколошки
систем под специфичен сет на услови и за одредена временска рамка. Процената на
ризик е наменета да обезбеди комплетна информација за менаџерите на ризик, посебно
за политичарите и за регулаторите за да бидат донесени најдобрите можни одлуки.
Постојат несигурности поврзани со процената на ризикот и посебно е важно да се
направи најдобро можно користење на достапните информации.

2.2.3.1. Процена на ризик

Една од основните цели на здравствено-еколошкиот (хигиенски) аспект е процена на

здравствениот ризик на популацијата од надворешните штетности во медиумите на
животната средина, негова детекција, следење (мониторирање) оценување и
квантификација. Натамошниот аспект значи одредување вулнерабилни групи во
популацијата (поранливи во однос на останатите, како што се доенчиња, предучилишни и
училишни деца, бремени жени, стари лица, болни од хронични незаразни заболувања,
маргинални групи во општеството и сл.).

Ризикот и опасноста се два јасни, но одвоени концепта. Опасностите претставуваат

хемиска, физичка или биолошка супстанца, која има потенцијал да предизвика
оштетување на човековото здравје, под услов да е присутна во животната средина и да
доаѓа во контакт со луѓето. Карактеристиките на опасноста на агенсот во животната
средина се дефинирани во зависност од неговата природа и силина да предизвика штетно
дејство. За среќа, многу опасности може да се предвидат или избегнат така што не сите
хазарди на животната средина претставуваат и актуелен здравствен ризик. Од друга
страна, ризикот се дефинира како веројатност на појава на одредени здравствени ефекти,
кои настануваат како последица на дејствувањето на експозицијата на опасностите во
популацијата, кои концепциски се должат на два фактора: веројатна експозиција и
големина на последиците. Во контекст на здравствената екологија, процесите на
контролата на ризикот се организираат во неколку одделни активности.

Здравствено-еколошкиот интегрален пристап во зонирањето на микро и макроурбаните

локалитети има за цел да понуди воспоставување рамнотежа меѓу постојниот и
очекуваниот еколошки товар и потребната функционална структура на локалитетот. Во
такви услови, неопходен сегмент е и оцената на здравствениот ризик по населението и тоа
од директен или од индиректен аспект, преку загрозувањето од медиумите од животната

28
средина. Категоризацијата на ризик-факторите, кои се однесуваат на оценувањето на
оптовареноста на заболувањата, треба да се релевантни во процесот на донесување
здравствени политики и да ја рефлектира логичната рамка и хиерархијата. Популацискиот
ризик може да се поврзе со појава на бројни напредни ефекти, како на пример, смртност
или болест, што ќе се однесува за изложеноста на популацијата за некој специфичен
период, или пак, стапката на напреднатите ефекти ќе се однесува за дадена локација и
сегмент од популацијата.

Здравствено-еколошкиот аспект ја дефинира методологијата на интегрално еколошко

зонирање на животната средина и претставува инструмент за решавање на проблемите кај
комплексните ситуации на постојните технолошки капацитети. Во функција на ова,
неопходни се и аналитички истражувања во идентификацијата и квантификацијата на
ризик-факторот и евалуација на неговиот евентуален хазард - ефект.

Процената на ризикот ги вклучува анализите на експозицијата во минатото, штетните

ефекти кои можат или не можат повеќе да се појават, вклучувајќи го и предвидувањето на
последиците од идни експозиции, преку:

 идентификација на хазардот;
 доза - одговор процена;
 процена на хумана експозиција;
 карактеризација на ризикот.

Идентификувањето на хазардите значи собирање и евалуирање на податоците за видот на

оштетување на здравјето или болеста што може да ја предизвика опасноста, како и
податоци за условите на експозиција под кои се појавува оштетувањето или болеста и
одредување дали токсичните ефекти, забележани во еден амбиент, се веројатни да се
појават и во други средини. Количеството на супстанца во медиумот (воздух, вода, храна),
во кој е присутна или вклучена, претставува експозициска концентрација.

Количеството од примената штетност од целта или дозата, може да се разликува од

износот на експозицијата, при што дозата претставува количество примено од субјектот,
опфаќајќи повеќе фактори, вклучувајќи ги контактот со супстанцата, големината на
експонираната популација и природата и големината на експонираната популација; преку
апсорпција и техниката на екстраполација (изведување заклучоци за токсичност,
опсервирани по пат на експозиција, за да се предвиди слична токсичност по други
патишта).

Една од целите на ваквите студии е и одредување на стандардот No-Observed-Adverse-

Effect (NOAEL), што е доза на која не се гледаат штетните ефекти.

Значајно е да се одбележи односот „доза – одговор“, за зголемено или за синергистичко

дејство, врз здравствените ефекти, за одреден загадувач и познат здравствен ефект,
стандардната вредност, може да се препознае и да кореспондира со концентрацијата на
полутантот, или со дозата под која не се детектираат здравствени ефекти - Т1. Со нова
евиденција или со посензитивна опрема, може да придонесе за намалување на вредноста

29
на стандардот - Т2. Во случај кога бескрајно мала експозиција предизвикува реакција меѓу
некои поединци во популацијата може да се заклучи дека вредноста на стандардот е нула
То .

Слика бр.2 Односот доза - одговор

здравствен
ефект (н)

To T2 T1 Концентрација или доза на загадувачот

Здравствените ефекти, причинети од загадувачите, заземаат широк спектар во биолошкиот

одговор на човековата популација; повеќето прекинувачки ефекти, како што се, смрта или
хроничните болести ќе се манифестираат во релативно мала пропорција, заземајќи го
врвот на пирамидата, додека кај многу индивидуи во експонираната популација ќе се
забележи нарушување на физиолошките механизми, како последица на загадувачкото
оптоварување (акумулирајќи ги загадувачите во телото) (слика бр.3).

физиолошки секвенци на
болеста

Еколошки товар на медиумот

30
Слика бр.3 Здравствени ефекти на оптовареноста

Оптовареноста со болестите, предизвикана од експозицијата во животната средина заедно

со превентибилниот нејзин дел се главните елементи кои можат да водат до одлучувањето
во процесите на донесување одлуки, приоритети, алокација на ресурсите во здравството и
управувањето во животната средина. Квантитативната процена на ваквата оптовареност,
заедно со информациите за трошковната ефикасност на интервенциите во социјална и
етичка рамка, обезбедува рационална основа за истражувања, како и за спроведување и
развивање на здравствената политика.

2.2.4. Параметри и индикатори за избор на методологија

Ризиците можат да бидат менаџирани на многу начини. Тие можат да бидат елиминирани,
пренесени, задржани или намалени. Активностите за редукција на ризикот го намалуваат
ризикот на едно “достапно” ниво, изведено по земањето во предвид на повеќе фактори,
како што се владината политика, индустриските норми и економските, социјалните и
културните фактори. Важно е да се забележи дека иако процената на ризикот екстензивно
се користи во еколошките политики и прописи, има одредено контроверзи. Тоа е, исто
така, вистина и за управувањето со ризикот. Постојат различни критериуми за оцена на
процената на ризикот:

1. Комплетност - (на пр. дали може да се опфатат сите аспекти на проблемот и

степенот на кој ги исклучува нештата, затоа што се тешки за акомодација).
2. Точност - (на пр. прецизноста рефлектирана во нивото на доверба, асоцирано со
резултатите; предрасудите, кои произлегуваат од несодветна тежина, дадена на
специфичните интереси или разгледувања; и сензитивноста на резултатите на
нетестираните претпоставки, или претпоставки кои не можат да бидат тестирани).
3. Прифатливост - (на пр. компатибилност со постојните процеси; дали се посматра
како рационално или фер; нивото на разбирање на сите засегнати страни; и
довербата и фамилијарноста на оние кои ќе ја користат).
4. Практичност - (на пр. ниво на експертиза, време и внесни податоци кои се барани).
5. Ефективност - (на пр. корисност на резултатите; опсег на примена во различни
области на ризици и проблеми; генерализација на заклучокот на други
проблематични области; и ефективноста и ефикасноста од поврзаноста со други
видови методи).
Нивото на ризик може да се опише како квалитативно (на пр. ставајќи ги ризиците во
категории како “висок”, “среден” или “низок, како што се користи во некои студии
заоценка на влијанието на животна средина (ОЦВЖС), прикажано на матриксот во табела
бр.1, или квантитативно (со нумеричка оцена). Тековните методи за процена на ризик не
овозможуваат точни квантитативни оцени на ризикот за ниски нивоа на експозиција на
хазарди во животната средина. Нумеричките оцени на ризикот ретко ќе бидат изводливи
заради варијабилноста на агенсот, како и популацијата и ограниченоста во
токсиколошките и податоците за изложеност кои би се рефлектирале во процената на

31
несигурност, но степен на квантификација е можен за некои компоненти, како што се
собирање на податоците и процена на експозицијата.

Загадувач Рецептор фактор Пат на миграција

Хазард
фактор Евиден- Потенци- Ограничен
Контаминант тен јален
Хазард
Значаен (H)
Идентификуван HHH HHM HHL
Умерен (M)
Минимален (L)

Значаен Потенцијален HHM HMM HML

Лимитиран HHL HML HLL

Пат на
миграција
Евидентен (H) Идентификуван HHM HMM HML
Потенцијален
(M)
Ограничен (L)
Умерен Потенцијален HMM MMM MML

Лимитиран HML MML MLL

Рецептори

Идентификуван HHL HML HLL

Идентификуван (H)
Потенцијален (M)
Лимитиран (L)
Минимален Потенцијален HML MML MLL

Лимитиран HLL MLL LLL

Табела бр.1 Матрикс за квалитативна процена на здравствено-еколошкиот ризик

2.3. Еколошко-индуцирани болести

Процената на придонесот на експозиција на животната средина, како причина за болести и

прерана смрт, е многу тешка заради:
 Некомплетно познавање на етиологијата на болеста;
 Изложувањата на животната средина влијаат не само на појавата на болестите, туку
и на клиничкото управување и на здравствените исходи, и;
 Фактот дека изложувањата на животната средина се често подвижна цел.

Зависно од користениот извор, се оценува дека околу 25 проценти од глобалното

оптоварување со болести (global burden of disease - GBD) и прерана смрт (мерена во DALY
– disability adjusted life years – години на живот со онеспособеност) е причинето од хазарди
од животната средина. Во согласност со скорешна анализа, еколошките ризик фактори се
одговорни за 25 до 33 проценти од GBD. Murray и Lopez оцениле, базирано на
публикувани податоци за доза-одговор за главните експозиција-заболување, поврзаности
за сите возрасти и заклучиле дека околу една четвртина од GBD е резултат на
“изложувања на животната средина”.
Постојат три групи настани кои можат да влијаат на животната средина на различни
степени, како:

32
  Настани кои се одвиваат подолго време и географски се широко распространети;
 Настани кои се географски ограничени, но временски пролонгирани;
 Настани кои се временски и географски ограничени.

Настани кои се одвиваат подолго време и географски се широко распространети. Оваа

група се состои од настани, кои се последица на аерозагадувањето, загадување на храната,
јонизирачкото зрачење, изложеноста на олово, електромагнетните бранови. Оваа група
настани е најтешко да се идентификува и контролира.
Настани кои се географски ограничени, но временски пролонгирани. Оваа група вклучува
настани кои се појавуваат сле експозиција на тешки метали, индустриски токсичен отпад,
или нуклеарни електрични централи.
Настани кои се ограничени временски и географски. Овие настани се состојат од
индустриски акциденти, или технолошки катастрофи често причинети од експлозии или
други катастрофи. Тие сериозно го оштетуваат човековото здравје и можат да бидат
последица од механички, технички или човекови грешки. Катастрофата може да биде
акутна, на пример во Севезо (Италија, 1976) кога хемиска експлозија ослободи високо
токсични диоксини. Во Бопал (Индија, 1984), за време на една катастрофа во хемиска
фабрика, при што бил ослободен метил-изоцијанат и бил причина за смрт на неколку
илјади луѓе и повеќе илјадници биле ослепени или осакатени засекогаш. Експлозијата и
топењето на реакторот во Чернобилската нуклеарна електрична централа (Украина, 1986),
предизвика 30 смртни случаи веднаш, и многу случаи на сериозна експозиција на
јонизирачко зрачење.

2.3.1. Надзор за хазардите од животната средина

Кенет Ротман (Kenneth Rothman) наведува дека идеалниот систем за надзор на

животната средина, со поврзаните болести би требало да ги има следните eлементи:
 Податоци за морбидитет и морталитет со висок квалитет;
 Ажурирани податоци за населението;
 Прецизни информации за експозицијата, базирани на мониторингот на воздухот,
водата, почвата, храната и другите медиуми;
 Географска врска на овие три вида на извори на податоци;
 Можност за обсервација на ефектите од локализирани експозиции во мали области.
Добро е прифатено дека добар систем за надзор на поврзаните болести со животната
средина- носи повеќе придобивки како, што се: способност за рано предупредување,
соодветна информација за долгорочните трендови, способност за детектирање на
невообичаено зголемување на инциденцата на болести под надзор, одбегнување на јавната
вознемиреност, како и зголемена доверба на јавноста во здравствените и научните
авторитети. Од друга страна, таков систем за надзор е многу скап. Во оваа ситуација,
моделите за надзор би требало да се воспостават во согласност со потребите и можностите
на секоја област.

2.3.2. Мониторинг на здравјето

33
Дефиниција: Мониторинг е континуирана или повторувана опсервација, за мерење и
за евалуација на здравјето и/или животната средина за одредени цели, според
однапред одреден распоред во простор и време, со употреба на компаративни методи
за одредување и за собирање на податоците.

Мониторингот на здравјето во контекст на медиумите на животната средина треба да

бидат насочени кон следните цели:

 рана детекција на здравствените влијанија од опасностите и ризиците на животната

средина;
 унапредување на квантитативната анализа за поврзаност меѓу причинските и
последичните односи врз здравјето;
 да се помогне во предвидувањето на идните здравствени удари од влијанието на
опасностите и на ризиците на животната средина и процена на ефективноста на
стратегиите за адаптација;
 промоција на истражувањето;
 информирање на креаторите на политиката и на јавноста.

Различни концепти досега се користени во мониторингот на животната средина/здравјето.

Основен концепт кој се користи во светот е т.н. модел на движечки сили – притисок –
состојба – експозиција – ефект – акција (ДПСЕЕА, СЗО 1996), (DPSEEA driving forces –
pressures – state – exposure - efect – action -WHO 1996). Ha слика бр.4 прикажан е
концептот на ДПСЕЕА (движечки сили - притисок- состојба – експозиција – ефект -
акција)

Слика бр.4 Концептот на ДПСЕЕА

Dvi`e~k i
sili
Pritisok
A
K
C
I
Sostojba J
A

Ek spozicija
Efek t

Извор: СЗО, 1996

Движечки сили се оние фактори кои го мотивираат и движат процесот во животната

средина. Притисоците, нормално, се изразени преку експлоатација и ангажираност на
човекот во животната средина. Експозицијата одговара на интерсекцијата меѓу луѓето и
штетноста присутна во животната средина. Сето ова води кон широк ранг на здравствени
ефекти.

34
Во согласност со одлуките на Третата министерска конференција за животна средина и
здравје, во Лондон, јули 1999 година, се даде мандат на СЗО/ЕУРО на највисоко
политичко ниво да развие адекватна група на суштински здравствено- еколошки
индикатори. Работата резултираше со предлог за општо „јадро“ на 51 здравствено-
еколошки индикатор од сите медиуми на животната средина и протокол за пилот-
тестирање во одредени земји. Преработениот индикаторски систем по евалуацијата на
пилот-студијата беше препорачан за спроведување во европскиот регион на СЗО.
Одредени здравствено-еколошки индикатори (на пр. за квалитет на вода за пиење,
загадување на воздухот и осиромашување на озонот, загадување на воздухот и олово во
крвта) се подготвени од Министерството за здравство и Министерството за животна
средина и просторно планирање во текот на 2008 година.

Цел на програмата е развој на алатки за информациска поддршка на креаторите на

одлучувањето во водењето на нивните здравствени и еколошки политики. Фокусирани се
на формирање општ, здравствено-еколошки систем на индикатори за интегрирана процена
и правилно известување, кое ќе се базира на споредливи податоци и информации.
Развојот на системот на индикатори се состои од три фази:
 Формирање здравствено-еколошки индикатори за користење на меѓународно,
национално и регионално ниво,
 Формирање мрежа за пристап на податоците за што избраните индикатори ќе ја
обезбедуваат структурата и содржината,
 Изработка на анализи и извештаи за кои избраните индикатори ќе служат како
водечки структури.

2.4. Фактори кои ќе го дефинираат хуманото здравје во XXI век

Повеќе фактори како движечка сила во глобални рамки може да имаат значајни ефекти во
животната средина и врз здравјето во XXI век:

 Динамичност нa популацијата. Растот на населението, посебно во асоцијација со

високите нивоа на консумација по лице, може да доведе до деградација на животната
средина и исцрпеност на изворите.
 Урбанизација. Половина од населението во светот живее во урбана средина. Во
повеќето градови, и не само во квартовите на сиромашните во земјите во развој,
најголеми проблеми се: големата густина на населеност, лошото домување и
санитација, локалното загадување на животната средина. Сообраќајот на возилата,
исто така, е причинител на болно здравје преку несреќите и повредите, како и тоа дека
претставува голем извор, пред сè, на локално аерозагадување.
 Сиромаштија: нееднаквост и неправедност. Социјално-економската нееднаквост
продолжува да расте меѓу земјите и во нив. Во некои земји во развој повеќе од 20
проценти од децата умираат пред да достигнат 5-годишна возраст, додека во
развиените земји тој број изнесува помалку од еден процент.
 Наука и технологија. Многу технологии го подобрија здравјето и животната средина,
додека други вршат загадување, што може да претставуваат сериозен ризик по
здравјето.

35
 Навики за консумација и производство. Зголемената потрошувачка асоцира со развојот
и може да доведе до исцрпување на природните извори и до деградација на животната
средина. Навиките за зголемена потрошувачка кои имаат директно или индиректно
влијание вклучуваат исхрана, производство и користење хемикалии, кои се
ослободуваат во животната средина, како и горењето на фосилните горива кои
доведуваат до глобални климатски промени.
 Економски развој. Економскиот развој треба да го има предвид редуцирањето на
сиромаштијата со што се подобрува здравјето. Микроекономските политики имаат
големо влијание врз здравјето на населението во сите земји, иако сè уште не се
фокусираат или малку го земаат предвид влијанието врз здравјето. Структурната
регулација на политиките во некои земји доведува до намалување на трошоците во
здравствените услуги и до зголемување на оптовареност со болестите.

2.5. Оптовареност со заболувањата

Методологијата за оптовареност со болести, заедно со нејзиниот дел за превенција се

главните елементи кои можат да водат до одлучувањето во процесите на донесување на
одлуки, приоритети, алокација на ресурсите во здравството и управувањето во
здравствениот систем. Квантитативната процена на ваквата оптовареност, заедно со
информациите за трошковната ефикасност на интервенциите во социјална и во етичка
рамка, обезбедува рационална основа за истражувања, како и за спроведување и
развивање здравствена политика. Збирните мерки на здравјето на населението се мерки,
кои ги комбинираат информациите за морталитетот и за нефаталните здравствени
состојби за да го претстават здравјето на одредена популација како еден единствен број.
Наједноставен и најупотребуван метод за изготвување здравстена популациска
статистика е агрегирањето на податоците од поединците, со цел да се генерира статистика
како пропорција на популацијата (или на посебни возрасни групи или по пол), кој се
однесува за одреден здравствен проблем или за посебна здравствена состојба. Ваквиот
пристап станува непрактичен кога бројот на проблеми, кои се следат, е поголем и сакаме
да направиме споредба во однос на времето за некои популациски групи и пред или по
одредени здравствени интервенции. Тогаш се соочуваме со експлозија во бројот на
статистиките кои мора да се споредуваат. Збирните мерки на здравјето на нселението ни
дозволуваат да ги сумираме сите тие броеви на конзистентен и компрехенсивен начин.
Напорите за да се развијат збирните мерки на здравјето на популацијата имаат долга
историја во минатите декади, кога е значајно зголемен интересот за нивно развивање,
калкулација и користење на таквите збирни мерки.

Тоа вклучува:

 споредба со здравствените состојби или на целокупниот здравствен статус меѓу две

популации или на истата популација низ временската димензија;
 квантификација на здравствените нееднаквости;
 инклузија на нефаталните состојби за да се обезбеди дека истите го добиваат
адекватното политичко внимание;
 мерење на магнитудата на различните здравствени проблеми со користење иста
заедничка мерка;

36
  анализа на ползата од здравствените интервенции за користење на костефективни
студии, и
 обезбедување информации за поддршка на рамковните приоритети за здравствено
планирање, јавноздравствените програми, истражувања, развој и професионален
тренинг.

Сите збирни мерки на здравјето на популацијата може да се поделат во две класи. Во

првата класа се оние кои го мерат очекуваното траење на здравиот живот, а во втората
оние кои го мерат здравствениот јаз (Слика бр.5). И двете класи на збирни мерки го
користат времето - преживеано во болест или изгубено со предвремена смрт, како општа
мерна единица за квантификација, како за влијанието на смртта, така и за нефаталните
пореметувања на здравјето. Значи сумираните мерки на здравјето на популацијата се
мерки кои ја комбинираат информацијата за фаталните и нефаталните процеси, присутни
во популацијата и го дефинираат здравјето со еднакви единици или мерки (DALY, QALY,
HALE итд.)
Очекуваното траење на здравиот живот е базирано на очекуваното траење на животот, но
вклучува регулација за времето поминато во нарушено здравје. Овој индикатор е мерка за
еквивалент на годините, кои новородените можат да ги очекуваат во животот базирајќи се
на постојните стапки на смртност и на дистрибуцијата на преваленцата на здравствената
состојба на популацијата. Студијата на Светската здравствена организација за глобалната
оптовареност на болестите од 2002 година се заснова, главно, на посебно развиени методи
од страна на Мјуреј (Murray) и Лопес (Lopez), a заеднички именител им е збирната мерка
на здравјето на популацијата, т.е. годините на живот коригирани во однос на
неспособноста.

Слика бр.5 Типологија на збирните мерки на здравјето на популацијата

Tipologija na zbirnite merki

% pre`ivuvaw e (na 1000)

100
90 O~ek uvano
C
80 B zdravje = A
70
60 + f(B)
50
40 A
30 Zdravstven
20
10 jaz = C + g(B)
0
0 20 40 60 80 100
Vozrast

Извор: Murray&Lopez, 1995

37
Во сликата, со зелено е линијата на преживување, во однос на хипотетичката популациска
табела на живеење Црвената линија под Б е хипотетичката линија за лицата кои
преживеале за секоја возраст Х, во оптимално здравје. Површината А го претставува
времето преживеано во оптимално здравје, површината Б го претставува времето
преживеано во супоптимално здравје, а површината Ц го претставува изгубеното време
поради смртноста. Вкупното очекувано траење на животот со раѓање е дадено во
површината под зелената линија:

LE = A + B

Очекуваното здравје е популациски индикатор, кој го оценува средното време (во години),
кое лицето може да го очекува да го живее во дефинираната состојба на здравје. Тоа ги
вклучува очекуваното траење на животот без инвалидитет (disability-free life expectancy-
DFLE), активното очекување на животот (active life expectancy) и очекуваното траење на
животот поминато со инвалидитет (disability-adjusted life expectancy). Ова го продлабочува
концептот на очекуваното траење на животот, кое се однесува на очекувањата во однос на
различните состојби на здравјето. Во однос на слика бр.1 очекуваното здравје е дадено со
формулата:

HE = A + f(B)

каде f() е функција која ја одредува тежината на годините преживеани во супоптимално

(нарушено) здравје, а каде оптималното здравје има тежина од 1.
Мерките за потенцијалните години на живот, изгубени поради предвремениот морталитет,
се користат повеќе години за да се измери оптоварувањето на различните причини за
смртност. Сите тие го мерат јазот на годините меѓу возраста на смртта и некој договорен
арбитрарен стандард (типично меѓу 65 и 75 години).
Здравствените јазови (health gaps) ја мерат разликата меѓу актуелното (постојното)
популациско здравје и некои специфични норми или поставени цели:

Здравствен јаз (Health gap) = C + g(B)

каде g( ) е функција која е одредена мерка на здравствениот статус, кој се живее за време
на времето Б, но каде тежината од 1 одговара на времето преживеано со здравствена
состојба која е еквивалентна на смрт. Мерките за здравствените јазови, базирани
временски, ја нудат можноста за користење општа мерка за популациското здравје и за
последиците од интерес во рандомизирани контролни тестирања кај кохортните студии и
кај административните бази на податоци од некои здравствени услуги. Заедничка мерка е
клучот на поврзувањето до економската евалуација на интервенциите, мониторингот на
последиците на здравствените системи и на целокупната оптовареност на заболувањата,
повредите и здравствените детерминанти на популацијата. Следејќи ја пионерската работа
на Dempsey (1947), од експертите се предложени различни мерки на години на изгубен
живот поради предвремениот морталитет, како што се примерите на морталитетните
јазови (“mortality gaps”), или површината означена како Ц од слика бр.1. Здравствените
јазови ја прошируваат идејата за марталитетните јазови и го вклучуваат времето на
живеење во состојба на супоптимално (нарушено) здравје (дел од површината Б од слика

38
бр.4). Како принципиелна карактеристика е дефинирањето на здравствениот јаз, како
мерка на популациската норма (возраст) избрана да го определи периодот пред смртта или
инвалидноста, а кој се смета како предвремен. За некои од видовите на мерки на
здравствените јазови се подразбира дека целната возраст може да се менува, како што се
менуваат морталитетните нивоа, што претставува, од друга страна, непријатна особина за
компарација. Методите за дефинирањето на здравствените состојби и за нивна процена за
вклучување на други социјални вредности, исто така, го афектираат пресметувањето и
интерпретацијата на здравствените јазови, како што се на пример, здравствените
очекувања.

2.5.1. Методологија на оптовареноста на заболувањата

Една од фундаменталните цели на создавањето збирни мерки на популациското здравје е

и идентификацијата на релативната магнитуда на различните здравствени проблеми, кои
ги вклучуваат болестите, повредите и ризик-факторите. Постојат две доминантни
традиции во широката примена на каузалната атрибуција (припишување): категорична
атрибуција (categorical attribution) и анализа, која е базирана спротивно на фактите
(counterfactual analysis). Кај категоричната атрибуција, настанот како што е смртта се
припишува на една причина, во согласност со дефинираната група на одредени правила.
Ваквите правила неминовно вклучуваат сиви зони и степен на арбитража кога се работи за
случаи на мултикаузалност и коморбидитет. При анализата базирана спротивно на
фактите, придонесот на болеста, повредите или ризик факторите е проценет со
споредување на постојните и идните нивоа на збирни мерки со нивото кое се очекува при
одредено алтернативно хипотетично сценарио. На пример, можеме да се прашаме која би
била оптовареноста на заболувањата кај нас, ако никој од граѓаните во Република
Македонија никогаш не пушел. Со споредување на ваквата оценка со постојната актуелна
оптовареност ние можеме да го процениме припишаното (атрибутивно) оптоварување од
пушењето на цигари.
Мерките на здравствениот јаз користат категорична атрибуција за да го припишат
фаталното и нефаталното оптоварување на болестите и повредите на детални и на
заеднички ексклузивни категории на болести и повреди. Тие општо ја користат анализата
базирана спротивно на фактите за да ги дефинираат карактеристиките на оптовареноста на
заболувањата на здравствените детерминанти и на ризик факторите.
Мерките базирани на здравственото очекување во суштина себеси не се определуваат со
дисагрегација на категорично дефинирани причини. Во суштина методите базирани
спротивно на фактите, како што е на пример “елиминирање на заболувањето” (disease
elimination) бараат квантифицирање на влијанието на причините за болеста за целосно
определување на мерката на здравственото очекување, како и за справувањето со ризик
факторите. Анализата базирана спротивно на фактите на оптовареноста на заболувањата
асоцира со ризик факторите за одредување на националното оптоварување на
заболувањата.

Исто така, затоа што сé поголем дел од населението ја дочекува староста и со тоа сé
повеќе се изложува на ризикот од хроничните заболувања и инвалидитетот, сé повеќе
расте и потребата за податоци кои го отсликуваат квалитетот на живот, вклучително и

39
факторите на влијание од животната средина кои стануваат и сé позначајни. Збирните
мерки на популационото здравје и методологијата за оптовареност на заболувањата се
извонредни показатели за креирањето на јавно здравствените политики и потребните
активности за нивно намалување. Како најдобар пример од индикаторите на
здравствените јазови кој се користи во светот е индикаторот (мерка) - години на живот,
коригирани во однос на неспособноста или инвалидитетот (disability-adjusted life year -
DALY), кој е развиен при користењето на Студијата за одредувањето на оптовареноста на
заболувањата од Муреј и Лопез (Murray and Lopez). Годините на живот коригирани во
однос на неспособноста (DALY), претставува збир на годините на изгубен живот (YLL-
Years of Life Lost), поради превремен морталитет во популацијата и годините на живот со
неспособност (YLD-Years of Life with Disability) за инцидентни случаи со таква
здравствена состојба на популациското ниво со што ја отсликува популациската
оптовареност со заболувања:

DALY = YLL + YLD

Годините на изгубен живот (YLL) во суштина кореспондираат со бројот на умрени, но

помножено со стандардното очекување на траење на животот на возраст кога смртта
настанала. Базичната формула за YLL за одредена причина за смрт, возраст и пол е:

YLL = N x L

каде:

 N = број на умрени
 L = стандардното очекување на траење на животот на возраст кога смртта
настанала изразено во години

Поради тоа што индикаторот (мерка) YLL ја мери инцидентната насока на изгубените
години поради смрт, при пресметка на YLD, исто така, е земена перспективата на
инциденца. За да се пресмета YLD за одреден посебен случај во одреден временски
период, бројот на пријавени случаи во тој период (инциденца) се множи со просечното
траење на заболувањето и тежинскиот фактор кој ја рефлектира тежината на заболувањето
на скала од 0 (одлично здравје) до 1 (смрт). Основната формула (без воведување
социјални преференци, исто како и за YLL) за YLD е:

YLD = I x DW x L

каде:

 I = број на инцидентни случаи

 DW = мерка на неспособноста (инвалидитетот)
 L = средна вредност на времетраењето на случајот до негово излекување или смрт
изразено во години

40
 Слика бр.6 Концептуална рамка на DALY

Квалитет на
животот поврзан
со здравјето

Возраст

Според концептуалната рамка на DALY, oптовареноста на заболувањата е во функција на

бројот на афектирани лица, времето на траење на напреднатите здравствени ефекти и
тежината на таквите ефекти (слика бр.6). Mожеме да калкулираме дека еден DALY
претставува загуба на една година „здрав живот“. Збирот на DALY меѓу популацијата го
претставува оптоварувањето на заболувањата преку мерење на јазот (разликата) меѓу
сегашната здравствена состојба и идеалната здравствена состојба кога се претполага дека
целата популација дочекува да живее во поодмината возраст, без болест и без
неспособност (инвалидитет).

2.6. ПРОЦЕНА НА РИЗИКОТ

Одредувањето на ризикот е оцена која опишува колкав ризик асоцира со одредена

експозиција кај примерок од популацијата. Процената на ризикот може да ја
квантифицира поврзаноста меѓу експозицијата и одредена состојба на организмот (болест,
смрт) или негативна реакција на експозицијата. Овие измерени ризици стануваат многу
важни во клиничкиот процес на одлучување и за пациентот и за лекарот. Јасно
дефинирање на дизајнот на студијата и изведувањето на оценувањето на ризиците, им
дозволува на лекарите да ја одредат најсигурната оцена на ризиците за користење, поебно
при конфликтни резултати.

41
Процената на ризикот може квантитативно да ја опише асоцијативноста на ризикот со
одредена експозиција и развојот или превенцијата на болест, и потоa може да ја
квантифицира асоцијативноста меѓу експозицијата и одреден медиум или негативна
реакција на лекот. Оценувањето на ризикот е дел од нашето секојдневие. Мерењата на
ризиците, секојдневно се достапни до пациентите преку дневни весници, телевизија и
интернет.,. Мерењата на ризиците се достапни до лекарите преку студии објавени во
медицинските списанија. Овие измерени ризици стануваат многу важни во клиничкиот
процес на одлучување и за пациентот и за лекарот.
Многу е важно да се има јасно разбирање за измерените ризици и истите адекватно да се
толкуваат и интерпретираат и да се вклучат во оценувањето. Оценетите ризици е тешко да
се користат од многу причини, на пример заради различни резултати, постигнати од
различни студии. Исто така, разните опсервациони студии известуват за позитивна
асоцијативност меѓу калциумовиот каналски блокатор и ракот, додека најновите
обсервациони студии истакнуваат негативна асоцијативност. Кога постојат
конфронтирачки информации, кои се однесуваат на објавените ризици, станува тешко и за
пациентите и за лекарите да ги користат оцените за ризикот при клиничкото одлучување.
Заради тоа, јасно дефинирање на дизајнот на студијата и изведувањето на оценувањето на
ризиците, им дозволува на лекарите за да ја одредат најсигурната оцена на ризиците за
користење во средина на конфликтните резултати. Дополнителна конфузија постои околу
актуелното интерпретирање на резултатите на студијата, а се однесуваат на оценување на
ризиците. Двајца интерпретатори, различно може да ги толкуваат и да ги користат
резултатите од иста студија. . Забележано е на пример што е објавено во дневниот печат
на 01.01.1998 година во два различни весника. И двата весника ги објавија резултатите од
една иста студија на нивните први страници. Студијата го проценуваше ризикот меѓу
тежината и смртноста. Интересно е тоа дека новинарите од двата весника дијаметрално
различно ги толкуваа резултатите од студијата, што е доказ на насловите на нивните
текстови. Насловот во едниот весник беше “Студијата утврди дека зголемена тежина како
што поминуваат годините го зголемува ризикот од смрт”, додека насловот во вториот
весник беше “Студијата покажа дека дебелината е помал ризик од она што се мислеше”.
Овие два извештаи се однесуваат за иста студија, за исто интерпретирање на резултатите,
а на читателите се понудени спротивни заклучоци, со што ним сами им се остава простор
за дешифрирање на актуелните ризици од зголемената тежина. Кога ние се потпираме на
други да ги донесат заклучоците за резултатите од студијата каде е вклучена и оцена на
ризикот, често сме соочени со спротивни резултати, што зависат од способноста и
перспективите на тој што ги пишува. Колку што докторот е повешт во следењето на
интерпретацијата на оцената на ризиците, станува поефикасен во помошта што им ја дава
на пациентите.

2.6.1. Преваленца и инциденца

Дискусиите за оценувањето на ризикот вклучуваат одредување на преваленцата и

инциденцата. Преваленцата (P) се дефинира како број на постојните случаи од одредено

42
заболување (или некоја последица, пример непријатна компликација кај популацијата во
одредено целно време.

број на заболени лица во популацијата

P=
вкупен број на лица во таа популација

Во овој пример директна мерка на преваленцата на одредена болест ќе бара обезбедување

и преглед на медицинските картони на целата популација, што секако, е доста тешка
работа.

Инциденцата (I) се дефинира како број на нови случаи од определена болест која се
развила кај ризичната популацијата за одреден временски период. Инциденцата обично се
опишува како кумулативна инциденца (CI) или како стапка на инциденца (IR).
Кумулативната инциденца претпоставува дека сите субјекти се следени за одредениот
период. Кумулативната инциденца не ги рефлектира отстапувањата или загубите при
следењето.

број на нови случаи дијагностицирани за одредено време

CI =
вкупна ризична популација

Стапка на инциденцата (IR) често се нарекува и густина на инциденцата (ИД) и е

попрецизна мерка за одредување на настанувањето на болеста. Стапката на инциденца ја
зема во предвид актуелната временска опсервација на секој субјект за време на
испитуваниот период, под претпоставка дека сите субјекти се следени за време на
одредениот период.

број на нови случаи

IR =
вкупен број на лица и време на опсервација на ризичната популација

Потребно е да се запомни дека врската постои меѓу преваленцата и инциденцата. Во

повеќето ситуации каде инциденцата е константна, преваленцата е мала, тогаш
преваленцата, приближно, е еднаква на инциденцата помножена со времето. За состојби
како што се срцевите заболувања, каде луѓето живееат долго, преваленцата е висока. За
состојби како карциномот на колон, каде пациентите не живеат долго, преваленцата е
ниска.

43
Инструмент кој се користи за оценување на ризикот е табела на веројатност. Овие табели
се користат за анализа на дискретни податоци. Во табелата на евентуалност (веројатност)
секој субјект во студијата се одредува во согласност со присуството или отсуството на
експозицијата и на последицата. Обично, последицата (пр. развој на болест, непријатна
реакција на лекот) е одредена со слегувачко (вертикално) детерминирање, а статусот на
експозицијата со хоризонтално одредување. Табелата на евентуалност може да содржи
бескраен број на редови 2 X 2 и е прикажана на табела бр.2:

Табела бр.2 2 X 2 табела на веројатност

болест/последица

ДА НЕ ВКУПНО

ДА A B Вкупно експонирани
ЕКСПОЗИЦИЈА
НЕ C D Вкупно неекспонирани
вк.со болест вк.без болест

Секој субјект може да е вброен само во една графа.

Лицата во графата А биле експонирани и развиле болест.

Лицата во графата Б биле експонирани, но не развиле болест.

Лицата во графата Ц не биле експонирани, но сепак развиле болест.

Лицата во графата Д не биле експонирани и не развиле болест.

Се забележува дека во графите А и Б е додадена сумата на вкупниот број на лица во

студијата, кои биле експонирани. Во графите Ц и Д се додава вкупниот број на лица во
студијата кои не биле експонирани. Така што, графите А и Ц го даваат вкупниот број
лица каде се развила болеста. Графите Б и Д го обезбедуваат вкупниот број лица каде
нема заболување. На крај, сумата од графите А, Б, Ц и Д го претставува вкупниот број
лица вклучени во студијата (големина на примерок, или n).

Кумулативната инциденца може да се одреди од табелата 2 Х 2 со користење на табелата

бр.3, кумулативната инциденца се пресметува и од експонираните и неекспонираните
групи како што следува:

44
Табела бр.3 Кумулативна инциденца

A
CI експонирани=
A+B

C
CI неекспонирани=
C+D

2.6.2. Релативен ризик

Еднаш кога инциденцата на последиците или заболувањата ќе бидат измерени и кај

експонираната и кај неекспонираната група корисно е да се знае врската помеѓу
екпозицијата и развојот на болеста. Релативниот ризик (RR) е веројатноста за развој на
заболување кај експонираната група, кој се однесува за неекспонираната група; тоа е
мерка за асоцијативност помеѓу експозицијата и болеста. Треба да се запомни дека
мерката на релативниот ризик е процена. Таа е процена настаната како резултат на
одредена студија на популацијата. Актуелниот или вистинскиот ризик за популацијата
може да биде поголем или помал, во однос на процената настаната како резултат на
примерокот вклучен во студијата. Релативниот ризик претставува однос на кумулативната
инциденца кај експонираната популација и кумулативната инциденца кај неекспонираната
популација и се пресметува како што следи:

CI експонирани A/A+B
RR = =
CI неекспонирани C/C+D

Релативниот ризик може да се одреди од 2 Х 2 табелата на евентуалност. Нултата

хипотеза претставува споредување на состојбата на двете групи, кои претставуваат некоја
пропорција на субјекти со последици од интерес на студијата и е еднаква на
експонираните и на неекспонираните групи. Со други зборови, релативниот ризик е
еднаков на 1.
Релативниот ризик може да се користи како мерка за асоцијативност помеѓу експозицијата
и последиците во кохортна студија или при клинички испитувања. Релативниот ризик не
се користи во контекст нa студијата на контрола на случај (case control студијата).
Релативниот ризик, еднаков на 1, значи дека всушност тоа е нулта хипотеза. Релативниот
ризик, помал од 1, претставува намалувачки ризик, или негативна асоцијативност помеѓу
експозицијата и последицата и обично се нарекува заштитен ефект. Релативниот ризик,
поголем од 1 претставува зголемувачки ризик или позитивна асоцијативност помеѓу
експозицијата и последицата.

На пример:

45
Релативниот ризик за развој на астма во факултетот Х за студентите, кои живееат во град,
спореден со студентите на факултетот Х, кои живееат на село може да се пресмета. Нулта
хипотеза за ваквата споредба ќе биде дека:

Н0: пропорција на астма студенти кои живееат во град = пропорција на астма студенти кои живееат во село

или Н0:РР=1

Табела бр.4 Интерпретација на релативниот ризик

Релативен ризик Асоцијативност помеѓу експозиција и последиците

1 нема асоцијативност
<1 негативна асоцијативност/намалувачки ризик
>1 позитивна асоцијативност/зголемувачки ризик

Релативниот ризик е само пропорција помеѓу CI експонирани и CI неекспонирани.

CI експонирани A/A+B
RR = =
CI неекспонирани C/C+D

Пр.
200/1400
RR = = 1.86
100/1300

Студентите во факултетот Х, кои живеат во град, имаат 1,86 пати поголем ризик за развој
на астма, во споредба со студентите од факултетот Х, кои живеат на село. Може да се
пресмета 95 процентен интервал на доверба на релативниот ризик.. Интервалите на
доверба ја одредуваат сигурноста на оцената на ризикот кај примерокот. Како што е
споменато, интервалите на доверба се дефинирани како ранк во кој поставеноста на
вистинските ефекти е одредена со сигурни степени на сигурност. Интервалот на доверба
за релативниот ризик се пресметува на следниот начин:

варијанца (InRR) }
CI = RRe{±z

Интервалот на доверба може да се пресмета со различни степени на сигурност.

Интервалот на доверба, најчесто, се пресметува на ниво од 95 проценти, што одговара на
z-вредноста од 1,96. Според тоа, 95 процентниотинтервал на доверба се пресметува вака:

46
 {±1.96 варијанца (InRR) }
95%CI = RRe

Интервалите на доверба, како на пример: р-вредноста обезбедуваат информации, кои се

однесуваат за статистичката важност на резултатот. Кога интерпретацијата на интервалот
на доверба е околу релативниот ризик, 95 проценти од интервалот на доверба, вклучува 1
(нулта хипотеза), не е статистички значаен (р>0,05). Интервалот на доверба обезбедува
друга корисна информација, која се однесува на сигурноста на процената на ризикот. Што
е поширок интервалот на доверба, помала е сигурноста на процената на ризикот.
Ширината на интервалот на доверба е функција на големината на примерокот; што значи
ако е големината помала се зголемуваат интервалите на доверба. Како што е погоре
споменато, 95 процентниот интервал на доверба значи дека ако студијата се изведува 100
пати, вистинската мерка за асоцијативност (пр. релативниот ризик) ќе се најди во
интервалот 9,5 пати. Со други зборови, истражувачот може да има 95 проценти сигурност
или доверба дека вистинската мерка за асоцијативност (пр. релативниот ризик) лежи во
интервалот на доверба. Да ги разгледаме резултатите од три различни студии.
Релативниот ризик кореспондираше со 95 проценти интервал на доверба за секоја студија
што следува:

Студија 1: RR = 2,2; 95% CI (1.8, 2.6)

Студија 2: RR = 2,2; 95% CI (1.1, 3.2)
Студија 3: RR = 2,2; 95% CI (0.9, 3.0)

Се забележува дека кај сите три студии е изведен еднаков релативен ризик, но 95
процентен интервал на доверба кај сите три студии бил различен. Студиите 1 и 2
покажуваат статистичка веродостојност, затоа што бројот 1 не е вклучен во границата на
95 процентен интервал на доверба; затоа што р-вредноста асоцира и кај двете студии 1 и 2,
со р≤0.05. 95 процентен интервал на доверба за студијата 1 е потесен, од 95 проценти
интервал на доверба за студијата бр.3; затоа што сигурноста е поголема за релативниот
ризик кај студијата 1 во однос на студијата бр.2. Студијата бр.3 не покажува резултат за
статистичка значајност, заради тоа што бројот 1 е вклучен во границата на 95 процентен
интервал на доверба; заради што р-вредноста која кореспондира во студијата бр.3 е > 0.05.
Со други зборови, иако релативниот ризик е 2,2, интервалот на доверба покажува дека RR
може да е 1 (нулта хипотеза) или дури и помалку од 1 (0.9).

2.7. Студија на оптовареност на заболувањата во светот

На слика бр.7 (а и б) се прикажани дистрибуциите на оптоварувањето на болестите на

глобално ниво, поврзани со 20-те водечки ризик-фактори, во согласност со Светскиот
глобален извештај за здравјето на Светската здравствена организација од 2002 година.

47
Слика бр.7 Глобална дистрибуција на оптоварувањето на болестите, поврзани со 20
водечки ризик фактори (а и б)
Потхранетост 1
Небезбеден секс 2
Крвен притисок 3
Тутун 4
Алкохол 5
Небезбедна вода,
хигиена и санитација 6
Холестерол 7
Внатрешен чад од
цврсти горива 8
Недостаток на железо 9
Зголемена т.т. 10
Замји во развој
Развиени земји

0% 1% 2% 3% 4% 5% 6% 7% 8% 9% 10%

Атрибутивен DALYs (% од глобален DALY)

Недостаток на цинк 11
зел. 12
Низок внес на овошје и зел.
Недостаток на вит.
вит. А 13
Физичка неактивност 14
Ризик ф-ри за повреди 15
Изложеност на олово 16
Забранети дроги 17
Замји во развој
Небезбедни инјекции 18
Недостаток на Развиени земји
контрацепција 19
Сексуално искористување
на деца 20
0% 1% 2% 3% 4% 5% 6% 7% 8% 9% 10%

Атрибутивен DALY (% од глобален DALYs)

Извор: СЗО Глобален извештај за здравјето, 2002 година

Се забележува дека повеќето од ризик факторите, кои го дефинираат глобалното здравје,

се последица на неадекватната исхрана.

48
Храната и исхраната се многу важни фактори во промоцијата и одржувањето на доброто
здравје во текот на целиот живот. Нивната улога, како детерминанти на хроничните
болести, е добро позната и затоа имаат значајно место во превентивните активности.
Речиси половината од вкупниот број смртни исходи, предизвикани од незаразни хронични
заболувања (НХЗ), се припишуваат на кардиоваскуларните заболувања; здебеленоста и
дијабетесот покажуваат загрижувачки тренд, не затоа што опфаќаат голем дел од
популацијата, туку затоа што почнуваат да се јавуваат сè порано во животниот циклус.
Проблемот со хроничните заболувања не претставува проблем само на развиените земји.
Напротив, земјите во развој се соочуваат со растечки тренд на хроничните заболувања. Во
пет од вкупно шест региони на СЗО, смртноста предизвикана од хронични заболувања
доминира во статистиката за морталитет. Иако хуманиот вирус на имунодефицит/стекнат
синдром на дефицит на имунолошки одговор (ХИВ/АИДС), маларијата и туберкулозата и
други инфективни заболувања, сè уште доминираат во субсахарска Африка и ќе
доминираат во блиска иднина, 79 проценти, од сите смртни исходи ширум светот, се
припишуваат на хроничните заболувања, кои сè почесто се јавуваат во земјите во развој.
Сега е веќе јасно дека е несоодветно претходното означување на хроничните заболувања
како “болести на богатите”, бидејќи овие болести сè повеќе се појавуваат во сиромашните
земји и кај сиромашната популација во богатите земји. Овој тренд на хроничните
заболувања зазема сè позабрзано темпо, дури се појавуваат со повисока стапка на
морбидитет во земјите во развој, во споредба со стапката на развиените земји во светот
пред половина век. Ваквата рапидна стапка на промени, заедно со оптоварувањето на
заболувањата предизвикува голем јавно здравствен проблем кој бара брза и ефективна
активност. Се предвидува до 2020 година, хроничните заболувања да предизвикуваат
речиси три четвртини од сите смртни исходи ширум светот, 71 процент од смртните
случаи како резултат на исхемични срцеви заболувања, 75 проценти од смртните случаи -
резултат на мозочен удар и 70 проценти од смртните случаи - резултат на дијабетес во
земјите во развој. Бројот на заболените лица од дијабетес ќе се зголеми за 2,5 пати, од 84
милиони во 1995 до 228 милиони во 2025 година. На глобално ниво, 60% од
оптоварувањето на хроничните заболувања ќе се појавува во земјите во развој. Всушност
кардиоваскуларните заболувања во моментот се побројни во Индија и во Кина, отколку во
сите економски развиени земји во светот заедно. Иако, здебеленоста и обезитасот имаат
тенденција на пораст со значајна годишна стапка во земјите во развој, импликациите на
јавното здравство од овој феномен веќе стануваат видливи. Според предвидувањата,
заразните заболувања сè уште ќе заземаат критично и важно место до 2020 година. Друг
евидентен пример претставува дебелината, која станува сериозен проблем во Азија,
Латинска Америка и во делови од Африка, и покрај широко распространетата
потхранетост. Во некои земји, преваленцата на обезитасот се зголемила два-три пати во
текот на изминатата декада. Повеќе студии покажуваат дека ризиците од животната
средина учествуваат со 25 до 35 проценти, во однос на оптовареноста на заболувањата на
глобално ниво. Во согласност со Студијата на глобалната оптовареност на болестите на
СЗО, се забележува дека влијанието на климатските промени е најголемо во регионот на
Африка, источно медитеранскиот регион и југоисточна Азија. Влијанието врз земјите во
развој изнесува 8,9 DALY на 1.000.000 жители. На Табела бр.5 е прикажана
дистрибуцијата на здравствените ризици од животната средина во светот, изразена како
атрибутивен DALY, согласно истата студија.

49
Табела бр.5 Атрибутивен DALY вo светот - дистрибуција по ризик фактор
Ризици од животната средина Мажи Жени Вкупно
(во 000) ( во 000) (во 000)

Небезбедна вода, санитација и хигиена 27432 26726 54158

Урбано аерозагадување 4413 3452 7865
Внатрешно аерозагадување од цврсти горива 19040 19499 38539
Експозиција на олово 7112 5814 12926
Климатски промени 2700 2816 5517

Извор: Студијата на глобалната оптовареност на болестите, СЗО, 2002

Студијата покажа дека климатските промени ги оптоваруваат болестите во светот со 4,6

проценти, во однос на сите останати ризици од животната средина. Исто така е утврдено
дека климатските промени во 2000-та се одговорни за околу 2,4 процента од сите случаи
на дијареа во светот, 6 проценти од случаите на маларија во некои неразвиени земји, како
и за 7 проценти од случаите на појава на денга грозница во некои индустриски земји.
Вкупно, се проценува, дека атрибутивната смртност била 154.000 DALY (0,3%) и
атрибутивната оптовареност на заболувањата била 5,5 милиони DALY (0,4%). Во
согласност со проценките на СЗО за оптовареноста на заболувањата, изразени во DALY,
кои се последица на климатските промени за 2000 година, следната табела ја покажува
дистрибуција по болести и региони, а потенцираме дека Република Македонија припаѓа во
Еур Б групата.

50
Табела бр.6 Проценка на СЗО за оптовареност на заболувањата во светот последица
на климатските промени во 2000 година

Total DALYs
/милион .
Region Малнутриција Дијареа Маларија Полав. Денга Сите
Причини

Afr D 293 154 178 1 0 626 2186.3

Afr E 323 260 682 3 0 1268 3840.7

Amr A 0 0 0 4 0 4 11.9

Amr B 0 0 3 67 2 72 171.8

Amr D 0 17 0 5 5 27 396.2

Emr B 0 14 0 6 2 22 164.8

Emr D 313 277 112 46 9 757 2171.0

Eur A 0 0 0 3 0 3 6.7

Eur B 0 6 0 4 0 10 48.1

Eur C 0 3 0 1 0 4 14.9

Sear B 0 28 0 6 0 34 117.2

Sear D 1918 612 0 8 13 2551 2091.8

Wpr A 0 0 0 1 0 1 8.7

Wpr B 0 89 43 37 0 169 111.6

Свет 2846 1459 1018 193 32 5549 930.8

На ниво на Европски регион (група Еур Б), проценките на СЗО покажуваат дека
48,1 DALY на милион жители е прикажан како оптовареност на заболувањата. настанати
како последица на климатските промени. Иако се потребни повеќе базични истражувања
за утврдување на врската меѓу ризик факторите и здравјето, сегашните достапни научни
докази обезбедуваат доволна база за преземање активности. Покрај тоа што постои
соодветен медицински третман на веќе заболените лица, пристапот на јавното здравство
за примарна превенција се чини дека е најефикасен, изводлив и одржлив курс за акција за
да се справиме со епидемијата на хроничните заболувања ширум светот. Усвојувањето на
заеднички пристап за факторите на ризик во превенцијата на хроничните заболувања е
значаен момент, по интегрираната здравствена политика. Понекогаш, хроничните
заболувања се сметаат за заразни според нивото на факторот на ризик. Полот, возраста и
генетската структура на човекот се фактори што не можат да се менуваат, но некои од
ризиците поврзани со возраста и полот се подложни на промени. Тука се вбројуваат
бихевиористичките фактори, биолошките фактори и социјалните фактори што се
претставени со интерактивен однос меѓу социоекономските фактори, културните фактори
и факторите од животната средина.

51
II. СПЕЦИЈАЛЕН
ДЕЛ

52
II.1. Здравствена
екологија

53
1. ХИГИЕНА НА ВОЗДУХ И ЈАВНОЗДРАВСТВЕНИ АСПЕКТИ НА
АЕРОЗАГАДУВАЊЕТО

Атмосферата е воздушна обвивка што ја опкружува земјата до приближно 970 km

надморска висина и има маса од 5,3 х 1015 тони. Таа го овозможува животот на земјата,
преку заштита на нејзината површина од космичките зрачења од вселената, а од друга
страна обезбедува основни услови за живот: кислород, јаглероден двооксид, сончева
радијација. Таа е гасовита маса и претставува механичка мешавина која има одреден
состав. Воздухот во тропосферата, односно во воздушниот слој кој во должина од 8 до 11
km прилега на земјата (во правец од површината на земјата кон вселената), по својот
хемиски состав претставува механичка смеса на гасови co разнообразно количество. На
температура од 273,10К (0C), на нула метри надморска височина, при атмосферски
притисок од 101,3 kPa, содржи 78% азот, 21% кислород, 0,03% јаглерод двооксид, 0,01%
водород, 0,94% аргон и мала содржина на други племенити гасови. Покрај овие постојани
примеси од природно потекло, треба да се укаже и на некои гасовити супстанци како
резултат на хемиски и биолошки процеси, а од нив треба да се обележат: амонијакот, кој
во населените места го има 0,003-0,005 mg/m3, метан со просечно ниво од 0,0002 mg/m3,
азотни оксиди (0,0015 mg/m3), сулфур-водород и др. Составот на атмосферата се менува
со височината, при што воздухот под 100 km има прилично константен состав и се вика
хомосфера. Во овој слој, составот повеќе зависи од процесот на пренос на компонентите
отколку од дифузионите процеси, за разлика од слојот над 100 km висина, кој се вика
хетеросфера, и во кој, во најголем обем, составот се менува со дифузионите процеси. Врз
основа на разни хемиски процеси, кои се случуваат во атмосферата, таа може грубо да се
подели на два слоја: хемисфера - приближно до 110 km висина и јоносфера - слој над 110
km и погоре. Најголемо влијание врз живиот свет има хемисферата, во која се одвиваат
хемиски процеси, кои во суштина, го дефинираат нејзиниот состав. Притоа, слојот до 10
km висина содржи 90 проценти од сите атмосферски состојки. Инаку, во првите 200 km од
атмосферата доминираат молекулите на азот и на кислород, a потоа (до 1.000 km) со
разложувањето на кислородот на атоми, најмногу е присутен атомскиот кислород итн. За
да може подобро да се разбере проблемот на аерозагадувањето, потребно е да се познава
дистрибуцијата на температурата со висината, врз основа на што се разликуваат неколку
главни слоеви во атмосферата. Најблиску до земјата е тропосферата, која содржи 90
проценти од вкупната маса на атмосферата и во која има интензивно мешање на воздухот,
со обзир на сите конвекциски струења. Овој слој содржи и најголеми количества вода и
цврсти честички и е најзначаен од аспект на аерозагадувањето, а во него температурата
опаѓа со висината (адијабатски од на температурата, заради ширење на воздушните маси
во поголем волумен и негово ладење). Во погорниот слој, познат како тропопауза (10-20
km над земјината површина), температурата станува константна. Одејќи погоре доаѓа
слојот на стратосферата, каде што температурата расте со висината, што е последица на
апсорпцијата на сончевото ултравиолетово зрачење од озонот чии концентрации во овој
слој се од 1 до 5 ppm до 50 km над земјината површина. Температурата расте и ова
подрачје се вика стратопауза. Над ова подрачје повторно доаѓа до пад на температурата
во слојот – мезосфера, за таа на висина од 30 km над површината (мезопауза) да
достигне околу - 1000С. По ова, температурата повторно расте (термосфера) и во овој слој
под дејство на кратко браново зрачење (помало од 242 nm) доаѓа до дисоцијација на

54
кислородот, при што во присуство на некоја трета молекула доаѓа до реакција на
атомскиот со молекуларниот кислород и до формирање озон и вишок енергија:

О2+ О+ М = О3+ М

Инаку озонот е добар апсорбер на поголемиот дел на ултравиолетово зрачење, додека

вишокот на енергијата се пренесува на молекулите М (молекули во непосредна близина),
кои на тој начин придонесуваат за загревање на горните делови на атмосферата. Значи,
озонот служи како еден вид катализатор при претворањето на енергијата на УВ-зрачењето
во кинетичка енергија на горните слоеви на атмосферата, поради што се одржува доста
висока температура на атмосферата, а од друга страна, Земјата се штити од прегрејување.

1.1. Аерозагадување

Барањата за воздух се релативно константни и изнесуваат 10-20 m3 по човек за 24 часа.

Основно човеково право е сите луѓе да имаат слободен пристап до воздухот со прифатлив
квалитет. Огромните количества воздух кои го опкружуваат човекот (околу 2,5 милиони
тони воздух по човек на земјата), во споредба со оние кои човекот дневно ги вдишува, се
основа за помисла дека во атмосферата можат да се испуштаат тони и тони загадувачки
материи без какви било последици. Меѓутоа тие бројки даваат лажна надеж, пред сé,
заради тоа што со целата атмосфера не може да се располага за разредување на огромните
количества штетни материи, кои секојдневно се испуштаат од бројните извори на
загадување. Тоа уште повеќе се потврдува ако на сето ова се надоврзат и неповолните
метеоролошки состојби кои често ги има во урбаните средини. Постојат многу различни
мислења и гледишта, за тоа што претставува аерозагадувањето. За некои,
аерозагадувањето го вклучува зголемувањето или намалувањето на кој било атмосферски
конституент од вредноста која се очекува со човековата активност. Меѓутоа, кога ќе се
земе предвид развојот на земјата со своите активности, како што се: вулкански
активности, бури, запалени шуми и сл., кои директно влијаат на промените на вредностите
на атмосферските конституенти на локално и на глобално ниво се гледа дека ваквото
дефинирање е лимитирачко. Други дефиниции се покорисни и тие аерозагадувањето го
дефинираат како присуство на супстанции во воздухот на атмосферата, кои се резултат на
човековата активност, или пак, се резултат на активности на природата и предизвикуваат
непријатни ефекти врз луѓето и нивната околина. Очекувана и модифицирана верзија на
оваа дефиниција, поради својата актуелност, би била: присуство во атмосферата на
супстанции или енергија во такви количества и со такви карактеристики, кои би можеле
да бидат штетни врз животот и врз здравјето на луѓето, животните или растенијата и дека
можат да ги оштетат предметите кои му служат на човекот, да го променат времето или
климата или пак негативно да делуваат на чувството на човековата комфорност.

55
Слика бр.1. Аерозагадување

Загадувањето на воздухот се изразува со количината и концентрацијата на штетни

материи, кои се испуштаат во воздухот, од одделни извори на загадување - емисија.

Имисија претставува присуство на различни материи во гасовита или во цврста

состојба во воздухот, на одредено место и време, односно таа е резултанта на сите емисии
на одредено место и во одредено време.

Трансмисија претставува пренос на полутанти (загадувачи) и има локално,

регионално и глобално значење.

Загадувањето на воздухот може да биде од природни или од вештачки извори

(стационарни и мобилни) (Слика бр.1).

Природни извори се: вулкански ерупции, биолошки (микробиолошки) процеси,

земјотреси, ветрови и олуи, разни пожари, песочни бури, водена пареа и соли од
испарување на водните површини, прашина од минерали, земја, животински и растителни
честици, поленов прав, радионуклеиди и сл.

Вештачки или антропогени извори на аерозагадувањето се: индивидуални

ложишта, котларници и топлани, термоелектрани, нуклеарни електрани, индустриски
објекти (особено од хемиската и металопреработувачката индустрија), занаетчиски
објекти, сообраќајни и транспортни средства, горење на смет, како неодговорен и
недозволен чин, воени дејства и сл. Антропогените извори на аерозагадувањето се во
тренд на пораст. Иако претставуваат една третина од вкупното загадување на воздухот,
тие се поштетни, бидејќи се концентрирани во населените места и се јавуваат нови
загадувачи (полутанти) на кои човекот немал доволно време за адаптација.
Загадувачките материи, кои најчесто и во најголеми количества се емитираат во
воздухот, се продукти од согорувањето на фосилните горива (цврсти и течни), кои се
користат во индустријата, за моторни возила и за индивидуални ложишта (домување).
Индустријата е постојан загадувач на воздухот во населените места,
аерозагадувањето е континуирано во тек на цела година, со исклучок на деновите кога не
работи. За разлика од неа, загадувањето на воздухот кое потекнува од котларниците на
топланите и индивидуалните ложишта е сезонско, а настанува од согорување на цврсти и
на течни фосилни горива.
Сообраќајните средства (мобилни извори) се сé поголем загадувач на атмосферата
поради константниот пораст на нивниот број. Со согорување на бензинот и нафтата се

56
ослободуваат бројни полутанти. Поголема група на полутанти во амбиенталниот воздух се
емитираат преку системот за одведување на отпадните гасови од сообраќајните средства
како: CO, VOC, NO2, TSP, SO2, оловни соединенија, преку согорување на фосилните
горива во моторите и VOC емисиите, заедно со испарувањето на горивата од
сообраќајните средства. Емисијата на CO2, исто така, е опфатена со статистиката како
полутант кој потекнува од сообраќајот. Емисијата на CO, VOC, TSP се последица од
некомплетното согорување на горивото, а исто така, и како последица на променливата
оптовареност и условите на возење. Тие зависат од начинот на возење, типот на моторот,
големината на моторот, состојбата како и од преземените мерки за намалување на
емисијата. ТЅР се, исто така, последица од присуството на несогорливите материи во
горивата и каталитичкиот третман на издувните уреди. Високата внатрешна температура
во моторите, при согорување на горивото, е причина за формирање NO2. Емисијата и на
NO2 зависи и од оптоварувањето на моторните возила. Емисијата на СО2 и на оловото се
последица, исклучиво, од присуството на сулфурни соединенија и/или етилиран бензин во
моторните возила. Сулфурните соединенија доаѓаат од суровата нафта, а оловните се
додаваат како антидетонаторни агенси. СО2 емисијата, зависи пак, од содржината на
јаглеродот во горивото. Освен овие, се јавуваат и специфични полутанти од одредени
производни процеси и операции.
Аерозагадувањето не зависи само од силината и типот на изворот на загадување, од
горивото, висината на оџакот, релјефот и обликот на земјиштето, густината на населеност
и правилното зонирање на населбите, туку и од метеоролошките фактори.
Емисијата на материите што загадуваат, како и нивното ниво, зависат од следните
фактори:
- температура;
- движење на воздухот;
- влажност;
- облачност;
- дождови и атмосферски притисок.
Покрај карактерот на технолошкиот процес, од изворот на загадувањето и висината на
оџакот на индустрискиот објект, значаен фактор претставува и локацијата на објектот,
во однос на населената зона и во однос на најважните метеоролошки показатели
(брзина и правец на струење на ветрот, розата на ветрови - јачина и правец на
ветровите, температурна инверзија и др.). Што се однесува до релјефот, неповолен факт
е што поголемите населени места, обично се лоцирани во котлини, во кои е отежнат
процесот на самопречистување на атмосферата (вертикално и хоризонтално струење),
токму поради фактот што тоа е комбинирано со неповолни климатски услови, при што,
доминантните ветрови се со ист правец со отворите на котлините (Слика бр.2). Високата
релативна влажност и ниските температури доведуваат до настанување на магли, кои
лежат во дебел слој над населбата и му погодуваат на загадувањето. Инаку маглата
настанува со кондензација на водената пара околу честичките на прашина, а самата појава
на магла го отежнува загревањето на површината на земјата и дополнително го отежнува
вертикалното струење на воздухот.

57
Слика бр.2. Роза на ветер

1.2. Просторни ефекти на аерозагадувањето

Ефектите врз атмосферата, а особено врз живиот свет, вклучувајќи го и човекот

можат да бидат на глобален, регионален и локален план.
Животот на планетата Земја е можен поради природниот ефект на стаклена
градина. Природното појавување на гасовите, кои го предизвикуваат ефектот на стаклена
градина (стакленички гасови), пред сè водена пара (H2О), јаглерод- диоксид (СО2), како и
метан (СH4), азотдиоксид (N2O) и тропосферски озон (О3), кои на сончевата енергија и
овозможуваат да дојде до Земјината површина како видлива светлина, за потоа да биде
заробена од атмосферата како инфрацрвена топлина (Слика бр.3). Овој феномен ја
одржува топлината на нашата планета, со што се обезбедува нормално одвивање на
физиолошките функции на сите живи организми. Отсуството на стакленичките гасови би
ја намалило температурата на нашата планета за околу 33°С, претворајќи ја Земјата во
уште една безживотна планета. Моментално, количеството на акумулираната емисија на
CO2 во атмосферата се претпоставува дека изнесува 370 ppm, што е и највисока вредност
во последните 400.000 години, споредени со вредностите добиени од заробениот воздух
од ледените карпи на Антартикот, а во прединдустрискиот период вредноста изнесувала
околу 280 ppm. Ако акумулираната емисија на CO2 во атмосферата продолжи и натаму да
расте ќе мора да се зголеми и температурата на површината на Земјата поради одржување
на рамнотежата.

58
Слика бр.3. Ефект на стаклена градина

Извор: Американска истражувачка програма за глобални промени: Климатски промени /

тековни сознанија

Ефектот на стаклена градина, кој милиони години беше благослов за Земјата, се чини дека
во последното столетие се претвора во сериозна закана, засилен од човечките активности.
Со индустријализација и пораст на населението, емисијата на стакленички гасови од
согорување на фосилни горива, сечење на шуми и чистење на земјиште за употреба во
земјоделството, постојано се зголемува. Во последните 100 години стакленичките гасови
се емитираа во атмосферата побрзо отколку што природните процеси можеа да ги
отстранат. Дополнително, емитирани се нови синтетички гасови како што се
хлорофлуоројаглероди и халони (CFC) и утврдено е дека и тие го поддржуваат ефектот
на стаклената градина. Во овој период концентрацијата на овие гасови во атмосферата
постојано се зголемува, со предвидувања дека ќе продолжи брзо да расте паралелно со
порастот на глобалната економија. Овие дополнителни емисии почнуваат да ја
нарушуваат деликатната рамнотежа, значително зголемувајќи го количеството на
стакленички гасови во атмосферата и нивниот изолациски ефект. Податоците за климата
пред 160 години укажуваат на тесна поврзаност меѓу концентрацијата на стакленички
гасови во атмосферата и глобалните температури.
Озонскиот слој има способност да ги впива сончевите зраци од ултравиолетовиот
Б-дел на спектарот (280-320 m бранова должина UVB). Меѓутоа, овој заштитен слој се
проретчува, така што според некои пресметки, целиот озон од стратосферата може да се
смести во обвивка од 3 mm околу Земјата. Се смета дека во атмосферата, во текот на една
година, се испуштаат околу 678.000 метрички тони CFC, како резултат од производство на
пластична пена, што претставува два процента, додека од работата на разладни турбини и
кондиционирање на воздухот – 14 проценти и најмногу од спрејовите – 74 проценти.
Намалувањето на стратосферскиот озон, како последица на хлорните атоми на хлор-
флуор-карбоните, со загриженост се следеше уште во 70-те години, а големиот проблем
достигна загрижувачки размери во 1984 година, кога над Антартикот беше откриена т.н.

59
“озонска дупка”. Уште од шеесеттите години кога Da Pont почна да го рекламира
чудотворното средство за ладење - фреон, CFC навлезе длабоко во “машинеријата”, која
поголемиот дел од светот ја смета за современ начин на живеење: клима уреди, различни
системи и апарати за ладење итн. Така за производство на 1 kg цврста полиуретанска пена
се трошат 130 g CFC -11; за 1 kg - неуретанска пена, 95 g CFC-12 и за 1 kg еластична пена
треба 50 g CFC-11, односно 300 g CFC, во просек, за уредување на едно моторно возило.
CFC се релативно нетоксични, не горат, не се разложуваат, полека се издигнуваат во
атмосферата до висина од околу 40 km, каде што се сончевите UV-зраци, ги разбиваат -
ослободувајќи го хлорот. Еден атом од ослободениот хлор многу години, пред да се
спушти на површината на Земјата уништува 10-100.000 молекули озон. Тоа што загрижува
е фактот што CFC, остануваат во атмосферата (повеќе од 100 години). Дури и да да се
стопира нивното производство, се предвидува слоевите на хлор во стратосферата да се
зголемуваат, постигнувајќи максимум во втората декада на 21 век.
На регионален план е појавата на т.н. “кисели дождови”, кои настануваат како
последица на присуство на сулфурдвооксидот, кој може да се трансформира во
сулфуртриоксид, а во присуство на влага во сулфуреста, односно сулфурна киселина.
Киселата депозиција не е нов проблем; поимот “кисел дожд” го употребил Robert Agnus
Smith во 1872 година за да опише загаден воздух во Манчестер, Англија, карактеризирајќи
се со оштетување на вегетацијата, обоено загадување од фабриките и корозија на
металните површини. Како и да е, современиот концепт на настанувањето на “киселите
дождови” го опишал Oden, испитувајќи податоци собрани од 160 градови на северна,
западна и источна Европа, во периодот од 1956 до 1966 година, со што покажа дека
водените талози, стануваат покисели и се движат под pН 4 - 4,5. Во доцните шеесетти,
бројот на таквите земји рапидно се зголеми, опфаќајќи ја Германија, Западна Франција,
Источна Англија и Јужна Скандинавија, за во осумдесеттите години на минатиот век да ги
опфати и земјите од Источна Европа.
Во ефектите на екосферата на регионален план, се вклучува аерозагадувањето за
време на војна, какво што било палењето на 640 извори на нафта од стана на ирачаните во
војната со Кувајт, од февруари и март 1991 година, па сé до ноември истата година, кога
последниот оган од нафтен извор беше изгаснат. Се создаде облак од чад, во простор од
1000-2000 km должина, постојано опстојувајќи во правец - исток, а привремено правец:
запад-исток, со што рапидно се намали видливоста, предизвикувајќи рапиден пад на
температурата во Кувајт - сити од 4 до10C и појава на црни дождови. Поради 70-90
процнти ефикасност на согорувањето на нафтата и присуството на полициклични
ароматични хидрокарбонати (РАН), како тенки честички во чадот, се појави закана по
здравјето на луѓето, бидејќи содржат бројни супстанции, кои се познати или се очекува да
бидат канцерогени за човекот. Околу 4.000.000 барели (660.000 тони) нафта, дневно
гореле во март 1991 година. кувајтската нафта содржи меѓу два-ттреи процентасулфур,
што значи дека огнот произведуваше од 20 до 40.000 тони сулфурен двооксид и илјадници
тони на азотни оксиди.
Негативните ефекти на локално ниво, најчесто, се последица на трите главни типови
на атмосферското загадување:

1. Комплексот: сулфурдвооксид - честички, кој настанува со горење на фосилните

горива, кои содржат сулфур.

60
2. Комплексот на фотохемиски оксиданси, кои се создаваат во атмосферата со
комплексни хемиски реакции со јаглероден водород и азотни оксиди, јаглерод
моноксид, кои настануваат, главно, од емисијата од моторните возила.
3. Група на загадувачи, како што се на пример: арсенот, азбестот, берилиумот,
кадмиумот, оловото и сулфурводородот емитирани, главно, од локализирани извори,
како што се топилници, рафинерии и хемиска индустрија.

Смогот или токсичната магла, претставува комбинирано загадување на воздухот со

гасови и аеросоли. Постојат два вида смог, кои се разликуваат по составот и по потеклото.
Смогот во кој преовладува сулфурдвооксидот е од индустриско потекло и од согорување
на фосилните горива и се нарекува Европски (црн) смог. Чадот е составен дел од смогот
и најчесто се јавува во зима, кога постојат услови за кумулација на аерозагадувањето
(стабилна временска ситуација, температурна инверзија, котлина, емисија на
сулфурдвооксид од индустријата и домашните ложишта и топлани). Во постојните услови,
посебно во зимската сезона честопати доаѓа до нарушување во на температурата, при што
доаѓа до т.н. „температурна инверзија”, при што повисоките воздушни слоеви имаат
повисока температура, а границата меѓу овие два слоја се вика „воздушен лимит” а
неговата висина е значаен фактор во одредувањето на опасноста на загадување на
воздухот. Во такви услови доаѓа до слабеење на воздушната турбуленција што го
отежнува самопрeчистувањето на атмосферата, така што, доведува до насобирање на
загадувачките материи во приземните слоеви, со оглед на тоа дека изворите на загадување
не може да го надминат овој лимит. Регистрирани се два вида инверзија - приземна (15-
20 m) и повисока (600 и повеќе метри), при што, при силни мразеви, инверзните слоеви
може да се покачат и на 2000 m. Температурната инверзија може да трае континуирано и
повеќе денови, а во текот на денот вертикалното струење на воздухот е најслабо во зори, а
најсилно напладне.
Формирањето на смогот зависи и од метеоролошките фактори, како што се:
 Циклон претставува преместување на големи воздушни маси преку големи
пространства со дожд и ветер. Тоа е вртлог и крева сé од земјата, атмосферскиот
притисок е намален, ја пречистува атмосферата (на пример: Атлантскиот).
 Антициклон претставува мирување на големи воздушни маси кои се спуштаат
надолу, атмосферскиот притисок е зголемен - мирно стабилно време со чести
температурни инверзии (пр: Бискајски, Џеновски, Сибирски) и одговара за
создавањето на смогот (зимски и летен).

Во 1805 година Dr.Des-Voux за првпат го употребил поимот смог (smoke-чад и fog-

магла). Забележани се повеќе инциденти, кога зголемената концентрацијата на
полутантите во атмосферата резултираше со смрт на повеќе луѓе. Дејството на штетните
материи, во комуналната средина, се испитува во поново време, односно по
настанувањето на акутните епизоди на труење при аерозагадување на воздухот во високи
концентрации. Кумулација на штетни материи во воздухот со голем број заболени и
умрени имало неколкупати во Лондон, при што последниот пат во декември 1952 година
умреле 2.500 лица. Слична ситуација била регистрирана во декември 1930 година во
долината на реката Меза во Белгија каде се наоѓаат големи топилници и леарници на
челик и друга индустрија. Притоа, умреле 63 лица, меѓу кои и деца, главно, со
кардиоваскуларни и респираторни болести. Подоцна било утврдено дека иако

61
концентрациите на ЅО2 не биле многу високи, сепак, заемното дејство со јаглеводородите,
озонот и пероксидите довеле до настанување на токсична магла-смог, при што заболеле и
умреле голем број лица. Во Донора (САД), во октомври 1948 година заради стабилна
временска ситуација се создал смог и заболеле 40 проценти од вкупниот број жители
(14.000), а 20 случаи завршиле фатално.
Смог-ситуации од прв и втор степен се забележани во Скопје во декември 1989 и
во јануари 1993 година, каде непосредниот причинител било пречекорувањето над МДК
за чадот и SO2; метеоролошките услови се карактеризирале со отсуство на ветер,
температури под 00С, силна температурна инверзија и зголемена емисија на сулфурни
оксиди. На графиконот 1 се прикажани влијанието на интензитетот на температурната
инверзија, просечната брзина на ветерот, максималната и минималната температура и
релативната влажност на зголемените концентрации на чад (14 пати над МДК) и сулфур
двооксид (7 пати над МДК) во населба Карпош IV. Со забрана на сообраќајот во центарот
на градот, во услови на енормна загаденост на воздухот, регистрирано е намалување на
концентрациите на загадувачките материи во амбиентниот воздух, но сé додека не се
појави ветер со брзина 3,5 m/s не беше достигнато нивото под МДК. Формирањето на
смогот во Скопје, во јануари 1993 година, било потпомогнато од антициклонската
активност, во траење од околу 20 дена, енормната емисија на сулфур двооксид,
орографските (котлина) и хидрографските услови (висока релативна влажност) и ниските
температури кои прво довеле до магла, а веднаш потоа заради феноменот на
температурана инверзија и до појава на смог. Од здравствен аспект бил регистриран
зголемен број на повици во Итната медицинска помош за болести од респираторниот,
кардиоваскуларниот и цереброваскуларниот систем. Здравствениот систем правовремено
бил вклучен во решавањето на кризната состојба преку советување на населението да не
излегува надвор без неопходна потреба, особено на децата (посебно предучилишните
деца), болните од ХОББ (хронични опструктивни белодробни болести), бремените,
доилките и постарите лица; како и преку обезбедување редовно снабдување со лекови и
пружање континуирана здравствена заштита со обезбедување доволен капацитет на
здравствен персонал и болнички кревети. На тој начин беше избегната зголемена смртност
кај изложеното население. Кризниот штаб донесе мерки за справување со вонредната
состојба преку обезбедување увоз на гориво со содржина на сулфур под еден процент, со
цел во иднина да се намали емисијата на сулфур двооксид и да се превенира појавата на
формирање смог и потенцијалните штетни здравствени ефекти. Една од мерките е и
подобрување на возниот парк (автобусите и приватните возила) со исполнување на ЕУ
стандардите.

62
 1

63
 Друг тип на смог е „Американскиот“ (тип Лос Ангелес, затоа што првпат таму е
регистриран), кој се јавува во топлите сончеви денови под дејство на UV - зраци, при
одредена концентрација на азотни оксиди, кои во присуство на јаглеводороди
предизвикуваат верижни фотохемиски реакции, чии главни продукти се: озонот,
пероксиацетилнитратот (PAN), водород-пероксидот и различни оксидациски продукти со
органски примеси на воздухот (киселини, алдехиди, пероксиди). Синџирот на тие
верижни хемиски реакции може да го прекине само заоѓањето на сонцето. Човекот не
може да влијае на тие процеси. Концентрациите на озонот меѓу 200-400 g/m3
предизвикуваат иритација на очите и респираторните органи (гребење во носот, печење во
душникот, стегање во градите, кашлање). При концентрации од 400 g/m3 околу 25
проценти од популацијата има пад на FEV1, а 50 проценти и иритација на очи.

1.3. Загадувачки материи - полутанти во воздухот

Најчести загадувачки материи во комуналната средина се:

- аероседименти (органско и неорганско потекло);

- аеросоли (чад и лебдечки честички);
- гасови (сулфурдвооксид, азотни оксиди, јаглерод двооксид и моноксид,
сулфурводород и др.);
- испарувања(алдехиди, органски киселини, оловни и др. метални испарувања).
Честичките на аероседиментот по својата големина се вброени во три категории:
прашина (поголеми од 10 микрометри), аеросоли (ое еден до10 микрометри) и чад
(помали од еден микрометар). Покрај големината, штетното дејство на овие честички е
одредено и од хемискиот состав и формата на честичките. Овие честички честопати
претставуваат и кондензациски јадра за настанување на маглата, a помалите од нив можат
да навлегуваат и подлабоко во малите дишни патишта.
Неорганската фракција на аероседиментот содржи минерални честички по потекло од
улиците или метални честички од индустријата (аеросоли, олово, бакар, железо и др.), а
тука се вбројува и пепелот од оџаците на индустриските објекти и на топланите.
Органската фракција на аероседиментот се состои од честички од хартија, дрво,
фекалии, текстил, разни видови микроорганизми и спори од билки и треви кои можат да
имаат алергено дејство.
Прашината ја сочинуваат мали цврсти честички, вообичаено со дијаметар под 75 m, кои
се таложат под дејство на сопствената тежина, но кои можат да останат суспендирани за
извесен период. Прашината или аероседиментот ја сочинуваат загадувачки материи од
органско и од неорганско потекло чии честички се поголеми од 10 μm, и кои се таложат на
површината. Прашината настанува со иситнување на површинските делови на земјата и
други цврсти материи. По состав, прашината може да биде од неорганско и органско
потекло. Неорганската прашина е од минерален и метален состав, додека органската
прашина содржи материи од растително и од животинско потекло, потоа текстил, спутум,
фекалии и микроорганизми. Со анализа на аероседиментот се добива општ увид во
квалитетот на воздухот. Од содржината на аероседиментот може да се одреди вкупното
количество таложени материи, согорливиот и несогорливиот дел на седиментот,
растворени и нерастворени состојки на седиментот и друго. Содржината на сулфати дава
индиректен податок за присуството или отсуството на сулфурните соединенија во

64
воздухот. Денес сé поголема важност има одредувањето на тешките метали во
аероседиментот, како што се олово, кадмиум, манган, железо, цинк и други. Во Северна
Европа, нивото на PM10 (аероседимент во кој 50 проценти од честичките имаат
аеродинамичен дијаметар помал од 10 μm се ниски, со тоа што средните вредности во
зимскиот период, дури и во урбани области, не надминуваат 20-30 μg/m3. Во Западна
Европа нивоата се повисоки, движејќи се меѓу 40-50 μg/m3, со сосем мали разлики меѓу
урбаните и руралните области. Честички на аероседиментот често служат како
кондензациско јадро за настанување на маглата. Дејството на прашината на човечкиот
организам зависи од повеќе фактори, а посебно од потеклото и од хемискиот состав,
местото на контактот и должината на дејството, големината и обликот на честичките,
отпорноста на одделни ткива и на целиот организам, како и од биолошките својства
(загаденоста со микроорганизми).
Аеросолите претставуваат суспензија во гасна средина на цврсти честички, течни
честички или цврсти и течни честички со занемарлива мала брзина на таложење.
Аеросолите, како штетен агенс во воздухот, поседуваат карактеристики на колоиди, а
потеклото им е, исто така, од земјата, индустријата, ложиштата, сообраќајните возила и
др. Аеросолите настануваат, најчесто, со дисперзија и со кондензација при согорување на
цврстите и течни горива. Најопасните делови на овие честички се пепелта и посебно
органските фракции со бластомогено дејство, кои настануваат при согорувањето на
масните јаглеводороди и нафтените деривати (3.4. benzipiren). Овие фракции се емитираат
речиси од сите ложишта кои користат течни горива.
Испарувањата претставуват гасна фаза на материја која истовремено може да постои во
течна или во цврста состојба. Од пареата, пак, кај нас најактуелни се оловните, кои се
емитираат при согорување на горивата во моторните возила, но и во индустријата
(Топилница на олово и цинк во Велес).
Сулфурните гасови (ЅО2, ЅО3) ce најчестите контаминенти на атмосферата во урбаните
средини. Во атмосферата се наоѓаат различни соединенија на сулфур, почнувајќи од
елементарниот облик на сулфур, преку сулфурните соединенија ЅО2 и ЅО3, нивните
соединенија сулфурната и сулфурестата киселина, нивните соли сулфати и сулфити.
Сулфурдвооксидот е безбоен и незапалив гас со карактеристичен остар загушлив мирис.
Атомската тежина на сулфурот е 32, а молекуларната тежина на сулфурдвооксидот е 64.
Специфичната тежина на сулфурдвооксидот е 2,279. Сулфурниот двооксид е со
специфична тежина поголема од воздухот, што е отежнувачка околност, бидејќи ce наоѓа
во приземните слоеви во атмосферата, при што доаѓа до негова апсорпција на
вегетацијата, водата и земјата. Главни извори на сулфурните гасови ce процесите на
согорување на цврстите и на течни фосилни горива (јаглен и нафта), кои во својот состав
содржат различни количества сулфур (1-11%). Така, на пример, при согорување на еден
тон јаглен со два процента сулфур, во атмосферата ce ослободуваат околу 40 kg SO2.
Друг значаен извор на сулфурните гасови ce технолошките процеси во металургијата и тоа
преработката на рудите во кои металите ce наоѓаат во форма на сулфиди (железни,
оловни, бакарни, цинкови и др.). Така што, на пример, при производство на еден тон бакар
ce емитираат околу 600.000 m3 отпадни гасови, кои содржат еден тон SO2. Под дејство на
сончевите зраци, а во присуство на металните катализатори (најчесто ce споменува
манганот), SO2 оксидира во SO3, при што нивниот сооднос во атмосферата изнесува 100 :
1. Сообраќајот, исто така, е извор на емисија на сулфурни гасови, при што моторниот
бензин содржи до 0,1 процент, а дизел горивото до еден процент сулфур. SO2 како

65
анхидрид на сулфурестата киселина има голем афинитет кон водата, па во услови на
влажна средина (зголемена релативна влажност над 70 проценти), доаѓа до формирање на
Н2ЅО3 и Н2Ѕ04, кои имаат нагласено иритативно и агресивно дејство, заради штетните
здравствени ефекти кои ги предизвикуваат врз горните и долни дишни патишта (посебно
оние најмалите), како и заради другите штетни ефекти - уништување на вегетацијата,
корозија на металите и оштетување на урбаните фасади. Посебно е опасна
комбинацијата на SO2 и честичките на чад (оние поситните), кои заедно имаат поголема
продорна моќ во дишниот тракт, а со оглед дека ce и најчестите загадувачки материи,
тие претставуваат и општи показатели на загадување на воздухот. Сулфурдиоксидот при
концентрации од 200 μg/m3 предизвикува надразнување на слузокожата на горниот
респираторен тракт, при концентрации поголеми од 250 μg/m3 дава пораст на
респираторниот морбидитет, а при концентрации поголеми од 500 μg/m 3 предизвикува
пораст на морталитетот. Кај подолготрајно дејствување во мали концентрации
предизвикува оштетување на горните и на долните респираторни патишта.
Сулфурдиоксидот ја оштетува вегетацијата, дејствувајќи на сите делови на растенијата.
Предизвикува корозија на металите, ја оштетува гумата и синтетичките материи. Во
последните години, концентрациите на сулфур двооксид во урбаните области на Западна
Европа и Северна Америка бележат опаѓање, како резултат на контрола на емисиите
(особено со примена на десулфуризација во индустријата и термоелектраните) и
промената во користењето на горивата. Денес, средните годишни концентрации во тие
области се меѓу 20 и 60 μg/m3, со дневни средни вредности кои ретко надминуваат 125
μg/m3. Сулфурдвооксидот се задржува во атмосферата над европскиот континент од 0,5 до
2 дена, а потоа се транспортира на далечина од неколку стотини километри. Најзначаен
начин на отстранување на сулфурните соединенија е преку атмосферските врнежи, при
што настануваат кисели дождови чиј рН изнесува 3-5.
При согорување на цврстите и течни горива, од неорганските материи настанува пепелта,
додека од органските материи настанува чадот. Чадот е кондензоид од цврсти и од течни
честички од органско потекло и метална пареа (олово, кадмиум и друго). Тој содржи
катрански материи, кои имаат канцерогени состојки, како што се ароматичните
јаглеводороди (3,4-бенз(а)пирен, бензантрацен, пирен, флуорантен, крисен) и смолести
материи. Исто така, пушењето-чадот од цигарите спаѓа во значајни емитери на чад, разни
јаглеводороди и други канцерогени материи. Чадот има способност да се кондензира со
сулфурните оксиди, азотните оксиди и водената пареа, при што создава “токсична магла”-
смог кој е штетен по здравјето на луѓето. Просечната годишна концентрација на чад се
движи од 10 μg/m3 во селските средини и малку загадените области, до 250 μg/m3 во многу
загадените градски средини.
Сулфурводородот (H2S) - доаѓа во атмосферата во мали количества, а се чувствува по
непријатниот мирис (на расипано јајце). До неговата емисија доаѓа при производството на
кокс, при дестилација на катранот и нафтата, при производство на вештачки влакна и др.
Опасноста од емисијата на овој гас е актуелна при хавариски состојби.
Азотните оксиди - ce надразливи отровни гасови, кои можат да доведат до воспаление
на слузницата на дишните патишта, додека азотниот оксид (NО) предизвикува неповратна
промена на крвниот хемоглобин (метхемоглобинемија). Co обзир на тоа дека азотните
оксиди ce прилично нестабилни при регистрирањето, фигурира ознаката NОx, а азотниот
двооксид (NO2) е клучна супстанца во настанувањето на смогот.

66
Азотните оксиди настануваат при согорување на бензинот и нафтата (74-75% од емисијата
на моторното и дизел-гориво отпаѓа на азотот), но, исто така, и во индустриските ложишта
каде што се развива исклучително висока температура. Се емитира и при производство на
азотна и сулфурна киселина, производство на вештачки влакна (најлон и целулоза) и др.
Освен можноста за зголемен морбидитет од хронични респираторни заболувања при
пролонгирана експозиција на азотни оксиди (над 10 ppm), во такви услови доаѓа до
намалена видливост, штетно дејство u врз растенијата (нарушена синтеза и дишење
на растенијата).
Јаглерод моноксид (CO) - настанува при непотполно согорување на органските материи
(недоволно присуство на кислород) во цврстите, течните и гасовитите горива. Co оглед на
тоа дека главен емитер е бензинот во автомобилите, интензитетот на загадувањето ќе
зависи од техничката состојба на моторите (односот на кислородот и горивото во
експлозивната смеса во комората на моторите), но и од фреквенцијата на сообраќајот,
ширината на улиците и др. Кај лицата директно експонирани на големи концентрации CO
(сообраќајни полицајци и работници на наплатни рампи на автопат) регистрирани се
поголеми концентрации на карбоксихемоглобин во крвта (CO-Hb).
Јаглерод двооксид (CO2) - се емитира како резултат на потполно согорување на
органските материи, а неговата концентрација служи како индикатор на загадување на
воздухот (основното ниво е 0,03%). Bo случај на значително зголемување на неговите
концентрации може да дојде до потенцирање на феноменот на „стаклена градина“ и
опасноста за прегревање на Земјината топка.
Озон (О3) - настанува во т.н. фотохемиски процеси, а потекнува и од индустријата и
сообраќајот. „Фотохемискиот“ смог содржи 20% озон, a неговите концентрации се
највисоки напладне и во летниот период. Во мали концентрации (до 0,05 ppm), озонот
дејствува иритативно, а во поголеми (0,09 ppm) може да доведе и до конгестија и до
белодробен едем. Тоа се однесува за приземниот озон. Во стратосферата постои и слој од
озон што ја штити Земјината површина од штетниот ефект на ултравиолетовите бранови.
Јаглеводородите - настануваат при непотполно согорување на моторните горива, но и
при испарување на органските растворувачи. Учествуваат во процесите на
фотосинтеза како слободни радикали, а најчесто идентификувани се крезол, фенол,
ксилен, бензен, етен, стирен и др.
Радионуклеиди - потекнуваат од природни и од вештачки извори. Природните извори
потекнуваат од ураниумовата и од ториумова серија, К40 и други радионуклеиди од
космогено потекло. Хавариите во нуклеарните постројки се дополнително и поопасно
оптоварување на атмосферата со вештачки радионуклеиди и придонес во зголемувањето
на дозволената ефективна доза што ја прима човекот во текот на животот, а која не смее да
надмине 0,13 сиверти (Sv) за поединец и 0,1 Sv за население при непрофесионална
експозиција.

1.4. Акутни и хронични здравствени ефекти на загадениот воздух

Влијание врз здравјето - може да биде акутно и хронично.

 Акутното влијание настанува при брз пораст на концентрациите на штетните

материи причинети или од индустриски инциденти, или во условите на веќе
споменатите неповолни климатско-метеоролошки услови.

67
  Хроничните ефекти (главно, на кардиоваскуларниот и, пред сé,
респираторниот систем) се резултат на секојдневна експозиција на високи но
често и дозволени концентрации штетни материи.
Досега регистрирани здравствени ефекти на загадениот воздух се следните:

1. Зголемен морталитет на експонираната популација (пред сé, вулнерабилните

групи и население). Притоа, најчесто спомнувана комбинација на неповолни
фактори била зголемената концентрација на ЅО2 и чад со неповолни климатско-
метеоролошки услови (температурна инверзија). Такви епизоди имало во Белгија,
1930 година (долина на река Меза во Белгија со 63 мртви): во 1948 година
(Донора, Пенсилванија, САД, со 20 мртви): и три епизоди во Лондон (1948, 1952 и
1966 година, со вкупно 4.700 мртви).
2. Акутно влошена состојба кај лица заболени од хронични респираторни
заболувања, посебно астматичари (позачестени напади), причинето од веќе
споменатиот комплекс на ЅО2 и чад и фотохемиски оксиданти. Иако не може да се
вбројат во директната етиологија на овие заболувања (покрај пушењето,
повторуваните инфекции во детството и професионалната експозиција), овие
состојби сигурно учествуваат во агравацијата на постојните хронични заболувања.
Такви епизоди се регистрирани во Скопје (декември 1989, јануари 1990 година и
јануари 1993 година).
3. Влијание врз заболувањата од акутни респираторни болести, се манифестира,
пред сé, кај детската популација, при што комплексите на SO2, честичките чад и
азотните оксиди, доведуваат до намалување на отпорноста на малите дишни
патишта (бронхитис и пневмонија).
4. Влијание врз белодробните вентилаторни функции (намалена вентилациска
функција, посебно кај децата). И тука посебно е опасен комплексот SO 2 – чад, при
што се споменува и тоа дека сулфурниот двооксид ја засилува
бронхоконстрикторната улога на озонот (ХОББ - хронична опструктивна
белодробна болест).
5. Влијанија врз сетилата и однесувањето - непријатен мирис и иритација на
системот очи-нос-грло. При ова озонот се споменува како иританс на горните
дишни патишта, а јаглеродниот моноксид ја менува невробихевиоралната реакција
(при високи концентрации на CО-Hb снижени се тестовите на будност).
6. Специфично, често токсичко влијание на тешките метали во атмосферата.
7. Атмосферски карциногени - иако овој ефект тешко се потврдува кај луѓето,
поради присутност на пушењето и на професионалната експозиција, сепак, во оваа
група штетни материи се веќе вклучени акрилонитрил, азбест, бензен, никел,
полициклични ароматични јагленоводороди, радон и др.

Влијанието на загаденоста на воздухот е широко. Кај луѓето, таложењето во белите

дробови и апсорпцијата на вдишаните хемикалии може да има директни последици по
здравјето. Исто така, здравјето на луѓето може да биде и индиректно загрозено со
таложење на полутантите од воздухот во медиумите на животната средина, и нивно
преземање од растенијата и животните, што резултира со внесување хемикалии во
синџирот на исхраната или нивно присуство во водата за пиење, што претставуваат
дополнителни извори на изложеност на луѓето. Поединци можат краткотрајно да бидат

68
изложени или во текот на целиот живот на хемикалии во воздухот, водата и храната.
Изложеноста може да биде еколошка и професионална. Покрај тоа, поединците во голема
мера се разликуваат во својата реакција на изложеност на хемикалии. Реакцијата зависи од
возраста, полот, бременоста, белодробни заболувања, кардиоваскуларни заболувања,
генетскиот состав, начинот на живеење, активностите и исхраната.

Најважен пат на влез на штетните материи во организмот е респираторниот систем.

Апсорптивната површина на белите дробови изнесува околу 70 m2 (од околу 30 m2 во
експириум, до 100 m2 во максимален инспириум). Цврстите честички се внесуваат со
инхалација и достигнуваат до горните или до долните дишни патишта, во зависност од
нивниот дијаметар (графикон 2).

Графикон 2. Депозиција на цврстите честички во респираторниот тракт

Терминот цврста честичка (РМ) се користи за да се опишат цврсти честички и/или капки
во воздухот. Овие честички може да варираат по големина, по состав или по потекло.
Најосетливи на хемиските штетни материи се вулнерабилните групи на населението: деца
од предучилишна возраст (од 0 до 6 години), училишни деца (7-14 години), доилки,
бремени жени, стари и болни лица. Предучилишните деца, заради помалите белодробни
волумени и капацитети, се почувствителни на зголемени концентрации на штетни
материи. Децата не пушат, кај нив нема професионална експозиција и обично се без
претходни заболувања. Ефектите на аерозагадувањето врз детскиот организам се:

 промени на респираторниот систем (бронхоспазам, хиперсекреција и

инфламација);
 слабеење на имунолошкиот систем;
 промени во лимфниот систем (зголемени лимфни јазли и тонзили);

69
  хематолошки промени (промена на бројот на еритроцитите, намалено количество
на хемоглобинот);
 заостанување во скелетниот развој поради нарушена осификација.

Сите горенаведени ефекти се неспецифични, бидејќи можат да бидат причинети од

различни полутанти. Тие се манифестираат како: фарингитиси, тонзилитиси, бронхитиси
и други заболувања на респираторниот систем.

При краткотрајна изложеност на сулфурдвооксид (помалку од 24 часа) регистрираните

ефекти вклучуваат намалување на вентилаторниот капацитет и симптоми како што се
отежнато дишење или пократок здив. Повеќето од овие студии се однесуваат на периоди
на изложеност во опсег од неколку минути до еден час, но точното времетраење не е од
критично значење, бидејќи реакциите се појавуваат мошне брзо, во текот на првите
минути по почнување на вдишувањето.

Направени се епидемиолошки студии во кои се анализираат здравствените ефекти на

средната изложеност во период од над 24 часа на сулфурдвооксид, аероседимент и други
сродни загадувачки материи. Интензивирањето на симптомите на групите на избрани
чувствителни пациенти се појавувале секогаш кога ќе се зголемеле концентрацијата на
сулфурдвооксид над 250 μg/m3. Таквите наоди се поврзуваат, главно, со емисиите,
резултат од неефикасното согорување на јагленот во домаќинствата.

Неколку понови студии, кои опфаќаат комбинација на индустриски и сообраќајни извори,

кои се доминантни денес, доследно демонстрираат ефекти врз морталитетот (вкупниот,
респираторниот, кардиоваскуларниот) на пониски нивоа на изложеност на ЅО2 (годишни
средни нивоа под 50 μg/m3 и дневни нивоа под 125 μg/m3). Слична ситуација се јавува и во
однос на долготрајната изложеност на сулфурдвооксид, изразена како годишен просек.

Значајни промени се јавуваат во морбидитетот при експозиција на концентрации од 250

μg/m3 чад и ЅО2 во воздухот, кај деца и осетливи болни (со хроничен бронхитис), а при
експозиција на концентрации над 500 μg/m3 чад и ЅО2 се јавува пораст на морталитетот
кај стари и болни лица.

Бројните епидемиолошки студии за краткотрајните реакции, јасно упатуваат на

поврзаноста помеѓу концентрацијата на аероседиментот и негативните ефекти врз
здравјето на луѓето при ниски нивоа на изложеност. Студиите кои ги поврзуваат дневните
варијации во аероседиментот со дневните варијации во здравствената состојба нудат
процена за нивната заемна поврзаност. Квантумот на информации со долготрајните
ефекти укажува дека долготрајната изложеност на аероседименти е поврзана со
намалениот животен век од една до две години. Понови студии покажуваат дека
присуството на симптоми на бронхитис кај децата и намалената белодробна функција кај
децата и кај возрасните се поврзуваат со изложеноста на аероседиментот.

Во 2000 година, Светската здравствена организација, го објави второто издание на

Упатства за квалитет на воздухот за Европа, а во 2006 година глобалното ажурирање
на Упатствата. Целта на Упатствата е да обезбедат база за заштита на здравјето на луѓето

70
 од негативните ефекти од полутантите во воздухот и да се елиминира, или да се намали
изложеноста на оние полутанти за кои се знае или се претпоставува дека се опасни за
човековото здравје или добросостојба.

Постојат повеќе докази за штетни ефекти од загадувањето на воздухот не само на

респираторниот систем, туку и на срцево-садовиот систем. Тие докази се од студии при
акутна и хронична изложеност. Најострите ефекти во насока на целосно здравствено
оптоварување, вклучуваат значителна редукција на очекуваниот век на живеење на
просечна популација, што е поврзано со долготрајна изложеност на високи нивоа на
загадување на воздухот со цврсти честички. Селектирањето на важни здравствени ефекти,
поврзани со специфични загадувачки материи е резимирано на табела 2.

Табела 2. Важни здравствени ефекти поврзани со изложеност

на различни загадувачки материи од воздухот

Загадувачка Ефекти поврзани со Ефекти поврзани со

материја краткотрајна изложеност долготрајна изложеност
-Воспалителна реакција на -Пораст во симптомите од долниот
белите дробови респираторен тракт
-Респираторни симптоми -Редукција во белодробната
-Штетни ефекти на срцево- функција кај деца
садовиот систем -Пораст во хронична опструктивна
Цврста
-Зголемување на потрошувачката белодробна болест
честичка на лекови -Редукција во белодробната
-РМ -Пораст на приеми во болница функција кај возрасни
-Пораст во морталитетот -Редукција во очекуваниот век на
живеење, кој се должи, главно, на
срцево-белодробен морталитет и
веројатно на белодробен карцином
-Штетни ефекти на белодробната -Редукција во развојот на
функција белодробната функција
-Воспалителна реакција на
белите дробови
-Штетни ефекти на
Озон респираторните симптоми
-Зголемување на потрошувачката
на лекови
-Пораст на приеми во болница
-Пораст во морталитетот
-Ефекти на белодробната -Редукција во белодробната
функција, особено кај функција
астматичари -Зголемена веројатност од
Азот -Пораст во алергиските респираторни симптоми
двооксид * воспалителни реакции на
дишните патишта
-Пораст на приеми во болница
-Пораст во морталитетот
* Во амбиентниот воздух, азотниот дооксид служи како индикатор за комплексна
смеса, главно, со сообраќајот поврзано загадување на воздухот.

71
Процената на здравствените ефекти се врши врз основа на мониторингот на одредени
загадувачки материи во амбиентниот воздух според граничните вредности на ЕУ и
упатствените вредности на Светската здравствена организација (табела 3).

Табела 3. Максимално дозволени концентрации/целни вредности во ЕУ за заштита

на јавното здравје и вредностите
на СЗО за квалитет на воздухот

Загадувачка Период на ЕУ СЗО

материја следење μg/m3 μg/m3
20 минути 500
Сулфур- 1-час просек 350
диоксид Да не биде надминато > 24 пати годишно
ЅО2 24-часа просек 125 20
Да не биде надминато > 4 пати годишно
20 минути
1-час просек 200
Азотдиоксид 200
Да не биде надминато > 18 пати годишно
NO2 24-часа просек
1-година просек 40 40
1-час просек
Цврсти
24-часа просек 50
честички Да не биде надминато > 36 пати годишно
РМ10 1-година просек 40
24-часа просек
РМ2,5
1-година просек 25
20 минути
Јаглерод-
1-час просек 30000
моноксид
8-часа просек 10000 10000
СО 24-часа просек
20 минути
1-час просек
Озон
8-часа просек 120 целна вредност
О3 да не биде надмината > 25 пати за 3 години
100
24-часа просек
20 минути
Бензен
24-часа просек
С6Н6 1-година просек 5
20 минути
Олово 24-часа просек
Pb 3-месеци просек
1-година просек 0,5 0,5
Бензо(а)пирен 1-година просек 0,001

72
1.5 Нивоа и мерки за превенција на воздухот од загадување - основни еле
менти на мониторинг системот

1.5.1. Мерки за спречување и за намалување на аерозагадувањето

а) Урбанистички мерки

Во урбанистичките планови на населбата потребно е правилно планирање и зонирање

на населбите, пред сé, кога се работи за индустриска и за населена зона, при што треба да
се земат во предвид и релјефот и климатско-метеоролошката подлога на населбата „роза
на ветровите“ (правец и брзина на доминантните ветрови). Притоа, околу индустриските
објекти мора да се воспостават зони на санитарна заштита, соодветно на нивната
класификација (од I-V), а во кои зони нема да биде дозволена изградба на станбени
објекти. Истовремено, треба да се предвиди и зголемување на зелените површини
(отпорни сорти зеленило), во населбите со функција на „бели дробови на населбата“.
Одржувањето на комуналната чистота на улиците и на јавните површини, исто така, е
урбанистичко-комунална мерка за заштита на воздухот.

б) Техничко-технолошки мерки

 Квалитетно подобрување на процесот на согорување во ложиштата на објектите

- извори на загадување на воздухот, што би се постигнало со евентуална
реконструкција на ложиштата, со правилен избор на квалитетни горива (помалку
сулфур), или со промена на моторите со внатрешно согорување (автомобилите).
 Изградба или реконструкција на индустриските оџаци, пред сé, во поглед на
висината која треба да ја достигне висината на постојаните хоризонтални струења
на воздухот и да е повисока од околните згради.
 Поставување уреди кои ја намалуваат или ја спречуваат емисијата на штетни
материи (филтрирање, испирање, преципитирање на компонентите на
индустриските отпадни гасови, рециклирање на отпадните материи) “end of pipe
technology”.
 „Чиста технологија“, односно замена на постојната технологија која емитира
загадувачки супстанции во амбиентниот воздух со „чиста-еколошки пријателска“
технологија со нула емисија (“cleaner production”).

в) Административно-управни мерки

Се однесуваат на законски прописи и подзаконски акти со кои се ограничува емисијата и

имисијата на загадувачки материи:

- Потребно е да се воспостави катастар на загадувачи - стручна документација, во која

се регистрирани основните техничко -технолошки и еколошки моменти во поедини
објекти - потенцијални загадувачи на воздухот, а катастарот треба да го водат
органите на управата.
- Потребно е да се следи состојбата на емисијата од поединечни објекти, притоа
водејќи сметка за постојните емисиони норми на загадување. Истовремено, органите

73
 на управата од областа на екологијата, треба да преземат ригорозни мерки при
пречекорувањето на овие норми.
Конечно, во областа на емисијата и имисијата, во Република Македонија се донесени
законски и подзаконски прописи, хармонизирани со законодавството на ЕУ, кои
овозможуваат воспоставување целосен мониторинг систем на загаденоста на воздухот
со доволен број репрезентативно поставени мерни места во населбите, анализирајќи ги
сите актуелни загадувачки материи за одредениот локалитет. Притоа, се донесени норми
за максимално дозволени концентрации на загадувачките материи (МДК) - стандарди во
рамките на кои адаптибилните механизми на организмот можат да ги неутрализираат
евентуалните ефекти на штетните материи. Еден од начините за заштита на здравјето со
управни мерки, е и донесувањето и примена на т.н. алармни состојби (нивоа), кои се
прогласуваат во одредено населено подрачје при интензитет на загадување кој ги
надминува нормите во текот на денот или трае повеќе денови. Притоа, во поблагиот облик
(1 степен) се опоменува населението за ограничени движења, пред сé, кај децата и
постарите. Потоа следи делумна забрана на автомобилскиот сообраќај (2 степен) и
дозволено користење само на одредени видови горива. И конечно, во посебно критични
состојби, се ограничува работата на локалната индустрија (3 степен).

г) Здравствени мерки

Врз основа на законските прописи, здравствената служба од специјализираниот

превентивно - медицински тип (Центар за јавно здравје – 10 и Институтот за јавно здравје
на Република Македонија), ја следи состојбата на загаденост на воздухот, во согласност со
утврдената методологија на Светската здравствена организација, на кој начин ќе може да
даде дијагноза на населбата во однос на аерозагадувањето, учествувајќи во донесувањето
предлог-мерки за санација на состојбата. Истовремено, здравствената служба го следи и
влијанието на загадениот воздух врз здравјето, пред сé на вулнерабилните групи
население (деца и стари и хронични болни), применувајќи ја здравствено - статистичката и
клиничка методологија (пр: испитување на FEV1, VC, PEF со спирометар, посебно на
вулнерабилни популациски групи).

1.6 Следење на квалитетот на амбиентниот воздух во комунална средина -норми и

препораки

Светската здравствена организација (WHO) и Светската метеоролошка организација

(WMO), почнале да го следат глобалното загадување на воздухот во 1973 година, во
рамките на глобалното следење на животната средина. За таа цел, заедно воспоставиле
светски систем за следење на човековата околина (GEMS - Global Environmental
Monitoring System) како дел од програмата на Организацијата на Обединетите нации за
заштита на животната средина. Во проектот во кој се вклучени повеќе од 40 земји се
следат концентрациите на сулфурдвооксидот, чадот, аероседиментот, азотните оксиди и
јаглерод двооксидот. Во светот, загадувачките материи се следат преку:
 регионални станици (лоцирани во населени места, но, не до изворите на емисија),
 континентални станици (лоцирани во ненаселени области);
 главни станици (сместени во тешко достапни области, далеку од какви било
човекови активности).

74
Повеќето европски земји во 1979 година, во рамките на ООН ја потпишале Конвенцијата
за прекугранично загадување на воздухот на голема оддалеченост. Како спроведување на
Законот за квалитетот на амбиентниот воздух, „Службен весник на Република
Македонија“ бр.67/2004, донесена е уредба за гранични вредности за нивоа и видови на
загадувачки супстанции во амбиентниот воздух и прагови на алармирање, рокови за
постигнување на граничните вредности, маргини на толеранција за гранична вредност,
целни вредности и долгорочни цели, „Службен весник на РМ“ бр.50/05. Во јули, 2007
година донесен е Закон за изменување и дополнување на Законот за квалитетот на
амбиентниот воздух („Службен весник на РМ“ бр. 92/07). За следење на квалитетот на
амбиентниот воздух во Република Македонија, постојат и соодветни подзаконски акти кои
поблиску ја регулираат оваа материја. Во нив е утврдена методологијата за следење и за
утврдување на штетните материи во воздухот, начинот и роковите за мерење, контрола и
евиденција на мерењата на испуштените штетни материи во воздухот, максимално
дозволените концентрации и количества и за другите штетни материи што може да се
испуштат во воздухот од одделни извори на загадување, како и начинот и условите за
известување на надлежните органи за извршеното систематско набљудување и
испитување на загаденоста на воздухот на територијата на државата.

1.7. Следење на квалитетот на внатрешниот воздух

СЗО во документот Загадување на внатрешниот воздух и здравјето (Indoor air pollution

and health (http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs292/en/), наведува дека повеќе од
половина од светската популација се потпира на измет, дрва, отпад од жито или јаглен за
задоволување на нивните основни енергетски потреби. Готвењето и греењето со овие
цврсти горива на отворени огништа или печки без оџак доведуваат до загадување на
внатрешниот воздух.
Овој внатрешен смог содржи опсег од загадувачи кои го оштетуваат здравјето,
вклучително мали саѓи или честички прашина кои се способни да навлезат длабоко во
белите дробови. Во слабо вентилираните живеалишта, внатрешниот чад може да ги
надмине дозволените нивоа за мали честички во надворешниот воздух за 100 пати.
Изложеноста е особено висока помеѓу жените и децата, кои најголем дел од времето го
поминуваат дома. Секоја година, загадувањето на внатрешниот воздух е одговорно за
смрт на 1,6 милиони луѓе - што претставува еден смртен исход на секои 20 секунди.
Употребата на загадувачки горива претставува главно оптоварување на здравјето на
сиромашните семејства во земјите во развој. Зависноста од такви горива е и причина и
резултат од сиромаштијата, заради тоа што сиромашните домаќинства често немаат
ресурси за да обезбедат почисти, поефикасни горива и уреди. Употребата на едноставни
горива за домаќинство и уреди може да го компромитира здравјето и да го загрози
економскиот развој и на тој начин да предизвика затворен циклус на сиромаштија.
Во согласност со со процената на Меѓународната агенција за енергија од 2004 година,
бројот на луѓе кои користат горива од биомаса како дрво, измет и земјоделски остатоци, за
готвење и греење ќе продолжи да се зголемува. Во Суб-Сахарска Африка, користењето на
горива од биомаса изгледа дека се зголемува како резултат на пораст на бројот на
населението и недостапноста на, или порастот на цените на алтернативите, како што се
керозинот и течниот природен гас. И покрај магнитудата на овој растечки проблем,

75
здравствените влијанија од изложеност на загаден внатрешен воздух треба да станат
централен фокус на истражувањата, развојот на помошта и креирањето политики.

1.7.1. Здравствено влијание: главен убиец

СЗО има направено процена на уделот на опсег од низа ризик фактори за

оптоварувањето со болести (burden of disease) и го нагласува загадувањето на
внатрешниот воздух како 8-ми по значење важен ризик фактор и одговорен за 2,7
процента од глобалното оптоварување со болести. Глобално, загадувањето на
внатрешниот воздух од употреба на цврсти горива е одговорно за 1,6 милиони умрени од
пневмониа, хронични респираторни болести и рак на белите дробови, со севкупно
оптоварување со болести (во години на живот со онеспособеност - Disability-Adjusted
Life Years или DALYs, мерка за комбинирање на годините изгубен живот како резултат
на онеспособеност или смрт) надминувајќи го оптоварувањето од загадувањето на
надворешниот воздух за петпати. Во земјите во развој со висока смртност, внатрешниот
чад е одговорен за 3,7 проценти од севкупното оптоварување со болести, чинејќи го
најмасовен убиец по неухранетоста, небезбедниот секс и недосигот на безбедна вода и на
санитација.
Загадувањето на внатрешниот воздух е поврзано со широк опсег на здравствени исходи, и
доказите за тие асоцијации биле класифицирани како силни, умерени или привремени во
скорешните систематски прегледи. Во оваа процена биле вклучени само оние здравствени
исходи за кои доказот за загадување на внатрешниот воздух бил силен. Постои
конзистентен доказ дека изложеноста на загаден внатрешен воздух го зголемува
ризикот од пневмонија, помеѓу деца под пет годишна возраст, и хронична респираторна
болест и рак на бели дробови (во врска со користењето јаглен) кај возрасни преку 30
години возраст. Доказот за поврзаноста со ракот на бели дробови од изложеност на чад од
биомаса, и за врската со астма, катаракта и туберкулоза се сметал за умерен. Врз база на
ограничени достапни студии, постои привремен доказ за поврзаност меѓу загадувањето на
внатрешниот воздух и штетните исходи од бременоста, особено ниската породилна
тежина, или исхемиско срцево заболување и рак на назофаринксот и ларинксот.
Додека прецизниот механизам за тоа како изложеноста предизвикува болест е се уште
нејасен, познато е дека малите честички и повеќето други загадувачки материи кои се
содржат во внатрешниот чад причинуваат инфламација на дишните патишта и белите
дробови и го пореметуваат имуниот одговор. Јаглерод моноксидот, исто така, резултира
со системски ефекти со редукција на капацитетот на крвта за пренос на кислород.

Пневмонија и други акутни долнореспираторни инфекции

Глобално, пневмонијата и другите акутни долнореспираторни инфекции претставуваат

најважна причина за смрт кај деца под еднагодишна возраст. Изложеноста на внатрешно
аерозагадување повеќе од двојно го зголемува ризикот за пневмонија и е одговорно за
повеќе од 900.000 oд два милиона годишно умрени од пневмонија.

76
Хронична опструктивна белодробна болест

Жените изложени на внатрешен чад трипати почесто страдаат од хронична опструктивна

белодробна болест (ХОББ), како што е хроничен бронхитис, од жените кои готват и се
греат со електрична енергија, природен гас и други почисти горива. Кај мажите,
изложеноста на овој ризик фактор приближно двојно го зголемува ризикот од хронична
респираторна болест. Загадувањето на внатрешниот воздух е одговорно за околу 700.000
од 2,7 милиони глобално умрени како резултат на ХОББ.

Рак на белите дробови

Користењето на јаглен е многу проширено во Кина и готвењето на отворени огништа или

едноставни печки можат да причинат рак на белите дробови кај жените. Изложеноста на
чад од горењето јаглен двојно го зголемува ризикот од рак на белите дробови, особено кај
жените кои пушат помалку од мажите во повеќето земји во развој. Секоја година, повеќе
од еден милион луѓе умира од рак на белите дробови глобално, и внатрешното
аерозагадување е одговорно за околу 1,5% oд овие умрени.

Непропорционални влијанија на децата и на жените

Енергетските практики во домаќинствата многу варираат во светот, како и резултирачкиот

товар на смртта како резултат на внатрешното аерозагадување. Додека повеќе од две
третини од умрените од акутни долнореспираторни инфекции кај деца заради
внатрешниот чад се јавуваат во Африканскиот и ЈугоисточниотАзиски регион на СЗО,
преку 50 проценти oд ХОББ умрените од внатрешно аерозагадување се јавуваат во
Западно-Пацифичкиот регион.

Во повеќето општества, жените се одговорни за готвење и – во зависност од потребите на

локалната кујна – тие поминуваат помеѓу три и седум часови дневно блиску до печката,
подготвувајќи храна. Така што, 59 проценти oд сите атрибутивни смртни случаи од
внатрешното аерозагадување отпаѓаат на жените. Младите деца се често носени на
нивните мајчини грбови или држени блиску до топлата средина. Последователно,
новороденчињата поминуваат многу часови вдишувајќи го внатрешниот чад за време на
првата година од нивниот живот кога нивните дишни патишта во развој ги чинат особено
ранливи на опасните загадувачки материи. Како резултат, 56% oд сите атрибутивни
смртни случаи од внатрешното аерозагадување се јавуваат кај деца на возраст под пет
години.

1.7.2. Милениумските развојни цели спроведуваат меѓународна акција

Намалувајќи го внатрешното аерозагадување, во контекст на енергија во домаќинството, е

поврзано со постигнување на Милениумските развојни цели, особено за намалување на
детската смртност (Цел 4), за промовирање на родовата еднаквост и за јакнење на жените
(Цел 3), за отварање можности за генерирање приход и за искоренување на екстремната
сиромаштија (Цел 1), како и за осигурување на одржливост на животната средина (Цел 7).
СЗО известува за "уделот на населението кое користи цврсти горива за готвење", како

77
индикатор за процена на развојот кон интегрирање на принципите на одржлив развој во
политиките и во програмите на земјите. Се уште, централната улога на енергијата во
домаќинството не е тековно рефлектирана во политичките одговори за постигнување на
Милениумските развојни цели.

Мерките за намалување на внатрешното аерозагадување и асоцираните здравствени

ефекти се од исклучувачки до почисти (алтернативи), како што се природниот гас,
електричната или соларната енергија, до подобрени печки или огништа кои ги
вентилираат здравствено-оштетувачките загадувачки материи кон надвор, дo промени во
однесувањето. Постои итна потреба за истражување кои интервенции се успешни и како
тие можат да бидат имплементирани во успешен, оддржлив и финансиски начин.

1.7.3. Што работи Светската здравствена организација (СЗО)

СЗО, како светска јавно-здравствена агенција, се залага за интегрирање на здравјето во
меѓународните и во националните енергетски политики и програми. СЗО ги собира и
евалуира доказите за влијанието на енергијата во домаќинството за здравјето и
ефективноста на интервенциите за редуцирање на оптеретувањето на здравјето кај децата,
кај жените и кај другите вулнерабилни групи. Програмата на СЗО за енергија во
домаќинствата се состои од 4 столба:
 Документирање на оптоварувањето на здравјето од внатрешното
аерозагадување и енергијата во домаќинството: СЗО ќе обезбеди редовно
ажурирање на врските помеѓу енергијата во домаќинството и здравјето и каде што
е можно да понуди поддршка за преземање клучни истражувања.
 Евалуација на ефективноста на техничките решенија и нивните
имплементации: Со развој на едноставни алатки за мониторинг на ефективноста
на интервенциите за подобрување на здравјето и градење капацитети за
спроведување такви евалуации ќе помогне за генерирање на потребните
информации од тековните мали и големи проекти. Оваа информација ќе обезбеди
база за развој на каталог на опции со преглед на ефективноста од интервенциите и
научените лекции во релација со нивната имплементација.
 Глобално се залага за здравјето како централна компонента од меѓународните
и од националните енергетски политики: Донесувачите на одлуки сакаат да
знаат дали е исплаттливо инвестирањето во големи операции за намалување на
внатрешното аерозагадување. Од здравствен аспект, скорешната анализа за
трошоци и за ефективноста oд различни интервенции сугерира дека подобрените
печки и преминот кон керозин и кон природен гас претставуваат трошковно-
ефективни решенија. Како дополнување, СЗО работи на кост-бенефит анализа за
интервенциите, кои освен здравствените ќе ги земат во предвид сите придобивки
поврзани со подобрените енергетски практики во домаќинството.
 Moниторинг на промените во енергетските навики во домаќинството по
извесно време: Информациите за енергетските навики на сиромашните, најчесто
селски домаќинства се ретки и СЗО има одговорност да работи кон прогрес во таа
област и да известува на годишна основа за Милениумската развојна цел -
Индикатор 29 "процент од населението кое користи цврсти горива".

78
 Клучни партнери се Партнерството за чист внатрешен воздух, УНЕП (Програмата за
животна средина на ОН), УНДП (Програмата на развој на ОН) и Светската Банка, како и
многу истражувачки институции и невладини агенции во светот. СЗО зема активно
учество во проекти во повеќе земји во развој, вклучувајќи ја и најсофистицираната научна
студија за внатрешно аерозагадување, спроведена во Гватемала, и работата во Кина, Лаос,
Монголија, Непал, Кенија и Судан.

Во согласност со студијата на германската Федерална агенција за животна средина за

националниот преглед на здравјето на децата и адолесцентите од 2007 година, децата на
возраст меѓу три и 14 години, во зима, 90 проценти oд денот го поминуваат внатре. Дури и
во лето адолесцентите минуваат голем дел од денот во затворен простор. Внатрешната
средина ги вклучува домот, училиштето, градинката, театри, кина, библиотетки, спортски
сали, продавници, дискотеки и во сообраќајот. Заради тоа, од хигиенска перспектива,
изучувањето и редукцијата на загадувачките материи во внатрешниот воздух е од
централна важност за здравјето и за добросостојбата.

На Табела 4 се презентирани упатствата за квалитет на внатрешниот воздух за одредени

загадувачки материи (WHO guidelines for indoor air quality: selected pollutants. World Health
Organization 2010. Copenhagen 2010: 26).
Табела 4. Резиме на упатствата за квалитет на внатрешниот воздух за одредени загадувачки материи

Загадувачка материја Здравствен исход

Бензен • Акутна миелоидна леукемиа (доволно докази за
причината)
• Генотоксичност
Јаглерод моноксид Текстот да се преведе!!! Acute exposure-related
reduction of exercise tolerance and increase in symptoms
of ischaemic heart disease (e.g. ST-segment changes)
Формалдехид Сензорна иритација
Нафтален Лезии на респираторниот тракт доведувајќи до
инфламација и малигноми во анимални студии
Азот двооксид Респираторни симптоми, бронхоконстрикција,
зголемена бронхиална реактивност, инфламација на
дишните патишта и намалување на имуниот одговор,
доведувајќи до зголемена осетливост на респираторни
инфекции
Полициклични ароматични јаглеводороди Рак на бели дробови
Радон Рак на бели дробови
Сугестивни докази за поврзаност со други карциноми,
особено леукемиjа и карциноми на екстраторакалните
дишни патишта
Трихлоретилен Карциногеност (црн дроб, бубрези, жолчка и Не-
Hodgkin лимфом), со претпоставка за генотоксичност
Тетрахлоретилен Ефекти во бубрезите индикативни за рана бубрежна
болест и влошени перформанси

79
1.8. Практични аспекти на аерозагадувањето

1.8.1. Основни поими

Амбиентен воздух е надворешниот воздух во тропосферата, на кој се вршат набљудувања

и на кој се изложени природните богатства и живиот свет, во кој не е опфатен воздухот на
работното место. Квалитет на амбиентниот воздух е состојба на воздухот прикажана
преку степенот на загаденост.

Поими поврзани со аерозагадувањето:

 Загадување на воздухот е промена на квалитетот на воздухот како резултат на
човековите дејства со непосредно или со посредно внесување загадувачки
супстанции коишто можат да бидат штетни по здравјето на луѓето и животната
средина, или да предизвикаат штета по материјалниот имот и ги нарушуваат или
влијаат врз природните убавини.
- Емисија - е испуштање загадувачки супстанции во атмосферата;
- Катастар на загадувачи на воздухот - е збир на податоци за видот, количеството,
начинот и местото на испуштање на загадувачките супстанции во атмосферата;
- Извор на емисија е точка или површина од која се испуштаат загадувачки
супстанции во атмосферата.
- Трансмисија се комбинирани ефекти од транспорт и од атмосферска реакција врз
загадувачките супстанции. Постои локална, регионална и глобална трансмисија
(пр: “Чернобил”).
- Најдостапни техники е најефективна и најнапредната фаза на развој на дејностите
и методите на работа коишто ја покажуваат практичната погодност на конкретните
техники за обезбедување, во принцип, на (основата) за пропишаните гранични
вредности за емисија наменети за спречување и во случаите кога тоа практично е
неможно за намалување на емисиите и на негативното влијание врз животната
средина во целина.
- Оценување - претставува збир од методи што се користат за мерење,
пресметување, предвидување (со можност за користење техники за моделирање) и
за проценување на нивото на некоја загадувачка супстанција во амбиентниот
воздух.

Табела 1.8.1. Сооднос меѓу природните и индустриските извори на најважните загадувачки

материи
Загадувачка материја Од природно потекло Од индустриско потекло
тони/год тони/год
СО2 7x1010 1,5x1010
СО 2x108
ЅО2 1,42x10 8
7,3x107
NОx 1,4x109 1,5x107
суспендирани честички 770-2200x106 960-2615x106
О3 (во приземниот слој) 2x109 Незначително
Забелешка: Извор на податоци Фирст, 1973

80
 Табела 1.8.2. Меѓународни бази на податоци за концентрациите на аерозагадувањето
Загадувач Селска средина Градска средина
Bapmon Codabq Emep Oxidate Tor Codabq Gems
NО2 - x x x x x x
О3 - x x x x x -
SО2 - x x - - x x
SPM x x x - - x x
Извор на податоци: WHO. Impact on human health of air pollution in Europe, Copenhagen, 1991.

Легенда:
BAPMON - Background Air Pollution Monitoring Network
CODABQ - Community Data Bank on Air quality
EMEP - Programme for Monitoring and Evaluation of Long-Range Transmission of Air Pollutants in
Europe
OXIDATE - Оxidant Data
ТОR - Тropospheric Оzone Research
GEMS - Global Environment Monitoring System

1.8.2. Гранични вредности за квалитет на воздух

Граничната вредност за загадувачките супстанции во амбиентниот воздух претставува

ниво утврдено врз основа на научни сознанија, со цел да се избегнат, спречат, или да се
намалат штетните ефекти врз здравјето на луѓето, односно врз животната средина, а
којашто треба да се постигне во определен период и да не се менува, штом еднаш ќе се
постигне..
Целна вредност за амбиентниот воздух е нивото утврдено со цел да се избегнат
подолгорочните штетни ефекти врз здравјето на луѓето, односно врз животната средина
како целина, а којашто треба да се достигне тогаш кога е можно во текот на определен
временски период.
Праг на алармирање е нивото на загадување од кога почнува да постои ризик по
здравјето на луѓето, како резултат на кратко изложување, односно она ниво од коешто
почнуваат да се преземаат мерки за намалување на загадувањето.
За избегнување, за спречување или пак за намалување на штетните ефекти врз здравјето
на луѓето и животната средина, Владата на Република Македонија донесе Уредба за
гранични вредности за нивоа и видови на загадувачки супстанци во амбиентниот воздух и
прагови на алармирање, рокови за постигнување на граничните вредности, маргини на
толеранција за гранична вредност, целни вредности и долгорочни цели (Сл.весник на РМ
бр 50/2005).
Со ваа уредба се пропишани граничните вредности за следните загадувачки материи:
сулфур диоксид, азот диоксид, аероседимент, чад, цврсти честички (РМ 10), олово, озон,
бензен, јаглерод моноксид, полиароматични јаглеводороди, кадмиум, арсен , никел.

1.8.3. Следење на квалитетот на воздухот и изворите на емисии

Следењето на состојбата и промените на квалитетот на воздухот се врши преку:

- систематско набљудување, испитување и оценување на влијанието на загадувањето
врз квалитетот на воздухот;

81
 - идентификација и распределба на изворите на загадување;
- оцена на влијанието на загадениот воздух врз здравјето на луѓето и нивната
изложеност и врз животната средина;
- утврдување и предлагање мерки за подобрување на квалитетот на воздухот;
- користење други техники за оценување на квалитетот на амбиентниот воздух,
особено моделирањето и идентификација на идни проблеми и
- информирање на јавноста.

Мерно место е место за следење на квалитетот на воздухот со класични методи и

инструменти (фиксни мерења).
Мерна станица е автоматизирана станица за следење на квалитетот на воздухот во
регионот и метеоролошките параметри кои влијаат на процесите на транспорт и дифузија
на загадувачките супстанции.

1.8.4. Земање примероци воздух за анализа

Земањето примероци воздух, според начинот на вршење, може да биде моментално,

континуирано и автоматско. Аналитичките методи можат да бидат квалитативни и
квантитативни. Примероците се земаат од воздухот на ниво на респираторната зона,
односно на висина 1,2 до 1,5 m од површината на земјата. Бројот и распоредот на мерните
места зависи од бројот и од распоредот на загадувачките објекти, од количеството на
загадувачката материја во воздухот, климатските фактори, географската положба,
зонирање на населбата, сообраќајот, густината на населеност, но и од инциденцата и од
преваленцата на болестите поврзани со аерозагадувањето. Вообичаено се користи
правилото за поставување мерни места на 4 кm2 .
Моментално земените примероци даваат податоци за моменталниот квалитет на
воздухот, но бидејќи во животната средина постојат варијациии во текот на едно
деноноќие се наметнува потребата за континуирано следење на квалитетот на воздухот.
Земање примерок на воздух може да се врши со детектор по Дрегер, со помош на
аспиратори, импинѓери, стаклени шишиња, гасни пипети и слично.

Континуирано мерење подразбира земање примероци во тек на 24 часа, при што, на

пример, се познати проточни пумпи за континуирано мерење чад и ЅО2 на филтер
хартија.

Автоматските апарати кои го контролираат воздухот во текот на 24 часа, ги анализираат

веднаш и даваат пишан запис. Истовремено вршат и регистрација на климатските
фактори, како што се температура и влажност на воздухот, насока и јачина на
хоризонталните и на вертикалните струења на воздухот, фактори кои можат да влијаат на
имисијата на загадувачките материи.

Одредувањето на концентрацијата на загадувачките материи во воздухот на лице место се

врши со колориметриска или линеарно колориметриска метода. Колориметриските
методи се засновани на принципот на обоени реакции, интезитетот на бојата се споредува
со стандардна скала или се мери волуменот на воздухот до појава на одредено обојување.

82
Линеарно-колориметриска метода се состои во мерење на должината на обоениот слој
на индикаторскиот прав или хартија по пропуштање гас со одредена штетна материја. На
тој принцип функционира Дрегеровиот апарат. Тој се состои од пумпа, воздушен балон
и цевчиња. Воздухот се внесува со помош на пумпа низ стаклено цевче, во кое се наоѓа
одреден реагенс. На индикаторските цевчиња постои индикаторска скала. Воздухот
минува низ цевчињата, реагира и ја менува бојата на индикаторот. На крајот се споредува
со стандардна боја која одговара на одредна концетрација. На овој начин се врши
моментално одредување на CО, SО2, H2S, NОx, NH3, а добиените вредности се изразуваат
во mg/l.

1.8.4.1. Земање примероци за одредување загaдувачките материи во лабораторија

Примероците се земаат на два начина:

 во садови со познат волумен (стаклено шише, гасни пипети, гумени балони или со
аспирација), овие садови се полнат со вода или со друга течност, која не реагира со
испитуваните супстанци, потоа течноста се истура, а на нејзино место навлегува
воздух. Садовите се затвораат и потоа се праќаат на преглед.
 Аспирациската метода се врши со пропуштање одреден волумен воздух низ
аспирациски раствор или филтрациски материјал. За аспирација се користат водни
аспиратори со една или со две боци, стаклени шприцови, импинѓер или електрични
вакуум пумпи кои имаат одреден проток на воздух.

1.8.5. Одредување сулфур двооксид и чад

Сулфур двооксидот во воздухот во комуналната средина се детектира со метод на

апсорпција, земање гасови и пареа во течни или во цврсти супстанции, каде што се
концентрираат, реагираат со апсорбенсот, го обојуваат индикаторот. Последната постапка,
идентификација и квантификација се врши во лабораторија. За таа цел, е потребно да се
има апарат за 24 часовно следење на воздухот, мерач на протокот на воздухот,
аспирациска пумпа, довод на електрична енергија, сад за миење со специфична
апсорпциска течност и црево за довод на воздух.
На сличен начин, дури и со истите апарати, може да се врши одредување чад. На
филтерот се јавува темна дамка по минување на воздухот низ него, со рефлектометар се
отчитува екстинкцијата на дамката, а потоа со податоци за проток на воздух се одредува
преку таблица, концентрацијата на чад во воздухот.

1.8.6. Одредување аероседимент

Аероседимент или прав содржи загадувачки материи од органско или од неорганско

потекло, со големина на честичките поголема од 10 μm. Неорганската компонента на
аероседиментот има минерален или метален состав, а органскиот прав содржи
микрочестички од растенија, животни, спутум и микроорганизми.

83
Одредување на аероседиментот се врши со помош на седиментатор. Седиментаторот се
состои од пластичен балон со волумен 5 l и пластична инка со позната површина (d = 20
cm), кои се поставуваат на отворен простор на висина до 1,5 m и во него се собираат
атмосферските материи во тек на еден месец. Потоа, собраното количество се анализира
во лабораторија, односно се одредува вкупно количество седимент, pH, хлориди, сулфати,
калциум, присуство на тешки метали, како што се олово, кадмиум, цинк, манган, железо и
друго.

1.8.7. Јавноздравствени цели за утврдување на состојбата на загадување на воздухот

1. Процена на експозицијата на општата популација на загадувачки материи во воздухот

 Да се утврди изложеноста (експозицијата) на населението на основни или на
специфични загадувачки материи во амбиентниот воздух преку одредување на
квалитетот на воздухот во даден момент или период од годината
 Да се утврди движењето на аерозагадувањето во тек на повеќе години (подолг
временски период)
 Да се спореди квалитетот на воздухот со граничните вредности за загадувачките
материи
 Да се утврдат микроклиматските и макроклиматските фактори кои влијаат на
квалитетот на воздухот

2. Процена на негативните здравствени ефекти кај изложената популација

 Следење на стапката на морбидитетот за неспецифични респираторни заболувања

(ЈОО-Ј99 без Ј10-Ј18) по МКБ-10.

1.8.8. Легислатива

Квалитетот на воздухот во Република Македонија е регулиран со Законот за квалитетот на

амбиентниот воздух (Сл. весник на РМ бр 67/2004, 92/07 и 35/10). Со овој закон се
уредуваат граничните вредности за квалитетот на воздухот, следење на квалитетот на
воздухот и изворите на емисии, работата на информативнот систем за квалитетот на
воздухот, планирањето и управувањето со квалитетот на воздухот, мерките за заштита и
подобрување на квалитетот на воздухот, плановите за заштита на воздухот при хаварии и
надзорот над спроведувањето на овој закон. Со заштитата на квалитетот на воздухот се
обезбедува:
- заштита на здравјето на луѓето, растителниот и животинскиот свет, културните и
материјалните добра;
- спречување или намалување на загадувањата кои предизвикуваат промена на
климата;
- утврдување и унапредување на начинот на управување со квалитетот на воздухот
во државата;
- планирање на мониторингот на квалитетот на воздухот и негово развивање;
- утврдување гранични вредности на загадувачките супстанции во воздухот;
- обезбедување достапност и јавност до информациите за квалитетот на воздухот;

84
 - заштита и одржување на квалитетот на воздухот каде што неговиот квалитет е во
рамките на пропишаните гранични ведности;
- подобрување на квалитетот на воздухот таму каде што пропишаните гранични
вредности се надминати.

1.8.8.1. Подзаконски акти кои се однесуваат на загадување на воздухот

- Правилник за стандарди и нормативи за планирање на просторот, Сл.весник на РМ

бр.69/1999 во кој се дефинирани заштитните зони за објекти кои предизвикуваат
загадување на воздухот.
- Одлука за преземање вонредни мерки на подрачјето на град Скопје при појава на
штетни материи во воздухот над максимално дозволените концетрации и
количества (Службен гласник на РМ бр.18/1990).
- Уредба за гранични вредности за нивоа и видови на загадувачки супстанци во
амбиентниот овздух и прагови на алармирање, рокови за постигнување на
граничните вредности, гранични мерки на толеранција за гранична вредност, целни
вредности и долгорочни цели (Сл.весник на РМ бр.50/05).
- Правилник за критериумите, методите и постапките за оценување на квалитетот на
амбиентниот воздух (Сл.весник на РМ бр.82/06).
- Правилник за методологијата за инвентаризација и утврдување на нивото на
емисии на загадувачки супстанции во атмосферата, во тони, годишно, за сите
видови дејности, како и други податоци за доставување на Програмата за
мониторинг на воздухот во Европа (ЕМЕП) (Сл.весник на РМ бр.142/07).
- Правилник за методологијата за мониторинг на квалитетот на амбиентниот воздух
(Сл.весник на РМ бр.138/09).
- Правилник за содржината и начинот на преносот на податоците и на информациите
за состојбите во управувањето со квалитетот на амбиентниот воздух (Сл.весник на
РМ бр.138/09).
- Правилник за количеството на горните граници на емисиите на загадувачките
супстанции, со цел утврдување проекции за одреден временски период кои се
однесуваат на намалување на количеството емисии на загадувачките супстанции на
годишно ниво (Сл.весник на РМ бр.2/10).

1.8.8.2. Надлежни институции кои се занимаваат со мониторинг на квалитетот на

воздух во Република Македонија

 Министерство за животна средина и просторно планирање (од Законот за квалитет

на амбиентниот воздух, Сл. весник на РМ бр.67/2004);
 Управа за хидрометеоролошки работи (чл.24 од Законот за заштита на воздухот од
загадување, Сл. весник на СРМ бр.20/74);
 Институт за јавно здравје на Република Македонија и Центри за јавно здравје (чл.
111 од Законот за здравствена заштита, Сл. весник на РМ бр.38/91 и Програма за
превентивна здравствена заштита во РМ почнувајќи од 1994 год., Сл. весник на РМ
бр.45/94 до Националната годишна програма за јавно здравје во Република
Македонија за 2011 година, Сл. весник на РМ бр.4/2011).

85
1.8.8.3. Надлежни министерства за аерозагадување:

1. Министерство за економија
- емисија од индустрија
2. Министерство за животна средина и просторно планирање
- законски прописи од екологија, емисија и имисија со автоматски
мониторинг систем
3. Министерство за здравство
- имисија (Центри за јавно здравје - аероседимент во 13 градови - графикон
3, чад и ЅО2 во Скопје и Велес, СО во Скопје, олово, кадмиум и цинк во
Велес; Институт за јавно здравје на РМ - тешки метали во аероседимент на 4
м.м. во Скопје)
- процена на влијанието врз здравјето на луѓето
4. Министерство за транспорт и врски
- емисија од сообраќај

86
 Grafikon 3. Sledewe na higienskiot kvalitet na vozduhot vo
Republika Makedonija vo tekot na 2009 godina
2
zagaduva~ka materija - Aerosediment (mg/m )

R. Makedonija 136,03

[tip 144,39

Tetovo 171,51

Strumica 136,35

Kumanovo 119,76

Ko~ani 33,24

Bitola 65,56

P.E. Kru{evo 115,30

Prilep 100,3

Veles 282,70

Skopje 234,50

0,00 50,00 100,00 150,00 200,00 250,00 300,00

1.9. ВРЕМЕ И КЛИМА-ДЕФИНИЦИИ

Климата е синтеза на временските состојби и типови на време над одредена територија

или, пак, цела Земјина топка условена од радијациските, физичко-географските,
циркулационите и антропогените фактори, односно од целокупниот геофизички систем,
во определено време, во кој се измерени средните и екстремни вредности на
метеоролошките елементи и појави, кои влијаат врз растителниот и врз животинскиот свет
и врз човекот, како и врз почвата, односно врз живата и врз неживата природа. Климата е
режим на типови на време и зависи од голем број појави, кои се делат на две групи: првата
група ја сочинуваат климатски елементи, а другата климатски чинители или фактори.
Климатските елементи имаат многу променлив карактер, бидејќи во основа се зависни од
голем број појави и процеси во атмосферата. Поради тоа за климатологијата се значајни
нивните средни и екстремни вредности забележани во одреден период. Климатски
елементи се:

87
  радијација (краткобраново и долгобраново зрачење);
 температура на воздух и на површина на земјата;
 воздушен притисок;
 правец и брзина на ветер;
 влажност на воздухот и големина на испарување;
 облачност и траење на сончево зрачење;
 врнeжи;
 снежен покрив.

Климатски фактори, кои практично се многу бавно променливи, се:

 земјина ротација;
 земјина револуција;
 географска ширина;
 географска должина;
 распоред на копно и на море на Земјината површина;
 надморска височина;
 релјеф на земјиште;
 вид на подлога - вода, снег, мраз, итн.;
 растителен покрив.

На овие климатски фактори, кои се постојани или се менуваат многу бавно, треба да се
дополнат уште два многу значајни променливи фактора: атмосферска циркулација и
човек-фактор (антропогениот фактор поврзан со промена на растителниот покрив,
подигање шумски заштитни појаси, изградба на големи вештачки езера, големи населби
итн.). Климатските фактори под одредени услови ги менуваат средните вредности на
климатските елементи до нивни максимални и минимални вредности. Според тоа, тие се
модификатори не само на климатските елементи, туку и на самата клима. За детално
изучување на климата и на климатските промени е потребно детално проучување, покрај
на надворешните фактори и проучувањата на внатрешните фактори од климатскиот
систем, како што се атмосферата, океаните, мразот и копното, кое не може да се замисли
без меѓународно учество на сите земји во светот, односно преку Глобалниот климатски
набљудувачки систем. Климатскиот систем го означува интегритетот на атмосферата,
хидросферата, биосферата и геосферата, и нивните меѓусебни односи. Според големината
на истражувањата, климатскиот систем би можеле да го анализираме во глобални размери
(глобален климатски систем) во регионални размери, на континентално или на океанско
ниво (регионален климатски систем) и на ниво на секоја држава (национален, односно
државен климатски систем). Исто така, би дефинирале и климатски систем од локален
(микро) размер таканаречен, локален климатски систем.
Во зависност од средината за која се однесува, климата може да се подели на: клима на
атмосферата и клима на почвата. Климата на атмосферата се однесува на средната
височина на тропосферата, односно на воздушниот слој до околу 10/12 km, во кој се
јавуваат атмосферските и метеоролошки процеси. Кога се зборува за клима на некое
место, главно, се однесува на климата на приземниот воздушен слој. Параметрите кои
влијаат врз климата можат да се поделат на климатски елементи и климатски фактори.
Климатските фактори имаат директно влијание врз режимот и карактерот на климатските

88
елементи, а со тоа и на климата на атмосферата. Климатски фактори кои имаат
влијание врз климата на почвата се:
 климата на атмосферата на соодветното место;
 составот, структурата и бојата на почвата;
 почвената покривка, со вегетација, вода, снег и др.;
 релјефот и надморската височина;
 висината на подземните и на површинските води;
 човековата активност преку подигнување разни објекти, урбани средини,
земјоделски активности и др.

Климата претставува збир на временски појави, односно атмосферски процеси, кои ја

карактеризираат средната физичка состојба на атмосферата над некое место или над
помал или поголем регион на Земјината површина. За разлика од времето
(метеоролошкото време), кое претставува реална физичко-метеоролошка состојба на
атмосферата, во моментот на метеоролошките мерења и набљудувања под клима,
подразбираме дека е тоа резултанта на сите набљудувани состојби на времето.
Температурата на воздухот спаѓа меѓу најглавните елементи на времето и климата. Таа
непосредно зависи од подлогата над која се наоѓа, бидејќи воздухот се загрева од самата
подлога, а сосем мал дел од сончевото зрачење. Топлинската енергија која ја прима
земјиштето и водната површина продира во длабоките слоеви со пренесување.
Загревањето и ладењето на воздухот се врши најмногу од Земјината површина од што
произлегува дека и промената на температурата на воздухот ќе зависи од температурните
промени над подлогата над која се наоѓа воздухот. Загревањето на воздухот зависи од
физичките особини на воздухот:

 чистиот и сув воздух во долните слоеви потполно ги пропушта сончевите зраци, а

притоа воопшто не се загрева;
 воздухот е лош спроводник на топлина и спроведувањето на топлината бавно се
пренесува;
 заради брзото движење на воздушните честички и нивно мешање, температурните
разлики брзо се изедначуваат.

Ако се земат во предвид факторите кои го детерминираат времето и климата и на

количеството топлина која Земјата ја зрачи се заклучува дека загревањето на воздухот е
различно и атмосферската температура во долните слоеви на воздухот опаѓа со
височината. Ова се случува дење, а посебно во лето кога е времето тивко и ведро. Ноќе,
површината на Земјата се лади, при што се врши пренесување на топлината од потоплите
воздушни честички кон Земјата. Температурата опаѓа со височината заради следните
карактеристики на воздушната дистрибуција:

 со височината во воздухот се намалува содржината на прашината и другите честички,

кои ја апсорбираат топлината од сончевото зрачење;
 воздухот на височина има поголема апсорпциска моќ на зрачна енергија, која е
правопропорционална со густината на воздухот, додека густината со височината се
намалува;

89
 топлиот воздух загреан од површината доаѓа во пореткиот воздушен слој, се шири и се
оладува;
 Земјината површина, која се загрева од сончевите зраци и која од своја страна го
загрева приземниот воздух се намалува, така што на планинските врвови, теоретски,
површината на Земјата се сведува на точка, односно линија.

Дневните и годишни промени на температурата на воздухот зависат од повеќе фактори: од

видот на површината, обликот на земјиштето, од годишното време, од географската
положба, од прозрачноста на атмосферата и др. Распределбата на температурата на
воздухот во приземниот слој е порамномерна во хоризонтален, отколку во вертикален
правец. Врз дневното движење на температурата на воздухот, првенствено влијаат
инсолацијата (сончевото зрачење) и радијацијата (земјиното зрачење). Од изгревот на
Сонцето, температурата почнува да расте сè до моментот кога инсолацијата е еднаква на
радијацијата, односно до достигнување на својот максимум. Тој момент не се совпаѓа со
моментот на највисоката положба на Сонцето, туку настанува од 1,5 до 2,5 часа подоцна,
односно околу 13.30 до 14.30 часот. Од овој момент температурата на воздухот опаѓа и
ова трае сè до времето на изгревот на Сонцето. Инсолацијата трае од изгревот до залезот
на Сонцето. На почеток, интензитетот е мал, додека со порастот на височината на Сонцето
над хоризонтот, почнува да расте и количеството сончева енергија.. Максимумот на
сончевата инсолација е најголем кога Сонцето е во кулминација, т.е. во 12 часот, според
локално време, од кога започнува во попладневните часови количеството на сончева
енергија да опаѓа и минимум се јавува по заоѓањето на Сонцето, кога и таквата енергија е
еднаква на 0.
Воздушниот притисок е еден од најважните елементи кој го карактеризира времето,
односно физичката состојба на атмосферата. Co оглед на тоа што неговите промени во
хоризонтална и во вертикална насока во текот на времето се во тесна врска со развојот на
основните атмосферски појави и процеси, може да се каже дека воздушниот притисок има
извонредно значење во детерминирањето на таквите процеси.
Водената пара учествува на директен начин, речиси, во сите атмосферски процеси и при
повеќе метеоролошки појави и е последица на присуството на водена пара во воздухот,
како последица на испарувањето на водата од површините на копното и а морињата.
Хидролошкиот циклус на водата се должи на фактот дека водата во природата се наоѓа во
три агрегатни состојби: гасовита (водена пара), течна (слатка и солена вода, дожд, роса и
сл.) и цврста (мраз, снег, град и сл.) и се одвива преку процесите на кондензација или
испарување, сублимација (појава на магла и облаци) и врнежи (снег, дожд, град и сл.).
Висината на температурата и брзината на воздушните струења правопропорционално
влијаат на влажноста. Неколку дефиниции ја изразуваат нејзината вредност со т.н.
големини на влажност. Апсолутна влажност (АВ) на воздухот претставува тежината на
водената пара во грамови, која ја содржи 1 m³ воздух, во моментот на мерењето.
Максимална влажност (MB), претставува најголемото количество водена пара која ја
содржи воздухот на одредена температура, а да не се создаде оросување. Релативната
влажност (РВ) го покажува степенот на заситеност на воздухот со водена пара и се
пресметува како однос меѓу апсолутната и максималната влажност, помножен со 100 и се
изразува во проценти:

90
РВ% = АВ : МВ Х 100

Дневниот развојна релативната влажност на воздухот е обратнопропорционален со

температурата на воздухот, односно со испарувањето. Поголеми вредности на релативната
влажност на воздухот се јавуваат пред изгревот на Сонцето (во зима), додека најниски
вредности се забележуваат во најтоплите часови на денот (во лето). Температурата на
воздухот, која во човековиот организам предизвикува чувство на топлина со различни
вредности на релативната влажност или на брзината на ветрот, се нарекува "ефективна
температура". Глобалната биоклиматска класификација на вредностите на ефективната
температура е дадена во табела бр 1.9.1.

Табела бр.1.9.1. Биоклиматска класификација на вредностите на ефективната

температура (0С)
> 30 непријатно
жешко
24 – 30 многу
18 – 24 многу
топло
12 – 18 умерено
6 – 12 повеќе
свежо
0–6 многу
-6 – 0
ладно
-12 - -6
-18 - -12 непријатно
-24 - -18 латно
-30 - -24 Почеток на зголемување на опасност
< - 30 од смрзнување
Извор: СМО, 1995

Посакувана температура на воздухот во средината каде човекот се наоѓа за вообичаени

активности (лесно облечен и врши лесни физички активности) изнесува од 17 до 22°C,
односно е т.н. "зона на комфор". Ефективната температура претставува едноставна
мерка за одредување на зоната на човековиот комфор, затоа што се одредува со помош на
елементите со кои се мерат: температурата и влажноста на воздухот. Од биометеоролошки
аспект, ефективната температура претставува вредност на температурата на воздухот во
неподвижен и со влага заситен воздух, која дава пријатно чувство на топлина.
Ефективната температура може да се дефинира и како чувство при кое за одредена
температура на воздухот и негова влажност, чувството на комфор е исто како и за пониска
вредност и заситен притисок на водената пара, односно кога се идентични вредностите на
температурата на сувиот и на влажниот термометар.. На слика бр.1.9.1. е даден
психрометрискиот дијаграм на односот на зависност од влажниот термометар.

91
Слика бр. 1.9.1. Психрометриски дијаграм

Извор: Tecnical Note No 123 , WMO

Ha дијаграмот се прикажани вредностите за релативната влажност (криви линии),

температурата на влажниот термометар (благо накосени линии), ефективната температура
(остро накосени линии). Осенчената област ја прикажува прифатената зона за внатрешен
комфор за поголемиот дел од популацијата кои се лесно облечени.
1.9.1. Промени на времето и на хуманото здравје
Најважни метеоролошки надразнувачки фактори, кои дејствуваат врз здравјето на луѓето
се: термичкото влијание, ветровите, различни форми на сончево зрачење, како и
промените на воздушниот притисок. Ваквите фактори можат да предизвикаат заболувања
или да имаат тенденција да ги зацврстат постојните и се нарекуваат метеоротропни
заболувања.
Регулирањето на температурата на организмот е во опсег од 36,1 до 37,4°C и се одвива
преку комплексни механизми за регулација на топлината. Секое тело емитува
електромагнетно зрачење, правопропорционално на температурата co која е загреано.
Затоплувањето на човечкото тело е основниот ефект од инфрацрвеното зрачење. При
умерено изложување, топлината од сонцето е релаксирачка и закрепнувачка.
Пигментираната кожа апсорбира 20 проценти повеќе топлина од непигментираната.
Најголемо количество прекумерна топлина се губи преку физичките методи на
терморегулацијата:
а) топлотно зрачење co околу 45%;
б) co конвенкција и кондукција (губење топлина на воздухот кој е во допир co кожата или
губење топлина на околните предмети: облека, подлоги и сл.);
в) co евапорација околу 25% топлина, при што за испарување на 1l проценти пот од
површината се трошат 580 кcal, односно 2,4 МЈ.
Ha сите овие физички методи на терморегулација значително влијаат микроклиматските
елементи на средината во која човек се наоѓа. Кондукцијата, конвенкцијата и радијацијата
се единствено ефикасни кога амбиентната температура е пониска од температурата на

92
телото. Ако надворешната температура ја достигне или ја надмине телесната температура,
тогаш организмот станува зависен единствено од испарувањето на потта. Кога
амбиентната влажност на воздухот ќе ја достигне вредноста од околу 60% и ваквиот
механизам станува помалку ефикасен. Евапорацијата, исто така, е помалку ефикасна кога
не постојат воздушни движења или кога конвенкцијата го сатурира воздухот од кожата,
или кога е топла облеката.
Математички, врската меѓу внатрешната телесна температура и надворешната е
прикажана како "топлинска рамнотежа" и се изразува со формулата:

М + Р + К – Е = ТТ
М е базалниот метаболизам или производството на топлина во човечкиот
организам
Р е топлотното зрачење (радијацијата) или загубата на телото
К е кондуктивната или конвецијалната загуба на топлина
Е е ладење со евапорација
ТТ е телесната топлина на организмот

Во формулата за "топлинска рамнотежа", вредноста М, секогаш, мора да има позитивна

вредност, затоа што дури е жив човечкиот организам создава топлина. Топлинскиот
трансфер кај вредностите на Р и К, меѓу човечкиот организам и животната средина може
да резултира со позитивна или со негативна вредност на "топлинска рамнотежа", во
зависност од надворешната температура. За вредноста Е е карактеристично дека нема
влијание и е еднаква на нула кога парцијалниот притисок на водената пара во воздухот е
ист со површината на организмот.
Четири метеоролошки величини значајно влијаат врз физичките процеси поврзани со
топлотната хомеостаза. Тие се: 1) температурата на воздухот 2) влажноста, 3) движење на
воздухот (брзина на ветрот) и 4) топлотна енергија од сончевото зрачење. Кога
температурата на воздухот е ниска, топлината добиена од метаболизмот полесно се губи
од телото во воздухот преку преносот на топлина. Како што се зголемува температурата
на воздухот, преносното губење на топлината е помало сè додека температурата на
воздухот не се покачи над температурата на телото, кога не е веќе можно преносното
губење на топлината, туку се добива топлина од воздухот. Високата влажност го
ограничува ладењето на телото преку испарување на потта и секретите, и доведува до
зголемен топлотен стрес. Зголеменото движење на воздухот го потпомага преносот на
топлината и испарувањето на потта. Топлотната енергија од зрачење го зголемува
топлотниот стрес без разлика на другите величини.
Физиолошките параметри во човечкиот организам, кои се променливи поради влијанието
на климата, се опишани во литературата: албумини, глобулини, време на коагулација на
крвта, крвен притисок, глукоза во крвта, хемоглобин, уреа, фрекфенција на пулсот и
работа на срцето, калиумот, 17 кортикостероиди, леукоцитите, натриумот, протромбинот,
тонусот на скелетната мускулатура, секреција на тироксинот, и сл. Најчести телесни
потешкотии, условени од метеоролошките фактори, се појавата на замор, премаленост,
мрзоволност, нарушена концентрација, колапсни состојби, сензации на срцето и др.

93
Хемиската терморегулација е регулирана од центарот за терморегулација кој се наоѓа во
хипоталамусот. Интензитетот на оксидациските процеси во организмот се менува во
зависност од температурата на воздухот. При температура на воздухот помала од 15°C, во
организмот на човекот се засилуваат оксидациските процеси и се штеди губењето на
топлината со вазоконстрикција, а при зголемување на температурата за над 25°C се
намалуваат оксидациските процеси во организмот, како и создавањето на топлина преку
вазодилатација.
Аклиматизацијата го намалува прагот на потењето, што претставува најефикасен
природен механизам во спречувањето на топлотниот стрес, а може да резултира со или без
промени на температурата на површината на телото. Сè додека механизмот на потење е
активен и се обезбедува вода и натриумхлорид, како најважни елементи на потта, човекот
сè уште може да издржува на висока температура.

1.9.1.1. Здравствени ефекти предизвикани од високи температури

"Топло" е релативен термин, и периодите на топло време (топлотни бранови) многу се

разликуваат во интензитет и во траење. Околната температура може брзо да се менува, и
се забележуваат дневни промени. Нивниот ефект врз луѓето не е ист, во различни
географски региони. Исто така, микроклимите, однесувањето и здравствената состојба на
луѓето драматично влијаат врз биолошките последици од макрооколната топлина. Затоа
не може да се даде точен опис на условите кои сочинуваат еден топлотен бран, кој е важен
за здравјето на луѓето. Прецизното одредување на топлите временски услови кои имаат
негативен ефект врз здравјето на луѓето останува важно поле на научно истражување.
Високата температура и неповолните микроклиматски елементи во воздухот, во
организмот на човекот можат да доведат до појави кои се добро проучени во медицината и
тоа:
Топлотен удар - топлотната хипертермија настанува како последица на нарушувањето на
терморегулацијата.
Нарушување на кардиоваскуларниот систем - се манифестира во вид на хипотензија и
тахикардија кои настануваат како последица на губењето на големо количество вода и
електролити при губење на топлината со евапорација.
Топлотните грчеви - се последица на електролитен дисбаланс, т.е. намалување на
количеството на NaCI во крвта и во интрацелуларната течност се манифестираат со болни
грчеви во мускулите на екстремитетите кои биле најактивни. Обично, се создаваат кај луѓе
кои вршат тешка работа на висока температура, при што интензивно се потат, а не
внесуваат доволно количество минерални материи.
Гастроинтестиналните нарушувања - настанати при изложување на организмот на
високи температури заради внес на големи количества на вода, поради хипоацидитетот,
следен со губење апетит и диспепсија.
Функционалните нарушувања на централниот нервен систем - се манифестираат со
губење концентрација, замор, поспаност, намалување на прецизноста, вниманието и
рефлексните реакции на организмот.
Топлотната исцрпеност - температурниот колапс настанува поради неспособност на
организмот да ја отстрани хиповолемијата, која настанала како последица од
дехидратацијата. Симптомите се замор, несвестица, тахикардија, хипотензија.

94
Сончаницата настанува како последица од директна изложеност на главата на сончевите
зраци или на друг извор кој зрачи топлина. Во патогенезата на ова нарушување е
вазодилатацијата на мозочните крвни садови и може да се манифестира со појава на едем
на мозокот. Симптомите се јавуваат многу интензивно со главоболка, повраќање,
тахикардија, хипертензија, губење свст, некогаш и со појава на грчеви. Кожата на
заболениот е сува и топла, температурата на телото понекогаш е поголема и од 41°C, од
што зависи и прогнозата на болеста. Според Американската асоцијација за медицински
истражувања (ААМЅ), ризикот од хипертермален стрес и моментна смртност е
исклучително висок при достигнување и зголемување на телесната температура над
40,6°C.
Хроничната изложеност на организмот на висока температура, досега не е доволно
изучена. Се поврзува со заболувањата на кардиоваскуларниот систем и уролитијазата како
последица од дехидрирање на организмот и на концентрација на урината.
Хроничното дејство на високите температури врз организмот предизвикува сложен
комплекс на биохемиски и на патофизиолошки реакции, кои во зависност од интензитетот
и времетраењето на тие фактори предизвикуваат различни по степен нарушувања на
хомеостазата. При умерена физичка активност, во услови на високи температури, доаѓа до
зголемување на стрес хормоните кортизол и на катехоламините, кои се поизразени во
споредба со норадреналинот. Кортизолот и норадреналинот се предлагаат како
чувствителни индикатори за топлотниот стрес затоа што нивното зголемување при
експозицијата која се манифестира со прегрејување на климата се поврзува со лошата
реакција на вазодилатацијата. Co адаптацијата на организмот во услови на прегрејување
на микроклимата при повторување на експозицијата се забележува нормализирање на
вредностите на стрес хормоните. Во крвта на хронични изложени лица на висока амбиетна
температура, како и на експерименатални животни, според студијата, е констатирана
зголемена атхезија на тромбоцитите, како и зголемена тромбогеност.
На луѓето со висок ризик треба да им се препорачува да ги намалат активностите, бидејќи
таквото однесување се покажало како заштита од срцев удар. Спортското напрегнување на
топлина прилично го зголемува ризикот, иако тој не се зголемува толку многу кај лица
кои се приспособиле со вежбање во топла средина.
За да бидат максимално ефикасни, програмите за заштита на болести, поврзани со
топлина, треба да бидат свртени кон групи кои се сметаат за високоризични. Градовите,
особено градските населби со низок социоекономски статус особено се погодни цели за
заштитни мерки. На постарите им треба посебно внимание, бидејќи староста е еден од
факторите кој најмногу се поврзува со зголемен ризик од срцев удар или смрт од други
причини за време на топлотен бран. Колку што е можно повеќе, за постарите треба да се
овозможат посебни услови, а институциите како што се старечките домови и болниците
каде има многу постари луѓе треба да бидат климатизирани во текот на многу топло
време. Постарите лица кои живеат во свој дом не треба да се заборават, бидејќи тие може
да бидат изложени на уште поголем ризик од оние во институциите. Родителите треба да
бидат свесни за зголемената чувствителност на топлина кај бебињата и деца помали од 5
години. Пациентите кои земаат невролептици или антихолинергиски лекови треба да се
советуваат во однос на можната зголемена чувствителност на топлина.

95
1.9.1.2. Здравствени ефекти предизвикани од ниски температури

Хипотермијата е дефинирана како ненамерно намалување на внатрешната телесна

температура под 35°C. Хипотермијата може да биде мала од 35°C до 32,2°C; умерена од
32,2°C до 28°C, и сериозна хипотермија, пониска од 28°C. Вообичаени дополнителни
ризик-фактори за настанување хипотермија се изложеност на ниски температури, додека
е организмот под влијание на алкохол или дроги, изменет ментален статус и потопување
во ладна вода.
Ветровити и влажни услови ја намалуваат изолациската моќ на облеката за 90% и го
зголемуваат метаболизмот за 50%, споредено со суви и неветровити услови. Драстично
опаѓање во силата, комфорот, и способноста може да се појави кај субјекти изложени на
ветер и на влажни услови, доколку не се соодветно заштитени. Стрес-одговорот на вакви
состојби е асоциран со забрзана срцева акција за 40 до 50%, опаѓање на силата и на
мануелната способност. Затоа, надворешните услови кои се карактеризираат со ветер и со
влажност создаваат зголемен ризик за хипотермија која предизвикува губење телесна
топлина, намалена циркулација, намалена способност и мануелно управување со
неможност да се извлече од ситуацијата. Вртоглавица, поспаност и негативен енергетски
баланс, исто така, ја зголемуваат осетливоста кон хипотермија. Овие услови го намалуваат
термогенетскиот одговор на условите со ниски температури.
Хипотермијата може да биде резултат на имерзијата во студена вода, субмерзијата во
студена вода и временската експозиција во животната средина.
Физиолошкиот одговор на организмот се одвива во 3 фази:

1. Ладен шок: Иницијалниот шок-ефект од ладно на лице, тело или глава предизвикува
рефлексна акутна периферна вазоконстрикција, хипервентилација и тахикардија.
2. Брзо оладување на периферните ткива: По минувањето на реакцијата на ладен шок,
ако лицето не може да избега, брзото периферно ладење се јавува со постепено губење
на моторната способност, губење сила и губење координација.
3. Губење на внатрешната топлина: Лицата кои го преживеале ладниот шок и фазите
на периферно ладење може да се доведат во состојба на хипотермија, поради рапидно
губење на внатрешната температура од ладно. Времето на преживување зависи од
телесниот состав, терморегулаторниот одговор, облеката, изолацијата и температурата.

Губењето на телесната температура може да биде компензирано со термогенетски одговор

и мускулна активност. Разладувањето во прв момент го намалува метаболизмот и
постепено ја намалува нервната трансмисија и мускулната контрола. Кај свесна личност,
иницијалниот физиолошки одговор на разладување е тресење како термогенетски одговор
и зголемен метаболизам, зголемена вентилација, забрзана срцева работа, зголемен срцев
волумен и зголемен среден артериски крвен притисок. Co намалување на внатрешната
температура се појавуваат ефектите на хипотермија.
Иницијалниот одговор на кардиоваскуларниот систем е забрзана срцева работа, систолен
волумен и среден крвен притисок. Тие се резултат на зголемените катехоламини,
периферна вазоконстрикција и зголемен систолен волумен. Co намалување на срцевата
функција и вазомоторната парализа поради сериозна хипотермија, се забавува срцевата
работа и се намалува срцевиот волумен.

96
Раните респираторни промени се однесуваат на централна стимулација на дишењето. Co
опаѓање на внатрешната температура, се случува централна и рефлексна депресија со
намалена фрекфенција и волумен. Анатомски и физиолошки инспираторниот волумен, кој
достигнува само до бронхите се зголемува, a вентилацијата прогресивно се влошува.
Ниските температури предизвикуваат зголемена бронхијална секреција, но рефлексите за
кашлање се значајно намалени, така што проодноста на дишните патишта станува
критична.
Церебралната циркулација ќе се намали за шест до седум процентиза секој 1°C опаѓање на
внатрешната температура. Co внатрешна температура од 34°C се јавува амнезија, a под
30°C повеќето жртви се конфузни и дезориентирани. Реактивноста на пупилата и
тетивните рефлекси исчезнуваат до 25°C.
Реналната функција се намалува со намалувањето на систолниот волумен. Иницијалната
диуреза при разладување, и намалената способност за ренална концентрација, може да го
маскираат реалниот статус за волуменот. Вообичаени се нарушувањата во електролитите,
односно хипонатремијата и хиперкалемијата.. Во интраваскуларниот волумен може да се
јават големи загуби со постепено зголемување на хематокритот. Во екстраваскуларните
течности настануваат промени со диурезата и намалување на перфузијата.
Хипотермијата претставува причина за смртност која лесно може да се превенира,
особено меѓу лицата кои консумираат алкохол. Етанолот предизвикува вазодилатација,
која дава чувство на топлина, и тоа интерферира со периферната вазоконстрикција,
физиолошкиот рефлекс на одбрана против ниска температура. Исто така, етанолот
предизвикува хипогликемија. Консумацијата на алкохол во ладни услови претставува
опасна практика. Деца бездомници и лица на возраст над б5 години се изложени на
зголемен ризик за хипотермија.
Локални смрзнувања на деловите од телото се честа појава при изложувањето на телото
на ниски температури на оние делови од организмот каде постои послаба циркулација
(прсти, стапала, уши). Тие можат да бидат класифицирани во однос на афектираноста на
ткивата: I степен (површински или зафатеност само на горниот дел на кожата); II степен
(зафатеност на горен дел на кожата и создавање ексудат; III степен (длабински, со
зафаќање на поткожното и на мускулното ткиво). Реверзибилни се смрзнатините од I и од
II степен.
Рововско стапало претставува вид на оштетување на ткивото на стапалото кое настанува
при изложеност на ниски температури од 4°C во услови на зголемена влажност, носење
тесни обувки и отсуство на движење. Ова заболувања е првпат опишано кај војниците кои
долго време престојувале во рововите и е поврзано со намалената циркулација на крвта во
нозете. Промените на почеток се типични, како кај смрзнатините од I и II степен, а ако
продолжи експозицијата може да настанат иреверзибилни промени и развој на стаза, едем
и гангрена.

1.9.2. Влијанието на амбиентната температура врз морталитетот и врз морбидитетот

Одредени групи на популацијата може да се посензитивни од останатите во однос на

појава на некои здравствени ефекти од експозицијата од животната средина, пред сè,
заради физичките карактеристики и навики типични за тие групи. Возраста е често
детерминирачки фактор. Органите и имунолошкиот систем кај децата целосно може и да
не функционираат, заради тоа што се поизложени на надворешните влијанија. Старите

97
лица, исто така, имаат редуциран капацитет заради ослабената отпорност на организмот
или заради напредната фаза на заболување. Разликите во полот често индицираат
одредени заболувања заради физиолошките разлики меѓу половите и различните навики.
Некои други разлики кои произлегуваат од работата, местото на домување, степенот на
едукација и приходите, исто така, се вклучуваат во епидемиолошките студии. Доенчињата
и малите деца се почувствителни на временските промени исто како и старите лица над
60-годишна возраст. Утврдена е појава на поголема иритираност кај жените во помладата
возраст, со тенденција кај лицата над 60-годишна возраст таа да се изедначи меѓу
половите.

1.9.3. Климатските промени и човековото здравје

"Климатски промени" ја означува промената во климата којашто директно или

индиректно се припишува на активност од страна на човекот, со којашто се менува
составот на глобалната атмосфера и којашто, заедно со природната климатска варијација,
се набљудува во текот на споредливи временски периоди.
"Негативни ефекти на климатските промени" ги означуваат промените во физичката
животна средина или во биотата коишто настануваат како резултат на климатски промени,
и коишто имаат значителни штетни ефекти за составот, за флексибилноста или за
продуктивноста на природните или на управуваните екосистеми или за функционирањето
на општествено-економските системи, или врз здравјето и благосостојбата на човекот.
Затоплувањето во овие размери ќе влијае врз многу аспекти на нашите животи, бидејќи ќе
предизвика промени на температурите и врнежите, пораст на морското ниво и промени во
распределбата на слатка вода. Најверојатно, значајни ќе бидат влијанијата врз здравјето на
луѓето, виталноста на шумите и други природни подрачја, како и продуктивноста во
земјоделството. Потоплата планета Земја го забрзува глобалниот циклус на водата:
размената на вода помеѓу океаните, атмосферата и земјиштето. Повисоките температури
предизвикуваат поголемо испарување и побрзо сушење на почвите. Зголеменото
количество вода во атмосферата значи повеќе дожд или снег. Можеби во овој момент ги
гледаме првите знаци на промени во циклусот на водата. Тие појави може да предизвикаат
поплави, ерозија на земјиштето па дури и губење на некои видови живи организми. Во
некои други подрачја, пак, зголеменото испарување доведува до суши, бидејќи обилни
дождови паѓаат на други места.
Согледувајќи го значењето на антропогеното влијание врз климатските промени на
глобално ниво Обединетите нации во 1992 година формираа Меѓувладина панел-група за
климатските промени (IPCC), со цел следење на емисиите на супстанции кои можат да го
зголемат ефектот на "стаклена градина". Според умереното сценарио на овој Комитет, до
2100 година, средната глобална температура ќе има тренд на пораст во рангот на 1,5 до
4,0°С, односно средно 2,0-2,5°С. Вака проектираниот раст на температурата има петпати
поголема вредност, во однос на растот, споредено само со претходното столетие.
Проекциите покажуваат раст на концентрација на СО2 и тоа сигнификантно, во однос на
концентрациите следени од кората на мразот од половите, што дава можност за
компарирање од преку 158.000 години, што во развојот на Земјата претставува мал
интервал. Се очекува и зголемување на морското ниво за 34-52 cm, што ќе значи и
потопување на некои острови во Индискиот Океан и во Пацификот, како резултат на
океанската термоекспанзија и топењето на глечерите на половите.

98
Климатските промени имаат ранг на комплексна поврзаност со здравјето (слика бр.1.9.2).
Ова ги вклучува директните влијанија, како што се болестите и состојбите кои можат да
завршат со смртност, а кои се поврзани со температурата; здравствените влијанија од
екстремните временски настани; ефектите на аерозагадувањето во форма на дистрибуција
на спори и на мувли. Останатите влијанија ги следат индиректните патишта како што се
оние кои влијаат врз дистрибуцијата на болестите поврзани со водата за пиење, храната
или, пак, за болестите, кои се пренесуваат преку вектори и зоонози, или, пак, здравствени
состојби кои настануваат поради недостиг на храна и на вода.

Глобалните ефекти би биле:

 непропорционално вжештени градови;

 урбаните области посебно ќе бидат загрозени од високите температури;
 чести промени на многу суви и на многу влажни временски периоди;
 големи поплави во некои региони;
 штети на одредени екосистеми кои, дефинитивно, можат да бидат уништени;
 непредвидливи топлотни бранови.

Слика бр. 1.9.2. Ефектите врз човековото здравје од временските и климатски влијанија

Sredni
vlijanija

Zdravstveni efekti:

Bolesti i smrtnost povrzani

so temperaturata

Regionalna Zdravstveni efekti

promena na povrzani so ekstremno vreme
vremeto
Nivoi na
aerozagaduvawe Zdravstveni efekti
povrzani so aerozagaduvawe
Klimatski Pati{ta na
Branovi na kontaminacija
promeni
`e{tina Bolesti koi se prenesuvaat
Ekstremno preku voda i hrana
vreme Dinamika na
Temperatura transmisija Bolesti koi se prenesuvaat
Vrne`i preku vektori i glodari

Merki na adaptacija
Istra`uvawa

Извор: Пец (Раtz et all), 2000

Како последица од глобалното затоплување, директните опасности врз човековото здравје

можат да претставуваат сигнификантен здравствен проблем во контекст на натамошната

99
урбанизација. Потоплите температури, комбинирани со зголемената амбиентна УВ-
радијација и урбаното аерозагадување можат да го потенцираат фотохемискиот смог,
посебно во урбаните средини. Постојат проекции во однос на ширењето болести од
јужните кон северните географски ширини, особено на болести кои биле и искоренети:
маларија, денга и жолта грозница и сл. Промени и во дистрибуцијата на заболувањата кои
ce пренесуваат преку глодари, како што се хантавирусот и лептоспирозата. Географските,
временските и еколошките промени ќе влијаат на векторите на заболувањата, и со тоа на
појавата на трансмисивните заболувања, пред cè, на лајшманијазата, лима болеста,
енцефалитис, кој ce пренесува со крлежи, маларија, евентуално денга и тоскана вирус. Се
очекува зголемување на заболувањата поврзани со водата за пиење и со храната, поради
неадекватната распределба на глобално ниво и проекциите за намалување на квантитетот
на водата за пиење и производството на храна (колера и труења со храна). Изложеноста на
екстремно ниски или високи температури може да доведе кон кардиоваскуларни или
респираторни заболувања, додека екстремни нарушувања во климатските услови
(поплави, топли ветрови), водат кон инфаркт на срцевиот мускул, повреди, давење,
респираторни заболувања, дијареа и друго. Микробиолошката контаминација на храната
и на водата може да предизвика цревни заболувања и други сериозни заболувања..
Климатските промени ќе влијаат на временската дистрибуција на аероалергените, посебно
поленот, и тоа придонесува за изменета дистрибуција на алергичните заболувања.
На табела бр. 1.9.2 е прикажана дистрибуцијата на здравствените ризици од животната
средина во светот, изразена како атрибутивен DALY, во согласност со податоците од
Студијата на глобалната оптовареност на болестите од 2002 година.

Табела бр. 1.9.2. Атрибутивен DALY вo светот - дистрибуција по ризикфактор

Ризици од животната средина Мажи Жени Вкупно

(во 000) ( во 000) (во 000)
Небезбедна вода, санитација и хигиена 27432 26726 54158
Урбано аерозагадување 4413 3452 7865
Внатрешно аерозагадување од цврсти горива 19040 19499 38539
Експозиција на олово 7112 5814 12926
Климатски промени 2700 2816 5517
Извор: СЗО, 2002

Студијата покажа дека климатските промени ги оптоваруваат болестите во светот со 4,6%,

во однос на сите останати ризици од животната средина. Исто така, утврдено е дека
климатските промени во 2000 година се одговорни за околу 2,4% од сите случаи на
дијареа во светот, 6% од случаите на маларија во некои неразвиени земји, како и за 7% од
случаите на појава на денга грозница во некои индустриски земји. Се проценува дека
атрибутивната смртност била вкупно 154.000 DALY (0,3%) и атрибутивната оптовареност
на заболувањата била 5,5 милиони DALY (0,4%). Во истата студија се потенцира дека
влијанието на климатските промени е најголемо во регионот на Африка, источно
медитеранскиот регион и во југоисточна Азија.

100
Во последните 15 години (1990-2005 година) се регистрирани и 12 последователни
најтопли години на глобално ниво. Се очекува како директна последица на глобалното
затоплување на регионално и на локално ниво, особено во северната хемисфера да се
зголемуваат појавите на "бранови на жештина", пожари, поплави, ветрови и др. временски
непогоди, а на јужната хемисфера зачестеност на феномените на "Ел Нињо" и "Ел
Ниња". Се очекува зголемување на морталитетот и на морбидитетот поврзан со високите
температури посебно во урбаните средини, во контекст на негативна урбанизација.
Добиените податоци предвидуваат редукција на економскиот раст на глобално ниво,
поднамален раст на популацијата на Земјата, но и подобрување на заштитните мерки.
Загриженоста за потенцијалното влијание на климатските промени врз здравјето на
човекот придонесоа за почнување на неколку студии за одредување и за квантифицирање
на можниот ризик од климатските промени врз здравјето. Досегашни најсеопфатни студии
кои и ги објавија своите резултати се:
 Меѓународната панел група на Обединетите нации за климатски промени (IPCC);
 Светската здравствена организација (WHO), Светската метеоролошка организација
(WMO), Програмата за животна средина на Обединетите нации (UNEP);
 Проект на Европската комисија на Европската унија: (ACACIA) (Parry, 2000);
 Методи за процена на ранливоста на хуманото здравје и адаптација на јавното
здравство на климатските промени (СЗО, СМО, Здравје -Канада (Canada Health) и
УНЕП, во 2003 година).
Во специјалниот Извештај на II-та работна група на IPCC беше разработено регионалното
влијание на климатските промени преку процена на вулнерабилноста, вклучувајќи го и
регионот за Европа. Во однос на здравјето се предвидува зголемување на смртноста од
причини поврзани со високите температури во синергизам со урбаното аерозагадување, но
и редукција на смртноста во зима. Исто така, се предвидува зголемување на ширењето на
векторските заразни заболувања. Процената на влијанието на климатските промени мора
да се однесува и на сензитивноста и на вулнерабилноста на популацијата од специфичните
здравствени ефекти настанати заради климатските промени. Вулнерабилноста е функција
на експозицијата на промените на климата и способноста на адаптација на влијанието кое
асоцира со таквата експозиција. Најголемите промени доаѓаат од климатските промени,
осиромашување на озонскиот слој во стратосферата како и аерозагадувањето. И за
следните 50 години се очекува дека фосилните горива ќе претставуваат основен извор на
енергија, како и тие што се добиени од биомаса..
Постојат повеќе видови сценарија за предвидување на климатските промени во XXI
век. Тие сценарија можат да се поделат на три вида сценарија:

1. Сценарија базирани на општата атмосферска циркулација (GAMs);

2. Синтетички сценарија;
3. Сценарија базирани на методите на аналогија.

Во првата група на сценарија спаѓаат сценаријата, во кои, преку математички модели се

прикажани карактеристиките на атмосферата, океаните, мразот и површинските процеси
на приземниот слој на Земјината површина, односно, климатскиот систем и кои се
базираат врз физичко-метеоролошките закони и врз соодветните емпириски релации и
функционални зависности, базирани на физичките закони. Во втората група сценарија

101
спаѓаат произволни сценарија, базирани на парцијалните промени на главните
метеоролошки големини и тоа, врнежите и температурите на воздухот. Промените на
температурата на воздухот меѓу два и четири степена Целзиусови (во согласност со овие
сценарија) можат да се комбинираат со промената на врнежите помеѓу 10% или 20%, при
што се добиваат идните климатски промени. При пресметките се користи периодот од
1961 до 1990 година.
Во третата група сценарија се користи климата на топлиот период од годината за
предвидување на климата во иднина. Исто така, преку овие сценарија се користи
состојбата од една локација, како сценарио за иднината на климата во анализираното
подрачје.

1.9.4. Климатските промени и регионот

Глобалните климатски промени во следните декади може да предизвикаат различни

ефекти на здравјето на популацијата во балканскиот регион. Поради самиот карактер на
ваквите промени во однос на големината на експонираноста се очекува севкупната
популација многу повеќе да биде вовлечена преку одредени групи од населението.
Зголемувањето на зачестеноста на топлотните бранови ќе предизвика зголемување на
појавата на некои заболувања или смртност поврзана од високите температури. Од друга
страна, намалувањето на ниските температури во постудениот дел од годината ќе
предизвика и намалувања на очекуваната смртност од ниски температури. Сезонските и
дневни промени на температурите и на влажноста на воздухот веројатно ќе дејствуваат
врз концентрацијата на хазардите, кои се пренесуваат преку воздух, а се специфични за
респираторниот систем. Забележано е дека се забрзува создавањето и зголемувањето на
концентрацијата на фотохемискиот смог при повисоки температури. Концентрирањето,
почетокот и времетраењето на сезоната на алергии од полен и спори ќе зависи од
кумулативната температура и врнежите преку комплексни механизми. Друг дополнителен
важен елемент за процената на влијанието на климатските промени ќе биде и оцената на
социоекономските и на демографски предвидувања кај ранливата популација. Според
сценариото IS92a (IPCC), просечната годишна температура во регионот на западен Балкан
до 2100 година може да се покачи за 4,6оC, а просечната летна температура може да
порасне и за 5,1оC. Според истото сценарио, просечната сума на врнежи ќе опадне за 6,3%
во 2100 година, во споредба со периодот 1961-1990. Најзагрижувачки податок е сумата на
врнежите во летниот период, за која се предвидува намалување до 25%. Порастот на
температурата на воздухот ќе предизвика зголемување на количеството вода и водна пара
во атмосферата, што ќе влијае на глобалниот хидролошки циклус. Исто така, порастот на
температурата на воздухот ќе предизвика зголемување на испарувањата и на
потенцијалната евапотранспирација, што ќе доведе до побрзо сушење на почвата.
Очекуваните климатски промени во XXI век негативно ќе се одразат речиси на сите
сектори во државите во регионот - Македонија, Албанија и Косово.

Најголемиот број земји од регионот се увозници на енергија. Енергетскиот сектор

претставува еден од најважните и најзагадувачки сектор во стопанството. Главните
домашни извори на електрична енергија во регионот се лигнитот и хидроцентралите, чиј
удел е различен од земја до земја. Термоелектраните на лигнит, и идустриите за нафта и
нафтени деривати, се меѓу најголемите загадувачи во регионот. Хидроцентралите ја

102
трансформираат хидрологијата и екологијата на реките на кои се лоцирани. Природниот
гас и нафтените деривати се, главно, увезени. Дрвото масовно се користи за греење во
нискоефикасни печки, кои ослободуваат стакленички гасови и полиароматични
јаглеводороди, кои се ризик-фактор за појава на канцер. Промените на временските
услови создаваат суши, поплави и шумски пожари во регионот. Иако, апсолутниот и по
глава на жител придонес од регионот кон глобалните емисии на стакленички гасови е
релативно мал, постојат значителни можности за намалување на емисиите. Земјите можат
да ги намалат нивните тековно високи енергетски потреби, да ја намалат нивната
зависност од јагленот за производство на енергија, да ја зголемат енергетската ефикасност
на домашниот сектор, и да инвестираат во обновливи извори на енергија, како што се
соларната, и енергијата од биомаси, од вода и од ветер. Ако регионот може да ги постигне
предностите од овие можности, може да има голема придобивка од трговијата со емисии
и со таканаречениот механизам за чист развој(Clean Development Mechanism).
Република Македонија ги има ратификувано Рамковната Конвенција за климатски
промени на ОН (United Nations Framework Convention on Climate Change - UNFCCC) и
нејзиниот Кјото Протокол каде има статус на не-анекс 1 страна.
Министерството за животна средина и просторно планирање има Канцеларија за озон,
која се занимава со прашањата за елиминација на емисиите на CFC од уредите за ладење
во Република Македонија, преку кампањи, обуки на сервисери и замена на CFC со
супстанции пријателски за озонот и ги координира активностите со други институции во
однос на Рамковната Конвенција за климатски промени на ОН.
Министерството за здравство, во соработка со Светска здравствена организација и
релевантни министерства и институции има подготвен Акциски план за превенирање на
последиците од топлотните бранови врз здравјето на луѓето и Стратегија за адаптација на
здравствениот сектор на климатските промени, усвоени од Владата на Република
Македонија во март 2011 година. Повеќе податоци и здравствени препораки за
населението (слика бр.1.9.3), за старите лица, вработените и лекарите се дадени на веб
страната www.toplotnibranovi.mk.

Слика бр. 1.9.3. Како против топлотниот бран

103
 2. ХИГИЕНА НА ВОДА И ЈАВНОЗДРАВСТВЕН АСПЕКТ НА
ВОДОСНАБДУВАЊЕТО И НА САНИТАЦИЈАТА

Судејќи по количеството водни ресурси, кои денес постојат во светот, од кои, само
процентот од речните води изнесува по 27.000 л. по личност наден, се чини дека
човештвото не би требало да биде соочено со недостиг на вода за пиење. Сепак, проблеми
постојат, а еден од нив е нерамномерната распределеност, па така водата некаде ја има во
изобилство (на пример во Канада и во скандинавските земји), а некаде воопшто ја нема
(Сахара). Исто така и во текот на годината честопати доаѓа до варирање на количеството
вода (сушни периоди), а нова незгода е загадувањето на природните водни ресурси, што
уште повеќе ги намалува расположивите количества “здрава” вода. Од сите овие причини,
“водниот” проблем има два аспекта: квантитативен (тежнеење за поголеми количества
вода) и квалитативен (обезбедување хигиенски исправна вода за пиење). Безбедна и
здравствено исправна вода за пиење во доволни количества, обезбедена за потрошувачите,
ги подобрува условите за живот, ја подигнува на повисоко ниво, здравствената култура и
ја унапредува животната средина во целост.

Хидросферата - ја сочинува севкупното количество вода на земјата. Тука се

опфатени различни водни површини: океани, мориња, езера, реки, подземни води, мраз и
снег на поларните области и високите планини. Површината на хидросферата на Земјата е
поголема од површината на копното. Таа опфаќа 74% од вкупната површина на Земјата,
или 1.460 милиони km3. На океаните, морињата и мразот на Арктикот и Антартикот
отпаѓа 97% од водената маса, а на водата во копното само 3% (околу 2,65% се
планинските и поларните ледници, 0,02% се езерата, 0,001% е водата во атмосферата, и
само околу 0,0001% од вкупното количество е во реките). Водата во природата е во
постојано движење - таканаречениот хидролошки циклус, кој се состои од три фази: фаза
на кондензација во атмосферата и атмосферски врнежи (дожд, снег, слана, роса); фаза на
движење на водата на површината и под површината на Земјата и движење во морињата и
во океаните; и фаза на испарување - од водните површини, од површината на земјата и од
растенијата. Испарената вода во атмосферата се кондензира и во вид на врнежи повторно
се враќа на земјата и водните површини - и со тоа постојано се обновува хидролошкиот
циклус..

Јавноздравствениот аспект на значење на водата за пиење се леда во следните два аспекта:

 позитивен, кога водата за пиење придонесува за здравјето и за општата

благосостојба, и притоа искористената (отпадната) вода се отстранува на
здравствено-еколошки исправен начин и не претставува опасност за здравјето на
населението и за околината;
 негативен, кога заради биолошката или физичко-хемиската неисправност се
јавуваат заразни или незаразни болести во епидемиска или ендемска форма.

104
2.1. Вода за пиење - значење за здравјето на луѓето

Во 2010 година, 1,1 милијарда луѓе немале пристап до безбедна вода за пиење, или 17% од
светска популација. Од нив, 2,6 милијарди луѓе немале пристап до исправна санитација,
или 42% од светска популација.
Обединетите нации ја објавија декадата 2005-2015 година за “Вода за живот”, како
меѓународна деценија за акција и воспоставија светска агенда со поголем фокус на
сегменти поврзани со водата.

Целта 7 од Милениумските развојни цели “Обезбедување одржлива животна средина” во

Задачата 10 има планирано:
 До 2015 година преполовување на уделот на луѓе без одржив пристап на
безбедна вода за пиење и основна санитација.
 Интегрирање на санитацијата во стратегиите за управување со водните
ресурси.

Значењето на водата за пиење се леда преку податоците од Светска здравствена

организација (WHO. Water for health. WHO Guidelines for drinking water quality. Geneva,
2010):
 2,2 милиони луѓе, секоја година, умираат од болести од дијареа (вклучувајќи ио
колера); 90% се деца под 5-годишна возраст, најмногу во земјите во развој.
 4,6 милијарди луѓе, годишно, заболуваат од дијареа во светот.
 88% од болестите од дијареа се заради небезбедно снабдување со вода за пиење,
несоодветна санитација и хигиена.
 Подобреното водоснабдување го редуцира Мб од дијареа помеѓу 6-25%, ако се
вклучат посериозните исходи.
 Подобрената санитација го редуцира Мб од дијареа за 32%.
 Интервенциите во хигиената:
- едукација за хигиена и
- промоција на миењето раце
водат до намалување на случаите на дијареа за 45%.
 Подобрувањата во квалитетот на водата за пиење преку третман на водата
дома, како хлорирање на местото на користење, можат да доведат до редукција
на Мб од дијареа од 35% до 39%.

Хигиенско-епидемиолошкото значење на водата за пиење се согледува преку нејзината

улога во човековиот организам и тоа:
 водата сочинува 92% од крвта; 22% од коските; 75% од мозокот и мускулите;

 составен дел е на клетките во организмот;

 го пренесува кислородот и хранливите материи во клетките, а ги изнесува штетните

материи;
 важна е за електролитната рамнотежа;

 за регулација на телесната температура;

 помага на бубрезите да ги елиминираат токсичните материи;

 важна е за функциите на дигестивниот систем, работата на мускулите, нервниот

систем, правилна функција на зглобовите и коскениот систем.

105
Физиолошкиот минимален внес на вода за пиење изнесува 2 l на ден, за лице теѓко до 70
kg (препораки на СЗО).
Дневниот внес на вода зависи од повеќе фактори: физичката активност, возраста,
климатските фактори: (за дете од 10 години изнесува 1 л/ден; за новороденче до 5 kg 0,75
л/ден).

Утврдувањето на процена на ризикот од опасни и штетни супстанции од животната

средина на здравјето на луѓето се состои од три фази:
 фаза на идентификација (подразбира утврдување на изворите на опасни и на штетни материи
во надворешната околина);
 фаза на опис (се состои од одредување на квантитативните и на квалитативните карактеристики
на опасните и на штетни материи присутни во животната средина, утврдување на нивото на
загадувачки супстанции во животната средина, како и утврдување на должината на експозиција на
поединец и севкупното население на влијанието на штетните фактори од животната средина) ;
 фаза на евалуација (подразбира утврдување на процената на изложеност врз основа на
податоци добиени во претходните фази и утврдување на здравствените ефекти) .

Процената на ризикот по здравјето од штетни и опасни материи присутни во водата

за пиење најчесто се дефинира како степен на веројатност дека ќе се појават негативни
ефекти по здравјето по изложувањето на тие супстанции.
Процената на ризикот по здравјето се однесува на квантитативните и на
квалитативните промени до кои може да дојде во физичката, биолошката и хуманата
средина и како тие промени ќе влијаат на ресурсите на животната средина, односно како
измената на животна средина ќе влијае на здравјето.
Изложеноста на организмот на загадувачки супстанции, присутни во водата за
пиење најчесто се квалификува како надворешна и внатрешна експонираност.
Надворешна експонираност е внес на агенси во познати концентрации mg/l, а
внатрешна е однос помеѓу внесот и степенот на апсорпција на самиот агенс од водата за
пиење.
За соодветна процена на ризикот неопходно е да се пресметаат нивните
препорачани гранични вредности, кои не се стриктни ограничувања, како што се
максимално дозволените концентрации, туку концентрација или количество на
загадувачката супстанција со која се осигурува квалитетна вода за пиење која не
предизвикува каков било значителен ризик по здравјето на консументот. Досега во водата
за пиење се идентификувани повеќе од 1.000 хемиски соединенија од органско и од
неорганско потекло и не е возможно, а не е ни неопходно за секое од нив да се одредат
препорачани гранични вредности, па заради тоа при одредувањето на хемиските материи,
за кои се пресметуваат препорачани гранични вредности, се тргнува од два основни
критериума: релативно честа појава во водата за пиење во поголеми концентрации и
присуство на хемиски материи кои се потенцијално опасни по човековото здравје.
Постојат два можни извора на информации за потенцијалните ефекти на здравјето
на човекот и тоа преку:
 животински (анимални) токсиколошки студии;
 епидемиолошки студии на хумана популација.

По препорака на СЗО, граничните вредности за хемиски супстанции во водата за

пиење можат да се пресметаат врз основа на дозволениот дневен внес (TDI) и врз основа

106
на релативната канцерогеност за потенцијално канцерогените материи. При одредување
на препорачаните гранични вредности на основа на дозволениот дневен внес се тргнува од
претпоставката дека за поголем вид токсичност постои доза под која нема никаков
несакан ефект по здравјето. За такви хемиски супстанции дозволениот дневен внес се
пресметува по формулата:

NOAEL (или LOAЕL)

TDI = -----------------------------
UF
TDI (tolerable daily intake)
NОАЕL (nо-observе-аdversе еffеct lеvеl)
LОАЕL (lowest-оbsеrvеd- аdversе еffеct lеvеl)
UF (uncertainty factor)
- дозволен дневен внес
- ниво без забележани несакани ефекти
- најниско ниво со забележани несакани ефекти
- фактор на несигурност

Речиси е невозможно да се одреди временскиот период за време на кој би се внела

вредност која го преминува TDI, а која би била штетна по здравјето и за обезбедување од
негативни здравствени ефекти при зголемен внес на супстанцата за време на пократок
временски период, овозможувајќи зголемена вредност на факторот на несигурност (UF),
кој се користи при одредување TDI.
Препорачаните гранични вредности се пресметуваат по формулата:

TDI x bw x P
GV = ------------------
C

GV (guideline value) - препорачана гранична вредност изразена во mg/l вода за пиење;

bw (body weight) - телесна маса изразена во kg: 60 kg за возрасно лице, 10 kg за деца и 5 kg за
бебиња;
P - дел од TDI кој припаѓа на водата за пиење, се употребуваат вредности од 1 до 100% во
зависност од степенот на изложеност преку храна и воздух;
C (consumption) - дневен внес на вода за пиење, кој по препоракaта на СЗО изнесува два литра за
возрасни, еден литар за дете до 10 kg телесна маса и 0,75 л за дете од 5 kg телесна маса.

PTWI (Provisional Тolerable Weekly Intake) - привремено толерантен неделен внес за

некои неоргански супстанции изнесува: алуминиум-7 mg/kg телесна маса, арсен-15 μg/kg
телесна маса и т.н.

Хемиските супстанции во поглед на нивната потенцијална канцерогеност според

Меѓународната Комисија за радиолошка заштита (International Commission on Radiological
Protection) - се делат на:
 група 1 - канцерогени агенси за човекот;
 група 2 А - веројатно канцерогени агенси за човекот;
 група 2 Б - можни канцерогени агенси за човекот;
 група 3 - агенси кои не можат да се класифицираат како канцерогени за човекот;
 група 4 - агенси кои веројатно се неканцерогени за човекот.

107
 За нив се предлагаат препорачани вредности кои одговараат на над 95% интервал
на доверба за прекумерен ризик од канцер од 10-4, 10-5 (1 нов случај на рак на 100.000
жители), или 10-6 во тек на просечниот човечки век.

Грижите за здравјето ,здружени со хемиските состојки на водата за пиење, се

разликуваат од тие здружени со микробиолошкото загадување и потекнуваат првенствено
од можноста на хемиските состојки да предизвикаат непосакувани здравствени ефекти по
пролонгиран период на изложување. Освен преку масивна случајна контаминација на
резервите на вода за пиење, има неколку хемиски состојки на водата, кои водат кон
здравствени проблеми по едно изложување. Во прилог, искуството покажува дека кај
поголем број, но не и кај сите вакви инциденти, водата не може да се пие заради
неприфатливиот вкус и појава.

Во ситуации кога краткорочното изложување не придонесува за здравствени

нарушувања, честопати поефикасно е да се концентрираат достапните ресурси за
медицинска акција на пронаоѓање и елиминирање на изворот на загадување, отколку да се
инсталира скап третман за отстранување на хемиската состојка од водата за пиење.

Има многу хемикалии кои можат да се најдат во водата за пиење и само неколку од
нив во истиот момент и во која било ситуација и околност се загрижувачки за здравјето.
Приоритетот даден на мониторингот и на акцијата за отстранување на хемикалиите-
загадувачи на водата за пиење, треба да биде спроведен за да овозможи наменски да се
насочат ретките ресурси; и е непотребно таму каде што има малку, или воопшто нема
простор за загриженост за здравјето.

Изложеност на високо ниво на флуор, кое настанува по природен пат, може да

доведе до создавање дамки на забите и, во ретки случаи до осакатувачка скелетна
флуороза. Слично, арсенот може да настане по природен пат, и прекумерна изложеност на
арсен во водата за пиење може да резултира со висок ризик од рак и лезии на кожата.
Други хемикалии кои настануваат по природен пат, вклучувајќи ги тука и ураниум и селен
можат, исто така, доколку се присутни прекумерно, да ги зголемат грижите за здравјето.
Присуството на нитрати и нитрити во водата се поврзуваше со метхемоглобинемија,
особено кај вештачки хранети новороденчиња. Нитратите можат да се зголемат од
прекумерна употреба на фертилизатори или од протекувањето на отпадните води или друг
органски отпад во површинските и земните води. Употребата на оловни цевки и од
определени полнења или спојки, особено во подрачја со деструктивни или со кисели води
може да резултира со зголемено ниво на олово во водата за пиење, што натаму води кон
непријатни невролошки ефекти.

Постојат неколку хемикалии за кои придонесот од водата за пиење кон вкупниот

внес е важен фактор во превенција на болести. Еден пример е ефектот на флуорот во
водата за пиење во зголемувањето на превенцијата на забниот кариес. Упатствата не се
обидуваат да го дефинираат минимално посакувано количество на концентрација за
хемикалиите во водата за пиење.

108
 Законски пропишани вредности се изведени за многу хемиски конституенти на
водата за пиење. Законски пропишана вредност претставува концентрација на
конституентот што не резултира со каков било ризик по здравјето за време на доживотна
експозиција. Бројни привремено пропишани вредности се базирани на практичната
можност за третман или, пак, на можноста за анализа. Во овие случаи пропишаната
вредност е повисока од пресметаната здравствено-базирана вредност.
Светската здравствена организација во Упатствата за квалитет на водата за
пиење (трето издание; Женева, 2008), има подготвено листа со хемиски супстанции за
кои постои мала веројатност дека ќе се појават во водата за пиење (табела А4.1), хемиски
супстанции за кои не се утврдени референтни вредности (табела А4.2) и референтни
вредности за хемиски супстанции со ефект на здравјето во вода за пиење (табела А4.3).
Телото на човекот содржи околу 70% вода и доколку има недостиг на 10% од
потребното количество, доаѓа до вознемиреност и до општа слабост. Во водна средина се
одвиваат процесите на варење, синтезата на живите материи и сите процеси на размена во
организмот на човекот..
Квантитативниот здраствен аспект на водата се однесува на количинските норми на
водата кои се делат на физиолошки и на санитарни.
Во услови на умерена клима, физиолошката потреба на човекот за питка вода
изнесува околу 2-2,5 l, од кое како течност се внесува околу 1-1,2 l, со храната околу 1 l, и
од оксидациските процеси на метаболизмот - околу 0,2-0,3 l. Водата дневно се излачува
во следните количества: преку бубрезите (урината) околу 1,2-1,5 l, преку кожата околу 0,5
l, преку белите дробови околу 0,5 l и со фецесот околу 0,1 l. При вршење физичка дејност,
во зависност од тежината на работата и на микроклиматските услови, преку белите
дробови и особено преку кожата можат да се излачат големи количества вода, кои за да се
надоместат, треба да се внесат перорално во количества до 10 l/ден, во екстремни случаи
и повеќе литри. На овие потреби влијаат природни (климатски) и социјални фактори
(професија, физичко оптоварување ).
Санитарните потреби на човекот се однесуваат на потребите за одржување лична
хигиена, што има и “одбранбена” (бактерицидна) улога создавајќи бариера за влез на
многу микроорганизми. Потрошувачката на вода во домаќинствата зависи од достапност
на водата и комфорот, при што таа може да изнесува 20 л/ден по лице, ако водата рачно
се црпи и ако водата стигнува во кујната и во санитарниот чвор.
Во урбаните средини се отвора и проблемот на комунално-стопански потреби за
вода во кои се вклучени и потребите на индустријата пред сé прехранбената (хигиенски
исправна вода) и другата (техничка вода), но и потребите за одржување комуналната
хигиена, централното греење и градското зеленило:

Qs = 120 (1 + m) + al при што

(1 + m) - варијабилен коефициент кој зависи од големината на населбата
al - потребно количество на индустријата

Судејќи по оваа формула, оптимална потреба за вода во градовите кои ги зема во

предвид сите овие норми изнесува 200 л/ден/по лице, иако ако се земе во предвид
потрошувачката на одедени видови индустрија, а особено потрошувачката во
земјоделството , потребите често растат и на неколку илјади литри вода по лице на ден.
Според Директивата 98/83/ЕС на Советот за квалитет на водата, наменета за

109
консумирање од човекот, просечната потрошувачка на вода за пиење изнесува 200
л/ден/по лице.
Исто така, треба да се споменат и дневните варијации на потрошувачката на водата
по час (повеќе наутро и навечер) и по деноноќие (повеќе во текот на денот).
Квалитативниот здравствен аспект на водата за пиење се однесува на појавата на
состојки во водата кои можат да имаат влијание врз здравјето на конзументите:
1. Состојки од природно потекло, најчесто резултат на специфичниот геолошки
состав на тлото, или од биолошкиот циклус на живиот свет во водата.
2. Состојки од физичко-хемиско, бактериолошко и радиолошко потекло, резултат
на човековите активности, или по потекло од водоводните инсталации или
хемикалии кои се додаваат во водата за нејзин хигиенски третман.

Превенцијата на болести по потекло од водата, генерално, треба да се изведе на

трите критични нивоа на настанување на загадувањето:
а) при влез на микроорганизмите во водата (заштита на изворите и на
водоводната мрежа);
б) при влез на загадената вода во водоводната мрежа (несоодветна
експлоатација на објектот);
в) при размножување на микроорганизмите во водата - мрежата.

Под водоснабдување со вода за пиење се подразбира снабдување на населението со вода,

здравствено исправна, достапна и во доволни количества, која се користи во
домаќинствата за пиење и за останати домашни потреби, во стопанството за производство
и промет на прехранбени производи, во јавни објекти - училишни и предучилишни
установи, како вода за пиење во јавниот железнички, друмски, воздушен и воден
сообраќај, во спортско-рекреативните и туристичките објекти и локалитети, и многу други
објекти и дејности.

Под санитација се подразбира прифаќање, отстранување, транспорт и крајна диспозиција

на физиолошките излачувања на луѓето (измет и урина). Здравствено-еколошкото значење
на санитацијата е во тоа што отпадните материи се испуштаат во надворешната средина на
начин кој нема да претставува опасност за здравјето на луѓето и нема да ги загрозува
водните екосистеми.

Критериумите на Светската здравствена организација (СЗО) за хигиенско водоснабдување

се:
 здравствена исправност на водата за пиење (Safety);
 снабденост со доволни количества исправна вода (Adequacy);
 удобност во користењето (Convenience);
 непрекинатост на водоснабдувањето (Continuity).

За европскиот регион на СЗО (СЗО/ЕУРО), овие критериуми се содржани во

следната дефиниција: „Непрекинато водоснабдување со доволни количества хигиенски
исправна вода во секој дом”; за регионите и за земјите во развој (некои земји во Азија,
Африка, и др.) дефиницијата е: „Водоснабдување со хигиенски исправна вода на
растојание од најмногу 15 минути одење пеш од домот”.

110
 Критериум на СЗО/ЕУРО за санитација во урбана средина е „Клозет со водно
испирање во секој дом”, за селската средина важи истата дефиниција, но се дозволува и
дефиницијата „Вентилиран полски клозет со кабина и можност за миење на рацете по
користење на клозетот”.
За регионите во развој, дефиницијата на СЗО е „Хигиенски полски клозет со
кабина во секое домаќинство”.

Утврдувањето на процена на ризикот од опасни и од штетни супстанции од

животната средина на здравјето на луѓето се состои од три фази:
1. фаза на идентификација;
2. фаза на опис;
3. фаза на евалуација.

1. Фазата на идентификација подразбира утврдување на изворите на опасни и

штетни материи во надворешната околина.
2. Фазата на опис се состои од одредување на квантитативните и на квалитативните
карактеристики на опасните и штетни материи присутни во животната средина,
утврдување на нивото на загадувачки супстанции во животната средина, како и
утврдување на должината на експозиција на поединец и севкупното население на
влијанието на штетните фактори од животната средина.
3. Фаза на евалуација подразбира утврдување на процената на изложеност врз
основа на податоци добиени во претходните фази и утврдување здравствените ефекти.

Процената на ризикот по здравјето од штетни и опасни материи, присутни во

водата за пиење, најчесто, се дефинира како степен на веројатност дека ќе се појават
негативни ефекти за здравјето по изложеноста на тие супстанции.
Процената на ризикот по здравјето се однесува на квантитативните и на
квалитативните промени до кои може да дојде во физичката, биолошката и хуманата
средина и како тие промени ќе влијаат на ресурсите на животната средина, односно како
изменетата животна средина ќе влијае на здравјето.
Изложеноста на организмот на загадувачки супстанции кои се присутни во водата
за пиење најчесто се квалификува како надворешна и внатрешна експонираност.
Надворешна експонираност е внес на агенси во познати концентрации ml/l, а
внатрешната претставува однос меѓу внесот и степенот на апсорпција на самиот агенс од
водата за пиење.
За соодветна процена на ризикот е неопходно да се пресметаат нивните
препорачани гранични вредности, кои не се стриктни ограничувања, како што се
максимално дозволените концентрации, туку концентрација или количество на
загадувачката супстанца со која се обезбедува квалитетна вода за пиење, која не
предизвикува каков каков ризик по здравјето на консументот. Досега во водата за пиење
се идентификувани повеќе од 1.000 хемиски соединенија од органско и од неорганско
потекло, не е возможно, а не е ни неопходно за секое од нив да се одредат препорачани
гранични вредности, па заради тоа при одредување на хемиските материи, за кои се
пресметуваат препорачани гранични вредности, важни седва основни критериума:

111
релативно честа појава во водата за пиење во значителни концентрации и присуството на
хемиски материи кои се потенцијално опасни по човековото здравје.
Постојат два можни извора на информации за потенцијалните ефекти на здравјето
на човекот и тоа преку:
 животински токсиколошки студии;
 епидемиолошки студии на хумана популација.

2.2. Болести предизвикани од биолошки фактори

Овие болести можат да се јават како ендемии, епидемии или спорадични заболувања. Тие
немаат сезонски карактер. Опишани се пет групи болести:
Група А - Болести кои настануваат со пиење вода, загадена со фекални отпадни
материи од луѓето или од животните - цревни хидрични епидемии. Овие болести се
најчести во земјите во развој (низок хигиенски и социјален стандард), и се најчесто,
резултат на технички недостатоци на објектите или пропусти при кондиционирање на
водата. Од оваа група, кај нас најчести се стомачен тифус, паратифус, дизентерија,
гастроентеритис, инфективен хепатитис А и Е. Превенцијата од овие заболувања би
била со правилна локација и изведба на објектите за водоснабдување, со централизиран
надзор на објектот, околината и хигиенскиот квалитет на водата, како и со правилен избор
на методологија за пречистување и за дезинфекција.
Група Б - Тука спаѓа болест која настанува со контакт на човек со површинските
води преку кожата и слузницата, или со пиење вода загадена со биолошки состојки, чиј
еден дел од животниот циклус се одвива во водата. Во оваа група болести доминира
шистосомијазата (Африка, земјите од Блискиот Исток, Јужна Азија, Латинска Америка),
а кај нас се јавува лептоспирозата. Превенција од настанување на овие болести би било
избегнување контакти со површинска вода во загрозените подрачја, како и пречистување
и хлорирање на водата.
Група Ц - Болест која се добива со убод на инсект кој живеекрај стоени води,
мочуришта, бари и сл. Пое втората светска војна таква болест кај нас била маларијата, а
мерка за превенција е исушување на мочуриштата и дезинсекцијата.
Група Д - Болести кои настануваат со “нечисти раце” (по фекално-орален пат) и
тоа во краеви со изразен недостиг на вода, низок хигиенски и социјален стандард. Тука е
поголем број на болести од групата А, очни и кожни болести, а сите тие даваат и висок
морталитет на доенчињата. Превенцијата е во зголемување на количеството на хигиенски
исправна вода, подобрување на личната хигиена и подигнување на стандардот.
Група Е - Тука спаѓа легионерската болест, која се шири по аероген пат со
аеросолите од вода од бојлери и од клима уредите (пр: при туширање - Макарска, Цавтат).
Првпат се јавила во хотелот Белви-Стратфорд во Филаделфија во јули 1976 година на
Конвенцијата на американските легионери. Предизвикувач на пневмонија е Legionella
pneumophila. Превенцијата е во темелно чистење на уредите за климатизација и за
хиперхлорирање на водата, како и со повисока температура на водата во бојлерите.
Сите горенаведени предизвикувачи, можат да се елиминираат од водата со пречистување
(филтрирање) и со дезинфекција или само со дезинфекција (хлорирање), но превенцијата,
генерално, треба да се изведе на трите критични нивоа на создавање на
загадувањето:

112
 а)при влезот на микроорганизмите во водата (заштита на изворите и на
мрежата);
б)при размножувањето на микроорганизмите во водата (дезинфекција);
в)при влез на загадената вода во организмот (несоодветна експлоатација на
објектот).

2.3. Болести предизвикани од хемиски штетности

Овие болести почесто настануваат во развиените индустриски земји во светот, и

тоа откако хидричните епидемии се ставени под контрола. Се работи, главно, за болести
во хроничен облик, а се појавуваат посебно по наглиот развој на индустријата и на
земјоделството.
Причинителите може да бидат од геолошко потекло (арсен, селен, флуор, јод,
натриум, сулфати и сл.), при што најпознати се геохемиските ендемопатии како
кариесот (дефицитарен внес на флуор) и флуорозата (ексцесивен внес на флуор) или
тиреопатијата (недостиг на јод). Секундарното хемиско загадување на водата може да
настане од воздухот т.е. од издувните гасови (олово), емисиите од нуклеарните централи,
индустрискиот отпад (органски, неоргански и радиоактивни материи), или од
земјоделските површини (агрохемикалии и пестициди). Извор на загадување на водата
може да бидат и инсталациите (тешки метали и азбест), или некои постапки за
кондиционирање на водата (пречекорување на превентивните дози на флуор, алуминиум
од коагулантните средства, натриум од средствата за омекнување, хлорорганските
соединенија од хлорираната непрочистена вода и сл.).
Од горенаведените хемиски соединенија најопасни се: 1. Тешките метали -
бидејќи не се разградуваат, а може да предизвикаат акутни или хронични труења и 2.
Новите хемиски синтетски соединенија со честопати бластомогено дејство при
биолошките проби. Повеќето од овие материи не можат да се отстранат со стандардните
методи за пречистување на водата, па при тоа најважни превентивни мерки сќ: правилната
локација на индустриските објекти со поќитување на санитарните заштитни зони околу
системите за водоснабдување, како и со соодветен третман на нивните отпадни води, во
согласност со нивниот хемиски и биолошки состав.
Грижите за здравјето, здружени со хемиските состојки на водата за пиење се
разликуваат од тие здружени со микробиолошкото загадување и потекнуваат првенствено
од можноста на хемиските состојки да предизвикаат непосакувани здравствени ефекти по
пролонгиран период на изложување. Освен преку масивна случајна контаминација на
резервите на вода за пиење, има неколку хемиски состојки на водата кои водат кон
здравствени проблеми по едно изложување. Во прилог, искуството покажува дека во
многу, но не и сите вакви инциденти, водата станува непивлива, должејќи го тоа на
неприфатливиот вкус, мирис и појава. Во ситуации кога не е веројатно краткорочното
изложување да води кон здравствени нарушувања, честопати поефикасно е да се
концентрираат достапните ресурси за медицинска акција на пронаоѓање и елиминирање
на изворот на загадување, отколку да се инсталира скап третман за отстранување на
хемиската состојка од водата за пиење. Има многу хемикалии кои можат да се најдат во
водата за пиење; како и да е, само неколку од нив во истиот момент и во која било
ситуација и околност се загрижувачки за здравјето. Приоритетот даден на мониторингот и
на акцијата за отстранување на хемикалиите-загадувачи на водата за пиење, треба да биде

113
спроведен да овозможи ретките ресурси да се насочат наменски; а не непотребно кај оние
каде што има малку, или воопшто нема загриженост за здравјето. Изложеност на високо
ниво на флуор, кое настанува по природен пат, може да доведе до создавање дамки на
забите и, во ретки случаи до осакатувачка скелетна флуороза. Слично, арсенот може да
настане по природен пат, и прекумерна изложеност на арсен во водата за пиење може да
резултира со висок ризик од рак и лезии на кожата. Други хемикалии кои настануваат по
природен пат, вклучувајќи ги тука и ураниум и селен можат, исто така, доколку се
прекумерно присутни да ги зголемат грижите за здравјето. Присуството на нитрати и на
нитрити во водата се поврзуваше со метхемоглобинемија, особено кај вештачки хранети
новороденчиња. Нитратите можат да се зголемат од честа употреба на фертилизатори или
од протекувањето на отпадните води или на друг органски отпад во површинските и во
земните води. Употребата на оловни цевки и полнења или спојки, особено во подрачја со
деструктивни или со кисели води може да резултира со зголемено ниво на олово во водата
за пиење, што понатаму води кон непријатни невролошки ефекти. Постојат неколку
хемикалии за кои придонесот од водата за пиење кон вкупниот внес е важен фактор во
превенцијата на болести. Еден пример е ефектот на флуорот во водата за пиење во
зголемувањето на превенцијата на забниот кариес. Упатствата не се обидуваат да го
дефинираат минимално посакуваното количество на концентрација за хемикалиите во
водата за пиење. Законски пропишани вредности се изведени за многу хемиски
конституенти на водата за пиење. Законски пропишана вредност претставува
концентрација на конституентот што не резултира со каков било ризик по здравјето за
време на доживотна експозиција. Бројни привремено пропишани вредности се базирани
на практичната можност за третман или, пак, на можноста за анализа. Во овие случаи
пропишаната вредност е повисока од пресметаната здравствено-базирана вредност.
Светската здравствена организација во Упатствата за квалитет на водата за пиење од 2004
година, има припремено листа со хемиски супстанции за кои постои мала веројатност дека
ќе се појават во водата за пиење, хемиски супстанции за кои не се утврдени референтни
вредности и референтни вредности за хемиски супстанции со ефект на здравјето во вода
за пиење.

2.4. Состојки со органолептичко дејство врз водата

Во водата може да се регистрираат и материи чие присуство не предизвикува

здравствени, туку само органолептички промени. Тие материи може да се од природно
потекло (растителната вегетацијазаматености некои соли од геолошко потекло) или од
индустриско потекло (нафта и нафтени деривати, феноли, детергенти, бои и др. главно
органско хемиски соединенија). Како резултат на присуството на овие соединенија може
да се јави и непријатен вкус, мирис и боја на водата. Повеќето од овие материи може да
се отстранат со вообичаените постапки за пречистување на водата (заматеноста - со
филтрирање, некои индустриски отпадни материи и вегетацијата - со филтрација низ
активен јаглен, железото и манганот - со аерација и филтрација, фенолите - со
претхлорирање и сл.), а за некои се преземаат посебни - терцијарни методи на
пречистување или се оди на ново решение за водоснабдување.

114
2.5. Видови вода во природата и нивна хигиенско-епидемиолошка сигурност

Зависно од потеклото, водата во природата се дели на атмосферска, површинска

и подземна вода.
Атмосферска вода - е нативно дестилирана вода, која минувајќиниз атмосферата
ги собира микроорганизмите, прашината и останатите атмосферски загадувања и
секундарно се загадува. Апсорбирајќи ги гасовите пред сé јаглеродниот двооксид, оваа
вода станува кисела (рН = 4-5), а со тоа и агресивна со можност да ги кородира металните
делови на објектите за водоснабдување и на мрежата.
Атмосферската вода е мека вода (во неа не се растворени никакви минерални
соли), а во нејзини неповолни својства се вбројува и вкусот кој се оценува како
“блутникав”, и температурата која варира со температурата на околината.
Од хигиенско-санитарен аспект, атмосферската вода е условно добра за пиење, со
оглед на фактот да проаѓајки низ приземните слоеви на атмосферата, може да ги собере и
радиоактивните материи или хемиските состојки кои се емитираат во воздухот, или пак
може дополнително да се загади со несоодветното собирање на површината на земјата.
Затоа е задолжително кондиционирањето на оваа вода пред нејзината употреба
(филтрација т.е. откиселување, дезинфекција и сл.).
Во секој случај, атмосферската вода се употребува, дури кога нема друго решение
(во сувите карстни предели, во домаќинствата без водовод), или пак, како резерва за
вонредни прилики.

2. Површинска вода - има поголема цврстина од атмосферската (ги содржи оние

минерални соли, кои се раствориле во контактот на водата со тлото). Тоа е вода која е
акумулирана во реки, езера или вештачки акумулации, и главно е примарно загадена.
Во зависност од околината, оваа вода има и променливи концентрации на растворени и на
суспендирани органски и неоргански материи, живи организми, посебно микроорганизми,
па затоа има или бистар или матен изглед. Се одликува со помалку или повеќе интезивни
биолошки процеси (аеробни или анаеробни, во зависност од од концентрациите на
кислород), а киселоста се движи меѓу седум и осум. Температурата на водата е, исто така,
варијабилна (во зависност од годишниот период), а што е, исто така, неповолно од
хигиенски аспект.
До секундарно загадување на површинските води доаѓа со испирање на брегот,
со приемот на отпадни цврсти и течни материи од индустријата или од населбата, или
пак преку подземен доток. Ова секундарно загадување на површинските води е еден од
најголемите еколошки проблеми на денешнината.
Од санитарен аспект, површинската вода, најчесто, не е за пиење, меѓутоа во
услови на недостиг на доволни количества подземна вода, посебно на подрачјето на
Македонија, се повеќе урбани населби воспоставуваат системи на користење на
површинската вода за пиење, но со задолжително, претходно, нејзино кондиционирање
(Битола, Охрид, Велес, Куманово, С.Николе, Берово, Виница, Пехчево, Струмица и др.).
Посебен вид површинска вода е морската вода, која поради содржината на сол сé
до неодамна не се земала во предвид за пиење. Денес, во краевите каде нема друга
алтернатива, ова вода со разни постапки за десалинација се преработува во вода за
пиење.

115
 3. Подземна вода - настанува со процедување на атмосферска вода низ различните
слоеви во земјиштето, насобирајќи се на непропустливите површини. Постојат: процепна
вода (во карстот) и права подземна вода - темелница.
Процепната вода е обично во сувите јужни предели. По степенот на загадување е
слична на површинската (зависно од теренот на кој се наоѓа), а патувајќи до местото каде
се задржува нема можност за добро профилтрирање, па нејзината употреба е условена со
претходно кондиционирање, дезинфекција и строг санитарен надзор. Оваа вода е
прилично богата со соли на калциум и на магнезиум, како и на хлориди.
Правата подземна вода - темелница, се вбројува во тврди води (240-2500 mg
CaCO3), која како резултат на долго патување низ земјишните слоеви содржи многу
минерални материи. Со длабочината расте концентрацијата на солите, а опаѓа кислородот,
со шест pH, а температурата на длабочина под 20 m е константна, што и дава предност во
изборот за питка вода.
Водата темелница се наоѓа во шљунковит, порозен и песочен материјал наречен
водоносен слој, кој лежи на непропусни слоеви глина, иловача или лапор. Водата се
движи споро во водоносниот слој во кој се наоѓа, па честопати за да пројде еден
километар и треба повеќе од една година, што пак, од своја страна, овозможува нејзино
добро механичко пречистување и биолошка разградба.
Питката подземна вода (I водоносен слој) не е најсигурна (може да мине
загадување од површината), со претежно доминирање на микробиолошкото загадување,
кое патува пократко од физичкото и од хемиското. Ако, пак, плитката вода е заштитена
кон површината со непропусен материјал (глина), таа може да биде и епидемиолошки
безбедна.
Длабоката и стара вода темелница (од II, а посебно од III водоносен слој) е бистра и
практично стерилна со константна температура, а често е и доста тврда, што главно,
економски е неповолно за домаќинствата и за индустријата (Скопје). Освен изобилството
на калциумови магнезиумови соли, може да има и доста железо, јаглен диоксид, метан,
сулфурводород, хумински киселини, амонијак итн., во зависност од составот на тлото.
Концентрациите на овие материи, главно, влијаат само на органолептичките својства на
водата.
Од здравствен аспект подземната вода, посебно онаа од II и од III водоносен слој е
безбедна за пиење, при што ако се употребува во големи водоводи треба да се чисти од
железото или од гасовите (од органолептички причини). Во случај да се хлорира, треба да
се остранат евентуално големите концентрации амонијак и хумински киселини, кои со
хлорот може да дадат органохлорни соединенија со докажан канцероген ефект.
Длабоката подземна вода која лежи меѓу два непропусни слоја и која сама под
притисок излегува под или на самата површина се вика субартеска и артеска вода, кои се
епидемиолошки најсигурни иако често нагласено минерализирани (на длабочина од 100-
200 метри).

2.6. Објекти за снабдување со вода за пиење

Како јавни водоснабдителни објекти се сметаат објектите за снабдување со вода

за пиење и други домашни потреби на повеќе од пет домаќинства, или повеќе од 20
жители, или при консумација на повеќе од 10 m3/ден. Во јавни водоснабдителни објекти
спаѓаат тие кои вршат дејност на производство и промет на прехранбени производи за

116
пазар, како и други објекти како училишта, објекти на сувоземниот, водниот и
воздушниот сообраќај (станици, чекални, паркиралишта, и сл.), туристички, угостителски
и спортско-рекреативни објекти и локалитети и др.

Од конструктивен и технички аспект јавните објекти можат да бидат:

 централни - водоводи (зафат од едно или од неколку извори и распределба
преку водоводна мрежа);
 јавни локални објекти - користење на водата на местото на зафаќање со
рачно или со механичко црпење (бунари, пумпи, локални извори-чешми и
сл.)
Како индивидуални водоснабдителни објекти се сметаат објекти за снабдување
на најмногу четири домаќинства, односно 20 жители, и тие објекти се сметаат како
приватна сопственост на корисниците. Во овие објекти спаѓаат бунари, пумпи, домашни
водоводи, кладенци и др.

Од јавноздравствен аспект во конкретните хидрогеолошки услови и состојби на

загаденост на околината во нашата Република, најсигурни за користење се подземните
води од природните извори и од водите - темелници. Овие води без преработка, само со
дезинфекција (хлорирање) се зафаќаат и се испорачуваат на поголем број корисници
преку централни водоснабдителни објекти (водоводи), или се зафаќаат и се
испорачуваат на индивидулни домаќинства - тн. индивидуални водоснабдителни
објекти.
Опишаните видови вода се користат од населението преку соодветни објекти од локален
или од централен карактер. Типот на објектот ќе зависи од намената (индивидуална
семејна куќа, локален објект или населено место од различен карактер), од хигиенско-
епидемиолошкиот квалитет на водата, потребата за пречистување на водата и т.н.

а) Објекти за снабдување со вода од локален карактер

Тоа се објекти кои служат за снабдување на помал број корисници. Зависно од видот на
водата, во овие објекти се вбројуваат цистерна, копани и бушени бунари, каптирани
извори (јавни чешми). Објектите служат за снабдување на индивидуалните семејни куќи
(многу се чести во нашите села), или се наоѓаат на јавните површини во селата, покрај
патот, планински објекти, објекти за одмор и за рекреација и други јавни или индустриски
објекти, надвор од населени места. Основна карактеристика на овие објекти е ниската
хигиенско-епидемиолошка сигурност, најчесто поради несигурните технички
карактеристики на инсталацијата, отсуство на систем за дезинфекција и воопшто отсуство
на јавно комунално претпријатие кое го одржува објектот.

ЦИСТЕРНА - е локален објект преку кој се користи атмосферската вода, и тоа во

услови кога нема друг избор (во сувите карстни предели). Со оглед на ограничените
количества атмосферска вода, овие објекти со кои се служат индивидуалните семејни куќи
во овие предели, се користат, главно, за најнужните потреби за пиење, приготвување
храна и перење алишта.
Основни делови на една цистерна се собирна површина, песочен филтер и резервоар
(цистерна).

117
Собирна површина - е лоцирана на кровот на куќата, а ако е за повеќе семејства - на
отворен простор вон селото (поплочена, бетонирана и заградена), но во секој случај
треба да биде пристапна и заштитена од чад, прашина или од загадување од стоката или
птиците. Димензионирањето на површината е во согласност со годишните потреби, а
градбата е од бетон со околна ограда, висока најмалку 1,5 метар. На најнискиот дел од
површината се прави претфилтер од крупен песок за запирање на крупните нечистотии,
или веднаш се преминува на 60 cm слој од ситен песок (0,2-0,5 mm). Понекогаш, место
филтер, се употребува таложница.
Резервоарот на цистерната се прави од непропусен материјал со мазни ѕидови, а се
сместува над земјата (епидемилошки е побезбеден, но со несоодветно висока
температура) или под земјата (со константна температура, но со потенцијално можно
загадување од околните објекти). Треба да се инсталира и цевка за вентилација. Земањето
на водата е по пат на гравитација или со црпен механизам, обезбеден од замрзнување, а
потребно е и редовно чистење и дезинфекција на објектот.
Од подземните води во локални рамки, најчесто се користи водата-темелница, од
поплитките водоносни слоеви, во кои таа тече со послаба брзина (во просек околу 1
m/ден), и тоа, главно, во насока на течението на површинските води во тој реон.
Зафаќањето на водата се изведува преку ископани, набиени или бушени бунари (во
рамните предели), или преку ископани бунари или каптирани извори (во брдовитите
планински предели).
ИСКОПАНИ БУНАРИ - обично ја зафаќаат најплитката подземна вода (на седум-осум
метри длабочина). Оваа длабочина е епидемиолошки несигурна, па затоа до бунарот не
смее да има потенцијален извор на загадување (штала, клозети сл.). Околината во радиус
од минимум два метра треба да се поплочи, а околните објекти да бидат низводно на
растојание поголемо од 20 метри. Ѕидањето е најдобро да се изведува со бетонски прстени
поврзани со цементен малтер, а евентуалното бочно загадување ќе се спречи со набивање
непропусен слој глина. Надземниот дел на бунарот се гради до еден метар височина, и е
покриен, а црпењето на водата е со метална кофа, или уште подобро сo моторна пумпа.
БУШЕНИ БУНАРИ - можат да бидат плитки (до седум-осум метри т.е. еденводоносен
слој) или длабоки (од втор и од трет водоносен слој).Од плитките бунари најпознат е т.н.
“Нортон-ов”. Тоа е перфорирана челична цевка, која на долниот крај е перфорирана и е
забиена на 5-6 метри длабочина со еден зашилен крај. Се поставува обично на песочен
терен, а епидемиолошки е несигурен поради плиткиот водоносен слој, или честите
дефекти на црпниот систем (пумпата). Во превентивни цели, радиусот од дваметра околу
цевката треба да се бетонира. И кај овој тип бунари, како и кај ископаниот, важи
правилото: да се ископаат (бушат) најмалку 1,5-2 метра под најнискиот праг на
подземната вода, а во околината на бунарите треба да се предвиди и ископување на
одводен канал за вишокот на вода. Длабокиот бушен бунар е епидемиолошки многу
посигурен, бидејќи црпи вода најчесто од вториот водоносен слој, и најчесто претставува
затворен систем (без контакт со површината). Од овие бунари кои може да црпат вода и од
поголеми длабочини (почнувајќи од 20 па сé до 200-300 метри), најсигурни се т.н.
“артески бунари”, кај кои после бушењето, водата која се наоѓа меѓу два непропусни
слоја, со помош на хидростатскиот притисок, сама излегува на површината (артеска
вода), или пак, се искачува на одредена височина под површината (субартеска вода). По
бушењето се поставува челична цевка. Овие води се прилично минерализирани и со

118
поголемо количество железо и има потреба од извесна преработка пред користење на
водата.
Рени-бунари, се посебен тип бунари, кои се градат во алувијалните наноси покрај
речните корита, и се состојат од еден вертикален дел и повеќе зрачно поредени
перфорирани цевки преку кои се црпи водата. Црпниот систем е сместен во куќичка, а
издашноста на овој бунар е голема (250 l/s). Водата е обично епидемиолошки сигурна, но
почесто доаѓа до појава на поголемо количество железо и манган (пр: Штип).
Како резиме на хигиенскиот аспект на градењето на бунарите, треба да се напоменат
следните начела: - по можност, бунарот треба да зафаќа вода од вториот или од трет
водоносен слој; - потребно е да се воспостави депресивна (заштитна) зона околу него,
во која ќе се исклучат евентуалните загадувачи, а ќе се набие и еден слој глина
(непропустлив материјал) со благ нагиб кон околината; - техничката изведба да биде
коректна (со бетонски прстени);- црпењето да биде хигиенско (хидрофор), и по
можност целиот систем да е од затворен тип, без контакт со надворешноста.
ИЗВОР - настанува на местото каде подземната вода избива на површината на земјата, и
најчесто се јавува во нерамните предели, што всушност му овозможува на непропусниот
слој да избие на површината. Со оглед на можноста за загадување на оваа вода, неопходно
е нејзино санитарно-технички коректно изведено каптирање.
КАПТИРАН ИЗВОР- при откопување на изворот, се бара местото каде водата избива на
површината, при што каптажата (технички израз за правилен зафат на водата) треба да
биде на цврста подлога, а темелите на непропусен слој. Овој подземен или надземен
објект има неколку делови: влез (шахта), резервоар, дел за зафват, цевка за
вентилација. Од резервоарот, со помош на цевка, водата се одведува на чешма или во
водовод. Ако постои периодично варирање во штедроста на изворот, треба да се предвиди
преливна комора, за испуштање на вишокот вода, и кој дел ќе биде заштитен од животни
или од инсекти. Околу каптажата треба да има и санитарна заштитна зона, во која не смее
да се пере или да се пои стоката, а пред пуштање на објектот, истиот треба да се
дезинфицира. Јавните објекти како што се училишта, болници, хотели или одморалишта,
па и самостојни семејни згради, кои немаат приклучок на централниот систем за
водоснабдување, користат сопствени извори или издани, од кои со гравитација или со
испумпување, водата преку инсталација доаѓа до санитарните уреди.

б) Објекти за водоснабдување од централен тип - водовод

Без оглед на тоа дали се работи за атмосферска, површинска или подземна вода, со цел таа
да се користи за организирано водоснабдување на населените места, потребно е да се
задоволат три основни услови: доволно количество вода, соодветен хигиенски
квалитет и можност за транспорт до потрошувачите.
Во наши услови, оптимална потрошувачка на вода во градските средини изнесува 200
л/ден/жител (во семејни згради со топла вода и со централно греење), а во селската
средина 50-80 л/ден/жител (со приклучок на јавен водовод без канализација). 200
л/ден/жител е нормата предвидена и со Законот за води (Службен весник на РМ бр.87/08)
и Правилникот за безбедност на водата (Службен весник на РМ бр.46/08).
Водоводите се системи за транспорт на водата од зафатот до потрошувачите. Нивни
основни делови се: зафат (каптажа), резервоар и разводна мрежа. Кај некои системи

119
може да бидат вклучени и пумпна станица, ако водоводот е потисен или уред за
кондиционирање, доколку сировата вода претходно се преработи.
 Според начинот на доведување на водата до крајните точки, водоводите може
да бидат:
o гравитациски, при што, водата од највисоката кота на теренот, каде се
наоѓа изворот или резервоарот, со природен пад на теренот, доаѓа до
потрошувачот.
o потисен водовод (погонски), каде со помош на пумпи или на хидрофор,
водата се потиснува низ системот. Во овој случај, изворот или резервоарот,
се на иста или на пониска кота од населбата. Овој, вториот систем, повеќе се
користи за површински тип на зафат.
o пневматски водоводи (со хидрофор) и
o комбинирани водоводи (потисно-гравитациски или гравитациско-
потисни).
 Според капацитетот, водоводите се делат на помали (под 10 l/s) и поголеми
(>10 l/s). Во цевководите и во разводната мрежа, водата е постојано под
притисок и има слободен тек во зафатот и во резервоарот. Во случај на
организирано одржување на водоводот, се спречува секундарното загадување
на водата, бидејќи изолираната затвореност на системот и претпритисокот во
цевководите, спречува влез на надворешно загадување.
 Според намената, водоводите се делат на:
o комунални водоводи (за населени места);
o индустриски водоводи (за индустриски инсталации);
o специјални водоводи (за наводнување).
 Според територијата која ја снабдуваат со вода за пиење, водоводите се
делат на:
o регионални водоводи (за еден регион);
o интеркомунални водоводи (за град и за села);
o централни водоводи (за населено место);
o локални водоводи (за дел од населено место или за еден објект).
 Каптажата на водоводот се изведува со истите сигурносни делови, како и кај
каптираниот извор. Каптирањето се изведува со бушење, ако подземната вода е
на поголема длабочина од шест метри.. Зафатите на вода од површински тип
(река, акумулација, езеро) се несигурни од хигиенско-епидемиолошки аспект со
можен влез на загадувањето и варијации на температурата на водата.
 Улогата на резервоарот кај водоводот, е да ја изедначи варијацијата на дотокот
и потрошената вода преку денот, да осигура рамномерен притисок во мрежата,
како и потребна резерва во случај на дефект на главните постројки, или во
случај на пожар.
 Разводната мрежа го претставува завршниот дел на системот, при што
цевките, кои се најчесто челични, полиетиленски/полипропиленски или
бетонско-азбестни, се положуваат на длабочина од 1,5-2 метра, над или
паралелно со канализациските цевки. Преку домашните приклучоци, јавната
водоводна мрежа се спојува со внатрешната инсталација. Најголеми
секундарни загадувања, се јавуваат токму во разводната мрежа, или по дефекти
или по оштетувања на цевките, а посебно при често исклучување (рестрикција)

120
 на поединечни делови на мрежата, или пак, пр намален притисок, кој се јавува
во системот каде дотокот е помал од реалните потреби (потрошувачка).

2.7. Зони на санитарна заштита околу објектите за водоснабдување

Санитарните заштитни зони се формираат околу извориштата за водоснабдување, со цел

да се спречи загадувањето на водата. Величината и обликот на овие зони зависи од повеќе
фактори, од кои посебно се важни хидрогеолошките карактеристики на теренот и
однесувањето на хемиските и биолошките агенси во водата. Обликот зависи и од
природните услови на извориштето, од правецот на доток на водата и од начинот на зафат
и третман на водата. Согласно со Правилникот за начинот на определување и
одржување на заштитни зони, околу изворите на водата за пиење (Службен весник на
СРМ бр.17/83) се формираат три зони на санитарна заштита:
 Прва заштитна зона - зона на строг санитарен надзор - (непосредна заштитна
зона), го штити извориштето од намерна диверзија или од случајно загадување. Таа
зона мора да биде прописно оградена, физички обезбедена (чуварска служба) и со
задолжителна евиденција на посетите. Зоната се формира околу зафатот, уредот за
пречистување, резервоарот и т.н. Во таа зона е забрането вршење каква било
дејност внатре во зоната, кои не се во функција на водоснабдувањето (пр:
забрането е садење земјоделски производи или чување домашни животни). Во оваа
зона е дозволен пристап на службени лица, кои редовно се прегледани за бацило и
клицоносителство (на секои 6 месеци) во Центрите за јавно здравје и/или
Институтот за јавно здравје на Република Македонија.
 Втора заштитна зона - зона на санитарно ограничување (широка зона - заштита
на сливното подрачје) - е зона во која се ограничени сите активности кои би
можеле директно или индиректно да го загрозат квалитетот на водата, а нејзиниот
облик, исто така, зависи од карактерот на извориштето и на неговата експлоатација.
Понекогаш и оваа зона се оградува, а во повеќето случаи таа се одржува со
опомени или со контроли. Во оваа зона се ограничува примената на некои
хемикалии или депонирање на индустриски или комунален отпад.
 Трета заштитна зона - зона на хигиенско-епидемиолошко следење (поширока
зона) се однесува на целото сливно подрачје на објектот, каде се вршат
епидемиолошки истражувања, пред сé во поглед на појавата и движењето на
цревните заразни болести за навремено преземање превентивни мерки и за
сузбивање на епидемијата или бацилоносителството, поострен надзор и
квалитативна контрола на водата, со задолжително хлорирање.
Кај површинските зафати, првата зона ги заштитува црпните станици и уреди за
пречистување, а нејзиниот облик во форма на правоаголник најчесто има димензии од
приближни 200 метри возводно и низводно и 50-100 метри странично. Втората зона зазема
простор од приближно 500 метри. Сепак, овие димензии не се фиксни, и зависат од случај
до случај.
Заради огромното значење кое го имаат изворите Рашче I и II е пропишана Одлука за
утврдување на границите на заштитните зони на изворот Рашче и определување на
мерките за заштита (Сл. весник на СРМ бр.36/90). Во текот на 2001 година се
направени и дополнувања за Просторниот план околу изворите Рашче I и II.

121
2.8. Основни критериуми за хигиенска оцена на водоснабдувањето

Водата за пиење, од законски аспект и од аспект на земање примероци вода за

лабораториски испитувања, се вбројува во храна (во согласност со Законот за безбедност
на храната и на производите и материјалите што доаѓаат во контакт со храната, Службен
весник на РМ бр.54/2002).
Квалитетот и здравствената исправност на водата за пиење претставува интерес на
сите современи земји во светот, и за тоа постојат соодветни законски и подзаконски
регулативи (закони, правилници, уредби). Според бројните истражувања и стекнатите
искуства, постојат усвоени или препорачани нормативи, во некои земји од кои
поригорозни во САД, Јапонија, Канада, Европската Унија, и др., а од посебен интерес се
препораките на Светската здравствена организација (СЗО), каде е обединето
епидемиолошкото искуство на многу земји, дополнето со бројни експериментални
истражувања.
Квалитетот на водата се оценува според три групи на својства (параметри):
 органолептички својства, односно параметри (својства кои се определуваат со
сетилата - боја, матност, мирис, вкус, киселост и др.);
 микробиолошки својства, односно параметри;
 физичко-хемиски својства, односно параметри.

За секој поединечен параметар од наведените три групи постојат нормативи за

максимално дозволени концентрации (МДК). За да се прифати водата како здравствено
исправна, неопходно е лабораториските наоди од сите три вида параметри да бидат
исправни, односно во дозволените граници на МДК и да одговараат на важечките прописи
за квалитетот и за здравствената исправност на водата за пиење. Со цел, водата за пиење
да биде безбедна, таа треба да биде здравствено исправна во однос на извршената
лабораториско дијагностичка анализа и извориштето, односно зафатот на водата да биде
со обезбедени санитарно заштитни зони, каптажата да биде прописно изградена и доводот
на водата за пиење да биде со цевковод атестиран за прехранбена употреба. Во Република
Македонија се применува Правилник за безбедноста на водата (Сл.весник на РМ“
бр.46/2008), врз основа на Закон за безбедност на храната и на производите и
материјалите што доаѓаат во контакт со храната (Службен весник на РМ
бр.54/2002). Според видот и бројот на анализираните параметри, постојат следните типови
анализи: основна, периодична, студиско-истражна, и споре хигиенско-епдемиолошки
индикации.
Органолептичките својства можат да потекнуваат од природно потекло, и тоа од
неоргански материи (железо, манган, магнезиум, калциум, хлориди, сулфати, карбонати и
бикарбонати, и др.) и од органски материи (хумински и фулвокиселини, присуство на
мирис и вкус од алги и други водни организми, од разградни продукти на изумрени
организми и др.). Во нашите прописи, мирисот и вкусот треба да отсуствуваат, додека
бојата и матноста се квантитативно нормирани. Во некои земји, ако мирисот и вкусот се
од природно потекло, се дозволува нивно присуство до два бала според пет-балната скала
(или во поени). Во Правилникот овие параметри се нормирани во Прилог бр.1 - физички,
физичко-хемиски и хемиски состојки на водата за пиење и во Прилог бр.6 во вонредни
околности.

122
 Микробиолошките својства се показатели на хигиенско-епидемиолошката
безбедност на водата, и се бараат индикатори на фекално загадување - вкупни
колиформни бактерии, како показател на можно фекално загадување, ешерихија коли,
стрептококус фекалис, протеус и др. како директни показатели на фекално загадување на
водата (термотолерантни колиформни бактерии); освен овие показатели, се бара и
вкупниот број на живи мезофилни организми во 1 ml вода како општ хигиенски
индикатор. Во Правилникот микробиолошките својства се нормирани во листите 1 -
микробиолошки особини на водата за пиење, и 2 - микробиолошки особини на водата за
пиење во вонредни услови.
Хемиски супстанции во водата за пиење се нормирани во Прилог бр.1 и 6 на
Правилникот. Некои од овие супстанции се од значење за органолептичките својства
(алуминиум, бакар, цинк, железо, манган, калциум, детергенти, и многу други); некои се
од токсиколошко значење (олово, кадмиум, кобалт, арсен, селен, жива, никел, нитрати,
органски соединенија со канцерогено и/или со мутагено дејство, и многу други од кои
особено се значителни т.н. трихалометаните, кои во нехлорираната вода ги нема или се во
безначајни количества, а се јавуваат по хлорирање на водата, алуминиумот по соодветно
пречистување на водата во филтер атаниците за третман на водата, од средствата за
агрохемизација, односно т.н. пестициди, и др.); и општохигиенски показатели, кои
укажуваат на можно продирање на загадувачки материи од надворешната средина во
сливното подрачје на изворите или непосредно во објектите за водоснабдување (азотни
соединенија како амонијак и нитрити, потрошувачка на КМнО4, и др.).
Примената на лабораториските методи за испитување на здравствената исправност
на водите за пиење, како и интерпретацијата на наодите според МДК на Правилникот за
безбедноста на водата и според податоците од локалната инспекција, се врши од
акредитирани (според ISO 17025) здравствени установи – ЈЗУ Институт за јавно здравје на
Република Македонија и акредитирани/овластени 10 Центри за јавно здравје.
Докторот - специјалист по хигиена, или лекарот одговорен за дејностите во областа на
превентивната медицина и јавно здравје, во оцената на хигиенскиот квалитет на водата за
пиење и водоснабдувањето, треба да ги земе во предвид наодите од следните етапи на
испитување:
1. Локална инспекција - се прави со периодичен теренски увид во локацијата на
предвидениот или постојниот објект за водоснабдување. Основна цел на овој увид е
утврдување на санитарната состојба на објектот и неговата околина, режимот на зоните на
санитарна заштита, експлоатацијата и техничките особености на објектот, здравствената
состојба на вработените на објектот (бацилоносителство), но и здравствената состојба на
консументите пошироко, а сé со цел да се предложат превентивни мерки за обезбедување
доволно количество хигиенски исправна вода за пиење. Основни сегменти на овој
санитарен надзор се:
1.1. Санитарно-топографски надзор - се состои од увид во хидро-геолошките
карактеристики на реонот, длабочината и “исхраната” на водоносниот слој и можноста за
негова експлоатација; правецот и брзината на движењето на подземните води; зоната на
депресија (проба со флуоресцин), а со тоа и можноста за загадување. Сите овие податоци
се нанесуваат на карта (ситуациски план), со јасно дефинирање на зоната на заштита меѓу
објектите и евентуалните загадувачи и со процена на можното мигрирање на
загадувањето. Во овој дел од прегледот се оценува и штедроста (количинскиот капацитет)
на објектот.

123
1.2. Санитарно-технички надзор - го има за цел увидот во техничките карактеристики на
изведената експлоатација на објектот (каптажа - изградба и заграденост, преливна комора,
станица за пречистување и дезинфекција, резервоар, мрежа ...).
1.3. Санитарно-епидемиолошки надзор - служи за утврдување на здравствената
состојба, пред се појавата на хидрични епидемии меѓу вработените, но и меѓу населението
и стоката во реонот на целото сливно подрачје на објектот, а со цел, на тој начин да се
дојде до релевантни податоци за хигиенско-епидемиолошката безбедност на водата и
објектот.

2.9. Земање примероци вода за лабораториски преглед

На лице место се утврдуваат физичките карактеристики на водата, евентуалното

присуство и количеството резидуален хлор, боја, мирис и се земаат примероци вода за
анализа, при што треба: а) местото и време на земање да го исклучат факторот-случајност
(артефакт); б) од моментот на земање до пристигнување во лабораторијата да мине
минимално време (за бактериолошкиот дел најмногу шест часа, а за основниот физичко-
хемиски и радиолошки преглед највеќе 48 часа, при што е пожелно концентрациите на
растворен кислород, азотните елементи, железото и манганот да се испитаат во првите
четири часа), или пак, да се изврши соодветна конзервација на земените примероци.
Како пропратен дел на земањето, е и пополнување образец со следните податоци: а) име,
местоположба и адреса на објектот;
б) вид и карактеристики на објектот и околината;
в) теренски услови на земањето, вклучувајќи ги метеоролошките фактори;
г) причина за земање на примероците вода (редовен преглед, реконструкција на објектот,
жалба на населението по органолептички причини...);
д) број на корисници;
ѓ) дали водата е хлорирана или не (се одредува резидуален хлор на местото на земање);
е) неопходен обем и тип на испитувањето (основен и периодичен физичко-хемиски и
бактериолошки преглед);
ж) датум и час на земање и
з) одговорно лице кое го земало примерокот.

Во согласност со стручните и законски прописи, воведени се основен и периодичен

бактериолошки и физичко-хемиски преглед, преглед при нови зафати и преглед по
хигиенско-епидемиолошки индикации.
Бројот на примероци - репрезентативен за хигиенската оцена и местото на земање
(извориште-зафат, резервоар, мрежа ...), пропишани се, исто така, во стручните и во
законски прописи, а се проценуваат на “еквивалент-жител” (1 е.ж. = потрошувачка од 200
l/вода/ден), судејќи по просечната потрошувачка на вода во населбата.

2.10. Аналитички комплекс на испитување

Показатели на органолептичките својства на водата се :

а) показатели кои се одликуваат по својот интензитет: мирис, вкус, боја, матност;
б) хемиски елементи од природно потекло: сулфати, карбонати и бикарбонати,
хлориди, железо, манган, сулфур-водород ...;

124
 в) хемиски елементи кои се создаваат при процес на преработка на водата: полиакрил-
амид, остаточен алуминиум, хлор, озон ...;
г) хемиско-токсични материи, кои доаѓаатво водата со нејзина надворешна
контаминација - од близок или од далечен извор на загадување.
По своите органолептички својства водата мора да биде проѕирна и безбојна, без мирис и
вкус со освежителна температура. Инаку мирисот и вкусот на водата имаат високо
значење при хигиенската процена на водата:
а) водоснабдувањето треба да се ограничи или да се прекине ако интензитетот е над два
бала. ,
б) одредени специфични показатели на мирис и вкус може да претставуваат показатели на
загадување со индустриски отпадни води и
в) интензивниот природен мирис и вкус (над два бала), во површинските води, го означува
и присуството на биолошки активни материи (пр: сино-зелени алги).

Показатели кои го означуваат хемискиот состав на водата:

а) природни состојки на водата - сув остаток, вкупна тврдина, алкалитет, рН и одредени
анјони и катјони, како што се: магнезиум, калциум, натриум, бикарбонати, хлориди и
сулфати;
б) показатели на токсични состојки - резултат на процесот на преработка на водата како
омекнување, флуорирање, дезинфекција, коагулација и сл. (појава на олово, арсен,
алуминиум, јоноизменувачки смоли и сл.);
в) специфични хемиско-токсични материи - резултат на одредено загадување на
водоносниот слој од локален или од оддалечен индустриски процес.

Водата за пиење треба да ги содржи наведените хемиски материи во дозволени количества

(МДК), а нетоксичните материи (соли на железо, тврдина и сл.), во концентрации кои
нема да го ограничат водоснабдувањето.

Показатели на хигиенско-епидемиолошката безбедност на водата:

а) Санитарно-миробиолошки:
 вкупен број бактерии;
 коли-индекс;
 коли-титар;
 во случај на епидемиолошка индикација - присуство на одредени патогени
бактерии и вируси.
б) Санитарно-хемиски - го означуваат присуството на органски материи или
продукти на нивна разградба:
 ХПК - хемиска потрошувачка на кислород;
 амонијак;
 нитрити;
 нитрати;
 хлориди;
 БПК-5 – биохемиска потрошувачка на кислород за пет дена;
 растворен кислород.
Зависно од тоа дали се работи за локален или за централен тип на водоснабдување, или за
локален објект од отворен или од затворен тип, водата не смее да содржи патогени

125
бактерии, или е дозволен ограничен број вкупни мезофилни бактерии, а не смее да содржи
ниту вируси и јајца на паразити.

2.11. Оцена на хигиенскиот квалитет на водата за пиење

Докторот-специјалист по хигиена, треба да ги земе во предвид следните елементи, при

процена на хигиенскиот квалитет на водата:
1. Намената на испитуваната вода;
2. Обемот на испитување во зависност од постојната задача;
3. Оцена на податоците од санитарниот надзор, од санитарно-топографски со
заштитните зони, санитарно-технички и санитарно-епидемиолошки;
4. Оцена на наодите од органолептичките, санитарно-хемиски и санитарно-
бактериолошки и биолошки преглед на водата;
5. Општ заклучок за хигиенскиот квалитет на водата.
При сето ова е најдобро да се отвори картон на водоснабдителниот објект во кој се
впишуваат сите горенаведени елементи, при редовните периодични прегледи на објектот.
Само комплетноста на сите наведени етапи од испитувањето, може да биде основа за
точна оцена на хигиенскиот квалитет на водата, или основа за детекција на евентуално
нејзино загадување, а со тоа и за нејзино ограничување или за забрана на употреба.

2.12. Снабдување со вода за пиење во вонредни услови

Вонредна состојба е состојба пое елементарна непогода, или по хавариско загадување на

извориштето или на водоводот и ја прогласува Советот на општината, во соработка со
Владата на Република Македонија, односно Центарот за управување со кризи (ЦУК) и
Дирекцијата за заштита и спасување (ДЗС), како и Агенцијата за храна и ветеринарство,
во соработка со Институтот за јавно здравје на Република Македонија и/или регионалниот
Центар за јавно здравје. На тој начин можат да се применат норми кои важат во вонредни
услови.
Акцидентално (хавариско) загадување на водата е брз продор на материи во
извориштето или во објектот за јавно водоснабдување на населението со вода за пиење кој
настанал како резултат на човековата активност кои претставуваат опасност по здравјето
на луѓето.

Два основни проблема, кои се јавуваат при снабдувањето со вода за пиење во вонредни
услови (војна, елементарни непогоди и сл.) се :
1. Недостиг на доволни количества хигиенски исправна вода;
2. Можно загадување на расположивите количества вода (посебно со радиолошки,
хемиски и биолошки средства).
Стручните служби во редовите на армијата, одговорни за решавање на горенаведените
проблеми, заедно со цивилните органи, се:
 специјални хидро-технички единици (истражуваат, дупчат, проектираат и
градат објекти-станици за водоснабдување и за преработка на водата) и
 санитетска служба - одговорна за хигиенско-епидемиолошко извидување,
санитарно-техничкиот и санитарно-хигиенски надзор и преглед над објектот и
водата, како и давање согласност за нејзина употреба.

126
Во цивилните стручни служби, во решавање на горенаведените проблеми вклучени се :
 Центарот за управување со кризи и Дирекцијата за заштита и спасување;
 органите на управата на општината;
 комуналната служба (хидро-техничките работи и одржувањето) и
 здравствените служби од специјализираната превентивно-медицинска струка
(хигиена и епидемиологија), со санитарно-хигиенскиот и епидемиолошки
надзор над водоснбадувањето.
Поради можноста при минување низ долните воздушни слоеви секундарно да се загади
(гасови, прашина или во воени услови и некои РХБ-контаминенти), а истото може да се
случи и при собирањето на собирната површина, атмосферската вода е хигиенско-
епидемиолошки несигурна и во вонредни услови. Затоа е потребна претходна санитарно-
хигиенска и РХБ-детекција. Во случај на поголем недостиг, може да се користи и снег, но
само ако локацијата е подалеку од населбата, со претходна радио-биолошка и хемиско-
токсиколошка детекција и евентуална деконтаминација.
Уште повеќе е возможна контаминација на површинската вода (посебно ако е со послаб
проток), и тоа со излачувања од луѓе, живот и со други отпадни материи, кои посебно во
воени услови можат да бидат со висока токсичност. Затоа, при користење на
површинската вода, потребна е претходна задолжителна санитарно-хигиенска детекција,
а редоследот на зафаќање на водата од еден водотек во низводен правец би изгледал вака:
прво за потреби на луѓето, па за пиење на стоката, за капење, за перење и за други
технички активности. При сето ова е неопходно да се запазат и зоните на санитарна
заштита, како и да се примени комплетен третман на водата пред употреба
(кондиционирање, евентуална специфична деконтаминација и дезинфекција). Подземната
вода, а посебно онаа од подлабоките слоеви (артеска и субартеска) е хигиенско-
епидемиолошки најсигурна, при што кај артеските води е исклучена можност за РХБ-
контаминација. Евентуалните објекти за водоснабдување, морада бидат коректно изведени
од санитарно-технички и хигиенски аспект.
Иако без вода, човекот во одредени услови може да издржи и повеќе од три до петдена, во
такви услови тешко се одржува личната хигиена, па е можна појава и на хидрични
епидемии, но и појава на разни кожни и паразитарни болести. Количеството вода, што
треба да се обезбеди во вонредни услови, треба да биде оптимално (во постојните
објекти) или значително редуцирани (во полски услови или при масовните движења на
населението). Некои од тие норми се:
 обична норма (за пиење, лична хигиена,течни оброци)......15 лит/ден;
 смалена норма (сува храна)........9 лит/ден;
 минимална норма (на сув терен).......5 лит/ден;
 физиолошки минимум (може да трае до 3 дена и тоа само за пиење)..1,5-3 лит/ден
(зиме-лето);
 во привремен логор............30 лит/човек/ден;
 полска болница...................80 лит/човек/ден;
 санитетска станица.............10-25 лит/ден;
 при хемиско-биолошка деконтаминација.........30 лит/по особа;
 радиолошка деконтаминација..............125 лит/по особа.

Контролата на хигиенската исправност на водата се врши како и во мирновременски

услови со: локална инспекција, земање примероци вода за органолептички преглед (со

127
внимание од евентуална контаминација), хигиенско-токсиколошка и РХБ-детекција,
преработка и дезинфекција на водата. При сето ова, основни принципи кои треба да бидат
запазени во вонредни услови се:
 Да се користат објекти за водоснабдување, кои се претходно одобрени од
санитетската (здравствена) служба, со претходно хигиенско-епидемиолошко
извидување на теренот, РХБ детекција. Притоа, приоритет се дава на артеската и
субартеската вода.
 Организирана употреба на одобрените објекти, и тоа преку прости станици (со
импровизирано пречистување на водата) и сложени водни станици - поставени од
хидро-техничките единици, со класично кондиционирање и дезинфекција на
водата.
 Околу сите поставени водни објекти, да бидат споставени зони на санитарна
заштита.
 Задолжителна дезинфекција на водата:
 индивидуална (таблетарна) со хлорни препарати (Хлорамин или Пантоцид) - по
една таблета на една матарка, а водата се пие по половина час.
 колективна дезинфекција:
 со провривање на водата (10 минути или 1 час ако постои сомневање за
биолошка контаминација);
 јодирање (6-7 капки на јоден препарат на 1 литар вода);
 хлорирање. Се изведува во резервоар или бунар, при што е потребно да се
постигне резидуален хлор од 0,3-0,5 mg/l, после 30-минутен контакт.
Обично се изведува со хлорна ампула (1 ампула на 100 литри бистра вода,
при што една ампула има 0,5 g хлорна вар со мин. 20% активна супстанца).
Доколку е матна водата, се става 1 g хлорна вар/100 литри вода. Ако после
30 минути, не се постигне бараното количество резидуален хлор,
дезинфекцијата се повторува, со иста концентрација хлорна вар.
 хиперхлорирање - се налага кога водата не е доволно бистра, кога постои
сомневање за биолошка контаминација, или кога водата треба да се
транспортира. При ова, постапката за хлорирање е иста, но дозите на хлор се
поголеми за 10-100 пати (посебно при биолошка контаминација), при што
по 30 мин. се бара резидуален хлор од 10 mg/l, а непосредно пред употреба
водата се дехлорира со 1-3 g натриум-тиосулфат на 100 литри вода, или пак,
треба да се профилтрира низ активен јаглен (или со ветреење).
Во случај на радиолошка контаминација на водата, не е можна 100% деконтаминација,
туку со вообичаените методи за кондиционирање на водата, може да се намали
радиоактивноста за 50-85% (коагулација, филтрација, фосфатна коагулација, јонска
измена, дестилација и др.).
Хемиската деконтаминација се врши, главно, со хиперхлорирање, и по 30 минутно
филтрирање низ активен јаглен.

2.13. Практични аспекти на водоснабдувањето со безбедна вода за пиење

2.13.1. Основни факти

Основен показател за видот и за обемот на анализите на квалитетот на водата за пиење,

128
како и бројот на примероци што треба да се земат за анализа, е:

ЕЖ-Еквивалентен жител кој подразбира потрошувачка на вода од 200 л/ден

Како се пресметува број на ЕЖ?

ЕЖ = просечно дневно производство во тек на една година (литри/ден)
200 (литри/ден)

Најголем потрошувач на вода се САД со 300 l/жител/дневно, 200 l/жител/ дневно во

Холандија, до 10-тина l/жител/дневно во Сомалија.
Во Африканските земји водата е луксуз, и поголем дел од популацијата немаат пристап до
неа.
Во Република Македонија потрошувачката е 200 l/жител/дневно, додека во Скопје е 240
l/жител/дневно до 400 l/жител/дневно (во летната сезона), што покажува дека водата се
троши нерационално (за чистење улици, полевање на градското зеленило, нелегални
“диви” приклучоци и др.).

2.13.2. Контрола на безбедност на водата за пиење

Според Правилникот за безбедност на водата, Слубен весник на РМ бр.46/2008 се

вршат следниве прегледи:
 Основен преглед;
 Периодичен преглед;
 Преглед при “нови зафати”;
 Преглед по Х-Е (хигиенско-епидемиолошки) индикации (кога заради техничката
состојба на објектите за водоснабдување, состојбата на средината, елементарни
непогоди и епидемиолошки ситуации, постои можност да дојде до загадување на
водата со микробиолошки, физичко-хемиски или радиоактивни контаминенти).
Примерок вода е количеството вода земена еднократно, на едно место по пропишана
методологија, заради извршување лабораториска анализа. Земањето примероци вода за
лабораториска анализа е објаснето понатаму во текстот.
Анализите опфаќаат (ставките 1-5 се вршат во ЈЗУ Институт за јавно здравје на Република
Македонија, а основните бактериолошки и физичко-хемиски анализи во 10-те регионални
ЈЗУ Центри за јавно здравје):
1. Бактериолошка анализа;
2. Физичко-хемиска анализа;
3. Анализа на резидуи од пестициди;
4. Паразитолошка;
5. Радиолошка анализа;
6. Вирусолошка анализа - ентеровируси (се врши во акредитирани лаборатории во
ЕУ);
7. Биолошка анализа (анализа на фито и зоопланктон) само на води по потекло од
површински води или рени бунари по Х-Е индикации. Се врши во ЈНУ
Хидробиолошки завод-Охрид.

129
 1. Бактериолошка анализа
 Не постои најниско ниво на толеранција за патогени микроорганизми.
 Постојат гранични вредности за стандарди кои ги опфаќаат микробиолошките
индикатори на квалитет на водите.
 Начин на земање на примерокот (со стерилна амабалажа).
 Микробиолошката анализа може да биде: основен преглед, периодичен преглед,
преглед при нови зафати и по Х-Е индикации.
 Најчесто се врши основниот преглед, кој содржи:
а) Вкупен број колиформни бактерии
б) Колиформни бактерии од фекално потекло
в) Вкупен број аеробни мезофилни бактерии
г) Стрептококи од фекално потекло
д) Сулфиторедуктирачки клостридии
ѓ) Протеус вид
е) Pseudomonas aeruginosa

Начин на земање на примерокот за бактериолошка анализа:

 Стерилно шише од 250 ml, да се достави во лабораторија за санитарна
бактериологија во надлежниот ЈЗУ Институт за јавно здравје на РМ или во
Центарот за јавно здравје во рок од шест часа (во услови на амбиентна
температура над 200С преносот и чувањето да се изврши во портабл фрижидер).
 Доставените примероци вода задолжително да бидат обележани со налепница или
со фломастер со податоци за мерното место од каде е земен примерокот, ден и час
на земање на истиот); задолжително да се пополни барање, кое ќе го добиете во
ИЈЗРМ или ЦЈЗ (за мерното место, видот на извориштето - копан/бушен бунар,
река/езеро/акумулација, водоводна мрежа, резервоар или др.; дали водата е
хлорирана (ако е хлорирана колку е содржината на резидуален хлор или не, и кои
лабораториски анализи се бараат).

Методи за одредување бактериолошка контаминација:

I. Најверојатен број на колиформни бактерии (Most probably number- MPN) ) -

ферментациски тест
Низа на епрувети со течни подлоги-пептонска вода на кои е засеана водата за пиење, кои
се инкубираат на 37oC и на 44oC. Резултатите се читаат по 24 до 48 часа. Се утврдува
присуство на гас (јаглерод диоксид со Дурхамови цевчиња), промена на боја на
индикаторот во подлогата и изгледот на водата (црвена боја заради појава на млечна
киселина).
1. Првичен тест - на течна подлога (пептонска подлога).
2. Потврден тест - се пресадува на цврста подлога ( Ендо-агар, Mac Conkey или др.).
3. Завршен тест - биохемиски (оксидаза тест, ферментација на шеќери, IMViC тест,
хидролиза на уреа и др.) и ATB за идентификација на бактериите.
Наодот на бактерии се изразува како најверојатен број на бактерии во 100 ml (MPN -
most probably number), затоа што бактериите не мора да се наоѓаат рамномерно во сите
запремнини на вода. Исто така се одредуваат и фекални колиформни/термотолерантни
колиформни бактерии.

130
II. Мембран филтер техника – MF
- Посебен апарат (Sartorius Membran Filter), водата се филтрира под притисок низ
мембрани за филтрација. Потоа, мембраните се инкубираат на 37oC и на 44oC. Резултатите
се читаат пое 24 до 48 часа.
- Се користат селективни подлоги
Попрецизна, резултатот се изразува преку - вкупен број бактерии.

III. Брзи методи

1. Седумчасовен фекален колиформен тест -
за докажување на E. coli и термостабилни бактерии
2. Луцифераза тест (биолумисценција)

Во водата за пиење се дозволени :

Вкупен број на сите живи бактерии (аеробни мезофилни бактерии) во 1 ml вода:
 пречистена и дезинфицирана вода до 10
 пакувана вода за пиење наменета за пазар,

која е во промет повеќе од 12 часа од полнењето до 50

 хлорирана вода без оглед на потеклото до 100
 природна вода на затворени изворишта до 100
 природна вода на отворени изворишта до 300

Вкупен број колиформни бактерии одредени како најверојатен број (MPN) во 100 ml
вода:
 пречистена и дезинфицирана вода до 10
 пакувана вода за пиење наменета за пазар до 10
 хлорирана вода без оглед на потеклото до 20
 природна вода на затворени изворишта до 50
 природна вода на отворени изворишта до 100

Escherichia coli и термотолерантни колиформни бактерии, цревни протозои, цревни

хелминти и нивни развојни облици, ентеровируси и алги и други организми, кои можат да
го изменат изгледот, мирисот и вкусот на водата за пиење (не смее да содржи).
E. coli е дел од флората на фецесот на луѓето и на животните, но ја има и во
природата. Индикатор е на фекално загадување на водата. Ферментира лактоза во течна
подлога и создава гас, исто како и колиформните бактерии.
Термотолерантни колиформни бактерии - родови на Klebsiella, Enterobacter и
Cytrobacter, како и фекални стрептококи од родовите Enterococcus и Streptococcus (S.bovis
и S.equinus), од дигестивниот тракт на луѓето и на животните се индикатори на свежо
фекално загадување.

2а. Физички преглед на водата:

 Опфаќа одредување: мирис, вкус, боја, матност (органолептички својства) и
температура на водата.
 Мирис - водата за пиење треба да е без мирис. Тој зависи од хемискиот состав, со
пораст на температурата се зголемува и мирисот на водата.
 Вкус - се изразува во балови/поени/степени (дозволени се до два бала-мирис и вкус,

131
 можат да го осетат само истренирани стручни лица со истенчен вкус и мирис. ).
 Боја - зависи од природните метални јони (Fe, Mg).
- се испитува со Hellige-компаратор;
- се изразува со Pt-Co единици.
 Матност - заради присуство на суспендирани неоргански и органски супстанци. Се
испитува Турбидиметриски (се споредува со стандардни водни суспензии на силикатна
земја (oSi-скала) и Нефелометриски (во NTU-единици - дозволено е до 1 NTU).
 Температура - треба да изнесува 8-12ОC, со варијации од 4ОC (температурата на водата
зависи од температурата на извориштето).

2б. Хемиски преглед на водата:

 pH вредност - негативен декаден логаритам на концентрацијата на водородни јони.
Водата за пиење е неутрална до слабо базна pH 6,5 - 9,5.
 Потрошувачка на KMnO4 (К-перманганат) е мерило за присуството на органски
супстанции во водата - МДК = 8 mg/l.
 Азотни соединенија (амонијак, нитрити и нитрати) се создаваат при распад на
материи кои содржат азот (белковини, уреа) во хемиските процеси или под дејство на
бактерии.
 Амонијак - укажува на свежо фекално загадување - МДК = 0,5 mg/l.
 Нитрити (N2O3) - соли на азотеста киселина, кои настануваат со оксидација на
амонијак или со редукција од нитрати. Укажуваат на свежо фекално загадување. Може
да доведат до метхемоглобинемија кај децата - МДК = 0,1 mg/l.
 Нитрати - не се специфичен знак за фекално загадување (зашто може да се и од
неоргaнско потекло). Укажуваат на старо органско загадување. Може да доведат до
метхемоглобинемија кај децата - МДК = 50 mg/l.
 Хлориди - може да потекнуваат од земјиштето, но се добри индикатори за фекално
загадување на водата - МДК = 250 mg/l.
 Железо - нема некое хигиенско значење, освен што ја менува бојата и вкусот. Доведува
до појава на феругинозни бактерии во водата за пиење - МДК = 0,2 mg/l.
 Се одредуваат, исто така, и сулфати, Mn, Флуориди, Ca, Mg, тешки метали (Pb, Cd,
Zn, Cu, Co, Ni, Cr-вкупен и шестовалентен, As, Sr), K, Na и др.
 Јод и Флуор - Водите кај нас се сиромашни со J и F. Во Република Македонија не
постои законска обврска за флуорирање на водата за пиење, што е во корелација со
висока стапка на кариес. За флуорирање се користат: Ca-флуорид, Na-флуорид, Mg-
силикофлуорид.
 Арсен (As) - Од природни ерозии, пестициди-истекувања, палење јаглен, топење руда,
отпад од електронска индустрија и производство на стакло. Предизвикува - лезии на
кожата и рак, васкуларни и невролошки заболувања, зголемен ризик од рак. СЗО
препорака и според Павилникот на РМ: 0,01 mg/l.
 Флуор (F) - Од природни ерозии, испуштања од фабрики за алуминиум и за вештачки
ѓубрива, или додаден во водата за пиење. Предизвикува - заболувања на коските,
потемнување на забите. СЗО препорака (упатство) и според Павилникот на РМ: 1,5
mg/l.
 Олово (Pb) - Од оловни цевки, лемење, глазирана керамика, оловни бои, талози од
оловен бензин, топилници за олово. Предизвикува - оштетување на растот и развојот,
проблеми во однесувањето, намалување на коефициентот на интелигенција,

132
 оштетување на бубрезите. СЗО препорака (упатство) и според Павилникот на РМ: 0,01
mg/l.
 Нитрати/Нитрити - При истекувања при ѓубрење на почвата, септички јами,
одводни канали, ерозија на природни депозити. Предизвикуваат - метхемоглобинемија
кај мали деца. СЗО препораки (упатства):
 нитрати 50 mg/L (ppm) - како нитрати
 нитрити 3 mg/L (ppm) - како нитрити
 Hg се испушта во атмосферата и глобално циркулира и на крајот влегува во телесните
течности. Депозицијата е: близу до изворот и далеку од изворот. Биотрансформација од
бактерии. Биоконцентрација во риби. СЗО препорака (упатство): 0,001 mg/L (ppm) -
вкупна жива, органска и неорганска.
 Одредување на тврдина на водата - ја чинат солите на Ca, Mg, Fe, Al. Според
тврдината, водата може да биде:
 многу мека 0-5 dHO
 мека 5-10 dHO
 умерено мека 10-15 dHO
 тврда 15-25 dHO
 многу тврда над 25 dHO (dHO (германски степени) - еден степен претставува
содржина од 10 mg калциум оксид (CaO) во 1 литар вода).
 Остаток при испарување - покажува колку во водата има органски и неоргански
материи. Водата се испарува на t од 378,16 К. МДК = 1000 mg/l.
 Електролитската спроводливост - е правопропорционална со вкупниот остаток при
испарување - МДК 2500 μScm-1.
 Одредување на О2 - памалување на кислородот е индикатор за загадување на водата
(распад на органски материи), се користи за површински води.
 БПК5 (биохемиска потрошувачка на кислород) - зголемување на БПК5 е индикатор на
загадување на водата (распад на органски материи), се користи за површински води.
 ХПК (хемиска потрошувачка на кислород) - зголемување на ХПК е индикатор на
загадување на водата (распад на органски материи), се користи за површински води.

2.13.3. Начин на земање примерокот за анализа

1. За основна физичко-хемиска анализа:

хемиско чисто пластично/стаклено шише од 1-1,5 л (најдобро од некоја природна
минерална/изворска вода, да не биде амбалажа во која претходно се чувал сок, алкохол,
оцет и сл.) претходно добро исплакнето (два-три пати) со водата која ќе се анализира.
2. За периодична физичко-хемиска анализа:
хемиски чисто пластично/стаклено шише од две-три литри, според горенаведените
препораки.
3. За анализа на резидуи на пестициди:
хемиски чисто пластично/стаклено шише од 1-1,5 л ,според горенаведените препораки.
4. За паразитолошка анализа:
хемиски чисто пластично/стаклено шише од 1-1,5 л според горенаведените препораки.
5. За анализа на трихалометани (нуспродукти на дезинфекција на водата):
хемиски чисто стаклено шише со темна боја и подвижен затворач од еден литар.
6. За радиолошка анализа: хемиски чист пластичен канистер од 20 л.

133
2.13.4. Радиолошки преглед на водата

 Вкупна алфа-активност;
 Вкупна бета-активност;
 Ураниум и др. радионуклеиди;
 Вкупна индикативна доза.
Дозата на озрачување на организмот од радионуклеидите внесени со водата за пиење
зависи од радионуклеидите, од нивниот метаболизам и кинетика во организмот.
Препорачани нивоа на внес:
 за вкупна алфа-активност 0,5 Bq/l;

 за вкупна бета-активност 1 Bq/l;

 за вкупна иникативна доза 0,1 (mSv/годишно).

СЗО-препорака: да не се прави разлика помеѓу радионуклеиди од природата или

произведени радионуклеиди.

2.13.5. Пречистување/кондиционирање на водата за пиење

Водата која не одговара на пропишаните стандарди мора да се кондиционира/пречисти за

да добие одредени органолептички, физичко-хемиски и микробиолошки особини.
Цел: обезбедување хигиенски исправна и безбедна вода за пиење.

Постојат две фази на кондиционирање на водата:

I. фаза - кондиционирање
II. фаза - дезинфекција

Индикации за првата фаза се: матна вода, површинска вода или MPN за II класа или
повисока.

 Методи на кондиционирање:
1. Таложење/седиментација без примена на коагулација;
2. Таложење/седиментација со примена на коагулација;
3. Аерација;
4. Отстранување на Fe и Mn;
5. Омекнување;
6. Филтрирање;
7. Отстранување непријатен вкус и мирис;
8. Дезинфекција.

1. Седиментација со примена на коагулација:

- постапката трае три до шест часа;
- се отстрануваат органски и неоргански материи, боја, суспендирани
честици, бактерии, планктон (редукција на алги од 90 до 95 проценти).
Коагуланти: Al-сулфат, Fe-сулфат, Fe-хлорид, Cu-сулфат: тие испуштаат
(+) наелектризирани јони, кои ги неутрализираат (-) јони од колоидните
честици, создавајќи флокули кои се таложат во седиментатори/таложници.

134
 2. Седиментација без примена на коагулација:
- таложењето на суспендираните материи е под дејство на гравитацијата и
зависи од: големината на честичките, температурата (во ладна вода е
побавно таложењето).
- постапката трае 12 часа.
Водата се пропушта низ канали со прегради, талогот се таложи во
таложници.
3. Аерација:
Се поправа мирисот и вкусот на водата, се зголемува pH, се отстранува CO2,
метан, феноли, се намалува содржината на Fe и Mn, ја разладува водата.
4. Отстранување на железо и манган:
Железото во водата за пиење над 0,3 mg/l и дава на водата блуткав вкус,
создава корозивен талог и ги бои санитарни уреди и алиштата. Железото во
водата се наоѓа во облик на растворлив ферокарбонат Fe (HCO3)2. Во
присуство на кислород се оксидира во ферихидроксид и се појавува во вид
на корозивни снегулки. Оксидација се врши со примена на аерација, или со
употреба на калиум перманганат. По оксидацијата се врши филтрирање на
водата за да се отстранат флокулите на ферихидроксид.
Манганот на водата и дава сива боја и горчлив вкус. Оксидира во
присуство на кислород, но побавно од железото. Процесот може да се забрза
со додавање хлор пред аерацијата, во количество од 2 до 3 mg/l. По
оксидацијата се врши филтрирање и дехлорирање на водата.
5. Омекнување:
Иако тврдата вода претставува пречка и во домаќинствата (заради бојлерите
и машините за перење), омекнувањето на водата најчесто се врши за
потребите на индустријата, за топланите и воопшто за енергетски потреби.
Заради тоа што тврдината на водата им пречи и на другите хемиски процеси,
омекнувањето на водата го вршат различни индустриски гранки: хемиската,
индустријата на хартија, текстилната и др. За омекнување на водата се
користат разни методи:
 Со додавање гасена вар и сода: варта ги претвара растворливите
бикарбонати во нерастворливи карбонати, кои се таложат во облик на
флокули. Содата ја намалува сулфатната тврдина, создавајќи
растворливи натриум сулфати и хлориди и калциум карбонат (кој се
таложи). Исталожените карбонати остануваат на филтерот.
 Зеолити се комплексни соли на силициум, со зрнест облик, различна
големина и зелена боја. Имаат способност да испуштаат натриум, а да
врзуваат калциум, магнезиум, железо и манган. Кога тврдата вода која
содржи калциум или магнезиум се прелива преку филтерот од зеолит,
зеолитот испушта натриум и врзува калциум или магнезиум. Заради
тоа што сите соли на натриумот се растворливи, се намалува тврдината
на водата и таложењето на карбонати. Кога се сака да се изврши
регенерација на зеолитот, се прелива со 10% раствор на кујнска сол.
Постојат и синтетски зеолити - пермутити, кои ги заменуваат јоните
на водород со катјоните од водата. Регенерација се врши со испирање
на пермутитите со минерални киселини.

135
  Јоноизменувачки смоли - има смоли со катјони на силни и слаби
киселини и со анјони на силни и слаби бази, така што можат да се
користат за отстранување различни елементи од водата. Со примена
на јоноизменувачките смоли може да се изврши комплетна
деминерализација на водата.
 Натриумхексафосфат (NaPO3)6 реагира со калциумови и со
магнезиумови јони. Често се користи во индустријата за омекнување
на водата.
6. Филтрирање:
Водата поминува низ песочни или низ други видови на филтри за
отстранување на суспендираните материи, задржување на бактерии и
планктони, бистрење на водата, се намалува непријатниот мирис и вкус.
Песочните филтри можат да бидат:
 бавни-англиски (2-10 m3/ден/m2 брзина на филтрација) - пречистуваат на
механички и на биолошки начин (со создавање активна биолошка мембрана.
Се користат за вода со мала матност и боja. Се состојат од еден слој од 1-1,5
метар песок и еден слој 30-45 cm чакал. На површината се создава
желатинозна биолошка мембрана (од активен мил, бактерии сапрофити и
органски материи), а созрева за два-три дена. Се чисти откако ќе се извади
2-3 cm од горниот слој на песок. Ефикасноста изнесува до 99 проценти и се
користи за водоводи за мал број потрошувачи. Негов недостаток е тоа што
е потребна голема површина за филтрите;
 брзи-американски (гравитациски) (100-300 m3/ден/m2 брзина на
филтрација), пречистуваат на механички начин. Нивната ефикасност е
помала и неопходна е дезинфекција. По седиментација и по коагулација,
водата се филтрира низ слој песок 60-90 cm и еден слој 30-45 cm чакал. На
површината се создава механичка мембрана (AlOH), која созрева за 30
минути;
 брзи под притисок (4-5 m3/час/m2 брзина на филтрација);
 дијатомејски (25-120 л/минута/m2 брзина на филтрација);
 реверсна осмоза (за мали количествавода, релативно скап процес).
7. Отстранување непријатен вкус и мирис на водата:
Водата може да има непријатен мирис и вкус заради содржината на
органски и неоргански материи. Непријатен мирис и вкус потекнуваат од
присуство на алги - фито и зоопланктон, ако водата се зема од површински
води, од присуство на органски материи кои се разложуваат, од железо,
манган, феноли, сулфур водород и многу други соединенија, како и од
присуство на некои бактерии. Алгите се развиваат на светло во отворени
базени/резервоари, под влијание на ултравиолетовите зраци, повисока
температура и при присуство на органски материи. Алгите механички се
чистат (со чистење на базените) и со додавање бакар сулфат и хлор во
водата.
Отстранувањето на непријатниот мирис и вкус се врши со аерација и други
оксидациски процеси: со додавање калиум перманганат, со хлорирање,
озонирање, со процесите на адсорпција со помош на активен јаглен
(гранулиран и во прав) и со други адсорбенси.

136
 8. Дезинфекција на водата за пиење:
Дезинфекција на водата за пиење претставува уништување на патогените
бактерии, колиформните бактерии, редукција на вкупниот број на сите живи
бактерии до пропишаните вредности од Правилникот за безбедност на
водата, Службен весник на РМ бр.46/2008.

Дезинфекцијата на водата се врши со физички и/или со хемиски методи:

I. Физички методи за дезинфекција на водата:

1. Вриење - во траење од 10 мин. но водата го губи О2 и станува блуткава.
2. УВ-зраци - само кај бистри води, или претходно избистрени со филтер. Водата се
пропушта низ УВ (ултравиолетна лампа), во тенок слој од 7-8 cm, со време на
задржување од 5 секунди. Кога генетските супстанции на микроорганизмите ја
апсорбираат ултравиолетовата светлина со бранова должина од  = 254 nm, се
активираат фотохемиски реакции, кои доведуваат до привремено прекинување на
репродуктивната способност на засегнатите микроорганизми и нарушување на
контролните механизми на нивните основни метаболички процеси. Ако се изложат
на соодветна доза на UV зрачење микроорганизмите изумираат. Претежно се
користи за дезинфекција на пакувани изворски и/или природни минерални води.

II. Хемиски методи за дезинфекција на водата:

1. Олигодинамско дејство на металите (Катадин процес) - за помали количества
вода, се потопуваат сребрени електроди, кои испуштаат јонско сребро (познат
процес уште на Римјаните, чувале вода за пиење во сребрени садови).
2. Озонирање - со помош на насцентен кислород кој се ослободува при преод од озон
во кислород. За отстранување мирис, вкус, Mn и дезинфекција. По третманот е
задолжително хлорирање на водата (бидејќи нема резидуален Cl2). Се применува во
Филтер станиците за вода за пиење каде се користи површинска вода за да се
избегне создавањето на трихалометани и да се подобри пречистувањето на водата,
како и органолептичките особини на водата за пиење.
3. Препарати на јод - Само за мали количества на вода и за краток период.
4. Хлорирање - најчесто се користи, и претставува примена на хлорни препарати. При
растворањето на Cl2 во водата се создава хипохлореста киселина (HOCl), која е
електро-позитивна брзо се врзува со електронегативниот набој на бактериите, и ги
денатурира ензимите на бактериите. Услови се рН (5-6 = 99-100% HOCl) и рН (10-
11 = 0,05-0,5% HOCl) на 00С, матност, железо, манган и метеоролошки услови.

Cl2 + H2O = H+ + Cl- + HOCl

Потврда за успешно хлорирање на водата е наод на резидуален хлор во количество од
0,2-0,5 mg/l. Значи, резидуален (слободен) хлор е количество хлор што останува во
водата за пиење по извршената дезинфекција, која штити од секундарна контаминација.
Комбиниран активен хлор (кај води со амонијак, при контакт со хлорот се создаваат
хлорамини (кои се послаби дезинфициенси од хлорот); се распаѓаат побавно и се испушта
хлор, така што и овој дел на хлорот, врзан (комбиниран) во хлорамините, се смета во
резидуален.

137
Вкупен резидуален хлор претставува збир на количините на слободниот активен хлор и
комбинираниот активен хлор.

2.13.5.1. Методи на хлорирање на водата за пиење

1. Нормално хлорирање - се употребува од 0,5-1 mg активен Cl2 на 1l вода.
2. Хиперхлорирање - се употребува 2-5-10 mg на активен Cl2 на 1l вода (со
задолжително дехлорирање по третманот, дехлорирањето се врши со натриум
тиосулфат-Na2S2O3, натриум бисулфит-NaHSO3, натриум сулфит-Na2HSO3, сулфур
диоксид и со аерирање).
3. Фракционирано (двојно) хлорирање - пред и по филтрирање. Се врши, обично, кај
води кои се загадени со феноли. Со претхлорирањето се создава хлорфенол, кој со
филтрирањето се отстранува од водата за пиење. Хлорфенолот е многу потоксичен
од фенолот, кој е, исто така, токсичен за човекот.
4. Хлорирање на точка на прекршување - за води кои содржат амонијак кој настанал
како последица на распаѓање на органски материи. Овој метод е корисен, затоа што
овозможува утврдување оптимални количества на хлор за дезинфекција на водата
и за одредување на потребното количество на активен хлор за резидуален хлор.
Методата се користи и за дезинфекција на водите, кои содржат феноли. Ако во
потполно чиста дестилирана вода додаваме хлор, резидуалниот хлор се појавува во
исто количество, затоа што не се троши во процесот на дезинфекција. При
додавање хлор во вода, која содржи амонијак, хлорот се врзува во хлорамини, така
штоведнаш не се појавува резидуалниот хлор.. Дури по разложувањето на
хлорамините, постепено се јавува резидуалениот хлор.. Кај натамошното
рамномерно додавање на хлорот, количеството се зголемува до одредена точка.
Кога се врши хлорирање на сирова загадена вода, која содржи амонијак, не се
јавува резидуален хлор., затоа што прво се врзува во хлорамини. Со натамошно
додавање се продолжува врзувањето, но се ослободува слободен хлор, кој го
почнува процесот на дезинфекција. Резидуалниот хлор постепено се зголемува во
водата, а при почетокот на дезинфекцијата неговото количество прво опаѓа
постепено, а потоа нагло. Тоа намалување укажува дека е во тек процесот на
дезинфекција. Во моментот кога процесот на дезинфекција ќе заврши,
резидуалниот хлор повторно почнува да се зголемува пропорционално на даденото
количество хлор (Слика 2.1). Точката на која резидуалниот хлор почнува
рамномерно да се зголемува се нарекува точка на прекршување (break point). Точка
на прекршување мора да се одреди за секоја вода. При хлорирање, на точка на
прекршување не е потребна постојана контрола на резидуалниот хлор.

точка на прекршување
Резидуален хлор mg/l

Врзан хлорамини Слободен хлор

дополнителен хлор
вo mg/l
Слика 2.1. Хлорирање на точка на прекршувањ

138
 5. Хлораминизација - се користи затоа што дава одличен резултат на дезинфекција,
но е потребен подолг контакт со водата. Бавно се ослободува хлор, но има
долготраен ефект на дезинфекција. За дезинфекција на водата се користат:
монохлорамин (NH2Cl), дихлорамин (NHCl2), и азоттрихлорид (NCl3).
Хлорамините се создаваат ако во водата додаваме амонијак во сооднос 1 : 4 спрема
хлорот.

При нормално хлорирање (активен хлор 0,5-1 mg/l) и време на контакт од најмалку 30
минути се уништуваат 99 проценти од некои вируси, E.coli, но НЕ и цистите на
паразитските протозои. Ако t на водата е под 20оC, времето на контакт се
продолжува на еден час.

2.13.5.2. Хлорни препарати за дезинфекција на водата за пиење

Својства: брзо делуваат, полесни за ракување, евтини, не предизвикуваат токсичност,
промена на боја, мирис и вкус на водата и по 30 минути има резидуален хлор.
Хлорни препарати кои се користат се:
 Хлорен гас - гас, со зелена боја, потежок од воздухот, многу токсичен за луѓето
и корозивен. На t 18оC, под притисок преминува во течна состојба. Најчесто се
употребува за водоводи, со апарат т.н. хлоринатор (за градски водоводи).
 Капорит (Ca-хипохлорит) - бел прав растворлив во вода. Содржи 60-70%
активен хлор. Пет до 10-пати е постабилен од хлорната вар.
 Жавелова вода (Na-хипохлорит) - за помали водоводи, нестабилно соединение
(треба да се внимава како се чува). Содржи 4-16% активен хлор. Најчесто се
употребува за селски водоводи, со апарат т.н. хипохлоринатор.
 Хлорна вар (Ca-хлорид-хипохлорит) - содржи 25-35% активен хлор,
нестабилно соединение кое месечно губи од 0,2 до 0,5% хлор.. Пред додавањето
во водата мора да се претвори во каша. Ретко се употребува за дезинфекција на
водата за пиење, туку за санитација.
 Хлордиоксид (ClO2) - има два пати посилно оксидациско дејство од
елементарниот хлор, ги убива и спорите, вирусите, цистите на протозои.
Дејствува подолго. Опсег на дејствување, во однос на рН изнесува 6-10. Не
создава трихалометани. Многу е скап, мора да се произведе на местото на
употребата, не се складира и транспортира. Нуспродукти се: хлорит и хлорат,
кои се многу токсични по човековото здравје.

2.13.5.2.1. Хлорен број на водата

Хлорен број е количество хлор што треба да се додаде на водата т.е количество хлор
којшто водата ја троши за реакција со органските и со другите материи содржани во
водата. Значи, тој претставува разлика помеѓу додаденото количество хлор во водата и во
резидуалниот хлор. Се одредува со пет шишиња со еден литар вода и се додаваат раствори
на хлорниот препарат. Во првото шише се става 1 mg активен хлор, во второто шише се
става 2 mg активен хлор и така по ред, се зголемува количествотопетото шише.
Примероците вода ги мешаме и ги оставаме да отстојат 30 минути, а потоа од секое шише
земаме по 10 ml примерок и пренесуваме во Erlenmaer од 50 ml и во секој ставаме 1 ml

139
ортотолуидин, потоа оставаме да стои 10 минути. Вредноста на резидуалниот хлор се
исчитува на Hellige компаратор во кивета од 13 mm. Резултатот се пресметува:

Резидуален хлор Cl2 (mg/l) = исчитана вредност

Хлорен број Cl2 (mg/l) = додаден хлор од хлорниот препарат - резидуален хлор

На пример, резидуалниот хлор во третото шише изнесува 0,5 mg/l. Во третото шише сме
додале 3 mg хлор, така што хлорниот број изнесува 3 - 0,5 = 2,5 mg/l.

Хлорен број е количество активен хлор изразено во mg потребно за дезинфекција на 1

литар вода.

2.13.5.2.2. Одредување резидуален хор во водата

1. Колориметриски:
- со ортотолуидин - најчесто на терен, со хлор компаратор, или
- со Hellige-компаратор. Постојат два типа компаратори:
a. тип на диск кој на себе има мали обоени стакла, кои се вртат во посебно
направен сталак..
b. тип на клизен компаратор со течни стандарди во стаклени ампули.
Постапка на работа: потребно е да се измери 10 ml примерок вода; се додава 3-5
капки 0,1% раствор ортотолуидин, се чека 5-10 минути со мешање до појава на
нијанса од жолта боја во кисела средина рН = 1,3. Со споредување на бојата, со
референтните во позициите 0,2; 0,4 или 0,6 mg/l, се добива семиквантитативен
податок за количеството резидуален хлор во примерокот вода. Веднаш по појавата на
жолта боја (ако отчитувањето се врши на Hellige компаратор), може да се прочита
концентрацијата на слободниот резидуален хлор (кој реагира веднаш со
ортотолуидинот, а врзаниот по пет до 10 минути).

2. Фотоколориметриски и спектрофотометриски (DPD)

- најчесто во лабораториски или теренски услови, со додавање на DPD реагенс (ако
има резидуален Cl2 се појавува црвено обојување). DPD (диетил р-фенилен диамин),
реагенсот вообичаено е во вид на таблети и во присуство на резидуален хлор даваат
црвено обојување, а максимум на апсорпција се наоѓа на 515 nm. Оваа метода е
препорачана од СЗО.
Постапка: Се полни портабл компараторот за определување резидуален хлор во
предвидената за тоа вградена кивета. Потоа, се отвора таблетата од фолијата и се става
во предвидената за тоа вградена кивета. За да се раствори таблетата со DPD, треба да
се врши рачно мешање горе/долу. По 30 секунди се гледа (визуелно) дали има
промена на бојата (жолто-зелена, до црвена). Ако има промена на бојата, се споредува
со постојните бои наредени во колона од двете страни на киветата. Опсегот на
определување на резидуален хлор изнесува од 0,1-6 mg/l, со градација од 0,1 mg/l до 1
mg/l, а потоа за хиперхлорираните води тој опсег се зголемува од 0,4-1 mg/l. Бојата
која најмногу одговара се регистрира содржината на резидуален хлор во mg/l.

140
2.13.5.2.3. Уреди за хлорирање на водата

Освен хлоринаторите кои користат хлорен гас за големите водоводи над 10 л/секунда
(градски водоснабдителни системи), се користат и хипохлоринатори, вообичаено, за
водоводни системи под 10 л/секунда (селски јавни водоснабдителни објекти).
Хипохлоринаторите се уреди, кои се состојат од резервоар (капацитет 100-200 литри),
уред за дозирање (ејектор или дозир пумпа) и резервоар (обично пластичен). Најчесто се
користи Жавелова вода-натриум хипохлорит. Постојат и затворени системи од типот
Хлороген, кој е лесно применлив за дезинфекција на водата во селски, приградски услови,
како и во изолирани објекти од јавен карактер и процесот е автоматизиран (со дозир
пумпа).

2.13.5.2.4. Асанација на бунар

При загадување на бунарот, по поплава или намерно загадување, потребно е да се изврши

асанација на бунарот и неговата околина, дезинфекција на објектот и дезинфекција на
водата за пиење. Дезинфекцијата на водата е само привремена, за трајна дезинфекција во
бунарот се поставува хипохлоринатор.
Постапка: Претходно се чисти околината на бунарот од загадувачки материи во
дијаметар од 1 m минимум, до 10 m. Препорачливо е бетонирање или барем поплочување
на 1 m околу бунарот, со изведување на евентуално истурените води со цевка или со
соодветен канал. Потоа се одредува количеството вода во бунарот и тоа по следната
формула:

V = r2 x π x h

r = радиус на бунарот
h = височина на водниот столб
π = 3,14

Во оваа цел се користи хлорна вар, или ”Sanosil-a” или ”HUVA-SAN TR-50 p”, или друго и
се става 250-300 g на 1 m3 вода. Се остава хлорот да дејствува околу три часа, а потоа сета
вода се црпи, се врши поправка и чистење на ѕидовите на бунарот, се отстранува милта и
се става слој на чист чакал до околу 30 cm височина. Потоа ѕидовите на бунарот се
премачкуваат со разматена хлорна вар. Кога водата повторно ќе надојде, се врши
хиперхлорирање, така што се додава околу 30 g хлорна вар која содржи 30% активен хлор.
Хиперхлориранана вода треба да стои 24 часа, повторно се исцрпува водата и кога
бунарот повторно ќе се наполни со вода, се врши конечно хлорирање со додавање 2-3 mg
активен хлор на 1 литар вода. Но, тоа зависи од хлорниот број на водата од секој бунар
поединечно.
При пуштањето во експлоатација на нови бушени бунари, потребно е и тука да се изврши
дезинфекција на ѕидовите и хлорирање на водата во бунарот. Мора да се одреди хлорниот
број на водата. Хлорирањето на водата мора да се изврши двапати. Првото хлорирање се
врши со петпати поголемо количество хлор од вредноста на хлорниот број. По
отстојување во траење од најмалку 1 час, водата се исцрпува од бунарот; се остава да се
наполни повторно водата во бунарот, по што се пристапува кон следното хлорирање кое

141
се врши според утврдениот хлорен број на водата. Се проверува количеството
резидуалниот хлор. Доколку се утврди поголема концентрација од 0,5 mg/l, треба да се
изврши дехлорирање.

2.13.5.2.5. Дезинфекција на нортон-ова пумпа

Се врши само дезинфекција на уредот (пумпата) и цевката и привремена дезинфекција на
водоносниот слој непосредно околу пумата. Може да се врши со хлорна вар (50 g 30%),
или со друг хлорен препарат, растворен во 5-6 литри вода и се става во цевката. Времето
на дејствување на хлорот изнесува 24 часа. Потоа се врши испумпување на водата неколку
минути и може да се користи за пиење.

2.13.5.2.6. Дезинфекција на мали водоводи, каптирани извори

Дезинфекција се врши со хипохлоринатори. Од препарати се користи Жавелова вода
(натриум хипохлорит), хлорамин и др. Основен принцип на работа на овие уреди се
состои од тоа што се врши автоматско и континуирано дозирање на хлорот.
Потребно е да се одреди хлорниот број. Протокот се пресметува по формулата:
Р = V/T
V = волумен на резервоарот во литри
T = време за кое резервоарот се полни, изразено во секунди
На пример, резервоар каде што треба да се изврши хлорирање е со капацитет од 5.000
литри, а за да се наполни се потребни 1.000 секунди. Според дадената формула, проток на
водата изнесува пет литри во секунда. Вкупен проток на вода за 24 часа изнесува 432.000
литри (432 m3). Треба са се земе во предвид дека хлорниот број изнесува 1,7 mg/l. Ако се
сака ниво на резидуален хлор од 0,3 mg/l, значи треба да се обезбеди 2 mg активен хлор на
1 литар вода, односно за 24 часа 864.000 mg или 864 g активен хлор. Ако сме зеле
препарат како што е хлораминот, кој содржи 25% активен хлор, тогаш е потребно 3.456 g
хлорамин за 24 часа. Ова количество хлорамин се раствора и ја ставаме во резервоарот од
хипохлоринаторот (со познат капацитет), кој се подесува така што сето количество хлор
да истече за 24 часа.

2.13.5.3. Начин на земање примероци вода за пиење

1. Земање примероци вода за пиење од славина/чешма
1.1. Се отстрануваат сите додатоци, како на пример - млазници, прскалки, црева од
славината/чешмата. Треба да се провери дали славината испушта вода
(неконтролирано) и дали гумичките за затворање на истекувањето на водата се во
добра состојба.
1.2. Внимателно се чисти отворот на славината/чешмата со чиста крпа или марамче за да
се отстранат сите нечистотии или масти. Треба да се отвори славината/чешмата и да
се пушти водата да истекува најмалку една минута пред да се земе примерокот. Ова
ќе обезбеди измивање и елиминација на сите депозити/наталожени честички во
славината/чешмата.
1.3. Се зема примерок вода соодветно за бараната лабораториска анализа.

142
2. Земање примероци вода од бунар, резервоар, езеро, акумулација, или друго
извориште со површинска вода
2.2.Од природни езера или вештачки акумулации каде што постои соодветен пристап
може да се земе примерок вода со рака. Во многу случаи може да биде неудобно или
опасно за да се влезе во водата. Во такви случаи се зема стерилно шише (за
бактериолошка анализа), или хемиски чисто шише (за физичко-хемиска анализа,
анализа на резидуи од пестициди, паразитолошка и радиолошка анализа) и се потопува
околу 50 cm под нивото на водата, со отворот нагоре. На тој начин се избегнува
надворешна контаминација да навлезе во садот за земање примерок.
2.2. Од речни текови примерокот вода се зема со стерилно шише (за бактериолошка
анализа), или хемиски чисто шише (за физичко-хемиска анализа, анализа на резидуи
од пестициди, паразитолошка и радиолошка анализа) и се потопува околу 50 cm под
нивото на водата, со отворот наспроти текот на водата. За да биде репрезентативен
примерокот вода не треба да се земаат примероци вода од мирните или од застојни
води блиску до речниот брег, туку од средишниот и побрз тек на реката.
2.2. Од копани или бушени бунари, како и резервоари, примерокот вода се зема со
стерилно шише (за бактериолошка анализа), или хемиски чисто шише (за физичко-
хемиска анализа, анализа на резидуи од пестициди, паразитолошка и радиолошка
анализа) и се потопува околу 50 cm под нивото на водата, со отворот нагоре. За таа
цел се закачува шишето со специјален нерѓосувачки кабел или пластичен коноп,
оптеретен со тег. Треба да се внимава да не се допрат ѕидовите на
бунарот/резервоарот при земањето на примерок вода за лабораториска анализа.

2.13.5.4. Одредување депресивна зона на бунар

Депресивна зона на бунар се одредува со посипување на флуоресцеин во етапи на
различна оддалеченост од бунарот (1-20 метри), се докажува со одредување присуство на
бојата во водата од бунарот по одредено време; или со натриум хлорид, се докажува со
сребрен нитрат во водата од бунарот; или со сапрофитни бактерии кои даваат обоени
колонии ако се докажат во водата од бунарот. Вообичаено депресивната зона изнесува
најмалку 10 метри, но тоа зависи од геохидролошкиот профил на бунарот и неговата
длабочина. Депресивната зона е во вид на конус, така што водата од површината, се
процедува низ горните слоеви на почвата и земјиштето и по одредено време може да дојде
во контакт со водата од бунарот ако истиот не е соодветно заштитен со слој на глина
околу цевката на бушениот бунар, или вон камениот ѕид кај копаните бунари. Таа
постапка се нарекува зацевување и се врши во првите неколку метри од површината на
почвата во длабочина. На цевката (полиетиленска или полипропиленска дозволени за
прехранбена употреба) од бунарот во водоносниот слој се прават перфорации за прием на
водата од аквиферот.

2.13.5.5. Радиолошка деконтаминација на водата за пиење се врши со:

 Коагулација + јоноизменувачки смоли;
 Евапорација + коагулација;
 Коагулација + седиментација;
 Разблажување;
 Дестилација.

143
Радиоактивните материи можат на различни начини да дојдат до водоснабдителниот
систем и до водата за пиење. Радиолошката контаминација на водата може да биде од
природни извори и тогаш се работи за природно радиоактивни води. Радиоактивното
загадување на водата може да потекнува од експлозија на нуклеарно оружје, продирање на
радиоактивните отпадоци до подземните води, или со радиоактивно загадување на
водотеците. Во случај на нуклеарна експлозија, водата од подземните слоеви е помалку
изложена на радиоактивна контаминација, со исклучок на водите од карстното подрачје.
Водата од акумулациите, езерата и водотоците е загрозена и мора пред употреба да се
испита и ако е потребно да се пречисти. Најповеќе би било загрозено населението кое
користи дождовница.
Радиоактивните материи имаат одредени својства за кои треба да се води сметка при
изборот на методите за деконтаминација. Со ништо не може да се влијае на брзината на
дезинтеграција на изотопите. Радиоактивните изотопи имаат иста хемиска природа како и
стабилните елементи, па затоа може да се користат исти методи за отстранување.
Процесот на деконтаминација мора да се спроведува сé додека водата не ги достигне
дозволените концентрации. Како последица на радиоактивната контаминација во водата
се наоѓаат бројни радиоактивни елементи со различно полувреме на распаѓање. Во текот
на првиот месец по нуклеарната експлозија најголема активност потекнува од бариум-
лантанот 140, а подоцна од циркониум-ниобиумот 95. Во тек на првиот месец се наоѓаат и
стронциум, јод, цезиум и бариум. Производите од распаѓањето се јавуваат во разни
хемиски облици: растворливи или нерастворливи, како и во облик на колоиди.
За деконтаминација се користат различни методи, меѓу кои и стандардни методи за
пречистување на водата за пиење: коагулација, седиментација, омекнување и филтрирање,
но се користат и методи, кои ги претвораат радиоактивните материи во нерастворливи
облици, кои дел ќе се исталожат а дел ќе се задржат со филтрирање. Степенот на
пречистување зависи од контаминацијата, видот на изотопот и од постојната опрема.
Пожелно е водата за пиење да се прочисти до степен на максимално дозволените
концентрации, според Правилникот за безбедност на водата, Службен весник на РМ
бр.46/2008.
За водоводите кои имаат уреди за прочистување на водата е многу полесно да се
организира прочистување на радиоактивно загадената вода. Со примена на коагуланти и
со додавање нови полнења (кварцен песок или туф) на постојните песочни филтри може
успешно да се спроведе деконтаминација на водата. Покрај класичните методи за
прочистување на водата се користат и други методи: јонска измена, електродијализа,
дестилација и разни адсорбентни средства. Во случај кога не постојат никакви уреди за
прочистување или не можат да се обезбедат услови за покомпликувани начини за
прочистување, мора да се организира импровизиран систем, користејќи постојни
хемикалии, садови и филтрациски материјали. Импровизираните уреди, претходно треба
да се испитаат и постојано да се проверува нивната ефикасност.

Методи за прочистување (деконтаминација) на радиоактивно загадена вода:

 Коагулација со таложење. Употреба на вообичаените средства за коагулација не е
ефикасна метода за деконтаминација. Процесот може да се подобри со употреба на
некои хемикалии, кои го зголемуваат ефектот. На пример за отстранување на Ј-131
се додава бакар сулфат, активен јаглен или сребро нитрат, со што ефектот на

144
 пречистување се зголемува од 20 % на 90%. Потребно е да се испита делувањето на
коагулантите за најчестите радиоактивни изотопи.
 Песочните филтри не се посебно ефикасни. Тие ги задржуваат оние
радионуклеиди кои флокулирале, или пак, се претходно хемиски исталожени. Како
дополнување на песочните филтри, може да се користи гранулиран активен јаглен,
струготина или сличен материјал.
 Омекнување на водата. Процесот на омекнување на водата, со кој од водата се
таложат калиумовите соли, се користи и за отстранување на радионуклеиди кои
имаат исти својства. Употребата на варта и содата покажува задоволително
намалување на стронциумот, итриумот, кадмиумот, циркониум-нобиумот и
скандиумот. Степенот на пречистување достигнува 95-99%.
 Јоноизменување. Јоноизменувачките смоли се користат во смеса (анјонска и
катјонска) и покажале добар ефект во процес на деконтаминација, но нивната
употреба е скапа.
 Коагулација со фосфатите покажува добар ефект во деконтаминацијата.
Употребата на калиум дихидрофосфатот и тринатриумфосфатот дава ефект на
пречистување 99%.
 Електродијализата се покажа како ефикасен метод за пречистување, под услов од
водата претходно да се отстранети радиоактивните колоиди.
 Адсорбентните материјали се многу корисни, но оставаат големо количество
радиоактивен талог. Како адсорбенти се користат разни видови глина и активен
јаглен во прав.
 Дестилација е многу ефикасен начин на деконтаминација, но е многу скапа,
доколку се пречистува поголемо количество вода.
 Импровизирани уреди. Може да се искористат разни материјали за филтрирање:
листови, хумус, глина, песок, шљунак, струготини, дрвен јаглен. Повеќекратно
процедување на водата низ овие филтри може да ја намали радиолошката
контаминација на водата. Филтерот може да се конструира со буриња, канти или
слични садови. Се редат различни полнења на филтерот, а на врвот се става слој од
платно. Дното на садот се перфорира и се собира исфилтрираната вода. Во случај
да може да се врши коагулација, во садот претходно се додава средство за
коагулација и се меша водата, а потоа се таложи. Процесот на дестилација може да
се врши во казан за приготвување ракија. За подобрување на ефектот на
пречистување , тоа може да се врши со поврзување на постапките за
деконтаминација.
 Разблажување е постапка каде што е контаминиран еден помал резервоар за вода
за пиење и со мешање со неконтаминирана вода од друг поголем резервоар, постои
можност за намалување на радиоактивноста на водата под законски дозволеното
ниво.
За да се процени ефектот на деконтаминација, на крајот од постапката се врши
мониторинг на водата, односно проверка на радиоактивноста на водата, и ако е под дозите
кои се дозволени со правилникот, се дозволува нејзиното користење како вода за пиење.

145
3. ЈАВНОЗДРАВСТВЕН АСПЕКТ НА ПОВРШИНСКИТЕ ВОДИ И ВОДИТЕ
НАМЕНЕТИ ЗА КАПЕЊЕ И ЗА РЕКРЕАЦИЈА

Површинските води се делат на истечни (потоци, реки, канали) и неистечни/статични

води (езера, мориња и океани). Површинските води вообичаено се сметаат за секундарно
загадени со оглед на растворањето на одредени природни и/или вештачки соединенија,
обично присутни на површината на почвата. Површинските води, вообичаено се користат
за наводнување, за водоснабдување (по кондиционирање) и за рекреативно капење и
спортски активности на вода. Во натамошниот дел ќе бидат обработени површинските
води, кои се користат за рекреативно капење и спортски активности.
Со Уредбата за класификација на површинските води (Сл.весник на РМ бр.18/99 година),
а според намената и степенот на чистотата на водите, тие се распоредуваат во пет класи (I,
II, III, IV и V класа). Показатели за класификација на водите во класи се органолептички
особини, показатели на киселост, показатели на кислородниот режим, минерализацијата,
показатели на еутрофикацијата (вкупен фосфор, вкупен азот, степен на сапробност и
степен на биолошка продуктивност), показатели на микробиолошко загадување,
радиоактивност, штетни и опасни материи.
I Класа многу чиста, олиготрофична вода, која во природна состојба содржи многу
мало, случајно антропогено загадување со органски материи (но не и
неоргански материи) и која со евентуална дезинфекција може да се
употребува за пиење и за производство и преработка на прехранбени
производи. Постојано е заситена со кислород, со ниска содржина на
нутриенти и бактерии и претставува подлога за мрестење и за одгледување
благородни видови риби-салмониди (пастрмки и др.).
II класа малку загадена, мезотрофична вода, која во природна состојба поседува
добар пуферен капацитет и може да се употребува за капење и рекреација, за
спортови на вода, за одгледување на други видови риби (циприниди) или
која со вообичаени методи на обработка-кондиционирање (коагулација,
филтрација, дезинфекција и слично), може да се употребува за пиење и за
производство и преработка на прехранбени производи. Заситеноста на
водата со кислород е добра низ целата година.
III класа умерено еутрофична вода, која во природна состојба може да се употребува
за наводнување, а по вообичаените методи на обработка (кондиционирање)
и во индустријата на која не и е потребна вода со квалитет за пиење.
Пуферниот капацитет е слаб, но ја задржува киселоста на водата на нивоа
кои се уште се погодни за повеќето риби. Евидентно е оптоварување од
штетни супстанци и микробиолошко загадување. Концентрацијата на
штетните супстанци варира од природни нивоа до нивоа на хронична
токсичност за водниот живот.
IV класа силно еутрофична, загадена вода, која во природна состојба може да се
употребува за други намени, само по одредена обработка и која прима
испуштени органски материи, нутриенти и штетни супстанци. Присутно е
“цветање” на алги. Зголеменото разложување на органски материи,
истовремено со стратификацијата на водата, може да повлече анаеробни
услови и убивање на рибите. Микробиолошкото загадување не дозволува
оваа вода да се користи за рекреација. Штетните супстанци испуштени или
ослободени од талогот (седиментот и наслагите), може да влијаат на

146
 квалитетот на водниот живот. Концентрацијата на штетни супстанции може
да варира од нивоа на хронична до акутна токсичност за водниот живот.
V класа многу загадена, хипертрофична вода. Големи проблеми се јавуваат во
кислородниот режим, разложувачите се доминантно застапени во однос на
произведувачите. Водата е без пуферен капацитет и нејзината киселост е
штетна за многу видови риби. Концентрацијата на штетни супстанци ги
надминува акутните нивоа на токсичност за водниот живот.
Површинските води кои се од статичен карактер (неистечни води) се подложни на
оптоварување со азот, фосфор и калиум од природно и во последно време сé повеќе од
антропогено потекло, што доведува до еутрофикација на водите, односно стареење на
водата. Со еутрофикацијата настануваат одредени промени, кои го влошуваат квалитетот
на површинските води, како што е примерот со Дојранското Езеро и во последните години
и со Преспанското Езеро. Согласно Уредбата за категоризација на водотеците и на езерата
во Република Македонија (Сл.весник на РМ бр.18/99 година) водите на Охридско и
Преспанско Езеро се распоредуваат во I категорија, додека Дојранското Езеро во II
категорија. Класирањето на езерските води се врши врз основа на санитарно-хигиенските
увиди на мониторинг местата, како и лабораториската аналитичка процедура и законската
регулатива, Уредбата за класификација на водите (Сл.весник на РМ бр.18/99 година) и
Одлуката за максимално допуштените концентрации на радионуклиди и опасни материи
во меѓурепубличките водотеци и меѓурепубличките води (Сл.лист бр.8/78 година).
Следењето на квалитетот на површинските води се врши на оние места кои претставуваат
здравствен интерес, со цел преземање мерки и спречување на можните штетни влијанија
врз здравствената состојба на населението. Следењето се врши со санитарно-хигиенски
увиди на објектите и локалитетите, кои се од здравствен интерес и се користат за
рекреативна намена, од страна на стручен тим на територијално надлежниот Центар за
јавно здравје, во соработка со Институтот за јавно здравје на Република Македонија за
оние лабораториски анализи кои не се во домен на центрите. Бројот на увиди и на земање
примероци за бактериолошка и за физичко-хемиска анализа, согласно Националната
годишна програма за јавно здравје во Република Македонија за 2011 година („Сл. весник
на РМ” бр.4/11) треба да биде најмалку двапати годишно, или вкупно околу 207 теренски
санитарно-хигиенски увиди и најмалку 577 примероци вода за лабораториска анализа
(бактериолошка и физичко-хемиска анализа). Бројот на увиди и бројот на примероци,
според актуелни хигиенско-епидемиолошки ситуации, може да се зголемува.
Мониторингот се врши согласно Националната годишна програма за јавно здравје, и тоа
на 10-30 метри од брегот, или на длабочина од 1,5 m, каде е и најголема фрекфенцијата на
капачите, особено децата како највулнерабилна група. Земањето примероци вода се врши
на 50 cm под површината на водата.

3.1. Еутрофикација на водите и контрола

Во еутрофните води покрај растворени соли и гасови во водата се наоѓаат и растворени

органски материи. Составот на тие растворени материи сé уште не е доволно проучен, но
се знае дека количеството на тие растворени органски материи далеку го надминува
количеството на органски материи содржанo во живите суштества-планктонот (фито и
зоопланктон). Тие материи, главно, потекнуваат од продуктите на екскреција на живите
организми, од разложувањето на изумрените планктонски организми, од органските

147
материи нанесени со ветерот (од растително и животинско потекло), од притоките и од
дејството на брановите врз живиот свет од крајбрежниот регион. Помеѓу тие материи
забележани се: органски фосфор, органски азот, органски јаглерод и масти. Пронајдени се
и аминокиселини (триптофан, тирозин, хистидин и цистин). Во еутрофните езера
количеството на растворениот органски азот се движи просечно околу 0,3 mg/l и
количеството фосфор во растворените органски материи во водата значително ги
надминуваат количествата неоргански фосфати. Концентрацијата на нитратите и
фосфатите, во зависност од длабочината, е повисока во хиполимнионот (при дното) на
еутрофните езера. Растворениот органски јаглерод во водата се движи од 4 до 13 mg/l, што
е сосем разбирливо, бидејќи јаглеродот го има многу во органските материи (кај
белковините 53%, мастите 75% а кај јагленохидратите околу 54%). Во водите се најдени и
растворени масти од 0,2 до 0,8 mg/l и тоа се далеку поголеми вредности од количествата
на масти во адекватна запремина на планктон; меѓутоа, процентуалното учество на
мастите во планктонот е поголемо од истото учество на масти во растворените органски
материи. Вкупните количества фосфор, азот и други елементи во водната средина се
состојат од три компоненти: неорганска, растворена органска (колоидална) и оформена во
живите и неживите организми. Вредностите на овие компоненти многу варираат. Во
американското езеро Линдслеи Понд, соодносот на компонентите кај тоталниот фосфор
бил 8%, 29%, 63%. Целокупниот фосфор во алпските езера изнесувал 0,01-0,05 mg/l, а
вкупниот азот околу 0,5 mg/l. Не е уште точно познато каква е улогата на растворените
органски материи во размената на материјата во водите, колку тие се подложни на
минерализација, дали водните организми ги користат непосредно како храна. По сé
изгледа дека покрај бактериите, нив ги искористуваат за исхрана и некои планктонски
алги; извесни протозои и сунѓери можат да ги апсорбираат растворените органски
материи. Од друга страна, зголемените количества растворени органски материи во
водата, предизвикани од големиот прилив на отпадна вода од индустријата и градовите
можат да предизвикаат зголемен степен загадување на природните чисти води, врзувајќи
големи количества кислород во процесот на разложување на органската материја. Таквите
води имаат специјален жив свет кој поднесува малку кислород, многу органски материи,
променет рН - тоа се сапробни организми, наспроти катаробните, кои ги населуваат
чистите води. Сапробните организми според својата наклонетост кон количествата
органски материи во водата, се делат на олигосапробни, мезосапробни и полисапробни.
Низ дејството на сите организми (бактерии, габи, алги и животните), органските материи
постепено се разградуваат, оксидираат, односно се минерализираат и преведуваат во
основни неоргански соли, тогаш настапува т.н. биолошко самопречистување на загадените
води. Кај еутрофните езерски води во површинските слоеви заради зголемената
фотосинтеза, често нема ни траг од СО2, а и количествата на НСО3 се прилично ниски:
одејќи, пак, во подлабоките слоеви, особено во хиполимнионот, количествата на
слободниот СО2 се зголемуваат, затоа што нема фотосинтеза, а со дишењето на живиот
свет во таа зона се продуцира СО2. Воедно, се зголемуваат и количествата на
бикарбонатите, при летната стратификација, што е случај кај еутрофните езера.
Вредностите на рН, исто така, се намалуваат со зголемување на длабочината. Во однос на
содржината на железото кај еутрофните езера се забележува зголемена концентрација во
долните слоеви на хиполимнионот без кислород. За време на циркулацијата на водата,
заради големите количества кислород, се таложат големи количества ферихидроксид на
дното. Кај еутрофните езера со екстремно клинограден тип се забележува пад на

148
концентрацијата на сулфатите при дното. Концентрацијата на силициум кај езерата со
клинограден тип на кривата на кислород, најчесто покажуваат зголемени количества во
анаеробните слоеви на вода. Може да се резимира дека оптоварувањето на површинските
води, кои се од статичен карактер (неистечни води) се подложни на оптоварување со азот,
фосфор и калиум од природно, и во последно време, сé повеќе од антропогено потекло,
што доведува до еутрофикација на водите, односно до стареење на водата. Со
еутрофикацијата настануваат одредени промени кои го влошуваат квалитетот на
површинските води, како што е примерот со Дојранското Езеро и во последните години и
со Преспанското Езеро, како и во акумулацијата “Мавровица”, чии води до 2003 година
биле користени за водоснабдување на населението во Свети Николе по нивно
пречистување во филтер станицата. Во 2003 година водоснабдувањето на населението од
Свети Николе било забрането по стручно мислење од ЈЗУ Институт за јавно здравје на
Република Македонија и решение од Државниот санитарен и здравствен инспекторат,
заради зголемена содржина на природни органски материи - прекурсори за создавање
трихалометани (канцерогени супстанции), како и зголемена содржина на алуминиум (по
потекло од почвата во сливното подрачје). За заштита на површинските води
(акумулациите и природните езера) од еутрофикација, министерот за животна средина и
просторно планирање, во согласност со министерот за здравство, министерот за
внатрешни работи, министерот за земјоделство, шумарство и водостопанство и
министерот за економија, донесе наредба за забрана на производство, промет и употреба
на детергенти за машинско перење на текстилни производи со содржина на фосфор во
органска или неорганска форма со над 0,5% тежински, „Службен весник на РМ“ бр.27/05.
На наредбата претходеше Студија за содржината на фосфор во Преспанското Езеро и
регистрирано е зголемување на нивото на фосфорот во последните десетина години. Со
заеднички напор на релевантните министерства, научни институции, невладини
организаци и ЈЗУ Институт за јавно здравје на Република Македонија се донесе наредбата
од аспект на редукција на антропогениот инпут на фосфор во животната средина и
сукцесивната деградација, односно еутрофикација на акумулациите и природните езера во
нашата држава.
Во однос на контролата потребно е да се направи:
 Евалуација на хигиенско-епидемиолошкиот статус на локалитетот;
 Лабораториски параметри на кислороден режим (растворен кислород,
сатурација и БПК5);
 Физичко-хемиски параметри карактеристични за природниот состав на
езерските води;
 Санитарно-микробиолошки преглед на водата.

Иницијалната класификација на околината на водите за рекреација е базирана на

комбинација на доказите за влијание на фекален материјал (преку локалната инспекција
на плажата и водниот прифат), заедно со процената на микробиолошкиот квалитет.
Информациите собрани за време на локалните инспекции би требало да покријат најмалку
три од најважните извори на хумана фекална контаминација на околината на водите за
рекреација кои се од јавно-здравствена важност:
 отпадните води;

149
 речните празнења (каде што реката прима отпадна вода која или директно се
користи за рекреација, или празнењето е во близина на крајбрежна или езерска
околина која се користи за рекреација);
 контаминација од капачите, вклучително и екскрети.
 таму каде човечкото влијание е минимално, треба да се направи истражување на
анималното фекално влијание.
При проценката на микробиолошкиот квалитет на водата, програмата за земање
примероци треба да биде репрезентативна, во однос на состојбата на околината на
рекреативните води на местата каде се користат. Важно прашање е собирањето доволен
број примероци за да се направи точна процена на веројатните густини на која се
изложени оние кои ја користат водата за рекреација. Прецизноста на проценката на 95-ти
перцентили е поголема кога бројот на примероците се зголемува. Бројот на достапните
резултати може значајно да се зголеми со добивање податоци од повеќе години, освен ако
има причина да се верува дека локалните услови на загаденост се промениле. За
практични причини, податоци од 100 примероци од петгодишен период и со податоци од
петгодишен запис, може да се користат за проценка на микробиолошкиот квалитет на
водите.
Резултатите од локалната инспекција и проценката на квалитетот на водите во однос на
микробиолошки параметри може да се комбинираат за да дадат петстепена класификација
на околината на водите за рекреација: многу добра, добра, пристојна, лоша и многу лоша.
Следејќи ја иницијалната класификација, се предлага сите категории на околината на
рекреативни води да подлежат на годишна санитарна инспекција (за да се одреди дали се
промениле изворите на загадување), како и континуиран мониторинг на квалитетот на
водите.
Во одредени околности, може да постои ризик од трансмисија на патогени
микрорганизми, асоцирани со уште посилни здравствени ефекти (хепатит или тифоидна
треска), преку користење води за рекреација. Јавноздравствените власти треба да
алармираат за таквите опасности онаму каде може да се појави експозиција и треба да
преземат неопходни акции за заштита на јавното здравје.
Популациските групи кои се под зголемен ризик од болест се децата, постарите и
имунокомпромитираните, како и популација која е во посета на одредено подрачје, а е
чувствителна на локалните ендемски болести. Ако таквите групи ја користат водата тоа
треба да ни е показател при проценка на ризикот и менаџирање со него.
Акциите за управување, кои се одговор на неприфатлива фекална контаминација треба да
се брзи, (јавноздравствени совети) и долготрајни, (намалување на загадувањето).

3.2. Мониторинг и процена

Кодот на добра практика за мониторинг на водите за рекреација на СЗО препорачува

мониторинг на сите води кои се користат за рекреативни активности кои вклучуваат
директен или повторувачки контакт на телото. Тој обезбедува поврзување на различните
здравствени ефекти поврзани со рекреативните води и додава компоненти за успешна
програма - клучни здравствени прашања, мониторинг и стратегии за процена, како и
најважните размислувања за менаџментот. Насоките се дадени во релација со специфични
опасности кои може да се сретнат на местата каде се користат водите за рекреација. На

150
 Табела 3.1 прикажани се нивоата на мониторингот на сите води кои се користат за
рекреативни активности во релација со барањата за ресурси.

Табела 3.1. Нивоа на мониторинг во релација со барањата за ресурси

Ниво Основни Хазарди Микробиолошки Цијанобак- Друго
информации/ при параметри терии и
стапка на несреќи алги
посети
Локално (без Локална акција Локална Локална акција Локална акција Локална акција
национална) споредлива со акција споредлива со базично споредлива со споредлива со
организација) базично ниво, споредлива ниво, само на некои базично ниво, базично ниво,
само на некои со базично локации само на некои само на некои
локации ниво, само на локации локации
некои
локации
Основно (без Најмалку една Годишна Инспекција за фекално Испитување за Регистар на
пристап до посета пред инспекција за загадување или пена, тип и посебни
опрема и до сезоната; идентификац непријатен мирис од транспарент- локални
персонал на создавање каталог ија на кој отпадни води; ност проблеми
национално со основни било хазард и ограничување на високо
ниво; карактеристики; интервенција ризичните околини;
ограничени сите регистрирани (на пр. знаци, иницијален скрининг на
локални води за систем за параметрите на
ресурси) рекреација, но предупредува микробиолошките
поискористените и -ње) индикатори за примарна
поризичните класификација; интерна
плажи да се контрола на квалитетот
проверат и во лаборатории; по
мониторираат класификацијата на
водите, да се испитува
најмалку една мостра
месечно
Интерме- Сеопфатна Периодична Идентификација и Анализа на Проверка на
диерно каталогизација и верифика- каталогизација на фосфати (во локалната
(ограничен распоред на потенцијалните извори слатки води); достапност до
пристап до посети; ција на на загадување; хлорофила (во информации;
ресурси на дополнителни интервен- примарна слатки води), е активни
локално и посети во шпицот циите за класификација на сите каде веројатна предупредува-
национално на сезоната (на пр. време на води за рекреација; појава на ња и
ниво) месечно); поголем сезоната за примероци секој месец; цветање управувачки
број капење; дополнителни одговори
мониторирани централен примероци при
води капацитет за неочекувани пикови на
истрага на вредностите; иницирање
инциденти шема за
рекласификација;
испитување на ефектите
на дождовите и
дизајнирање
превентивни мерки;
интерна контрола во
лаборатории; повремени
студии за споредување
на резултатите од
различни лаборатории
Комплетно Дополнителни Централен Дополнителни Детекција на Хемиски
(без значајно посети во шпицот регистар на микробиолошки токсичност и мониторинг (за
ограничување на сезоната (на пр. забележените параметри ако е на капацитет за парамери за
во ресурсите) неделно); инциденти; потребно; каде е анализа на кои е тоа
комплетна децентрали- индицирано, можно токсини ако е прикладно)
каталогизација и зиран испитување на неопходно (не
ажурирање за капацитет и рекласификацијата; рутински);
секоја околина; процедури за редовни внатрешни и методи на
мониторирање на истрага на надворешни контроли далечинско
сите плажи со на квалитетот; препознавање

151
 поголема инцидентите конвергирање меѓу каде се тие
искористеност лабораториите кои ги релевантни
вршат контролите

Можните негативни здравствени последици, поврзни со користење на околината на

водите за рекреација, резултираат со потреба од упатства кои може да бидат преточени во
локални (или национални), соодветни и апликативни стандарди и предлози за менаџирање
на локалитетите за да се обезбеди безбедна и естетски пријатна околина.
При нивното правење треба да се земат во предвид одредени прашања кои би биле важни
за адаптацијата на локалните услови. При користењето на системот на стандарди за
фекална загаденост, на пример, основни барања кои би требало да бидат задоволени се:
 воспоставување систем за класификација на квалитетот на водите;
 обврска на националните регулаторни власти за правење листа на сите
препознаени локалитети на води за рекреација на места кои се достапни за јавно
користење;
 дефинирање одговорност за воспоставување план за менаџирање на безбедноста
на водите за рекреација и негово спроведување;
 независно следење и давање информации за јавност;
 обврска да се реагира, која вклучува итна комуникација со одговорната јавно-
здравствена установа и информирање на јавноста за детекцијата на потенцијална
опасност по здравјето; и
 генерална определеност за настојување да се обезбедат најбезбедните можни
услови за користење на водите за рекреација.

Може да се дефинираат неколку интервенции за управување (менаџирање):

 Регулаторна согласност, која вклучува управување со ризикот, е носење одлуки
за тоа дали ризиците за здравјето се прифатливи или е потребно да се контролираат
или да се намалат, за што се одговорни општествените регулаторни тела и оние кои
партиципираат во активностите на локалитетот; регулаторната акција на локално и
на политичко ниво; спроведување на регулаторната одлука; и мониторинг и
стандарди чија цел е промоција на подобрувањето.
 Технологија за контрола и за ублажување (контрола на исфрлање загадувачки
материи преку различни видови третман на отпадните води). При планирањето за
креирање на нови области каде ќе има користење на вода за рекреација или
надоградување на постојните, да се направи процена на влијанието врз здравјето
(Health Impact Assessment, HIA), што подразбира промени во еколошките и во
општествените детерминанти на здравјето кои потекнуваат од креирањето на
областа и добиените проценки да се инкорпорираат во планот. HIA претставува
пакет препорачани мерки за одбрана на здравјето и за намалување на
здравствениот ризик, како и активности за промоција на здравјето.
 Подигање на јавната свест и подобрување на капацитетите за избор на
информираните граѓани е сé повеќе фактор кој обезбедува безбедно користење на
околините на водите за рекреација, а и важна интервенција за управување со нив.
Една важна алатка која се користи од асоцијациите и од владите за зголемување на
изборот на информираните граѓани е оценување и класификација на плажите или
шема на награди.

152
 Овозможување јавноздравствено советување е клучен придонес кон јавната свест
и избор за информираните граѓани, зашто е многу важно јавноста да добие
вистинска информација. Еден аспект на оваа интервенција е објавата на
краткотрајни инциденти и прекршувања на стандардите. Превенцијата и
спасувачките активности, исто така, потпаѓаат под оваа мерка.
Еден начин кој може да ги спои релевантните страни е преку воспоставување интегриран
систем на менаџирање за морските и за слатководните рекреативни околини, базиран на
концептот на интегриран крајбрежен менаџмент (Integrated Coastal Area Management,
ICAM). Тоа вклучува сеопфатна проценка, поставување цели и планирање на
управувањето со крајбрежните системи и локалитети. Тој ги зема предвид и
традиционалните, културните и историските перспективи и конфликтите на интереси за
користење. Во ICAM програмата, прикажан е егзактен пакет на опции за менаџирање кои
ќе ги намалат или елиминираат ризиците по здравјето, а ризиците за корисниците на
водите за рекреација ќе произлезат од природата (вклучително фреквенцијата и јачината)
на влијанијата врз здравјето.

3.3. Законодавство за водите за капење од Европската унија

На 15 февруари 2006 година е донесена Директивата за управување на квалитетот на

водите за капење 2006//7/ЕС. Во Директивата се дадени одредби за:
 мониторинг и класификација на квалитетот на водите за капење;
 управувањето со квалитетот на водите за капење;
 информирање на јавноста за квалитетот на водите за капење.
Целта на оваа Директива е да го сочува, заштити и подобри квалитетот на животната
средина и да го заштити човековото здравје со комплементирање/надополнување на
Директивата 2000/60/ЕС.
Оваа Директива ќе се однесува на секој елемент од површинските води каде што
надлежниот орган очекува голем број на луѓе за капење и каде што не е воспоставена
постојана забрана за капење, или издаден постојан совет против капењето.
Класификација на водите за капење според квалитетот:
 лош;
 доволен;
 добар;
 одличен.
На табела 3.2. прикажани се параметрите за микробиолошки квалитет на копнените води.

Табела 3.2. Микробиолошки квалитет на копнените води

Референтни
Одличен Добар Доволен
Параметар методи на
квалитет квалитет квалитет
анализи
Интестинални ентерококи 200* 400* 330** ISO 7899-1
(MPN/100 ml) или 7899-2
Ешерихиа коли (MPN/100 500* 1.000* 900** ISO 9308-3
ml) или 9308-1
* базирано на 95-ти перцентил евалуација

153
** базирано на 90-ти перцентил евалуација

Во Република Македонија како сегмент на процесот на усогласување со законодавството

на Европската унија во процес на донесување е Правилник за квалитетот на водите за
капење во надлежност на Министерството за здравство, во соработка со Министерството
за животна средина и просторно планирање.

3.4. Санитарно-хигиенски услови на базени за пливање и здравствени аспекти

3.4.1. Вовед
Хигиена на спортот според дефиниција би ги опфатила објектите и површините во/врз кои
се одвива спортската активност. Во овој случај како предмет на интерес се спортските
објекти - базените за пливање. Можат да бидат наменети за натпреварувачки спортови во
присуство на публика, објекти за подготовка на спортисти натпреварувачи или, пак,
објекти за масовна физичка култура и рекреација на населението.

3.4.2. Карактеристики и поделба

Базените по својот карактер можат да бидат:
- јавни;
- полујавни;
- приватни.

Според намената можат да бидат:

- спортски базени;
- базени за рекреација;
- базени за терапија (базени за хидромасажа со вградени водени млазници,
базени со природна мнерална вода, со термална минерална вода, лековита вода
со специфични својства и сл.).
Според градежно-инженерските карактеристики базените за пливање можат да бидат:
- затворени;
- отворени;
- затворени кои по потреба додатно можат да се отворат.

Но со каква и да се намена треба да ги задоволат општите санитарно-хигиенски барања за

нивна изградба.

Затворените базени за натпреварувања можат да служат за:

- пливање;
- ватерполо;
- скокови во вода.

Локацијата на објектот треба да биде во согласност со урбанистичкиот план.

Градежните карактеристики спаѓаат во посебни хигиенски услови и се во зависност од

видот на објектот.

154
3.4.2.1. Услови
Базените за пливање за да бидат соодветни за употреба потебно е да исполнуваат и
одредени услови:
1. Локацијата - мора да биде во согласност со урбанистичкиот план и да биде земено
предвид осончувањето, ружата на ветровите како и сообраќајот. Тоа значи да биде
доволно изграден, да поседува доволно слободен простор и да биде сообраќајно
активно поврзан. Ориентацијата кај затворените базени обично е исток-запад, а кај
отворените север-југ.
2. Распоредот на просториите мора да биде плански, односно од влезот да се оди во
гардеробите, па во тоалетите, тушевите, кадичките за дезинфекција на нозете, па
дури потоа во просториите за спортска активност. Сето ова е со цел да не смее да
се влезе во базенот за капење без претходно туширање и дезинфекција на нозете.
 Гардеробите мора да бидат на влезот и по можност да бидат индивидуални
со орманче и закачалки.
 Санитарните простории купатилата и тушевите можат да бидат како
индивидуални кабини или заеднички, односно на секои 5-8 корисници да
има по еден туш. При туширањето да се стои на дрвена подлога која ќе биде
лесно подложна на чистење и дезинфекција.
 Тоалетите да бидат со клекнување и на секои 25 жени да има по една
кабина, а на 50 мажи по една кабина и два писоара. Во прет просториите
мора да има обезбедено здравствено исправна вода за пиење, средства за
миење и сушење на рацете.
 Треба да се обезбедат санитарни простории за гледачите. Тоалетите да бидат
со клекнување и на 200 посетители да има по една кабина и по два писоара.
Во претпросториите да има мијалници и средства за миење и сушење на
рацете. Вода за пиење за посетителите се обезбедува преку водоскоци и
чешми. Мора да се спомне дека санитарните простории за гледачите се
одвоени од санитарните простории на спортистите.
3. Карактеристики на базенот за пливање:
- стандардната форма за спортските базени е правоаголна. Може да бидат со
должина од 25 m; 33,33 m и 50 m, а со ширина 10 m; 12,5 m и 22 m.
Длабочината на базените наменети за капење може да биде 1,8-2,5 m. За
ватерполо, минимум 1,8 m длабочина, а за скокање од 1 m - длабочина од 2,5
m, за скокање од 3 m - длабочина 3 m, а од 5 m - 4,5-5 m длабочина. При сето
ова мора да се обезбеди и соодветно количество вода по пливач.
Потребна површина на базенот за пливање од санитарно-хигиенски аспект
треба да изнесува:
- Плитка вода (под 1 m) еден капач по 2,2 m2.
- Стандардна длабочина на водата (1-1,5 m) еден капач по 2,7 m2.
- Длабоки води (над 1,5 m) еден капач по 4 m2.
Подовите на базените да бидат од изолациски материјал за топлина и за
бучава, како и материјал кој лесно се чисти. Мора да има разграничување на
патеките за пливање со ленти со ширина од 20 cm, а дното да биде светло,
мазно и рамно. Околу базенот плочките не смеат да бидат лизгави. Ѕидовите

155
 околу базенот мора да бидат порозни, премачкани со водени, а не со
пластифицирани бои, а до висина од 1,8 до 2,0 m со мрсни бои или обложени
со плочки. Температурата на водата да биде 22 степена Целзиусови, ако е
наменета за натпреварување или 26-28 степени за рекреација, додека рH на
водата во базенот за пливање треба да изнесува 7,2-7,6. Температурата, пак,
на воздухот, треба да биде 4-5 степени повисока од температурата на водата.
4. Микроклима - што се однесува до микроклимата потребно е секогаш влажноста на
воздухот да се одржува под точката на кондензација т.е од 40 до 80.
Температурата на воздухот за тренирање и вежбање од 16 до 200С. Разликата во
хоризонтала да биде до два, а во вертикала до 2,50С по метар. Од сето ова можеме
да заклучиме дека вентилацијата би играла многу важна улога, односно потребите
за воздух при лесно вежбање изнесуваат 40-60 m3 воздух на час, при тешко
вежбање од 60 до 70 m3 воздух и при најтешко вежбање по 90 m3 воздух на час.
5. Осветлување - мора да биде рамномерно по целата површина и по можност
неонско или живино од 150 до 250 лукса.
6. Посебни услови - мора да биде обезбедена и соодветна заштита на капачите, т.е да
има посебен простор со плиток базен за мали деца, а просторот за непливачи да
биде одвоен и јасно означен. По можност да има служба за спасување и
медицинска служба за прва помош.

Пред сé, во објектот треба да има снабдување со хигиенски исправна вода за пиење,
хигиенско собирање и диспозиција на отпадните води и цврст отпад, како и тоалети со
претпростори и гардероби.

Санитарните простории за спортистите покрај тоалети мораат да имаат и купатила за

туширање. Купатилата се исклучително со тушеви и можат да бидат со индивидуални
кабини или заеднички. На 5-8 корисници треба да има, еден туш. Додека тоалетите треба
да бидат со клекнување. На 25 жени кориснички треба да има по една кабина, а на 50
мажи корисници треба да има по 1 кабина и 2 писоара.

Делот за гледачите, трибините, треба да бидат доволно пространи, со доволен број

влезови и излези, да обезбедат добар проток на публиката. Санитарните простории за
гледачите, пак, треба да имаат тоалети со претпростори за миење раце. Тоалетите да
бидат со клечење, со постојано испирање, или регулирано со ножна педала. Бројот зависи
од предвидениот број на посетители: на 200 посетители треба да има една кабина и два
писоара. Во претпросторот треба да постои вода за пиење и средство за миење на раце
како и за сушење.

Покрај прописната хидроизолација треба да се води сметка и за вентилацијата и

акустиката, како и за осветленоста. Со конструкцијата, материјалите за конструкција и
обликот треба да се избегне кондензација на водената пара и создавање преголема бучава.
Покрај тоа, со греење и вентилација треба да се одржува влажноста на воздухот под
температурата на кондензација.

156
3.4.2.2. Пречистување на водата во базените за капење
Главна цел во базените за капење е да се обезбеди вода со потребен квалитет, односно
водата мора да има квалитет како и водата за пиење, односно да биде безбедна. Пред да се
изврши дезинфекција од водата е потребно да се отстранат сите органски материи. На тој
начин се постигнува максимален ефект на дезинфекцијата со минимална доза на
дезинфекциско средство и минимално количество оксидациски продукти. Во употреба
постојат два вида на базени за капење:
- базени за капење со полнење и со празнење;
- базени со рециркулација на водата.

Кај базените со полнење и со празнење не постои континуирана дезинфекција на вода.

Концентрацијата на загадувачките материи во неа постојано се зголемува сé до моментот
на празнење. Ова обично се ублажува со делумна замена на водата, во одреден однос.
Меѓутоа, оваа парцијална замена на водата во практика се покажува како недоволна, за
исполнување на епидемиолошките норми. Поскапо решение се сметаат базените со
полнење и празнење, ако се приклучени на градскиот водовод заради големото количество
на вода, нејзината цена, како и потребата од неработење, минимум еден ден во неделата.
Од хигиенско-епидемиолошки аспект, како и од економска гледна точка како правилно
решение се сметаат базените со рециркулирачка вода кои во себе содржат и соодветни
мерки за пречистување и дезинфекција на водата.
За овие базени е важна :
- технологијата на рециркулација на водата;
- континуираната дезинфекција на водата, односно оксидација;
- соодветната хидраулика на базенот.
Технологија на рециркулацијата - Периодот на рециркулацијата на водата зависи од
типот на базенот, а според препораките на СЗО за 2000 година изнесува:
- за натпреварувачки базен со должина од 50 m - 3-4 часа;
- за конвенционални базени до 25 m должина и длабочина од 1 m на крајот -
2,5-3 часа
- за нуркачки базени 4-8 часа;
- за рекреациски базен со длабочина од 0,5 m - 10-45 минути;
- за рекреациски базен со длабочина од 0,5 до 1 m - 0,5-1,25 часа;
- за рекреациски базен со длабочина од 1 до 1,5 m - 1-2 часа;
- за рекреациски базен со длабочина над 1,5 m - 2-2,5 часа;
- за базени за тренинг и за учење 0,5-1,5 часа.

3.4.2.2.1. Филтрирање на водата

При рециркулацијата најважна фаза на пречистувањето на водата е филтрирањето.
Филтрите можат да бидат:
- наплавни;
- мембрански;
- песочни.

157
Сите се со различен порозитет, со пречник на порите од 4 до 100 m. Брзината на
филтрирањето може да биде: 20, 30, 40 и 50 m3/m2/h. Длабочината на слојот на песокот за
ефикасна филтрација е минимум 0,6 m. Посигурна работа е кога базенот со рециркулација
поседува два или повеќе филтри. Коагулацијата, пак, е процес на физичко-хемиски
третман на водата со цел да се отстранат загадувањата од водата кои се во облик на
честици, колоиди или растворени материи со помош на хемиски реагенси-коагуланти.
Како коагуланти најчесто се користат алуминиумсулфат, алуминиумхлорид и соодветни
соли на железо. Периодот на замена на водата, времето кое е потребно за количеството
вода во базенот да мине низ системот за пречистување се одредува според типот на
базенот. За натпреварувачки базен со должина од 50 м периодот на замена треба да биде
3-4 часа.

3.4.2.2.2. Континуирана дезинфекција на водата за капење

Дезинфекцијата е процес при кој патогените микроорганизми се отстрануваат или се
инактивираат под дејство на соодветни хемикалии (хлор) или соодветни физички
постапки (филтрирање и УВ бранови), така што повеќе не претставуваат ризик по
здравјето на корисниците на базенот. Водата од базените што рециркулира се пречистува
и дезинфицира во рециркулациската петелка, а хигиенската исправност на водата од
самиот базен се постигнува со одржување на резидуалната концентрација на
дезинфекциското средство во водата.

3.4.2.2.2.1. Избор на дезинфекциско средство

Оптимален дезинфициенс би требало да ги исполни следниве услови:

a) ефикасна и брза инактивација на патогените;
б) способност за хемиска реакција со разните загадувачи во водата;
в) доволно широк дијапазон помеѓу:
- потребната концентрација на дезинфициенсот за ефикасна дезинфекција;
- концентрацијата на дезинфекциското средство, кое предизвикува негативно
влијание по здравјето на корисниците.
г) можност за брзо и за лесно одредување на концентрацијата на дезинфициенсот.

3.4.2.2.2.2. Карактеристики на поединечни дезинфекциски средства

а) Хлорирање – за големи и јавни базени се користи гасовит хлор, додека за помали -
натриум или калциумхипохлорит, бидејќи опремата и дозирањето со овој препарат
се поедноставни, поевтини, а ракувањето е полесно и посигурно отколку гасниот
хлоринатор. Помеѓу хлорот и водата доаѓа до реакција и притоа се создава
хипохлореста киселина – HOCl , која во водата дисоцира на водороден јон H  и
хипохлоритен јон Ocl  . При поголем pH на водата се создава помалку HOCl, а при
понизок рH нејзината дисоцијација е послаба. Гранични вредности за pH се од 6,5
до 7,6.

158
 б) Соединенија на бром - најчесто соединение на бром е бромхлордиметилхидантоин
(BCDMH). Елементарниот бром не се користи за дезинфекција, бидејќи е токсичен,
ги иритира очите и респираторниот тракт. BCDMH во водата дисоцира на
хипобромна и хипохлореста киселина:
Br-(DMH)-Cl+2H 2 O 
 HOBr +HOCl+H-(DMH)-H
HOBr е дезинфициенс и оксидант, а настанатиот редуциран бромид Br  реагира со
HOCl давајќи нови количества на HOBr.
HOBr дезинфекци
ја   Br 
, оксидација
; HOCl + Br  
 HOBr + Cl 
в) Озон - употребата на озонот е пожелна доколку постои зголемен ризик од
микроорганизми за кои е тешко или невозможно да се инактивираат со хлор, како
што се, на пример, цистите на протозоите.
Меѓутоа и тој има недостатоци:
- нема резидуално дејство;
- лесно е испарлив така што ако се затворени базените може да дојде до
пораст на неговата содржина во воздухот над и околу базенот, а озонот е
опасен по здравјето и во мали концентрации;
- озонот е нестабилен облик па мора таму каде што ќе се произведува таму и
да се употребува, а технологијата е скапа.
г) Дезинфекција со УВ бранови - УВ брановите се генерирани од живина ламба (УВ -
ламба). Предности на дезинфекција со УВ зрачење:
- постапката е едноставна;
- брза;
- релативно евтина;
- нема загадување на водата, односно нуспроизводи.
Главен недостаток на дезинфекцијата со УВ бранови е тоа што нема резидуално
дејство, па нема ни соодветна заштита на водата во самиот базен од реинфекција,
(важи само за мали количества вода).
д) Нуспроизводи при дезинфекција
1) хлор:
- МХ (трихлорочетиридихлорметилпетхидроксидва(5Н)фуранон);
- триметоксичетирихидроксипропионилбензен;
- винилинска киселина;
- јагленоводороди со долги низи;
- масни киселини;
- алкохоли;
- хлорацетонитрити;
- хлоркетони;
- хлорбензени;
- ТХМ (трихалометани-хлороформ, BDCM-бромодихлорометан, CDBM-
хлородибромометан, бромоформ)
2) со озон
Во водата озонот се распаѓа на следниов начин:

159
 O3 + H2O 
 HO3+ + OH-
HO3+ + OH- 
 2 H2O
O3 + HO2 
 HO + 2O2
HO + HO2 
 H2O + O2
Слободните радикали OH- и HO2 имаат голема оксидациска моќ, брзо исчезнуваат,
можат да реагираат со металните јони, со органските материи и со водородните и со
хидроксидните јони присутни во водата. При користењето на озон и алкохоли можат
да настанат кетони и алдехиди, кои се потенцијално канцерогени. Многу од
производите на озонирањето се прекурсори на трихалометаните, па треба да се има
предвид дека ако се изврши хлорирање веднаш по озонирањето може да се зголеми
содржината на трихалометани и органохалогени соединенија.
3) pH вредност претставува мерка за киселост, базност или неутралност на водата.
Се мери на скала од 0 до 14, а вредноста 7 е неутрална
 
pH = -log H 
Ако pH е премногу низок доаѓа до:
- корозија на површината на базените и на опремата;
- се создаваат набори и доаѓа до избелување на деловите направени од
винил;
- се зголемува потребата од хлор;
- доаѓа до иритација на кожата и очите на капачите.
Ако pH е премногу висок доаѓа до:
- создавање каменчиња на површината на базенот и опремата;
- се зголемува матноста на водата;
- опаѓа ефикасноста на хлорот;
- иритација на кожата и очите на капачите.

3.4.2.2.3. Соодветна хидраулика на базенот

Основна задача на хидрауликата на базенот е да се обезбеди изедначен состав на водата
по целиот базен, а загадената вода да се одведува. Хидрауликата на базенот ја
сочинуваат:
- довод на вода во базенот;
- циркулација на водата во базенот;
- одведување на водата од базенот.
Сето ова е важно за да се избегне создавањето на „мртви зони“, т.е зони во кои
брзината на струењето е минимална така што во тие зони концентрацијата на загадени
материи е зголемена.
Според горенаведеното најзагаден е горниот слој на водата, па поради тоа кај
длабоките базени водата треба да се воведува истовремено преку повеќе нивоа, или,
пак, најдобар начин е воведување водата на дното, а одведување со прелевање.

160
 3.4.2.2.4. Здравствени ризици од користење на базените за капење

Постојат три главни групи на ризици по здравјето на капачите, поврзани со

користење на базените за капење:
а) физички повреди;
б) опасност од штетни микроорганизми;
в) изложеност на штетни хемикалии.

а) Физички повреди (незгоди и несреќи):


Најопасна ситуација во овие случаи е опасноста од давење. Најзагрозена старосна
група во овој случај претставуваат децата. Опасноста од давење може да биде
поврзана со кревката здравствена состојба на корисникот, со слабата обука на
спасувачките екипи, како и со фактори кои се поврзани со самата конструкција и со
работата во базените, како што е, на пример, провидноста во базените.
 Повредите кои настануваат во базените, најчесто, се резултат на несоодветно
однесување на самите корисници, нивна недоволна подготвеност за одредената
физичка активност, алкохолизираност, придружена со смелост. Водечки повреди се
повредите на главата (контузии), ‟рбетот (спинални повреди кои доведуваат до
квадриплегија или хемиплегија), градниот кош (што, за жал, некогаш завршува и со
смрт) и фрактура на екстремитетите се многу чести и се последица на нуркање и
скокање во базените од високи места, посебно при скокање во базен со непозната
височина, вода со низок степен на провидност или во вода преполна со капачи.
Останатите повреди најчесто настануваат поради паѓања, судирања, слизнувања,
спрепнувања и сл. (исеченици, контузии и др.)
 Од екстремни температури луѓето може да настрадаат само во посебни базени кои
се наменети за терапија. Притоа може да дојде до губење на свеста и паѓање и
повредување, топлотен удар или во краен случај смрт.
б) Опасност од штетни микроорганизми:
Ризикот од болести или инфекции поради користење на базените, во прв ред е поврзан
со фекалната контаминација на водата од фецесот на капачите или поради фекалната
контаминација со која се полни базенот (графикон 3.4.1). Многу болести кои се
добиени од базените се последица на слабо изведување на дезинфекцијата или нејзино
потполно отсуство. Многу микроорганизми се со потекло од самите корисници (од
кожа, секрети од нос, грло). Инфицираните корисници можат директно да ја
контаминираат водата на целиот базен како и површините на објектот и овие потоа
стануваат директен извор на зараза на другите лица кои доаѓаат во контакт со тие
површини.
Најчести причинители се вируси, бактерии, протозои и габички. Потеклото на
патогените микроорганизми не мора да биде само од фекалиите на капачите, туку може
да се пренесат и од болни корисници.

161
 Најчести микробиолошки хазарди се:
вируси-хепатит А и Е; аденовируси 3, 4 и 7; NORWALK вирус; ECHO вирус 30 и
најчесто се од фекално потекло.
Бактерии - shigella spp.; E.coli; Legionella spp.; Pseudomonas aeruginosa; Mycobacterium
spp.; Staphylococcus aureus и Leptospira interrougans.
Протозои - Giardia lamblia, Entamoeba histolytica, Cryptosporidium.
Фунги - Trichophyton spp.; Epidermophyton floccosum.
Како резултат на сите овие микробиолошки хазарди кај капачите може да се јават
треска, фарингитис, конјуктивитис, дијареални симптоми, хеморагичен колапс,
хемолитично-уремичен синдром, гадење, повраќање, абдоминални колики, инфекции
на уринарниот тракт, воспаление на надворешното уво, асептичен менингит,
фоликулитис, грануломи, површински инфекции на кожата, косата, ноктите и др. Се
разбира, сите овие заболувања и симптоми се во согласност со соодветните
карактеристики и својства на причинителот.

Графикон 3.4.1. Потенцијални микробиолошки ризици во базени за пливање

Микробиолошки хазарди

Од фекално потекло Не се од фекално потекло

Вируси Бактерии Вируси Бактерии
Аденовируси Schigella spp. Molluscipoxvirus Legionella spp.
Хепатитис А E. coli 0157 Papillomavirus Pseudomonas spp.
Норовируси Adenovirus Mycobacterium spp.
Ентеровируси Паразити Staphylococcus aureus
Giardia Фунги
Cryptosporidium Trichophyton spp. Паразити
Epidermophyton floccosum Naegleria fowleri
Acanthamoeba spp.
Plasmodium spp.

Во табела 3.4.1 се прикажани можните извори на микробиолошка контаминација и

потенцијалните заболувања кај изложената популација.

162
 Табела 3.4.1. Бактерии кои не се од фекално потекло изолирани во базени за
пливање

Организми Инфекција/Заболување Извор

Legionella spp. Легионелоза (Понтиак треска и Аеросоли од природни

Легионерска болест)
Pseudomonas Фоликулити (топла бања)
aeruginosa
Уво на пливачот (базени)
Mycobacterium spp. Гранулом (од базен за пливање)
Хиперсензитивен пневмонитис
Staphylococcus Инфекции на кожа или уво
aureus
Leptospira spp. Хеморагична жолтица
Асептичен менингитис
термоминерални бањи, топла бања и
системи за вентилација и
климатизација
Лошо одржувани тушеви или
системи за топла вода
Првутање од пливачот во базен и
топла бања, како и на влажни
површини околу базенот и/или
топлите бањи
Првутање од пливачот на влажни
површини околу базенот и/или
топлите бањи
Аеросоли од топли бањи и системи
за вентилација и климатизација
Првутање од пливачот во базен
Базенска вода загадена со урина од
заразено животно

в) Опасност од хемиско загадување на водата

Хемикалиите во базените за капење имаат потекло од повеќе извори:
остатоци од дезинфекциски ск средства;
-
нуспродуктите од дезинфекцијата;
-
хемикалии кои ги внесуваат капачите (остатоци од сапуни
-
шампони, креми, масло за сончање и др. козметички средства, пот
и урина).
Најчесто користени дезинфициенси се: хлор, озон, хлордиоксид, а поретко бром и јод.
Нуспродуктите од хлорирањето се: трихалометаните (THM) и халокиселините.
Патиштата преку кои хемикалиите доаѓаат во организмот на корисниците се: со
инхалација на испарените материи или состојки во создадените аеросоли, контакт
преку кожата и директно со голтање на водата (табела 3.4.2). Ризикот е при долготрајна
експозиција (ватерполо ....) од појава на канцер.
При користење хлордиоксид, во некои случаи, биле регистрирани високи
концентрации на хлорати кои ги надминуваат СЗО упатствените вредности од 0,7 mg/l,
така што дете кое внесува 100 ml од водата би резултирало со можни токсични ефекти.
Заради тоа е неопходно експозицијата да се минимизира, со често разредување на
базенската вода со свежа вода. Исто така, потребно е да се внимава на дозирањето на
препаратот (постои и ризик од хлорити).

163
 Табела 3.4.2. Споредба на концентрациите на трихалометани во крвта на
пливачи по еден час пливање, во вода од базенот и во амбиентниот воздух на
затворените и отворени базени*
Концентрации на ТНМ (просек, опсег)
Затворен базен Отворен базен
Крв од пливачи (µg/l) 0,48 (0,23-0,88) 0,11 (<0,06-0,21)
Базенска вода (µg/l) 19,6 (4,5-45,8) 73,1 (3,2-146)
Воздух 20 cm над површината на водата
93,6 (23,9-179,9) 8,2 (2,1-13,9)
(µg/m3)
Воздух 150 cm над површината на
61,6 (13,4-147,1) 2,5 (<0,7-4,7)
водата (µg/m3)
* Извор на податоци Strahle et al., 2000

3.4.2.2.4.1. Превентивни мерки за контрола и за намалување на ризикот во зависност

од видот на опасност

Контролата на базените за капење и квалитетот на целиот систем подразбира контрола на

квалитетот на водата, системот, објектите, инспекција на потесната и на пошироката
околина, како и спроведување мерки за унапредување на здравјето на капачите.

Светската здравствена организација дава упатства за честото земање примероци од водата

во базените (табела 3.4.3). Рутинското земање примероци треба да се врши на следниот
начин:

 пред употреба на базенот;

 пред пуштање во повторна употреба откако бил затворен за поправки или чистење;
 ако постојат потешкотии во системот за пречистување;
 како сегмент од кое било испитување за можните штетни здравствени ефекти за
здравјето на капачите.

164
 Табела 3.4.3. Препорачана честота за рутинско земање примероци за
микробиолошко испитување за време на нормално работење 1
Вид на базен Аеробни Термотолерантни Pseudomonas Legionella
мезофилни колиформни aeruginosa spp.
бактерии E. coli
Дезинфицирани Неделно Неделно Кога Сезонски
базени, јавни и состојбата
(<200/ml) (<1/100/ml) (<1/100/ml)
често побарува2
користени
(<1/100/ml)
Дезинфицирани Месечно Месечно Кога Сезонски
базени, полу- состојбата
(<200/ml) (<1/100/ml) (<1/100/ml)
јавни побарува2
(<1/100/ml)
Природни н.д. Неделно Неделно Месечно
минерални
(<1/100/ml) (<10/100/ml) (<1/100/ml)
бањи
Топли бањи н.д. Неделно Неделно Месечно
(<1/100/ml) (<1/100/ml) (<1/100/ml)
1
Примероците треба да бидат земени кога базенот е потполно наполнет
Честотата на земање примероци треба да биде зголемена ако работните параметри (матност, рН,
резидуален дезинфициенс) не се одржуваат во бараниот опсег
Бројот на примероци треба да биде одреден врз база на големината на базенот и треба да ги вклучи
местата репрезентативни за општиот квалитет на водата и обично проблематичните места
2
Кога се сомневаме за здравствени проблеми поврзани со базенот

Основна мерка за намалување на здравствениот ризик е избегнување на условите и

ситуациите кои доведуваат до зголемена појава на опасност. Исто така, важна мерка е и
едукацијата на корисниците и предупредувањата дека поедини рекреативни активности
во базените и околу нив претставуваат зголемен ризик по здравјето.
 Превентивни мерки од физички повреди:
- Поставување кратки и јасни пораки за предупредување на видни
места околу базенот.
- Инструкции по прашање на безбедноста.
- Надзор на постарите врз децата.
- Присуство на спасувачи.
- Одржување на површините покрај рабовите на базените.
- Обезбедување добра провидност на водата.
- Добра конструкција и изградба на базенот.
 Превентивни мерки од микроорганизми штетни по здравјето:
- Една од најважните превентивни мерки е предупредувањето на
лицата со намален имунитет дека треба да се држат понастрана од
базените поради зголемениот ризик по своето здравје.

165
 - Случаите на јако загадување на водата во базените настанато со
фекална контаминација од страна на капачите мора да се држи под
контрола. Ова се спроведува со едукација на родителите врз децата и
останатите корисници на базените.
- Дезинфекцијата мора да биде ефикасна. Резидуалниот хлор мора да
биде минимум од 0,5 до 1 mg/l цело време.
- Во големите јавни базени често користени за капење треба да се
користат комбинирани средства за дезинфекција на водата: хлор гас,
натриумхипохлорит, озон и хлор во комбинација, хлор-диоксид и
хлоркомбинирано.
- Квалитетот на водата треба постојано да се мониторира. Секојдневно
пред отворање и по затворање на објектот треба да се контролира
резидуалниот хлор и pH, како и матноста на водата. Фекални
индикатори (E. coli) се одредуваат еднаш неделно, додека за
останатите микробиолошки индикатори по потреба од страна на ЈЗУ
Завод за здравствена заштита. Примерокот се зема кога базенот е
наполнет и бројот на примероци е одреден врз база на големината на
базенот и во себе вклучува репрезентативен примерок на кавалитетот
на водата во таа регија.
- Филтрите мора често да се перат, а уредите за циркулација и
распрскување на водата во склоп на базените треба периодично да се
перат, чистат и дезинфицираат со раствор од 5 до 10 mg
натриумхипохлорит по литар.
- Треба редовно да се чистат и дезинфицираат и уредите за
климатизација.
- Потребно е задолжително да се изврши туширање пред влегување во
базенот, со што би се отстраниле штетните агенси. Се препорачува
туш-кабините да се затворени за корисниците да се тушираат голи со
што би се подобрило испирањето на несаканите материи од телото.
- Се препорачува и пред влегување во базените да се обезбеди хигиена
на стапалата, на пример, со поставување на плитка кадичка со
раствор на дезинфекционо средство.
 Превентивни мерки од хемикалии штетни по здравјето:
- Одржување на безбедно ниво на дезинфекцијата на водата, со
избегнување на претерано додавање на дезинфициенси за превенција
од создавање, или намалување на нуспродуктите од дезинфекција
(ТНМ).
- Соодветна вентилација на просторот.
- Обезбедување на задолжително туширање на капачите пред
влегување во базенот.
- Задолжително користење капа за пливање.
- Давање совети за минимално користење креми, масло за сончање и
др. козметички средства.
- Забрана за уринирање во базенската вода.

166
За да се осигура ефективен севкупен систем, кој по здравјето ќе резултира со безбедно
користење на базените за капење и сличните животни средини за рекреативна намена,
неопходно е да се внимава на спроведување на четири категории на одговорност и тоа:
дизајн и конструкција на базенот за пливање, санитарно-хигиенски норми, управување со
базенот и едукација/информирање на јавноста (графикон 3.4.2).

Графикон 3.4.2. Безбедно управување за превенција/редукција на

здравствениот ризик во базени за пливање

3.4.2.2.5. Законодавство

Врз основа на Законот за јавно здравје („Сл. весник на РМ“ бр.22/10), Владата на
Република Македонија донесува Националната годишна програма за јавно здравје во
Република Македонија за 2011 година („Сл. весник на РМ” бр.4/11), во која се утврдени
мерките, задачите и активностите што треба да ги реализираат заводите за здравствена
заштита за следење на здравствената исправност на водите за капење во базените за
рекреативно капење.

167
 За одредување на здравствената исправност на водите во базените за пливање и за
одредување на здравствениот ризик се користи следното законодавство:
1. Закон за води („Сл. весник на РМ“ бр.87/08).
2. Уредба за класификација на водите („Сл. весник на РМ“ бр.18/99).
3. Правилник за безбедност на водата („Сл. весник на РМ“ бр.46/08).
4. Упатства за квалитет на водите за пиење (СЗО, Копенхаген, 1993 и 1996).
5. Упатства за квалитет на водите за пиење (Вол. 3, СЗО, Женева, 2004).
6. Упатства за безбедна водена средина за рекреација. Вол. 2, Базени за пливање и
слична животна средина (СЗО, Женева, 2006).
7. Стручни нормативи.

3.4.3. Практични аспекти на базените за пливање и здравствени аспекти

За јавни базени се сметаат објектите кои ги користат граѓаните за рекреација, спорт и

обука на непливачи, како и во терапевтски цели, со исклучок на базените кои користат
термална и минерална вода.
Примероците базенска вода за лабораториска анализа се земаат од секој базен
поединечно:
- најмалку еднаш неделно од затворени базени;
- најмалку трипати неделно од отворени базени.

Примероците базенска вода за лабораториска анализа се земаат од овластени стручни

лица (санитарен/медицински техничар, заедно со доктор специјалист по хигиена од
надлежниот Центар за јавно здравје и/или Институт за јавно здравје на РМ) и тоа од
средината на базенот, 30-50 cm од ивицата на базенот и на длабочина од 30-50 cm.

Отстапувањето на поедините параметри во однос на физичка, физичко-хемиска и

бактериолошка исправност не смее да биде во два последователни примероци, а во текот
на годината не смеат да бидат поголеми од 10%, со исклучок на колиформните бактерии,
кај кои отстапувањата не смеат да бидат поголеми од 5% (Табела 3.4.1.1, Табела 3.4.1.2 и
Табела 3.4.1.3).

Табела 3.4.1.1. Физичко-хемиски параметри на базенската вода

Параметри МДК или вредности

Температура 0С * 24-26
Мирис Без
Матност (силикатна земја) до 5
Боја (кобалтно-платинска скала) 100
рН вредност 6,5-9,5
Потрошувачка на КМнО4 mg/ml 12,0
* - за отворени базени не под 200С, додека температурата во терапевтските базени се
одредува според медицинските индикации.

168
 Табела 3.4.1.2. Хемиски параметри на базенската вода

Параметри МДК (mg/l)

Амонијак 0,5
Нитрити 0,03 или 0,16*
Нитрати 50 или 75,0*
Резидуален хлор 0,5-1,0
Хлориди 250,0
* - за затворени базени

Табела 3.4.1.3. Микробиолошки параметри на базенската вода

Параметри затворени отворени

базени базени
Аеробни мезофилни бактерии на агар по инкубација од
100 или 500 300 или 1000
48 часови на 310,16 К (370С) во 1 ml вода
Вкупни колиформни бактерии одредени како
најверојатен број во 100 ml (MPN) по инкубација од 48 10 100
часови на 310,16 К (370С)
Бактерии салмонела вид, шигела вид, вибриоколера и
други патогени микроорганизми, колиформни бактерии не смее да не смее да
од фекално потекло, стрептококи од фекално потекло, содржи содржи
протеус вид и псеудомонас вид
Цревни протозои, цревни хелминти и нивни развојни не смее да не смее да
облици; вибриони; бактерифаги содржи содржи
Број на инфективни единици на ентеровируси во 100 ml
една една
вода

4. ЈАВНОЗДРАВСТВЕН АСПЕКТ НА ПОЧВАТА

Кога се пишува за еколошкото значење и јавноздравствениот аспект на земјиштето се

мисли на неговиот горен слој – почвата, со оглед дека во него се сместени темелите на
зградите, водоводните и канлизациски цевки, а тука се изведуваат и сеидбените
активности во земјоделството. Со оглед на тоа што овој слој, главно, го загадува самиот
човек со своите активности, истиот претставува извор на разни заразни болести. Инаку
почвата е природен реципиент на отпадните материи од населбите и тоа со огромна моќ за
самопречистување (претворање на неорганската во органска материја), што се должи пред
сé на присутниот Кребс-ов кружен циклус на материјата (азот, јаглерод, сулфур и фосфор)
и тоа под влијание на мноштвото микроорганизми. Ако тој процес се прекине, а што
настанува при интезивното органско и неорганско оптоварување, се смалува моќта за
самопречистување и доаѓа до загадување на почвата. Тоа најчесто се случува при
нехигиенското собирање и диспозиција на цврстиот смет или при загадување на
површните слоеви од течните (фекални) отпадни материи, при што во таа органска

169
содржина доминира присуството на патогени микроорганизми (на тифус, паратифус,
дизентерија....) и јајца на хелминти.
Хигиенски здрава почва - е онаа низ која лесно продираат воздухот и водата
(крупнозрнастата) со длабоки подземни води.
Хигиенски нездрава почва - е влажно и мочварно земјиште (во близина на плавни реки),
како и почва која служи како реципиент на разни органски отпадни материи (смет,
лешеви и сл.). Истовремено тоа е и слабопропустлива почва, непрепорачлива за градба.

4.1. Механички и хемиски состав

 Видови почва: каменита (тврда), чакалеста, глиновита, песоклива, варовничка,

засолена (натриумхлорид), лес (многу ситен песок со глина), црница (со 20%
хумус).
 Структура на почвата (зависи од големината, обликот и поврзаноста на
честичките).
- Механичка структура (по облик) во основа е или зрнеста или компактна
(стени или карпи), а типови се: хумус (зрна помали од 0,1 mm); средно
фини, фин песок (до 1 mm); крупен песок (1-2 mm); фин песок (2-5 mm) и
чакал (> 5 mm).
- Порозност на почвата (волумен на сите пори или шуплини) - зависи од
големината на зрната и тоа обратнопропорционално, при што
крупнозрнестата почва има помала порозност (30-40%) а ситнозрнестата
поголема (40-50%).
- Вода во почвата (способност за задржување или пропустливост) - особина
важна во градежништвото (процедување или задршка на влагата).
Ситнозрнестата почва бавно ја пропушта, но добро ја филтрира водата
(пречистува) а крупнозрнестата - обратно, брзо ја пропушта, но слабо
филтрира (хигиенски поздраво). Т.н. крашка почва има најмала
филтрабилна моќ.
- Воден капацитет - способност на почвата да ја задржува водата.
Крупнозрнестата почва задржува најмногу до 7% а ситнозрнестата дури до
65% вода (влажна и нехигиенска почва во урбаните средини).
- Капиларност - особина на водата да се издигнува над нивото, а ја има, пред
сé, ситнозрнестата почва (се влажнат темелите на зградите).

4.2. Водоносни слоеви на почвата:

1. Зона на аерација е површниот земјиштен слој, изложен на надворешните

фактори.
2. Зона на врзана вода (за честичките песок). Ситнозрнестото и органски
загаденото земјиште има најголемо количество врзана вода.
3. Гравитациска (вадозна) вода се собира на преминот меѓу 2 и 4 слој, посебно
после интезивни атмосферски падежи.
4. Зона на капиларно издигната вода (над нивото на подземната вода) е особина
на ситнозрнастото земјиште.

170
 5. Водоносни слоеви - подземната вода се создава со процедување на
атмосферската вода низ земјишните слоеви или со понирање на површинските
води (реки, езера) низ пропустливите слоеви на земјиштето. Длабочината на
водоносните слоеви ќе зависи од длабочината на непропустливиот слој на кој лежи
водата. Најдлабока вода е на 5-10 km. Непропустливите слоеви се од глина или
иловача. Околу реките, исто така, постојат водоносни слоеви (во алувијалните
наноси). Тоа се, главно, плитки слоеви во кои водата тече во ист правец со
правецот на реките, а при тоа има постојана циркулација со површинската вода
(можност за загадување). Во сушните периоди, водата од речното корито оди кон
подземната вода, а со тоа често се загадува и водата во објектите кои црпат вода од
овие слоеви (“рени бунари”).

I - водоносен слој се наоѓа под површината и носи хигиенски несигурна вода (изложена
на загадување). Оваа вода може да се појави на површината како извор или да се влее во
површинската вода.

II и III - водоносен слој, најчесто се со беспрекорно квалитетна вода (хемиски и

микробиолошки, посебно во поглед на органска материја). Тоа се води кои доаѓаат од
голема длабочина и добро профилтрирани, а понекогаш може да имаат непријатен
метален вкус, со поголеми количества железо, манган, тврдина а често се и нагласено
минерализирани. Овие води избиваат на површината или од хидраулиучни притисок во
вид на извор, или пак се вадат со бушење или со копање (бунари - обични или артески).
Артеска вода е вода која се наоѓа меѓу два непропусни земјишни слоеви, под висок
притисок, а при бушењето сама избива на површината со висок хигиенски квалитет.

4.3. Температура на почвата

Зависи од ориентацијата и инсолацијата, при што позицијата југ-југоисток дава загреано

земјиште. На лето при високи температури на воздухот, оние во земјата се пониски, а зиме
е обратно. На длабочина од приближно 12 m постои константна температура. Земјиштето
обично смрзнува (зиме) во горните 0,3-1,2 m, а се загрева до 1,5 m. Ова е добра
ориентација за градежниците каде да ги поставуваат водоводните и канализациски цевки
(под овие длабочини). Ситнозрнестата почва потешко се загрева.

4.4. Биоценоза на почвата

Микроорганизмите се наоѓаат во земјиштето на длабочини до 6 m (подолу е стерилно), но

и на самата површина ги нема (поради УВ-зрачењето). Највеќе микроорганизми има на
длабочина од 10-40 cm каде се и најдобри за нив услови (топлина, влажност и кислород).
Овие микроорганизми го овозможуваат кружењето на материјата и даваат поголема
плодност на земјиштето.

171
4.5. Самопречистување на почвата

Се должи на распаѓањето на органската материја во хумус и неорганска материја, како и

на уништување на патогените бактерии и јајцата на хелминти - поради создавање на
неповолни услови. Распадот на органската материја се должи на:
а) распад на белковините - нитрификација, со помош на кислородот и
микроорганизмите. Белковините се распаѓаат на азот и азот-оксид. Од овие важни
микроорганизми се истакнуваат B. subtilis и B. mesentericus, како и Nitrobacter - во
процесот на амонификација (NН3-NO3-NО2-N2 и азот-диоксид);
б) распад на јаглените хидрати - до вода и јаглерод двoоксид (со помош на
анаеробните бактерии) и
в) распад на мастите до масни киселини. Во услови на недоволони количини
кислород (анаеробни) доаѓа до процес на хумификација и трулење (гниење) и силно
загадување на земјиштето (најчесто влажно).

4.6. Загадување на почвата

Всушност се работи за оптоварување на површинските слоеви со поголеми количини

отпадни материи кои не може да се самопречистат. Ова посебно се случува во урбаните
средини (нарушување на екосистемот).

4.6.1. Загадување со органски материи

Загадување со органски материи (фекалии, отпадоци од храна, прехранбена и дрвна

индустрија, лешеви и сл.) се случува најчесто во градовите и тоа при несоодветна
диспозиција на отпадните материи (пред сé, фекалиите). Со органската содржина доаѓа
пред сé:

а) патогени микроорганизми (најмногу на 20-40 cm) и тоа од фекалиите или други

излачевини и лешеви, а поради поволната температура, влажност и хранливи
материи;
б) паразити - јајца на хелминти, доаѓаат со изметот на човекот и животните, и тоа,
пак, при нехигиенска диспозиција на фекалните отпадни материи. Притоа
најчесто доаѓа до “геохелминтози” и тоа најчесто од Ascarix lumbricoides и
Trichuris trichura. Ова е посебна “привилегија” на селската средина
(нехигиенски нужник посебно во околина на училиштата).

Во табела 4.6.1 прикажани се можностите за одржување на микроорганизмите во

површните слоеви на почвата.

172
 Табела 4.6.1. Време на одржување на микроорганизми во површните
слоеви на почвата

Вид на Време на одржување Забелешка

микроорганизам
S. typhi 1-3 месеци најмногу Во стерилна почва 18 месеци
4 дена на суво, 1-2 дена во Подолго се одржува во почва
Vibrio cholerae
влажна почва загадена со органски материи
До 15 дена на суво, 1 месец
Shigellae
во влажна почва
До 3 месеци во влажна
Pseudomonas aeruginosa
почва
Mycobacterium TBC Повеќе од 1 година
Cl. tetani 16 години Подолго се одржува во почва
загадена со органски материи
Cl. septicum 17 години
и измет од животни
Bacilus antracis Повеќе од 3 години
Предизвикувачи на гас-
гангрена
Cl.perfringens Подолго се одржува во почва
До 17 години
загадена со измет од животни
Cl. oedematiens
Cl. hystolyticus
Се наоѓа во облик на спори во
Cl. botulinum Повеќе од 10 години
почва загадена со измет

в) отпадоци од прехранбената индустрија (кланици, млекарници) - најчесто се

работи за зоонози или паразитози;
г) нафта и нафтени деривати - посебно околу нафтената индустрија или излевањето
во површински води. Деконтаминацијата е, речиси, невозможна во 100% износ.
д) кај гробиштата како извор најчесто се работи за несоодветна локација.

4.6.2. Загадување со неорганска материја:

а) од индустријата (несоодветно отстранување на отпадоците);

б) преку оптпадните води кои излевајќи се во реципиентот честопати носат и
детергенти, пестициди, PCBs и сл.;
в) радиоактивни материи - денес посебно актуелни при нуклеарните хаварии или
отпадоци од индустријата или медицинските установи. Опасноста ќе биде условена
посебно од видот на радиоизотиопот односно од времето на полураспад.

173
4.7. Испитување на загаденост на почвата

При испитувањето на загаденоста на почвата се прави најпрво скица на реонот со

конкретна локација на загадувачот, за да потоа се направи шема на мерните пунктови по
системот на “конверт” (дијагонално), при што целата парцела изнесува околу 25 m2 (исто
толку и контролата). Секоја мерна точка е репрезент на 1 m2 од подрачјето. Примероците
почва се земаат на разни длабочини и тоа најчесто 5, 10 и 15 cm со посебен узорковач на
земја (360-600 g). После тоа примероците се носат во лабораторија, а се испитуваат
следните параметри:
а) хемиски (азот, амонијак, азот двооксид, органски јаглерод, фосфорна киселина
како хемиски индикатори на органско загадување),
б) бактериски - вкупен број (во 1 g земја), број на колиформни бактерии (коли-
титар) и Cl.perfringes;
в) хелминтолошки - присуство и број на јајца и тип на геохелминтите (на 1 kg
земја).
Дијагнозата се поставува врз основа на наодите и тоа или со толкување према таблици или
во релација со контролниот реон а градациите се на многу, умерено и релативно чиста
почва.

4.8. Превенција на земјиштето од загадување

Потребна е пред сé заштита на I-от водоносен слој. Во санитарно-хигиенски мерки за

санација учествуваат повеќе стручни профили (специјалистите од превентивни
медицински гранки но и санитарни инженери, инспекторите, комуналците и т.н.).
1. Санитарно-техничко решение за отстранување на отпадните (цврсти и течни)
материи од домаќинствата, населбата и индустријата.
2. Воспоставување мониторинг на состојбите на почвите од земјоделско-стопански,
од еколошки и од здравствен интерес.
3. Поплочување и редовно миење на улиците.
4. Озеленување на јавните површини со решение за комуналната инфраструктура.
5. Во земјоделството - употреба на заштитни средства со кус период на распад и во
умерени дози.
6. Донесување законски и подзаконски прописи за правилно управување и заштита на
почвите.

Исто така, битно е да се работи на подигање на јавната свест на населението преку

акциони програми и со учество на единиците на локалната самоуправа, како и граѓанските
здрженија.

При контаминација на почвата со штетни супстанции потребно е да се изврши асанација

на почвата, во зависност од присуството на загадувачката материја. Пред тоа се врши
мониторинг на потенцијалната загаденост на почвата и соодветно на контаминацијата се
проценува каква постапка за деконтаминација ќе се спроведе за да се реституира
земјиштето, за да се доведе во услови на природна состојба.

174
Во ЕЗЕАП (Европскиот здравствено-еколошки акциски план) во член 200 е наведено: „да
се сведе на најмала можна мера загадувањето на почвите, а преку тоа и здравствениот
ризик од загадените почви; да се пристапи кон етапно обновување на оштетените
почви, и да се спречи нивната натамошна деградација”.

5. ЈАВНОЗДРАВСТВЕН АСПЕКТ НА ОТПАДНИТЕ МАТЕРИИ

Урбанизацијата, зголемувањето на животниот стандард и демографскиот раст на

населението, ги зголемија потребите на популацијата за поголема потрошувачка и за
искористување на природните ресурси, односно поголем индустриски развој во сите
индустриски гранки, практикување на современо и интензивно земјоделско производство,
и зголемени потреби од безбедна вода за пиење. Сето тоа, од друга страна, резултира со
поголемо создавање отпадни материи кои ги оптоваруваат и загадуваат трите основни
медиуми на животната средина: вода, воздух и почва.
Отпад е секоја материја или предмет во цврста течна или гасовита состојба вклучително
и отпадната топлина. Отпадот, односно отпадните материи настануваат како резултат на
физиолошките функции на луѓето и животните и човековите активности во
домаќинствата, населбите и индустријата.
Отпадоците се непотребни, штетни и сметаат. Затоа е потребно нивно секојдневно
собирање, транспорт и депонирање или искористување со соодветна обработка, за да
бидат повторно вклучени во производството од кое потекнуваат или во други производни
процеси, или да се преработат во секундарни суровини или отпадоци, и отпадоци кои
треба да се преработат со посебни постапки да би станале инертни/неопасни по околината
при депонирање. Поради сé поголемата продукција на отпадни материи, а од друга страна,
неможноста на природата сама да се справи со тој проблем, кој сé повеќе ја оптоварува
животната средина, човекот мора кон тој проблем да има интегрален пристап во смисол на
принципот на 4R:
1. Наалување (Reduction)
2. Повторна употреба (Reuse)
3. Рециклирање (Recycling)
4. Регенерација (Recovery)

И додека на село, отпадните материи, речиси целосно, се искористуваат (компост, сточна

храна, гориво и сл.), во густо населените урбани средини, каде често се употребуваат и
бионеразградливи материи (пластика), овој проблем на собирање, превоз и трајно
одлагање (диспозиција) на отпадните материи, сé потешко се решава.
Поделба на отпадните материи:
1. По потеклото отпадните материи се делат на:
 оние од физиолошките функции на човекот или животните и
 оние од активностите на човекот во домаќинството, населбата и
индустријата.
2. По конзистенцијата, отпадните материи се делат на:
 цврсти - смет и

175
  течни - отпадна-канализациска вода.
3. По состав, отпадните материи се делат на:
 органски, кои се често епидемиолошки најопасни со голем број патогени
микроорганизми - хумани и животински фекалии и урина, отпадоци од
храна, од прехранбената и дрвена индустрија, целулоза, хартија, јаглен,
текстил, органско-хемиска индустрија, лешеви од луѓе и животни и сл.
 неоргански, најчесто - хемиски-токсични материи (пластични маси, стакло,
минерални масла, метален отпад, градежен материјал и
 радиоактивен отпад.

5.1. Цврсти отпадни материи (смет)

Сметот, повеќе индиректно отколку директно, може да го загрози здравјето на луѓето:

- може да послужи како склониште или храна за разните можни вектори на заразни
болести (муви, инсекти, глувци и сл.);
- можното депонирање во близина на водоносните слоеви, претставува потенцијална
опасност (пред сé хемиско-токсична) за контаминација на површинските и подземните
води;
- естетски проблем (со непријатниот изглед и мирис), но и психолошко оптоварување и
вознемиреност кај граѓаните;
- потенцијална опасност од пожар (самозапалување) и
-можност за трауматизам (скршено стакло, хемикалии, метали и сл.).

По своето потекло, сметот може да биде од домаќинствата, населбата и индустријата.

Просечната тежина на куќниот смет изнесува 1-5 кг/особа/дневно, зависно од локалните
навики, економската положба, градската или селска локација и сл. По својот состав овој
смет има најмногу вода (30-40%), органска материја во фаза на ферментација (25-
45%) и инертна материја - стакло, пепел и сл. (10-12%). Во последно време се повеќе
се зголемува присуството на пластиката во оваа структура, која има голем волумен, а е
бионеразградлива. Во куќниот смет од градските населби доминираат отпадоци од храна,
амбалажа (воглавно пластична), пепел, додека во селото воглавно има органски отпадоци
од храната за луѓето и животните, отпадоци од животните и сл.
Отпадоците од населбата, во својот органски дел воглавно содржат дрво, хартија, лисја,
храна и сл., а во неорганскиот - прашина, градежен материјал, стакло, пластика и сл.
Посебен проблем е сметот од пазариштата.
Структурата на цврстите отпадни материи од индустријата, зависи од видот на
индустријата (на пр. во прехранбената индустрија доминира органска материја подложна
на распад и развој на патогени микроорганизми, што е посебно актуелно кај кланиците и
конфискатите од болни живитни во нив).

5.1.1. Собирање и отклонување на сметот

Диспозицијата (отклонувањето) на сметот може да е локална (главно на село и кај

комуналните објекти оддалечени од населбата) и централна.

176
Кај локалната диспозиција, сметот може да се одлага со искористување (главно
органскиот дел се користи за исхрана на стоката, а неорганскиот се спалува) и без
искористување. При тоа се издвојува нехигиенскиот начин на одлагање на сметот
(ѓубриште во дворот) кај кое постои опасност од контаминација на земјиштето а со тоа и
на водата и храната и хигиенски начин - хигиенско ѓубриште со компостирање на
сметот.
1. Хигиенско ѓубриште - се лоцира во економскиот двор, и е оградено, а подлогата е
непропусна (под нагиб, прво се набива слој од 30-50 сm глина, а после бетонска плоча,
при што течниот дел се одлива во непропусна јама). Сметот, повремено се превртува, при
што во внатрешноста се развива висока температура, и доаѓа до непотполна
минерализација, која заради тоа и не е епидемиолошки сигурна.
2. Контролирано насипување - компостирање, е оптимално решение за малите населби.
При тоа, на одредената локација е потребно непропусно тло, ограда и редовна
дератизација. После секојдневното одлагање на, главно, органските материи од
домаќинството, шталското ѓубре и други отпадоци, се нафрла и набива слој земја, при што
лисјата обезбедуваат довод на воздух за аеробните процеси на разградување. Во
компостната маса се развива висока температура (70-80 степени С), и во присуство на
термофилните и другите сапрофитни бактерии, доаѓа до потполна минерализација, а
течниот дел истекува во непропусен ободен канал. После 6-9 месеци, компостот се отвора
и се користи за ѓубриво.
3. Во случај да не се искористува сметот, за одлагање е најдобро да се одбере локација вон
населбата, и после одлагањето да се нанесе слој земја (50 сm), или пак да се примени
палење на сметот.

5.1.2. Централна диспозиција на сметот

а) Собирање на сметот

Во домаќинствата, сметот се собира или во садови (од лим или пластика-кофи) со капа
кои треба хигиенски да се одржуваат, или од ќеси кои е најдобро да се од хартија
(разградлива е), или ако е крајното решение спалување или пиролиза, ќесите може да се и
од пластика. Сметот од овие садови времено се одлага во контејнери, кои треба да се
постојано поклопени, редовно да се празнат и испираат, а повремено да се дезинфицираат
(опасност од мачки, глодари). Инаку сметот во куќата, може да остане максимално пет
дена (биолошки циклус на мувата). Сметот од населбата, исто се собира во посебни
садови (контејнери), а чистењето на јавните површини е со типски возила. Инаку и сметот
од куќите и од населбата, најдобро е да при собирањето се СЕЛЕКТИРА (посебни
контејнери за стакло, хартија, пластика, метал и сл.), односно материјал кој може
повторно да се искористи. Собирањето на сметот во индустријата се организира на
сличен начин: сад-контејнер со редовно миење и дезинфекција, а ако се работи за
органски материи, транспортот на сметот треба да биде секојдневен.

б) Транспортирање на сметот

Се врши со типски возила, кои обично имаат компресор за набивање, вградена дробилка
за уситнување, а со тоа и за наалување на волуменот на сметот. Носењето треба да е

177
секојдневно (посебно летно време), или минимум трипати неделно (лето) или двапати
неделно (зима). Основната цел на конечна диспозиција на сметот е да се тргне сметот од
населбата, но и да не се загрози животната средина. При тоа, одложениот смет може да не
се користи понатаму, посебно индустриски, или да се искористува - рециклира
(компостирање и инцинерација) (депонија и контролирано затрупување) и радиоактивен
отпад (во специјално депо до намалување на радиоактивноста на краткоживеачките
радинуклиди после повеќе физички полураспади до природен фон за да може потоа да се
диспонира како комунален отпад). Долгоживеачките радионуклиди мораат да се
одлагаат и чуваат во специјални депоа за радиоактивен отпад одобрени од Дирекцијата за
радијациска сигурност и Владата на Република Македонија, но такво депо се уште не
постои во нашата земја. За радиоактивниот отпад се постапува по Законот за јонизирачко
зрачење и препораките од Меѓународната Агенција за атомска енергија.
Депонијата се формира на земјиште прописно одалечено од населбата, со ниски
подземни води, крупнозрнеста структура и процедно. Кога депонијата ќе се наполни
(капацитетот да одговара на населбата), се затрупува со слој од 0,5-1 m земја. Процесот на
минерализација трае 10-15 години а го отежнуваат неразградливите материи (пластиката,
стаклото и др.). Треба да се води сметка и за метеоролошките услови (аерозагадување -
“Роза на ветрови”) и да не e блиску до населено место.
Контролирано затрупување (насипување), се организира со секојдневно
распростирање на сметот во депонијата и набивање (со багер), после што се насипува слој
(50 сm), па пак смет и тн., со што се забрзува минерализацијата (5-7 години). Подземните
води треба да се најмалку 5 метри под дното, со постојана контрола на одредени коти
(пиезометри) на опасноста од подземното загадување. За ваква организација на
депонијата, потребно е да има и доволни количини на земја (1/4 - 1/5 од волуменот на
збиените отпадоци). Локацијата на ваква депонија треба да е минимум 150 метри од
населбата и 60 метри од површинската вода, теренот треба да е ограден, дератизација и по
капацитет да одговара за 20-30 години, со предвиден просек на количини од 3 kg
смет/особа/24 часа.
Модификации на контролираното затрупување се:
 ископување релативно мали дупки (6 - 7,5 метри) во кои се набива сметот;
 депонирање на површината - куп до куп смет и
 исполнување на длабини - депресии (слоеви на смет од 2,5 - 3,5 метри).
На сите овие терени не смее да се градат цврсти објекти (често е и лизгање на теренот), не
се садат земјоделски култури кои се конзумираат во свежа состојба, а истите можат да се
оплеменат или претворат во рекреативни површини.
Спалување на сметот (инцинерација), се смета за еден од најекономичните
начини за одлагање на сметот, посебно во големите градови (над 50 - 100.000 жители). Во
посебните системи за оваа намена се развива висока топлина (над 600 степени, околу
1.100-1.300 степени целзиусови). При ова е можно загадување на воздухот, па покрај
предвидените метеоролошки услови, во заштитата се презема и испирање на излезните
гасови или со вградување електропреципитатори во оџакот. Предностите на процесот
на инцинерација се:
 уништување на сметот за да не биде препознатлив;
 редукција на сметот до 90%;
 добивање топлина која може да се претвори и во водена пара и да се користи за
централно греење или да се претвори во електрична енергија;

178
 пред влезот во печката, сметот се сортира (автоматски се двои метал, хартија,
пластика и стакло) - рециклажа. Инаку, несогорените 15-25% од сметот,
контролирано се насипува.
Модификации на процесот на инцинерација се посебни печки за согорување
специфични хемиски отпадоци (со температура над 1.000-1.650 степени целзиусови) и
пиролизата (термичка разградба без кислород), посебно за производи од гума.
Компостирање на сметот (ферментација) е процес во кој се искористува
органската материја и преработува во ѓубриво, што заедно со претходна селекција на
сметот, дава економска компензација на целиот процес. Тоа е биолошки процес на
ферментативна разградба на органските материи во топла и влажна средина, што
настанува со дејство на бактерии, гливички и др. микроорганизми, во аеробни или
анаеробни услови. Во природни анаеробни услови компостот се добива за 3 месеца, а во
индустриски услови (оптимална температура, влага и аерација) и за 3 - 5 дена.
Хронолошки, прво се селектира сметот, па се уситнува, биолошка дигестија, зреење на
готовиот компост уште 10 дена, просејување и стандардизација на ѓубривото, диспозиција
во амбалажа, и одвезување на неискористениот отпад во локација за контролирано
насипување или спалување.
Забрзано компостирање е процес со кој на вештачки начин се забрзува
природниот начин на компостирање. Отпадот претходно се селектира, така што
остануваат само органски материи, без неоргански и инертни материи. Органските
материи се иситнуваат, навлажнети интензивно се мешаат, се аерираат и биолошки
третираат со доволна температура потребна за развој на микроорганизмите. Процесот трае
неколку дена. Конечниот производ е хигиенски погоден и се користи како природно
ѓубриво. Негативна страна на овој метод е тоа што е потребен поголем простор за
уредување, претходно селектирање и спалување или депонирање на неупотребените
состојки. Во 2005 година со GOPPA проектот во координација со Министерството за
животна средина и просторно планирање се промовираше компостирање на органскиот
отпад во руралните средини во Република Македонија.
Биолошка ферментација е корисна метода, со која не се уништува
високоорганизираната органска материја, туку со преработка се користи во повисок
облик. Ферментацијата на органските материи се врши по одделување на корисните
материи. Отпадот се ситни и се става во танкови кои издашно се аерираат со додавање на
тиња богата со микроорганизми од претходниот процес на преработка. Во почетокот се
обезбедува поволна температура за развој на микроорганизмите. Во текот на процесот се
развива температура од 750С, на која изумираат сите патогени и условно патогени
бактерии, јајцата на цревните паразити и ларви на инсектите (предизвикувачи на цревни
заразни заболувања). Конечниот производ се суши со цедење или со вакумирање и се
користи како минерално ѓубриво.
Пиролиза е процес на термичко разградување на отпадоците во инертна
атмосфера, без присуство на кислород. Под такви услови се создава смеса на гасови,
катран, масла нерастворливи во вода, метанол и други органски соединенија, цврсти
остатоци на инертни компоненти и јагленисани остатоци. Целта на методата е да се добие
што помало количество и волумен на цврстиот остаток, добивање на што поголемо
количество на употреблив гас, цврсти (активен јаглен) и течни производи (течно гориво).
При процесот на пиролиза има емисија на штетни гасови и дим, па е потребно нивно
претходно пречистување, пред испуштањето во атмосферата.

179
 Индустрискиот отпад треба да се диспонира одвоено од куќниот, и пред
диспозицијата мора да има декларација. Најголемо внимание е потребно при токсичен
(диспозиција на депонија за опасен отпад или преработка во постројка за опасен отпад;
заради немањето на услови и за двете се применува механизмот на Базелската
Конвенција) и радиоактивен отпад (диспозиција според горенаведените услови).

Но, сепак најголемо количество од цврстиот отпад се депонира без претходна обработка -
92%, се спалува без искористување на енергија - 6%, а додека за останатите постапки се
користи 2% од отпадот.

Во Република Македонија е ратификувана Базелската конвенција која ги утврдува

правилата и условите за контрола на прекугранично пренесување опасен отпад и
неговото складирање „Службен весник на Република Македонија“ бр. 49/97. На тој начин
постои и можност за извоз на опасен отпад под услови предвидени со Конвенцијата и во
договор со друга страна каде што постојат услови за преработка на истиот.
Главни цели на Базелската Конвенција се (дополни):
а) Намалување на прекуграничниот промет со опасен отпад и други видови на
отпад;
б) Обезбедување на управување со отпадот без опасност за животната
средина;
в) Управување со отпадот и складирање на опасниот отпад и другите видови
на отпад што е можно поблиску до местото на настанување, без опасност
за животната средина;
г) Редуцирање на најмала можна мерка на настанувањето на опасниот отпад
и другите видови на отпад.

5.2. Течен отпад

Отпадни води или таканаречен течен отпад, се сите води на кои им се променети
првобитните физичко-хемиски и микробиолошки карактеристики поради нивната
употреба во населбите, индустријата, миењето на улиците и на земјоделските површини,
и вода од атмосферските врнежи.

5.2.1. Видови на отпадни води

а) Санитарни отпадни води се создаваат во домаќинствата, училиштата,

угостителството, здравството, услужни и други непроизводни дејности. Оваа отпадна вода
содржи:
• органски отпадни материи - фекалии и урина, отпадоци од храна, маснотии, вода со
сапуница и сл.;
• неоргански состојки - минерални состојки од одржување на хигиената и разни
хемиски средства како детергенти, растворувачи, хлорни препарати и др.;
• микроорганизми - првенствено од фекално потекло, патогени и условно патогени,
сапрофити (кожа, земја) и јајца на цревни паразити.

180
Количеството на отпадните води од домаќинствата зависи од начинот на снабдувањето со
вода за пиење и од хигиенските навики. Од потрошената вода во населбата може да се
процени и количеството на отпадната вода, која изнесува околу 80% од потрошената вода.
На 1l отпадна вода има околу 800 mg суспендирани органски материи и 500 mg во
раствор. Воедно тоа се и вредностите за еквивалентен жител за отпадните води. Вкупната
содржина на органски материи се движи од 50% и повеќе.

б) Индустриски отпадни води. Се создаваат поради учество на водата во разните

технолошки процеси и производство на енергија. Овој тип на отпадна вода содржи:
• органски отпадни материи - од прехранбената индустрија и индустријата за целулоза,
хартија, текстил, обработка на дрво и
• неоргански состојки - од хемиска, металуршка индустрија, атомски централи,
термоцентрали, рудници, топилници и др. Тоа се: хром, цијаниди, сулфиди, жива, бази,
киселини, радиоактивни материи и др.

в) Отпадните води од населбата. Тие ги опфаќаат: атмосферските води, води од миење

на улиците и јавните површини, базените за капење и др. комунални објекти. Составот на
овие отпадни води е следниот:
• содржи повеќе неоргански материи, земја и песок, а во отпадните води при обилни
врнежи од испирањето на земјоделските површини може да има присуство на големи
количества растворени вештачки ѓубрива и заштитни препарати,
• органска материја од иситнетото лисје, гранки и хартија,
• микроорганизми пред сé, од фекално потекло и голем број на сапрофити од земјата.
Присуството на патогените бактерии е знак на лоша хигиена на населбата.
Количеството на оваа категорија на отпадни води зависи од количеството на врнежите и
од потрошената вода за одржување на комуналната хигиена.

5.2.2. Диспозиција на отпадните води

Отпадните води како хигиенско-епидемиолошки голем хазард по човековото здравје и

животната средина, е потребно нивно соодветно отстранување и диспозиција. Нивната
диспозиција се врши на локален или централен начин.
а) Локална диспозиција на отпадните води
Овој начин на диспозиција се среќава во населби каде што нема канализација: села, мали
градови, кампови, болници, одморалишта, хотели, училишта и др. Голем е ризикот од
загадување на плитките и подлабоките водоносни слоеви и околното земјиште, а оттука
преку плитките бунари и пумпи до повторно враќање на цревните бактерии во
домаќинството и можна појава на хидрични цревни заразни заболувања.
• Пропусна јама (попивна). Уште се вика и понирачки бунар, бидејќи водата од јамата
понира низ пропустливото земјиште. Може да се користи за диспозиција на сите
отпадни води од домаќинството. Над јамата може да се изгради и клозетска куќичка.
Ако се користи само за отпадните води од кујната тогаш се вика помијара. Хигиенско-
епидемиолошки претставува лошо решение. Вообичаено се корисни во теренски
услови (вонредни состојби).
• Непропусна еднокоморна јама. Служи за собирање на сите отпадни води од
домаќинството и во целост е изградена со камен и бетон, а се остава отвор за празнење

181
 и цевка за вентилација на миризбите. Содржината во јамата делумнно се распаѓа, така
што, талогот непријатно мириса и е епидемиолошки опасен. Таквиот талог не треба да
се користи како ѓубриво сé додека не заврши минерализацијата (најдобро со
компостирање).
• Непропусна повеќекоморна јама (септичка јама). Градбата е иста како и
еднокоморната, со таа разлика што е поделена со септум (преграда) на две или три
комори. Тоа е најдобар локален начин на диспозиција на отпадни води кој не го
загадува земјиштето, а минерализацијата на содржината на јамата и уништувањето на
патогените и условно патогените бактерии е, речиси, комплетно за 6-9 месеци.
Таквата содржина може веднаш да се користи како природно ѓубриво.
• Хемиски клозет. Се користи за отстранување санитарни води во мали количества во
авиони, засолништа, автобуси и др. Под отворот има метален сад во кој се наоѓа сува
хемиска супстанција или раствор (NaOH), кој ја разградува фекалната содржина, а со
тоа се спречува и ширење на непријатната миризба.

б) Централна диспозиција на отпадните води - Канализација

Канализацијата е најдобар начин за отстранување на сите видови отпадни води од

населените места. Уличната канализациска мрежа е составена од главен собирен колектор
(на длабочина од два метра под водоводната мрежа, а по можност и на спротивната страна
од улицата) и мрежа од собирни помали колектори и канализациски цевки. Цевките мора
да имаат соодветен дијаметар и наклон со што ќе биде запазен нормалниот проток на
отпадните води, за да нема таложење на органски материи и нивно распаѓање. Тоа би
довело до ширење на смрдеа, продукција на експлозивни и корозивни гасови и затнување
на цевките, и излевање на канализациската содржина ретроградно од најниските
приклучоци. Главниот собирен колектор отпадните води ги носи до пречистителна
станица, или ако ја нема директно во реципиентот, односно водоприемникот.
Капацитетот на канализациониот систем зависи од:
 бројот на жителите во населбата и предвидениот пораст за следните 20-30 години;
 максималните количества атмосферски врнежи за последните 50 год.;
 количествата на индустриските отпадни води и можност за нејзиниот развој;
 постоење објекти кои се поголеми потрошувачи на вода (болници, јавни перални,
базени за капење и др.).

• Единствена канализациска мрежа. Ги прифаќа сите отпадни води од населбата.

Предност е што полесно се одредува местото и односот кон водоводната мрежа, а лоша
страна е што е поскапа (големи колектори и поголеми уреди за пречистување).
• Двојна канализациска мрежа (сепаратна). Тоа се две паралелни мрежи, едната ги
собира атмосферските води и водите од миењето на улиците а другата отпадните води
од домаќинствата, јавните објекти и индустријата. Добра страна е што атмосферските
води одат директно во реципиентот па помал е делот за пречистување (така што
пречистителните станици за отпадни води можат да го извршат неопходниот третман
според предвидениот план), а лоша страна е поставување на поголема мрежа, што е и
поскапа варијанта.

182
5.2.3. Пречистување на отпадните води

За да се заштити водоприемникот (кој се користи за наводнување, за пиење, рекреација, во

индустрија) и земјиштето (подземните води) од загадување, е неопходно нивно
пречистување, посебно ако е неповолен соодносот помеѓу количеството на отпадната вода
и реципиентот - под 1:30. Индустриските отпадни води кои содржат штетни, токсични и
радиоактивни материи, потоа органско загадување и материи што ќе му пречат на
процесот на самопречистување на реципиентот, треба претходно нивно пречистување,
пред да се испуштат во градската канализација. За пречистување на отпадните води се
користат: механички, биолошки и хемиски методи:
I) Механички методи на пречистување се користат во првата фаза на пречистување на
отпадните води.
• Решетки и сита. Со нив се отстрануваат крупните честички и предмети кои пливаат
(парчиња од дрво, лисја, крпи, пластични вреќи, лименки, остатоци од овошје и
зеленчук и др.). Насобраниот материјал се чисти од решетките и ситата (механички
или рачно) и се отстранува како цврст отпад но може да се иситни и со коминутори (во
домаќинствата). Ситата може да задржат и поситни органски честички, а со тоа се
намалува БПК5 (биохемиска потрошувачка на кислород за 5 дена) за 8-10%.
• Таложење (седиментација) е метод со која се отстранува ситниот песок и
суспендираните честички што поминале низ ситата. Таложниците може да се поставаат
во низа. Во првиот се таложат најкрупните честички, а во понатамошните поситните.
Таложењето може да се забрза со додавање коагулантни средства, или хлор (не е
економски оправдано, и не е добро за минерализацијата на тињата и нејзиното подоцно
искористување). Пред таложниците рационално е да се вградат песколови. Постојат два
типа таложници:
 Хоризонтални таложници се градат од бетон и од челик со правоаголен или
кружен облик. Во нив се исталожуваат околу 60% од суспендираните честици а
БПК5 се намалува за 25%. Наталожената вода може да се испушти како таква во
реципиентот или да се продолжи со натамошно пречистување. Талогот се состои од
тиња, која е делумно минерализирана и со непријатен мирис, па мора понатаму да
се третира.

 Вертикални таложници - двокатен таложник по Imhoff зафаќа помалку

простор со кружен, или правоаголен облик и мали плитки бочни комори за
собирање на пена и масти. Составен е од два дела: таложник (горен дел) и
трулиште. Количеството на суспендираните честички се намалува за 40-60%, а
БПК5 за 30%.

II) Биолошки методи на пречистување. Се користат во втората фаза на пречистување

на отпадните води од домаќинствата и индустријата, која е биолошки разградлива и не
содржи штетни материи во опасни концентрации. Тоа е метода која ги користи живите
микроорганизми за разградување на органските материи, кои ги користат за храна и
градба на сопствените клетки. Создадената клеточна маса со таложење се одвојува од
водата.
• Филтер прокапник - перколатор е кружен базен од бетон и челик. На дното се
наоѓаат дренажни цевки за одвод на пречистената вода во секундарниот таложник. Тие

183
 се покриени со искршени тули, чакал, шљака и др. предмети, врз кои се создава
биолошка мембрана од аеробни бактерии, протозои, црви и ларви, која има голема
површина и активно учествува во процесот на минерализација на органските материи,
и во редукцијата на вкупниот број на бактерии, колиформни и патогени бактерии. Од
центарот вертикално нагоре се издига доводната цевка за отпадната вода, а, пак, од неа
се одделуваат два крака на шупливи перфорирани цевки. Тие краци постојано ротираат
над прокапникот, и ја распрскуваат водата во ситни капки над филтерот (издашна
аерација).
Ефикасноста на перколаторот е голема, БПК се намалува за 75-90% (при претходно
исталожена вода), се намалува амонијакот и нитратите.
• Песочни филтри сé помалку се користат, затоа што е потребна голема филтрациона
површина и работат бавно. Пречистувањето се врши после филтрацијата низ филтерот
прокапник, а БПК5 се намалува за 95%.

• Полиња за наводнување ретко се користат. Се употребуваат за населби кои немаат

погоден реципиент, или за мали населби со мали количества на отпадни води. Треба да
се испита филтрационата способност на земјата и правецот на подземните води, а
земјиштето да е вон населбата поради ширењето на непријатен мирис. За секој месец
се оградува одредена парцела. Отпадната вода претходно треба да биде исталожена, а
кај големо органско загадување и филтрирана. Постојат неколку начини на
дистрибуција на таквата отпадна вода:
- распрскување на водата со ротациони прскалки,
- копање на канали и
- копање на процедни јами.
• Полиња за иригација (поливање). Исто како претходниот начин ретко се користи.
Тука се копаат систем на канали во кои се испушта отпадната вода која претходно
мора да биде пречистена. Под каналите на 3-4 m се поставуваат дренажни цевки кои
процедената вода ја собираат и носат во реципиентот.
• Аерација на отпадните води го помага размножувањето и работата на аеробните
бактерии кои ги разградуваат органските материи. Најчесто се користи процесот на
контактна аерација. Со наизменична седиментација и аерација се обезбедува доволно
кислород и се намалува БПК5 за 90%.
• Пречистување со активна тиња. Активната тиња е со темно кафеава боја и содржи
голем број на бактерии и други организми кои ги разградуват органските материи до
стабилни соединенија: вода, СО2 и минерални соединенија (NO3, фосфати, сулфати и
хумус). Таа созрева во процесите на пречистување и се додава на отпадната вода за да
се забрза процесот на минерализацијата. Водата што ја поминала првата фаза на
механичко пречистување оди во биоаерацискиот базен во кој се додава активна тиња
од 10 до 50% од количеството на водата и се инјектира воздух под притисок. Воздухот
во облик на меурчиња врши бурно мешање на водата со тињата а со тоа и нејзина
аерација (за да се покачи количеството на растворениот кислород на 2 mg/l во водата за
време од 6 до 11 часа). После аерацијата, водата оди во секундарен таложник каде се
задржува неколку часа, се избиструва и како таква може да се испушти во
водоприемникот. На дното се таложи тињата која се собира, и дел повторно се
вклучува во процесот на пречистување. Во водата може да се најдат и патогени

184
 бактерии од хумано потекло, па ќе мора да се изврши и дезинфекција. Ефикасноста на
пречистување е околу 90 - 95%.
• Стабилизациони езера и лагуни. Се просторни плитки базени изградени од бетон или
ископани во земјата. Пречистувањето на површината се одвива со природни аеробни
процеси (O2 од воздухот и од фотосинтезата на водните растенија), а на дното со
анаеробни процеси. Овој начин се користи за: примарно пречистување на каналски
води кои содржат органски материи, а не содржат токсични и бактерицидни материи,
за секундарно пречистување кај веќе исталожени води или води кои се претходно
третирани со билошки филтер или активна тиња. Процесот на пречистување е евтин но
долготраен, со задршка на водата до 30 дена. Обично се користи во рурални области
со евентуално користење на пречистените отпадни води за наводнување на
земјоделски култури кои се консумираат после термичка обработка.
III) Хемиски методи на пречистување. Се користат во третата фаза, за забрзување на
процесите на пречистување и добивање квантитативно подобро пречистен ефлуент. Тоа се
следните методи:
◦ таложење со коагулација - се користат коагулантни средства: Al и Fe-sulfat, скапа
метода која дава голема минерална содржина,
◦ оксидација со аерација се практикува во секундарен и терцијарен процес на
пречистување на отпадните води, и користење на озон во пречистување на
индустриските отпадни води за отстранување на бои, мирис и вршење дезинфекција,
◦ јоноизменување со јоноизменувачки смоли, се врши кај претходно избистрени и
пречистени индустриски отпадни води, кои содржат штетни токсични и радиоактивни
супстанции,
◦ реверсна осмоза е метода во која се користи полупропустлива мембрана за третирање
на претходно избистрени води, при што се добива пречистена вода со 95% отстранети
растворени материи, намалување на ХПК и концентрација на амонијак и фосфати,
◦ хемиска преципитација е метода при која со додавање на хемиско средство доаѓа до
создавање на нерастворлив талог со материјата што сакаме да ја отстраниме од
отпадната вода; талогот по правило не е штетен,
◦ неутрализација на базните и киселите води е вообичаена метода за пречистување на
индустриските отпадни воид, а хемиските соединенија што настануват притоа паѓаат
во талогот.

IV) Дезинфекција е последната четврта фаза во третманот на отпадните води од:

(болници, кланици, кафулиња) за отстранување на потенцијално присутните патогени
микроорганизми (салмонели, шигели, вирусот на хепатит и др.). За таа намена може да се
користи: озон, УВ-зрачење, јонизирачко зрачење, висока температура, хлор и хлорни
препарати. За секоја вода треба да се одреди хлорен број, а резидуалниот хлор да е во
граница до 0,5 mg/l. При хиперхлорирањето мора да се направи дехлорирање на отпадната
вода пред да се пушти во водоприемникот, бидејќи летална доза за рибите е 1 mg/l.
Хлорот уште се употребува за уништување на алгите и планктонот во водата, спречување
на трулењето во канализациската мрежа (непријатен мирис), анаеробните процеси и
трулењето во таложниците и дигесторите за тиња, за разградување на H2S (корозивно,
токсично и непријатен мирис), уништување на биолошката мембрана на филтер
прокапникот, процесот на коагулација и сепарација на мастите. Намалување на БПК5 е за

185
15-34% на водата што се испушта во реципиентот, а резидуалниот хлор мора да е до 0,5
mg/l.

5.2.4. Каналската вода и процесите во реципиентот

Испустот на каналските води од населбата и индустријата во водоприемникот е најчесто

без претходно пречистување. Иако со закон е регулирана оваа проблематика, само мал
број на загадувачи вршат делумно пречистување на отпадните води. Согласно Законот за
снабдување со вода за пиење и одведување на урбани отпадни води, „Службен весник на
Република Македонија“ бр.68/2004 во член 1 се уредени условите и начинот за
одведување на урбани отпадни води во реципиентот преку канализациониот систем,
изградбата, одржувањето, заштитата и приклучувањето на канализациони системи,
односите меѓу давателот и корисникот на услугата, како и надзор над спроведувањето на
овој Закон. Испуштањето на каналската отпадна вода е можно само ако е односот на
каналската вода и реципиентот 1:10, и тоа под услов отпадната вода да не содржи материи
што би ја оштетиле биохемиската рамнотежа и способноста за самопречистување, или да
го уништат животот во реципиентот. Каналската вода е матна, со сиво-црна боја и во
свежа состојба е без мирис. Содржи суспендирани цврсти материи, колоидни и растворени
материи. Цврстите материи се од органско и неорганско потекло и тие се околу 0,1-1% од
целокупното количество на водата. Во органскиот дел на каналската вода има бројни
микроорганизми и тоа сапрофити, условно патогени, патогени и бактериофаги.
Сапрофитните бактерии може да бидат аеробни, факултативно аеробни и анаеробни, и
учествуваат во процесот на разградување на органските материи. Во тој процес
учествуваат и црвите, ларвите и куклите на инсектите. Во каналската вода може да се
најде O2 сé додека не почнат процесите на разградување, за да се појави подоцна CO2,
H2S, NH3, CH4, меркаптен и др. гасови од анаеробниот процес на разградување (редукција
и ферментација) на органските материи кои се смрдливи и токсични. Изумирањето на
активниот живот започнува со намалувањето на растворениот кислород во водата. Ако тој
падне под 5 mg/l умираат вишите организми и тоа благородните риби (салмониди). Со
понатамошното опаѓање на кислородот, изумираат и нижите организми (циприниди), а на
крајот и водните растенија. Со распаѓањето на изумрените организми се зголемува
потребата од кислород. Реципиентот се претвора во црна вода со непријатен мирис без
знаци на живот. Внесување на неоргански материи, исто така, може да доведе до
оштетување и изумирање на акватичниот живот. Водата која содржи штетни и токсични
материи не смее да се користи како вода за пиење, поење на стока и наводнување во
аграрот, ниту по нејзиното пречистување. Таквата вода може да го загади водоносниот
слој. Во водотеците денес се наоѓаат тешко разградливи хемиски соединенија како што се
детергенти, пестициди, бои, вештачки ѓубрива и др. Со појавата на фосфатни и азотни
ѓубрива се зголемува количеството на хранливите материи (азот и фосфор) во водата па
има растење на алгите (цветање на алгите) и водните растенија. Поради тоа се зголемува
потрошувачката на кислородот, зошто за растот а подоцна за нивното разградување се
троши кислород. Оваа појава на површинските води се вика еутрофикација. Заради
заштита на природните езера, акумулациите и водните текови од еутрофикација
Министерството за животна средина и просторно планирање донесе одлука за забрана на
производството и користење на фосфатни детергенти.

186
Самопречистување на водотеците. Тоа зависи од аерацијата и присуството на микро и
макроорганизмите во водата. Процесот на аерацијата е интензивен кај брзите протечни
води со препреки (каскади) и обратно. Аерацијата може да ја спречи присуството на
разлеано масло, нафта и бензин на површината на водата (заради создавање многу тенок
филм на површината). Исто така, пената и пливачките честички ја намалуваат аерацијата.
На количеството на кислород во водотеците дејствува и температурата на водата и тоа
обратно пропорционално. Повисоката температура го намалува количеството на
растворен кислород во водата, бидејќи ги забрзува процесите на оксидација и растот на
вегетацијата. Поради тоа се забранува испуштање на топла вода во водотеците. Во
Јапонија е дозволено испуштање на пречистени отпадни води со разлика во температурата
од таа на реципиентот помала од 10С.
При процесот на самопречистување (автопурификација) може да се определат три
зони, во кои се појавуваат карактеристични животни заедници на микро и
макроорганизми (биоценоза) во зависност од животните услови во тие зони. Должината на
зоните зависи од количеството на загадувањето.
1) Полисапробна зона е појас со многу загадена вода, со недостаток на O2, висока БПК5 и
мирис на гниеж. Поради зголемената активност на сапрофитите во анаеробни услови,
доаѓа до разградување на органските материи и појава на смрдливи гасови. Во таков
амбиент може да живеат само полисапробни организми и тоа: некои габи во (вид на
снегулки), синозелени алги (како слузаво бели кожи), црви, ларви на мушички и муви,
а одумираат рибите, раковите и полжавите.
2) Мезосапробна зона почнува при доволно разредена каналска вода со реципиентот, и
зголемување на оксидативните процеси (аеробни услови за минерализација на
органските материи). Но, сè уште има нешто храна за цветање на синозелените алги,
сините алги и диатомеи. Пречистувањето на водата е забрзано и од фаги, разни
хемиски оксидациски процеси, сончево зрачење и виши организми (во тие води веќе
живеат и риби). Водата се избиструва и се губи непријатниот мирис.
3) Олигосапробна зона е појас каде минерализацијата е завршена. Водата е богата со
растворен кислород па затоа веќе се појавува нормална флора и фауна
(олигосапробност) и реципиентот е „оздравен“, нема анаеробни патогени бактерии, а
исталожената тиња се разградува.
Во поволни прилики реципиентиот органската нечистотија ја минерализира по повеќе од
10 km, а самопречистителната моќ ќе се зголеми со зголемување на брзината на водата во
реката и правење на каскади.
Квалитетот на водата во водотеците се следи и проценува со следните параметри:
количеството на растворениот O2, BPK5, NH3, NO2, NO3, матност, боја, мирис,
суспендирани материи, рН, микробиолошко и биолошко загадување. Количеството на
растворениот кислород е значаен показател за квалитетот на секоја вода. Водотеците со
висока содржина на кислород се чисти водотеци.

5.2.5. Управување со отпадните води

Министерството за животна средина и просторно планирање, по барање на инвеститорот,

издава водостопанска дозвола, во која е определена норма за ефлуентот, зависно од
локацијата. Оваа норма се заснова на амбиентални стандарди за заштита на реципиентот.
Правното или физичкото лице коешто врз основа на водостопанска дозвола или

187
водостопанска согласност, е носител на право за употреба или за користење на вода и за
користење на изградените водостопански и други објекти и постројки кои имаат влијание
врз режимот на водите, како и право за испуштање на употребените или искористените
води во реципиентот, врз основа на Законот за водите. Додека во дозволата е определено
количеството на полутанти што може да се испушти во реципиентот, нејзината
ефикасност зависи од извршувањето на прописите, што најчесто недостасува. Како
резултат на тоа, само 6% од вкупната индустриска отпадна вода се пречистува пред да се
испушти во површинската или подземната вода. Досега во земјата не се применувале
такси за загадување на животната средина. Меѓутоа, со прифаќањето на принципите
“загадувачот плаќа” и “корисникот плаќа”, Владата ќе воведе такси за загадување како
инструменти за менување на однесувањето на загадувачите. Во почетокот на овој процес,
економските инструменти првенствено ќе вршат функција на создавање приходи за
инвестиции за животната средина. Штом ќе се воспостават пазарни услови и соодветен
институционален систем на управување, тие, исто така, ќе имаат и основна улога во
изнаоѓањето најекономични решенија за намалување и спречување на загадувањето.
Законот за водите предвидува донесување стандарди за индустриски ефлуент и за
пречистување на отпадната вода (Закон за води, „Службен весник на Република
Македонија“бр.87/2008, 6/2009, 161/2009 и 83/2010). Квалитетот на отпадните води се
следи и проценува со следните параметри: BPK5, NH3, NO2, NO3, хлориди, фосфати,
детергенти, матност, боја, мирис, суспендирани материи, рН и микробиолошко загадување
(вкупен број, коли титар и јајца на хелминти).
За да се процени потенцијалниот здравствен ризик за локалното население, неопходно
потребно е освен мониторингот на квалитетот на отпадните води, да се следи и стапката
на инциденца на заболувања кои се пренесуваат преку храна, во услови на наводнување со
површински води кои се загадени со отпадни води.

Во Република Македонија пречистителни станици за отпадни води постојат во

с.Враништа-Струга (за Охрид и Струга и крајбрежјето на Охридско Езеро), Езерани-Ресен,
Дојран, Св. Николе (не е во функција) и Македонски Брод. Пречистителната станица за
отпадни води која ги пречистува комуналните отпадни води од Куманово и од блиските
села, официјално започна со работа на 10 ноември 2006 година. Со функционирањето на
пречистителната станица во Куманово, значајно ќе се намалат концентрациите на
загадувачките материи во Кумановска Река, односно до 70% од актуелното оптоварување.
Ова намалување на загадувањето ќе помогне во голема мерка во ревитализацијата на
реката низводно од градот и значајно ќе го редуцира загадувањето на реката Вардар. Во
одговорот на Европската комисија на барањето на Република Македонија за прием во
Европската унија, проблемот на отпадните води беше истакнат како еден од најголемите
проблеми, така што решавањето на третманот на отпадните води од градот Куманово е
токму во насоките на определбите на државата за исполнување на барањата на Европската
рамковна директива за води и Директивата за третман на комуналните отпадни води.
Започнати се работите проектни активности за изградба на Станица за третман на
комунални отпадни води во Прилеп, а во план е и во Битола, Гевгелија, Струмица.
Направена е Студија за изводливост за пречистување на комуналните отпадни води и во
Скопје со стручна помош на JICA.

188
5.3. Јавноздравствени аспекти во управувањето со медицински отпад

5.3.1. Законски аспекти во управувањето со медицински отпад

Во член 6, точка 19 од Законот за управување со отпадот, Службен весник на Република

Македонија бр.68/04 и 71/04 и Законот за изменување и дополнување на законот за
управување со отпадот, Службен весник на Република Македонија бр.107/07 е
пропишано - медицински отпад е отпадот што се создава во медицинските и во
здравствените институции (стационари, болници, поликлиники и амбуланти, забни
ординации, ветеринарни друштва и слично), кој настанува како производ на
употребени средства и материјали при дијагностицирањето, лекувањето,
третманот и превенцијата кај луѓето и кај животните. По количество и својства се
разликува од комуналниот отпад и со своите карактеристики е близок со опасниот
отпад.

Во член 6 од Законот за управување со отпадот, Службен весник на Република

Македонија бр.68/04 и 71/04 и Законот за изменување и дополнување на Законот за
управување со отпадот, Службен весник на Република Македонија бр.107/07 е
пропишано:
 опасен отпад е отпадот што содржи супстанции кои имаат едно или повеќе опасни
својства, како што се: експлозивност, реактивност (оксиданси), запаливост,
надразливост, токсичност, инфективност, канцерогеност, мутагеност, токсичност за
репродукција, екотоксичност и својства на испуштање отровни гасови при контакт со
вода, воздух или киселина, утврдени во согласност со овој закон или друг пропис, а притоа
во Листата на видовите отпад е наведен и посебно обележан како опасен отпад,
вклучувајќи го и секој отпад што е измешан со опасен отпад (точка 2);
 поседувач е создавачот на отпад или правното и физичкото лице кое има отпад во свое
владение (точка 25);
 произведувач е правно или физичко лице кое произведува, увезува, извезува или
дистрибуира производи и/или пакувања коишто на крајот од животниот циклус ја
оптоваруваат животната средина (точка 26);
 постапување со отпадот е собирање, селектирање, транспортирање, третман,
преработка, складирање и отстранување на отпадот, вклучувајќи го и надзорот над овие
оерации, како и мерките за заштита на животната средина, животот и здравјето на
луѓето за време на работата во објектите и на инсталациите за отстранување на
отпадот и грижата за него по престанокот на нивната работа (точка 27);
 управител со отпад е лицето кое е одговорно за спроведување на програмата за
управување со отпадот на правното или физичкото лице коешто создава, преработува
или го отстранува отпадот (точка 30);
 третман на отпадот се механичките, физичките, термичките, хемиските или
биолошките процеси, вклучувајќи го и сортирањето со кои се менуваат својствата на
отпадот, со цел да се намали неговиот волумен или неговата опасна природа, да се олесни
ракувањето со него или да се направи попогоден за преработка (точка 33);
 собирање на отпад подразбира активност на собирање, сортирање и/или мешање на
отпадот заради транспорт (точка 37);
 претоварна станица е локација или објект за времено складирање, подготовка и
претовар на отпадот наменет за транспорт до други објекти или инсталации за
складирање, преработка, третман или отстранување (точка 40);

189
  собирно место е место каде што се лоцирани еден или повеќе садови кои служат за
собирање на отпадните маси заради нивно предавање во центар за собирање (точка 44).

Врз основа на член 73 став 5 од Законот за управување со отпад, Службен весник на

Република Македонија бр.68/04, 71/04 и 107/07 министерот за животна средина и
просторно планирање во согласност со министерот за здравство и министерот за
земјоделство, шумарство и водостопанство донесоа Правилник за начинот на
постапување со медицинскиот отпад, како и начинот на пакување и обележување на
медицинскиот отпад (Службен весник на РМ бр.146/07).

5.3.2. Здравствени ризици во управувањето со медицински отпад

Медицинскиот отпад претставува ризик за оние кои го создаваат, пакуваат, складираат,

транспортираат, третираат и вршат диспозиција. Можноста за инфекција од некои
заболувања како: СИДА, Б и Ц-хепатит, ТБЦ, колера, дифтерија и др. и нивно ширење во
болниците, поради негрижа во ракувањето со медицинскиот отпад, треба да се укаже на
целиот персонал во болниците и другите здравствени установи, и да се организира
соодветно хигиенско управување и диспозиција, за да ваквиот ризик се сведе на минимум.
Освен ризик за професионално загрозените кои се вработени во
здравствените/ветеринарните установи, здравствен ризик е присутен и за лицата кои се
вработени во јавните комунални претпријатија и/или правните/физички лица со лиценца
за отстранување на опасен отпад (медицински отпад). Ризикот од пренос на заразни
заболувања постои и кај лицата кои вршат секундарно рециклирање на отпадот во
контејнерите и депониите.
Светска здравствена организација во 2007 година изврши проценка на здравствениот
ризик од несоодветно управување со медицинскиот отпад во светот:

 8-16 милиони хепатитис Б;

 2,3-4,7 милиони хепатитис Ц;
 80.000-160.000 ХИВ инфекции.

Се проценува годишно во светот дека од повторно користење на игли од шприцеви без

претходна стерилизација се јавуваат горе наведените случаи. Многу од тие инфекции би
можеле да се избегнат доколку шприцевите биле безбедно диспонирани. Ова е особено
присутно во некои Африкански, Азиски и земји од Централна и Источна Европа (СЗО,
2007).

При несоодветно управување со медицинскиот отпад постои ризик од инфекции

предизвикани од повреда при работа кај медицински работници во здравствени установи и
тоа најчесто се јавуваат кај медицинските сестри, лаборантите, болничари/техничари,
хигиеничари, како и кај хирурзите и инструментарките.

Начинот и патот на пренос на причинителите на заразни заболувања во процесот на

управување со медицинскиот отпад е прикажан на Графикон 5.3.1.

190
Графикон 5.3.1. Начин и пат на пренос на причинителите на заразни заболувања во
процесот на управување со медицинскиот отпад

Личности Животна средина

Вода Храна
Персонал Инфици-
Извори

ран
персо-
Пациенти нал:
Отпад Воздух
ослобо-
ден од
Асимптоматски нега на
носители болен Фармацевтици и др.

Контамина- Контамина- Воздух: со Стаорци, Циркула- Храна и Вода за

ција од ција на кивање или каснува- ција на фарма- пиење и
рацете на објект со кашлање ња од воздух во цевтици лична
персоналот крв, комарци, болници во хигиена
екскрети контакт со болници во
или други екскрети болници
телесни
Пренос

течности

примери

инфлуенца, екскрети: сипаници, маларија, легионер- бруцелоза, џардиаза,

салмонелози, тифус, менингоко- лајшма- ска туберку- криптоспо-
стафилокок- салмонелози, кни нијаза, болест, лоза ридиаза
ни инфекции, хепатит А менингитис, тифус Q треска
хелминтиази крв: пертусис,
вирусен туберкулоза
хепатит Б, Ц

Контакт на пациентите со контаминирани раце,

објекти, воздух, вода, храна и др.

Инфекција

Медицинскиот отпад по конзистенција може да биде цврст и течен отпад, а според

содржината на опасни и ризични материи може да биде:

a) Ризичен отпад:
• инфективен: крв и продукти од крв, изолациски отпад од високо инфективни
пациенти (храна, чаршави...), вакцини и др.;,
• анатомски отпад: човечки ткива, органи, биопсии, аутопсии, екскрети и органи и
ткива инфицирани од човечки патогени;
• отпад од остри предмети: игли, скалпели, инфузиони сетови и др.;

191
 • хемиски отпад: раствори, реагенси, развивачи за филм и др. кои може да бидат
токсични, корозивни, запаливи, експлозивни или канцерогени,
• фармацевтски отпад: разни медикаменти, резидуи од хемотерапија кои може да
бидат цитотоксични, мутагени, канцерогени и др.;
• радиоактивен отпад: секој цврст, течен или патолошки отпад контаминиран со
радиоактивни изотопи;
• садови под притисок: секој сад кој содржи гасови, кој при ненамерна перфорација
или инцинерација може да експлодира.

b) Неризичен отпад. Тој е адекватен на комуналниот отпад, и тоа е секој цврст отпад
како хартија или материјали за пакување, кој не ги содржи карактеристиките на
ризичност кои се споменати погоре.

Според уделот во медицинскиот отпад, инфективниот отпад го застапува најголемиот дел

(76-90%) и бара посебен начин на управување со истиот. Патолошкиот отпад, хемискиот
отпад, цитостатичките лекови и цитостатиците, како и радиоактивниот отпад подлежат на
посебни начини на управување до нивната конечна диспозиција.

5.3.3. Заштита на здравјето и безбедноста на работникот

Политиката на управување со медицинскиот отпад треба да вклучи и континуиран

мониторинг на заштитата на здравјето на работниците и нивната безбедност, со цел
да се обезбеди тековното ракување, третман, складирање и диспозиција на медицинскиот
отпад, како и нивна имплементација (односно, добро извршена обука), што значи дека
преземените превентивни мерки добро функционираат (Закон за санитарната и
здравствената инспекција, Службен весник на РМ бр.37/06).
Добрите здравствени и безбедносни мерки вклучуваат:
 адекватна обука;
 користење лични заштитни средства (заштитни ракавици,
заштитни маски и др.);
 утврдување на ефективен програм за медицинска заштита на
работникот што ќе вклучи и имунизација (за заштита од Хепатит-Б
во 2005 година е почнато со вакцинација на здравствени работници со
професионален ризик), постекспозициска профилакса и медицинска
опсервација.

За заштита на здравјето на вработениот здравствен персонал во Health and Safety

Framework Directive 89/391/ЕЕC е пропишано следното:
• Се однесува на заштита на работниците кои се изложени на биолошки агенси при
нивната работа и досега е значително проширена со нови акти во неколку наврати.
• Согласност со минималните барања предвидени за подобар стандард на заштитата
и здравјето, како и заштита на работниците од ризиците поврзани со изложеност на
биолошки агенси, како основна обврска.

192
 • Мерки за подобрување на заштитата и здравјето на работниците при работата.
Обврските од оваа директива треба целосно да се применат кај работниците
изложени на биолошки агенси.
• Зголемено и попрецизно познавање на ризиците при изложеност на биолошки
агенси може да се изведе преку документирање на процесите и анализи на разни
случаи.
• Листите и класификацијата на биолошките агенси мора да бидат константно
проверувани и менувани врз основа на нови научни истражувања.

Работодавачите се обврзани да обезбедат потребни услови, со цел подобрување на

заштитата на работниците, како и преземање превентивни мерки на заштита на
работниците изложени на биолошки агенси.

Во Законот за безбедност и здравје на работа ("Сл. весник на Р. Македонија" бр.92/07)

се утврдуваат мерките за безбедност и здравје при работа, обврските на работодавачот и
правата и обврските на вработените од областа на безбедноста и здравјето при работа,
како и превентивните мерки против професионалните ризици, отстранувањето на
ризичните фактори за несреќа, информирање, консултирање, обука на работниците и
нивните претставници и нивно учество во планирањето и преземањето на мерки за
безбедност и здравје при работа.
Според член 41 вработените мораат да ги почитуваат пропишаните мерки за безбедност и
здравје и да ја користат пропишаната опрема за лична заштита и по употребата да ја
вратат на соодветно место, како и да направат здравствени прегледи во согласност со овој
закон и др. прописи од оваа област.

5.3.4. Управување со медицински отпад (ризичен и неризичен)

Минимизација е првиот, најефикасен и најекономичен начин за редукција на квантитетот

на медицинскиот отпад, со што се намалува и импактот врз човековата околина во сите
медиуми преку редукција на аерозагадувањето, загадувањето на почвата и подземните
води, како и зголемување на капацитетот на депонијата. Таквиот начин овозможува
повторно користење или рециклирање на некои материјали и употребени предмети,
наместо нивна диспозиција.

Управувањето со медицинскиот отпад треба да се организира по следните препорачани

етапи:

1) Сепарација - е пожелна да се применува пред почетокот на активноста што продуцира

медицински отпад како и потенцијален инфективен отпад, како клучен момент во
намалување на медицинскиот отпад.

2) Идентификација - треба да се врши со минимум кодиран систем, за да се оддели и

идентификува медицинскиот ризичен отпад. Со жолта (во Република Македонија) се
дизајнираат вреќите и контејнерите за ризичниот медицински отпад (колор-кодиран
систем), а со црна боја контејнерите за неризичниот (комунален) отпад. Одлука за

193
 колор-кодиран систем донесува Министерството за здравство. Вреќите за инфективен
отпад и Контејнерот за игли се обележени и со симболот за меѓународен биохазард
(Слика 5.3.1). Потребно е да се обезбеди соодветна локација за поставување на
контејнерите, со претходно зајакнување и илустрација на сепарационата процедура.
Потребна е изработка на листа за ризичен отпад и листа на материјали кои под
одредени услови може да се класифицираат во ризичен отпад. За другите видови
медицински отпад бојата на амбалажата е регулирана со Правилникот за начинот на
постапување со медицинскиот отпад, како и начинот на пакување и обележување на
медицинскиот отпад.
Зависно од видот на медицинскиот отпадот пакувањата се во:
 црвена боја за патoлошки (анатомски) отпад
 жолта боја за останатиот опасен медицински отпад
 зелена боја за фармацевтски отпад и
 црна или сина боја за комунален или инертен отпад.

Слика 5.3.1. Контејнери за инфективен отпад и симбол за биохазард

3) Ракување - бара целосна евиденција од местото на неговото настанување, транспорт,

третирање и депонирање.
• После собирање и колектирање на медицинскиот отпад, треба да се идентификува
по вид, место на настанување и потекло на објектот,
• Во секоја локална медицинска единица (амбулантно-поликличка, болничка,
лабораториска) треба точно да се определи локален собирен пункт (просторија)
за амбалажата исполнета со отпад. Преносот на отпадот од работните места
односно простории до локалниот собирен пункт го врши помошниот персонал

194
 (внатрешен локален пренос). Во пунктот пристап имаат само овластени лица
(Слика 5.3.2).

Слика 5.3.2. Локален собирен пункт

• Од локалниот собирен пункт на медицинските единици или болничките одддели до

централниот собирен пункт за целата установа, кој треба да биде заграден, со
вентилација и непристапен за неовластени лица, кучиња, мачки и други животни,
преносот на отпадот го врши помошен персонал (пренос до централниот собирен
пункт). Во централниот собирен пункт пристап имаат само овластени лица кои се
задолжени да комуницираат со службите за превземање и транспорт на отпадот
(Слика 5.3.3). Во колку постои техничка можност, да се обезбеди перење на
контејнерите и пунктот. Исто така по потреба треба да се врши и дезинфекција на
контејнерите на одредено време во договор со управителот за отпад, како и по
барање на Државниот санитарен и здравствен инспекторат. Транспортот од
локалните собирни пунктови до централниот собирен пункт треба да биде по
точно определена патека и во точно определено време (за да се намали ризикот од
контаминација при контакт со здравствениот персонал, пациенти и др.).

195
 Слика 5.3.3. Централен собирен пункт за инфективен отпад

Во политиката на собирање на медицинскиот отпад треба да се вклучи:

• листа на персоналот одговорен за собирањето;
• возен ред на колектирање;
• пат на внатрешен транспорт;
• тежинско мерење на отпадот, или барем броење на парчињата амбалажа
исполнета со ризичен отпад, со етикетирање од каде потекнува;
• начин на затворање (пакување) на амбалажата со ризичен отпад;
• користење лични заштитни средства;
• деконтаминација и процедура на одржување на хигиена на депото;
• и користење и одржување на безбедност на депото.

Во ваквата политика треба да се вклучи и ограничување на должината на времето

за складирање:
• незамрзнат отпад да не се складира повеќе од 3 дена (72 часа);
• замрзнат отпад не повеќе од 5 дена (температурата е важен фактор за
размножување на бактериите).

Инфективниот отпад треба да биде спакуван, за да бидат заштитени работниците и

населението од заболувања како резултат на тој отпад.

196
 При новиот начин на управување со медицинскиот отпад планиран да се воведе по
пуштање во работа на новиот инцинератор за согорување на опасен отпад на
санитарната депонија “Дрисла”, ќе се воведе систем на транспортирање на
медицинскиот отпад од сите здравствени установи во државата преку собирање и
негово чување во ладилни комори (како претоварни станици за отпадот согласно член
37 од Законот за управување со отпадот, Службен весник на РМ бр.68/04) и транспорт
со специјални возила преку фирми лиценцирани за транспорт на опасен отпад (Слика
5.3.4).

Слика 5.3.4. Ладилни комори за медицинскиот отпад

4) Третман - е преработката на инфективниот отпад со некој метод, техника или процес,

кој треба да го промени биолошкиот карактер на отпадот. Основна препорака е
преработка на сите отпадоци пред нивното трајно депонирање. Технологии на
третманот на инфективниот отпад се:
 инцинерација;
 дезинфекција со парно автоклавирање (Слика 5.3.5);
 микробранова дезинфекција;
 механичка/хемиска дезинфекција.

197
 Слика 5.3.5. Автоклав

Долго време како метод на избор за третман и уништување на отпадот е методот на

согорување. Но, сепак, не постои идеална технологија на третман на медицинскиот отпад
за сите ситуации. Постои високо температурен инцинератор за согорување на цврстиот
инфективен отпад од здравствените установи во Скопје, Тетово и Куманово, лоциран на
санитарната депонија “Дрисла”. Транспортот на инфективниот отпад треба да се врши со
специјално возило само за таа намена (Слика 5.3.6).

Слика 5.3.6. Возило за транспорт на медицински отпад

Во Република Македонија во досегашниот период на управување со медицински отпад се

применувани сите методи, освен третманот со микробранова печка кој е многу скап и не
доведува до редукција на медицинскиот отпад.

198
 5) Диспозиција - на остатокот (пепелта) од третираниот медицински отпад може да се
изврши со депонирање на сигурен начин во специјален сектор или дел од санитарна
депонија, дизајнирана за таа цел. Најдобри методи за диспозиција на финалниот
остаток се прикажани во табела 5.3.1.

Табела 5.3.1. Методи на диспозиција на финалниот остаток по третманот на

медицинскиот отпад

Санитарна депонија (ако тестовите покажат

дека не претставува ризик, согласно регулативата
Пепел од инцинератор и други
за здравствена екологија. Во спротивен случај
цврсти материи
треба да се депонира во депонија за ризичен
отпад).
Одводна канализација (единствено ако се
раствара, неутрализира или евентуално
Течен отпад
дезинфицира, и е прифатливо за локалните
власти).
Анатомски отпад Погребување (на посебен дел од гробишта по
специјална процедура).

Во Република Македонија е проценето дека се создава помеѓу 8 и 10.000 тони/годишно

отпад од здравствените установи (комунален и медицински отпад) според резултатите од
извршеното истражување, со евидентирање на цврстиот и течен медицински и
немедицински отпад, во здравствените установи од јавниот сектор на територијата на град
Скопје за периодот 1995/96 година (Фиљански и соработници, 1996).

Количеството на цврстиот инфективен отпад што годишно се продуцира во болничките и

други установи на ниво на Републиката се проценува на околу 1.000 тони, од кое само за
Скопје околу 380 тони годишно отпаѓа на ризичниот цврст медицински отпад
(Кочубовски, 2005). Тоа е потврдено и во Националниот план за управување со отпад во
Република Македонија во 2005 година.

Согласно НЗЕАП (Национален здравствено-еколошки акциски план) усвоен на Владата на

Република Македонија на 31.05.1999 година, еден од приоритетните Проекти за
имплементација беше согорување на цврстиот инфективен отпад од медицинските
установи во Републиката, во високо температурен инцинератор.

Согласно спроведените напори и стручното водење на санитарно-хигиенските и

противепидемиолошки мерки од страна на ЈЗУ Институт за јавно здравје на Република
Македонија (поранешен Републички завод за здравствена заштита - Скопје) за превенција
од заразни заболувања, со помош на Светската здравствена организација - Канцеларија за
хуманитарна помош-Скопје, а преку донација од DFID - од Кралството Велика Британија
на Министерството за здравство на Република Македонија, се обезбеди инцинератор
(високо температурна печка за согорување на цврст медицински отпад, која ги
задоволувала стандардите на емисија BS 3316 - кои во тоа време биле на сила во Велика

199
Британија). Договорот беше потпишан од DFID - од Кралството Велика Британија,
Министерството за здравство на Република Македонија и СЗО Канцеларијата за
хуманитарна помош-Скопје на 29.09.1999 година. Инцинераторот е лоциран на
Санитарната депонија “Дрисла” (Слика 5.3.7).

Слика 5.3.7. Инцинератор за медицински отпад на санитарната депонија Дрисла

Извршена е стручна обука од страна ЈЗУ Институт за јавно здравје на Република

Македонија (поранешен Републички завод за здравствена заштита) на сите одговорни
лица од јавните здравствени установи во земјата и тоа во 2000, 2002 и 2008 година, како и
на претставници од Државниот санитарен и здравствен инспекторат при Министерството
за здравство, како и на инспекторите од Државниот инспекторат за животна средина и
Комуналниот инспекторат.

Изготвено е Упатство за безбедно управување со медицински отпад (Михаил

Кочубовски, А. Положани, В. Кендровски. Прирачник „Упатство за безбедно управување
со медицински отпад”. Издавач: ЈЗУ Републички завод за здравствена заштита-Скопје. CIP
- Каталогизација во публикација 628.4.046.02(035) 351.777.61:628.4.046(035), ISBN 978-
9989-716-82-9, Национална и Универзитетска библиотека “Св. Климент Охридски”-
Скопје; 2009: 1-103) и истото е поделено на сите ЈЗУ, Министерството за здравство,
Државниот санитарен и здравствен инспекторат, Министерството за животна средина и
просторно планирање и Државниот инспекторат за животна средина.

200
Надлежни институции за безбедносно управување со медицинскиот отпад во Република
Македонија се прикажани на Графикон 5.3.2

Графикон 5.3.2. Управување со медицинскиот отпад во РМ

Управување со
инфективен отпад

Управни структури Контролни механизми Извршни органи

Министерство за Министерство за
Здравствени установи
здравство здравство
(производители на
Сектор за примарна и Државен санитарен и
инфективен отпад)
превентивна здравствен инспекторат
здравствена заштита (во кругот на
ЈП “Комунална
здравствени установи -
Хигиена”-Скопје
ЈЗУ Институт за сепарација, селекција,
(собирање, транспорт,
јавно здравје на РМ собирање и датотека)
согорување и
Одделение за диспозиција на отпад-
безбедност на вода и Министерство за
ДРИСЛА)
санитација на животна животна средина и
средина просторно планирање
(стручно-методолошко Државен инспекторат за
управување) животна средина
(од централниот
собирен пункт -
собирање, транспорт,
согорување и
диспозиција)
(мониторинг на емисија
од инцинератор во
воздух и имисија)

5.3.5. Предизвици во управувањето со медицински отпад (ризичен и неризичен)

За понатамошна реализација на безбедното управување со цврстиот медицински отпад од

здравствените установи на целокупната територија на Република Македонија воведено е
плаќање по количина (денар по килограм) на селектиран, собиран и безбедно депониран
инфективен отпад од страна на самите здравствени установи, како јавни, така и приватни
за што е потребно да склучат договор со правните и физичките лица од член 20, став 1 од
Законот за управување со отпадот, Службен весник на Република Македонија бр.68/2004.

За потполно решавање на проблемот со безбедно управување со цврстиот инфективен и

потенцијално инфективен отпад од здравствените установи во Република Македонија
потребно е докомплетирање на инцинераторот на санитарната депонија, што е во
надлежност на Министерството за животна средина. Можна опција е транспорт на сиот
инфективен отпад од здравствените установи во државата со специјални транспортни

201
средства и негово согорување во високо температурен инцинератор (со филтер за
елиминирање на штетните гасови) кој ќе ги задоволува сите емисиони норми според
Директивата за согорување на опасен отпад на ЕУ (2000/76/ЕC).

Друга поеколошка опција е воведување автоклави во поголемите здравствени

установи со дробење на медицинскиот отпад и негова стерилизација.

Постои можност и за комбиниран интегриран пристап со еден инцинератор и повеќе

автоклави лоцирани во поголемите болници (клинички и општи) во Република
Македонија.

6. ЈАВНОЗДРАВСТВЕН АСПЕКТ НА УЧИЛИШНАТА ХИГИЕНА

Училишната хигиена претставува гранка на општата хигиена и ги проучува агенсите од

училишната средина и процесот на школување кои можат негативно да влијаат врз
растот, развојот и здравствената состојба на училишните деца. Истовремено
поставува хигиенски норми кои треба да бидат исполнети за оптимален раст и
развој на децата.
Училишната хигиена посветува посебно внимание на хигиената на наставата, испитувајќи
ги притоа факторите кои можат да доведат до негативно влијание на интелектуалниот и
физички развој на децата и младинците.
Основната цел на училишната хигиена е да се намали штетното влијание на
минимум, а тоа се постигнува со подобрување на условите во училишната средина со
усогласување на режимот на наставата според хигиенските барања. Реализирање на
оваа цел единствено е можно со најблиска соработка со експертите, кои се занимаваат со
училишна хигиена, како што се доктори специјалисти по училишна медицина,
специјалисти по хигиена, психолози, педагози, социолози, градежни инженери и др.
Цели на училишната хигиена:
 сведување на хазардите на минимум преку асанација на училишната средина и
приспособување на обемот и режимот на настава според возраста на децата;
 утврдување на присуство на нови штетности од надворешната и од
внатрешната средина и нивното дејство врз здравјето на децата;
 дефинирање и спроведување на стандарди за училишната средина и
наставата.

За заштита на здравјето на учениците важна улога има здрава училишна средина која со
своите хигиено-технички можности дава позитивно воспитно, физиолошко и психичко

202
дејство на развојот на учениците.
Училишната средина има за цел да го заштити и унапреди здравјето на децата и
младинците во училишните и надвор од училишните објекти. Негативното влијание на
училишната средина доаѓа до израз ако истата не одговара на хигиенските принципи и
барања од училишната хигиена, имајќи предвид дека децата поминуваат повеќе време во
училиште.
Бидејќи се работи за возраст од 6 до 19 години кои се во интензивен раст и развој, многу
фактори од училишната средина влијаат на физичкиот развој (училишната зграда и
нејзината локација, ориентацијата, осветленоста, проветрувањето, затоплувањето,
хигиената во просториите, училишниот мебел и помагалата), и психичкиот развој
(режимот на наставата, оценувањето, казнувањето, односот на професорот кон ученикот и
др.). Децата и адолесцентите до 18 години се во период на интензивен психофизички
развој, со силно нагласени промени во социјалните односи што ја зголемува нивната
вулнерабилност на различни агенси од училишната средина или од животната средина,
воопшто. Според тоа, училиштето е најголем стрес-агенс за децата.

Дколку се потенцира влијанието на овие фактори, неусогласената наставна програма

споредено со хигиенските норми, негативните услови во училишната средина може да
предизвикаат девијации во растот, развојот и здравствената состојба, како и ниска
мотивираност кај учениците за совладување на наставата.

6.1. Kарактеристики на физичкиот развој на децата

Физичкиот развој на децата има свои карактеристики што е значајно и за учениците и за

категоријата деца на одредена возраст. Тие карактеристики се отсликуваат преку
спецификите на антропометрискиот, висцералниот и биолошкиот развој на децата.

a) Aнтропометриски развој

Антропометрискиот развој го условуваат неколку елементи: статуралното растење,

развојот на градниот кош, пондералниот раст, како и специфичностите во развојот на
забалото (дентицијата).
Статурален раст. Растењето е процес на организмот кој е условен од активностите на
ендокрините жлезди и зависи од ендогените фактори (генетска предиспозиција, останати
фамилијарни хронични заболувања и сл.) и егзогените фактори (социо-економска
состојба, исхрана, здрави животни навики и сл.).
Првиот период на поинтензивен раст на детето настанува во втората година од животот,
кога речису, ја удвојува својата висина во однос на родилната должина. Вториот период е
т.н. предпубертетски кој започнува кај девојчињата нешто порано (околу 9-10 години), а
кај момчињата околу 11-12 година. Помеѓу овие две фази има период на релативен
побавен пораст на организмот. Во периодот на пубертетот настанува интензивно растење
на организмот во висина (помеѓу 12-16 година), екстремитетите интензивното растат
помеѓу 13 и 15 година. После овој период растот се успорува и завршува околу 20-та
година од животот.
Градниот кош воглавно го следи статуралниот развој, со тоа што помеѓу 11-17 година
релативно се успорува со појава на декомпензација во телесната конституција на

203
адолесцентите. После 17-та година тораксот попрогресивно расти до негово крајно
развивање.
Пондералниот раст. Тежината на децата треба да одговара на висината на телото. На
крајот на првата година од животот, детето има трипати поголема тежина од родилната, во
6-та година во просек околу 20 kg, а во предпубертотот околу 30 kg. Во пубертетот има
интензивно зголемување на тежината, но сепак истата заостанува во однос на растењето
во висина, со што постои чувство на ослабување на адолесцентот, сé до неговата потполна
телесна консолидација. Дентицијата има извонредно значење во оценувањето на
растењето и воопшто во оцената на здравствената состојба на детето. До крајот на втората
година обично настанува никнувањето на 20-те млечни заби со што и се завршува првата
дентиција. Втората дентиција започнува помеѓу 6-7 година со појава на првиот траен заб.
Помеѓу 11-12 година се појавуваат преткатниците и катниците, а по пубертетот последни
се јавуваат умниците. Многу е значајно во предучилишните и во училишните установи
децата да ја усвојат техниката за правилна нега на забалото и усната празнина.

b) Висцерален развој

Во оценката и следењето на здравствената состојба, а со цел превенција на заболувања на

младиот организам, неопходно е познавање на процесите на раст и развој на поедини
органи и системи во организмот. Респираторен систем. Респираторниот систем се
развива паралелно со развојот на градниот кош, но правиот свој развој го достигнува
после пубертетот. До пубертетот видот на дишењето е абдоминален за двата пола, за
после пубертетот машките да имаат долнокостален тип на дишење, а девојчињата т.н.
горнокостален тип. Кардиоваскуларен систем. Кардиоваскуларниот систем кај децата се
развива така да во 3 и 4-та година од животот, срцето двојно го зголемува својот волумен,
за потоа да го успори својот развој, посебно во периодот на предпубертетот и пубертетот.
Се смета дека и крвните садови на децата се сразмерно потесни во однос на оние на
возрасните. Ова посебно треба да се има во предвид заради физичкото оптоварување на
учениците и при програмирањето на наставата на физичко воспитување. Дигестивен
систем. Развојот на дигестивниот систем најголемите промени ги достигнува за време на
првите две години од животот на детето, со постепеното воведување на најразлични
видови храни во организмот. После тоа се смета дека развојот е сличен како за возрасните.
в) Биолошки раст и развој

Со процесот на започнатиот антропометриски и висцерален развој, организмот влегува во

интензивен биолошки раст и развој во кое време ја постигнува и способноста за
репродукција. Првите физички знаци на појава на сексуалните функции се појава на
влакнатост во пределот на пубисот и под пазувите. Кај машките се јавува
сперматогенезата, се зголемуваат гениталните органи, а со влезот во периодот на
адолесценција растат брадата и мустаќите. Кај девојчињата доаѓа до постепено растење на
внатрешните генитални органи и до прва менарха, често пратена со дисменореја.
Постепеното формирање на менструалниот циклус ја означува појавата на овулација.
Растот на градите паралелно ги следи ваквите активности. За време на растот и развојот се
доразвиваат карличните коски кај девојчињата со зголемување на нивниот дијаметар, а кај
машките гласот станува погруб заради развој на р'скавицата на ларинксот. Во периодот на
биолошкиот развој доаѓаат и бурни психички промени на организмот. Психичкиот развој

204
на детето зависи од одредени законитости на развој на човекот воопшто, развојот на
централниот нервен систем, како и биолошкиот и физичкиот развој. Тука секако големо
влијание имаат многубројните фактори на фамилијарната, социо-економската и
културната средина.

6.2. Хигиена на наставата

Училишната настава, нејзината организираност и начинот на која се изведува, може да

имаат значајно влијание врз здравјето на предучилишните и училишните деца. Тоа
претставува заедничка активност на лекарот, педагогот, наставникот и психологот,
заради правилно решение во однос на рационализацијата на училишната активност и
постигнување на посакуваните цели:
- дозирање на разните облици на активности,
- наизменичност на разните облици на активности,
- неизменичност на активности и целосен одмор.

Пред започнување на школувањето детето треба да биде прегледано од доктор, со

цел да се оцени неговата психо-физичка здравствена состојба. Во тек на школувањето се
вршат систематски прегледи на учениците со што се следи растот и развојот на
учениците. Избалансираната активност во сите сегменти на школските активности ќе го
потенцира императивот на организираниот систем, а тоа е здрава училишна популација.
Посебни сегменти на кои треба интерактивен заеднички пристап се прашањата за бројот
на часовите и нивната дистрибуција, домашните задачи, нескладот помеѓу физичката
развиеност на учениците и барањата што се наметнуваат во училиштето и посебно
наставата на физичко воспитување, несклад помеѓу интелектуалниот развој и материјата
која се предава, наставните средства и сл.

6.2.1. Училишна и предучилишна хигиена

Предучилишните и училишните деца претставуваат бројна популација на населението.

Во однос на вкупниот број на население, ваквата групација опфаќа од 15-20%. Тука се
децата од 6-14 годишна возраст, адолесценти до 18 години и студентска младина до 24
години. Со вклучување на предучилишната возраст тоа се однесува и на децата на возраст
од 5-6 години. Ппочнувањето на школувањето има големо значење за физичкото и
психичкото здравје на детето. Доаѓањето во нова средина е поврзано со бројни промени во
режимот на животот и претставува значајна пресвртница во животот на детето. Новата
средина претставува и извор на нови штетности и ризици по здравјето. Школувањето е
релативно долг период на време, во кое децата поминуваат неколку часови дневно во
училишната зграда, вооглаво седејќи со што влијанието на училишната средина доаѓа до
потполно изразување. Нехигиенската училишна клупа, со принудна наведната положба на
телото при пишување и читање може да доведе до појава на деформитети на коскениот
систем. Училишната сколиоза и кифо-сколиоза (деформитети на коскениот систем) се
честа појава кај учениците. Лошото осветлување заедно со неадекватна клупа која
овозможува неправилно држење на главата и телото при пишување и читање овозможува
појава на училишна миопија (кратковидост). Заради голема конгломерација на ученици во

205
училиштата постои можност за брзо ширење на капковите инфекции. Некои вирусни
заболувања исто така лесно може да се шират. Дополнителни фактори со што се
овозможува ваквото ширење се лошата вентилација и греењето. Лошата исхрана и
оптовареноста со настава, со долго задржување во затворени простории овозможува
појава на анемија кај децата. Санитацијата во училиштата и нивно поврзување со
водоводна и канализациска мрежа, организирањето на дополнителни оброци и физичкото
воспитување се фактори кои директно влијаат во појавата и ширењето на некои
заболувања. Заради сето ова, училишната хигиена има за цел да ги проучува и прати
елементите на училишната и домашната средина која има влијание на здравјето на
училишните деца. Во исто време таа поставува барања кои мора да се исполнат со цел да
се постигнат оптимални услови за живот и работа на учениците. Помеѓу елементите на
училишната средина кои имаат дејство врз здравјето на учениците се вбројуваат следните:
училишната зграда и простории, намештајот и училишните помагала, осветленоста,
греењето, одржување на хигиената и режимот на настава.

6.2.1.1. Училишна зграда

Во урбаните средини училишниот простор се лоцира согласно прифатените урбанистички

планови (генерален и детален урбанистички план). Најчесто основното училиште го
сочинува јадрото на микрореонот во населбите, односно урбаната заедница. При изборот
на локацијата се земаат во предвид: одалеченоста од главните градски сообраќајници,
пред сé заради бучавата, аерозагадувањето, и сообраќајниот трауматизам. Од хигиенски
аспект се препорачува училиштата да бидат најмалку 100 m оддалечени од главните
сообраќајници, во мирен крај, блиску до паркови, а подалеку од фабрики. Заради добра
вентилација и осветленост се препорачува училишната зграда да биде и одалечена
најмалку 25 m од првите соседни згради, а не се препорачува садење на високи дрва во
училишните дворови заради можна засенчаност на училниците.
Во руралните средини проблемот на локација е полесно решлив заради фактот дека
обично просторот доволно е застапен и тука училишната зграда се изградува на место кое
е достапно за сите ученици. Оддалеченоста во руралните средини е битен фактор, затоа
што при поголема оддалеченост на училишната зграда настанува физичка замореност на
учениците и се смалува вниманието и интелектуалната работа. Се препорачува
училишните згради да се наоѓаат до максимум 2 km оддалеченост од домовите на
учениците. Битно е да се избегнуваат локации во долини, заради појава на магли, а и
височини заради изложеност на ветрови.
Земјиштето на кое ќе се гради училишната зграда треба да биде суво и порозно, рамно и
доволно пространо. Нивото на подземните води не треба да е поблиску од 3 m од
површината на земјиштето, односно не треба да ги достигнува темелите на зградата.
Површината се одредува според бројот на учениците со што обично се предвидува по
25 m2 по ученик. Училишната зграда може да се гради како павиљонски систем или како
блок-систем (единствен објект). Во поглед на инсолацијата и вентилацијата на просторот,
павиљонскиот тип има предност но е поголема потребата за поголем простор што ја
поскапува изградбата поготово во урбана средина каде и земјиштето е поскапо. Заради тоа
најчесто се градат единечни објекти со поставеност на училниците од едната страна, а
ходниците и споредните простории на другата спротивна страна. Ретко ходниците се
поставуваат централно. Училишната страна се ориентира кон страните на светот со тоа

206
што училниците треба да се директно изложени на сончевата светлина. Во однос на
нашите климатски услови, најповолна положба на ориентација на зградата е према југ,
југоисток или југозапад, со што се обезбедува најдобра инсолација во текот на целиот
ден, а посебно во зима. Ориентацијата на север е погодна за сите ходници и помошни
простории, санитарните јазли, кујната, амбулантата и сл. Ориентацијата на училницата
кон исток во лето може да биде незгодна, заради длабокото продирање на сончевите зраци
и можност на појава на прегрејување и блескање. Ориентацијата на училницата кон запад
исто така е неповолна (освен само за претпладневните часови). Просторен норматив кој
се препорачува за основните училишта е 3-3,75 m2 по ученик, без вклученост на
просторот предвиден за фискултурна сала и санитарните јазли. Материјалот за изградба на
училишната зграда треба да е сув, сигурен против оган, порозен, лош спроводник на
топлина и бучава и да овозможува изолација од атмосферскте влијанија. Таков материјал
се шупливите тули, хераклитот и сл. Просторен норматив за средните училишта е
поголем и изнесува околу 7,5 m2 по ученик. Во градовите може да се градат и
повеќеспратни згради но не се препорачува да се повисоки од два ката. Повеќеспратните
згради треба да имаат две скалила: главно и споредно. Скалилата мора да се добро
осветлени и загреани, со солидна ограда која оневозможува повредување на учениците.
Ширината на скалилата треба да биде 1,5-2 m длабочината 22-24 cm, а висината 14-15 cm
за помалите, а за поголемите до 17 cm. После 12 скалила треба да има одморалиште кое
служи за одмор на учениците.
Основното училиште треба да ги има следните простории: училници, гардероба, кабинети
за настава, школска кујна, санитарни јазли и просторија за наставници. Структурата на
училишните простории во средните училишта вклучува: училници за следење на настава
од општ карактер, кабинети за природни и технички струки, работилници, гардероба,
санитарни јазли, школска кујна и амбуланта, сала за физичко образование.

6.2.1.2. Училишни простории

Најважни училишни простории се училниците. Во нив учениците го поминуваат

најголемиот дел од времето во тек на нивниот престој во училишната зграда. Оптимален
број на ученици во современите училишта изнесува од 30-34 во една училница.
Обликот најдобро е да е правоаголен. Ширината ќе зависи од висината на прозорците и
треба да изнесува колку што е двојната висина на прозорците, односно 6,5-7 m, за да има
доволно природна осветеленост. Најповолна должина на училницата е 9 m, а тоа е
визуелната граница од која ученикот може да ги гледа буквите на таблата. Висината
треба да изнесува од минимум 3,2-4 m. Ваквите димензии обезбедуваат вкупна површина
од најмалку 54 m2, односно 1,8 m2 по ученик или 5 m3 по ученик, или доволно чист
воздух во текот на часот. Седиштата треба да се наоѓаат оддалечени од ѕидовите најмалку
1 m, а оддалеченоста на првите седишта од таблата треба да изнесуваат 2 m. Ѕидовите
треба да се бојадисаат со светли, мирни, мат бои, а таванот со бела боја заради подобра
рефлексија на светлината. Заради подобро чистење и одржување на хигиената се
препорачува со мрсни бои да бидат премачкани ѕидовите во висина од 1,5 m. Подот треба
да е од материјал кој лесно се чисти и пере, а во исто време да овозможува акустична
изолација, да е топол да не е мазен и да нема пукнатини. Пример за материјал кои ги
исполнува овие барани услови се: линолеум, ксилолит, паркет или даски во форма на т.н.
бродски под.

207
а) Вентилација и греење

Проветрувањето на училницата може да биде природно и вештачко. Аерацијата на

воздухот во тек на еден училишен час треба да обезбеди 20 m3 по еден ученик, што
значи дека за времетраење на училишниот час се изврши четири пати измена на воздухот
(4 х 5 = 20 m3). Природната вентилација се обезбедува со изградба на прозори со
механизам за нивно отворање на горните делови, косо навнатре по т.н. систем вентус или
по систем на вентилација со промаја, кога за време на одморите истовремено се отвораат
вратите и прозорците. Вештачката вентилација се препорачува за кабинетската настава за
лаборатории и кабинети каде за тоа има потреба. Најповолно греење е централното греење
со помош на топла вода. Температурата во училниците пред почеток на наставата
треба да изнесува 180С.

б) Осветлување

Правилното осветлување во училниците е значаен фактор во заштита на физичкото и

психичкото здравје на учениците. Покрај дејството на органот за вид, правилното и
хигиенски издашно осветлување на училниците има големо дејство и врз психичкото
расположение на учениците, го зголемува вниманието и овозможува несметано
изведување на наставата. Во училиштата се користи природно и вештачко осветлување.
Осветленоста ќе зависи од локацијата и ориентацијата на школската зграда, големината на
училницата, големината на прозорците, квалитетот и чистотата на прозорските стакла.
Природното осветлување ги исполнува хигиенските нормативи тогаш кога за секое
ученичко место се обезбедува доволно количество на сончева светлина, или кога од секое
ученичко место се гледа дел од небото - агол на небо и тој треба да изнесува минимум
50. Ова се постигнува со правилна конструкција на прозорците и димензионирање на
училниците. Прозорците можат да бидат поставени билатерално, од двете страни на
училницата со што светлоста од левата страна мора да биде посилна. Кога се поставуваат
единечно обично се лоцирани од левата страна на учениците, затоа што над 90% од
учениците пишуваат со десна рака и на тој начин нема засенчување при пишување од
страна на учениците и се превенира оштетување на видот. Ако истите се сместени зад
наставниците може да настане блесок кон учениците, а на наставникот се намалува
прегледноста кон учениците. Интензитетот на осветлувањето се одредува со
фотометриска и геометриска метода. За фотометриско одредување се користи
луксометар.
Геометриската метода служи за одредување на аголот на упад и отвор (агол на небо),
како и за одредување на светлосниот коефициент. Аголот на упад треба да изнесува
минимум 270 и истиот се одредува со помош на коноп и агломер. Темето на двата краци
од конопот се поставува на клупа до ѕидот, горниот крак од конопот оди до горниот раб на
прозорот, а долниот крак од конопот до долниот раб од прозорот. Аголот каде што се
составуваат двата краци од конопот (кај темето) се мери со агломер. Истата метода се
користи и за одредување на аголот на отвор, само што долниот крап на конопот оди до

208
точката на прозорот до каде што е видливо небото-хоризонтот, без пречки од градежни
објекти во соседството.
Фотокоефициентот-светлосниот коефициент е важен показател на осветлувањето.
Тој го претставува односот помеѓу застаклената површина од прозорите и површината на
подот. За училниците тој однос треба да изнесува: 1:4 или 1:5. Вештачкото осветлување е
неопходно во училишните згради, посебно кога се работи за попладневна настава во
зимски период или при вечерна настава. Тоа мора да ги исполнува хигиенските барања во
поглед на интензитетот на осветлувањето, мора да биде воедначено и приближно да
одговара на она природното. Не смее да го загрева воздухот, да трепери или сјаи и не
треба да прави сенки. Тоа може да се користи како директно (непосредно) осветлување
кое паѓа директно од изворот на светлост на објектот на осветленост (од горе кон долу).
Ваквото светло создава сенки и го оневозможува правилното гледање и заради тоа не е
соодветно за училници. Индиректното (посредното) осветлување се остварува со
упатување на сноповите на светлина кон таванот откаде се рефлектира и се распрашува во
училницата. На дава сенки и е погодно за читање и пишување. Полудиректно
(полунепосредно) осветлување се добива кога еден дел од светлината се упатува од
изворот на светлината надолу кон објектот, а другиот дел се насочува кон таванот каде се
рефлектира во училницата. Ваквото осветлување дава сенки кои не се тврди и е погодно за
читање и пишување. Вештачкото осветлување, исто така, треба да е поставено од левата
страна на учениците и подобро во училницата да се наоѓаат 2-3 силни извори на светлина
наспроти поголем број на светилки со слаб извор на осветленост. Интензитетот ќе зависи
од природата на работата и видот на просторијата. Во училниците треба да се обезбеди
интензитет од 150 лукса, а во лабораториите и во работилниците од 300 лукса.

в) Хигиена на училишниот мебел

Врз здравјето на учениците покрај другите фактори, значајно влијание има училишната
клупа. Ученикот во неа поминува значаен дел од своето време. Нехигиенската
(неадекватна од хигиенски аспект) клупа може да делува на физичкиот развој на ученикот
и на појава на деформитети. Клупата треба да овозможи правилно седење и правилен став
на телото при читање и пишување, а исто така несметано станување и седнување за време
на одговарањето. Димензиите на клупата се одредуваат според возраста на учениците.
Резултатите на антропометриски испитувања покажуваат дека во исто одделение се
наоѓаат деца со различна висина, па заради тоа треба да постојат клупи со различни
димензии (барем минимум три различни димензии). Критериуми кои ја одредуваат
димензијата на клупата се следни:
- Висина на столицата, што треба да му овозможи на ученикот да се потпре на подот со
целото стапало при седење, така што не му виси ногата, туку да има поддршка. Висината
на столот треба да одговара на висината на потколеницата, односно да изнесува 28% од
телесната висина на ученикот.
- Ширина на столицата, што треба да изнесува од 40-60 сm за еден ученик.
- Длабочина на столицата, што претставува растојание од ивицата до потпирката и
треба да изнесува 2/3 од должината на надколеницата или претставува 20% од
телесната висина. Оваа длабочина овозможува поширока стабилност на телото и
непречена циркулација на крвта во долните екстремитети. Предната ивица на столицата
треба да е заоблена и подигната 2-3 сm кон задната ивица, така што столицата да е во коса
положба.

209
- Потпирката на столицата, што треба да ја следи кривината на кичмениот столб,
односно да е лесно исправен нанапред за лумбалниот дел. таа треба да го достигнува
долниот раб на лопатката и целосно да е навалена наназад за 10-15 степени, што
овозможува одмор во седечка состојба.

- Дистанца на клупата

Дистанца на клупата е хоризонтално растојание помеѓу вертикалата спуштена од предната

ивица на клупата и предната ивица на столицата. Од ваквото растојание ќе зависи каква
положба ќе заземе ученикот при седењето или стоењето во клупата. Таа може да биде:
позитивна, негативна и нулта. (Сл. 6.2.1) Позитивна дистанца се постигнува кога
столицата се тргне од клупата, така што предниот раб на столицата е оддалечена од
вертикалата спуштена на предниот раб на столот.
Позитивната дистанца претставува најпогодното растојание за станување на ученикот
за време на одговарање, при што ученикот не би требало да се искривува како што е
случај при постоење на фиксирани клупи каде столицата не може да се помрдне од
клупата.
Негативна дистанца се постигнува кога столицата ќе се помрдне под клупата, така што
вертикалата подвлечена од предниот раб ќе падне под седиштето. Ова положба е
прикладна за пишување и за читање.
Нулта дистанца се постигнува кога вертикалата подвлечена од ивицата на клупата паѓа
точно пред столицата, при што столицата ниту се вовлекува ниту се оддалечува од
клупата. Ваквата позиција на столицата најповеќе одговара при седење и слушање на
предавањето.
Сите три дистанци се постигнуваат при постоење издвоена столица од клупа што од
хигиенски аспект би претставувал еден стол и клупа за секој ученик поединечно. Стариот
систем на фиксирани клупи не одговара на хигиенските услови и не се препорачува.
Доколку се градат фиксирани клупи треба да се обезбеди подвижност на клупата од
столот, со цел ученикот да можеда ја прилагодува дистанцата, во зависност од неговата
активниост.

Слика 6.2.1. Дистанца

Позитивна дистанца Нулта дистанца Негативна дистанца

Distanca

210
- Диференца на клупата

Диференцата претставува вертикално растојание помеѓу предниот раб на клупата и

столицата (Сл. 6.2.2). Од овој параметар зависи каква положба може да постигне
ученикот при читање или пишување. При помала диференца, ученикот мора да се
истегнува нанапред над клупата за време на пишувањето или читањето и да го наведне
рбетниот столб, што овозможува појава на сколиоза (деформитет на рбетот). При голема
диференца, ученикот ги подигнува рамењата, телото виси на рацете, градниот кош го
наслонува на ивицата на стопалото, а очите се оддалечени само 10 сm од напишаниот
текст. Ваквата позиција го уморува ученикот, а клупите со неповолна диференца
потпомагаат создавање на деформитети на рбетниот столб. Диференцата се одредува
според висината на ученикот. Најпогодна диференца изнесува 16% од телесната висина
на учениците, односно 17% од телесната висина на ученичките. Практична метода со
која се проверува погодноста на диференцата се состои од следното:

Сл. 6.2.2. Диференца

diferenca

Од ученикот се бара при седечка положба, потпрен на столицата да се обиде да ги стави

подлактиците на клупа. При добра диференца, лактовите како и двете подлактици треба да
се наоѓаат во висина на предниот раб на клупата. При тоа рамењата ниту се подигнати
ниту се спуштени. Клупите мора да бидат изградени од солиден материјал кој слабо ја
пренесува топлината (дрво и сл.). На подобноста на клупата делува и бојата. Таа мора да е
светла и пријатна. Се смета дека бојата на природно дрво со површина која не свети е
најпогодна.

- Училишна табла

Училишната табла претставува многу важен елемент на школскиот намештај. Материјал

од кој се прават таблите е тврдо дрво, линолеум, специјално стакло и сл. Материјалот
треба да е таков да обезбедува равна, мазна и без пукнатини површина. Бојата е најчесто
мат црна или зелена со цел да се избегне ефектот на одблесок. За окото е пријатно
пишувањето со бела креда на црна или зелена површина. Големината на таблата треба да
ги има следните димензии: од 180-250 сm должина и од 125-195 сm ширина. Таблата треба
да е 90 сm подигната над подот и околу 2 m оддалечена од првите клупи. Истата мора да е
фиксирана за ѕид и да се бриши со влажен сунѓер заради одбегнување на создавање на
прашина од кредата. На осветлувањето на таблата се придава посебно внимание.
Одбиените зраци од таблата не смеат да се рефлектираат кон учениците зошто се случува

211
блескање и нивна заслепеност. Осветлувањето треба да се поставено така да одбиените
зраци се упатуваат кон подот на таблата.

г) Дополнителни простории

- Училишна кујна
Кујната треба да е изградена согласно санитарно-хигиенските стандарди предвидени за
објектите наменети за јавна исхрана. Во градовите не е неопходно во секоја училишна
зграда да се изгради и посебна кујна. Снабдувањето се постигнува од т.н. централна
училишна кујна, која е наменета за снабдување на неколку училишта. Во таков случај се
организира само хигиенско транспортирање на храната. Во помалите места во состав на
секоја училишна зграда треба да се изгради и кујната. Минимум простории кои ја
сочинуваат кујната се чајна кујна и трпезарија. Потребно е да постои посебен влез и излез
од трпезаријата, да постои предпростор со мијалници за одржување на хигиената на
учениците.

- Санитарен блок

Основно хигиенско барање се санитарните јазли да се со испирање за местата приклучени

на водоводна и канализациона мрежа, односно нужник со септичка јама за во рурална
средина. Истите не се лоцираат во близина на училниците, туку на крајот на ходникот или
во посебен дел на зградата кој е поврзан со ходникот. Ориентацијатата треба да е на север,
да има кабина која е добро осветлена, затоплена и со добра вентилација. Потребна е
измена на воздухот од најмалку 5 пати за 1 час. Се препорачува вештачка вентилација
од аспирациски тип. Пред нужникот треба да се наоѓа претпросторија со лавабо и
протечна вода за миење раце. За бришење на рацете треба да е обезбедена хартија или
топол фен. Санитарните простории треба да се поделени по полови и посебно за
наставниците. Хигиенски норматив е една WC шоља и два писоари на 40 ученици, една
WC шоља на 25 ученички, или една кабина на 10 наставници.Клозетските отвори
секојдневно треба да се дезинфицираат со адекватно дезинфициско средство (хлорна вар,
лизол и сл.). Во современите школски згради се предвидува изградба и на купатила,
посебно таму каде има изградена фискултурна сала. Од хигиенски аспект се
препорачуваат купатила со тушеви кои располагаат со топла и со ладна вода. Покрај
тушевите во купатилото треба да се предвиди и изградба на мали базени за миење на
нозете после завршување на наставата од физичко воспитување.
Потребна е посебна просторија за гардероба и тоа:
а) Централна гардероба за сите ученици, која се лоцира во холот,
б) Посебна гардероба за секое одделение, која се наоѓа пред наставната канцеларија во
ходникот, со поставување ѕидни закачалки.
в) Посебна просторија која служи само за таа намена. Се поставува помеѓу две училници,
со минимален простор од 0,3 m по ученик, со посебни индивидуални шкафчиња.
Снабдувањето со безбедна вода за пиење може да биде од централен или од локален
водовод. За руралните средини треба да се обезбеди водоснабдителен објект, кој ги
исполнува хигиенските норми и да се предвиди исполнување на потребите по ученик од
60 л вода на ден.

212
- Училиштен двор

Согласно новите педагошки и наставни програми, предвидено е уредување на теренот

околу училишната зграда, а тоа посебно се однесува на наставата по физичко
воспитување. Училишниот двор претставува комплекс на земјиште во состав на
училишната зграда со која претставува неделива целина. Него го сочинуваат неколку
делови: простор за играње, терен за настава по физичко воспитување, училница на
отворен простор, школска градина и сл. Дворот треба да се поврзе со влезот, а престојот
во дворот да не смета на наставата. Дворот да биде простран, со зеленило, игралишта, 1/3
од дворот отпаѓа на простор за слободна активност на учениците. Потребно е да се
загради, но не со висока ограда, бидејќи психолошки остава впечаток на затвор. Подобро е
жива ограда во висина до 2 m, со намена и за намалување на сообраќајната бучава и за
намалување на аерозагадувањето, како и од естетски причини.

6.3. Здравствени ефекти

Во училишната средина децата поминуваат одредено време, во зависност од возраста и се

подложни на потенцијалните штетни ефекти од:
 Биолошки агенси:
- вируси, бактерии, мувли - поради недоволно одржување на хигиена и
недоволна вентилација.
 Хемиски агенси:
- јаглерод двооксид, јаглерод моноксид, сулфур двооксид, чад од цигари, VOCs
(volatile organic compounds - испарливи органски соединенија).
 Физички агенси:
- нејонизирачки зрачења:
o бучава, УВ (ултравиолетна) инсолација, електромагнетни бранови со
ниска фрекфенција.
- јонизирачки зрачења:
o загадување со Rn 222 - алфа емитер кој потекнува од подземните гасови,
или од градежните материјали. Нивоа над 4 pCi/L бараат акција за
редукција на експозицијата. Радонот е на второ место меѓу
предизвикувачите на белодробен карцином во САД.

6.3.1. Заразни заболувања

Здравствените ефекти се во зависност од видот на причинителот. Најчести се

заболувањата предизвикани од причинители на заразни заболувања:
а) биолошки агенси:
 вируси - заразни заболувања;
o респираторни - инфлуенца, сипаници (морбили, рубеола, варичела),
пертусис, паротитис, менингитис;
o дигестивни - ентеровирози, хепатитис А и Е, полиомиелитис (кој кај нас е
ерадициран).
 бактерии - заразни заболувања:

213
 o респираторни - стрептококни инфекции (ангина, шарлах);
o дигестивни - disenteria bacillaris, salmonellosis, escherichia coli и др.
 паразити - заразни заболувања:
o pediculosis capitis (вошливост на косата);
o scabies (шуга);
o амебна дизентерија;
o helminthiasis (цревни глисти) - ascaris lumbricoides, enterobius vermicularis,
trichiuris trichura, trichina spiralis, taenia solium, taenia saginata, himenolepis
nana, entamoeba hystolitica, giardia lamblia и др.
 мувли - заразни заболувања:
o dermatophagoides (грињи) кои виреат во простирките, ќилимите, завесите и
постелнината, се хранат со делови од косата и отпаднати клетки од кожата
(првут), со нивните екскрети предизвикуваат алергиски заболувања кај
децата и возрасните кои се со понизок имунитет преку нивните излачевини;
o дерматомикози на стапалата;
o unguis incarnatus (враснат нокт);
o paronichium;
o impetigo.
 Спорите на Stachybotrys ги има во почвата од каде се расејуваат со поплавите,
прашината и нечистотијата која се внесува во зградите. Габата може да се најде на
тапетите, таванските плочки, на картонските производи, килимите од природни
влакна, на картонската изолација на цевките и други материјали за изолација, на
дрво и општо на органски распадни материи. Мувлата која вирее во домовите,
училиштата и канцелариите е посебен проблем кога времето е влажно. Мувлата
може да биде црна, сива, кафена, зелена или црвеникава. Секоја дамка која ќе се
појави во влажна средина е сомнителна. Сите мувли не се токсични, но дури и
вообичаени мувли можат да постигнат токсични нивоа. Некои мувли продуцираат
токсини наречени микотоксини. Мувлата почнува да расте секогаш кога постои
протекување на вода, а училиштата, од кои повеќето имаат рамни кровови за
собирање на вода, се познати по протекување на истата низ пукнатини во
крововите. Долготрајното протекување може да ги претвори таванските плочки,
ѕидните прегради или дрвото во вкусна храна за мувлите. Габата расте на градежен
материјал богат со целулоза, а сиромашен со азот, какви што се гипсените табли
или фибер-таблите, на места каде релативната влажност е околу 55%. Луѓе кои се
хронично изложени на токсин продуциран од Stachybotrys манифестираат
симптоми на настинка или грип, болки во грлото, пролив, главоболка, замор,
дерматитис, повремено локално опаѓање на косата и општа слабост. Токсинот
продуциран од Strachybotrys го супримира имуниот систем напаѓајќи го лимфното
ткиво и коскената срцевина. Постојат извештаи дека микотоксинот е и карциноген
за црниот дроб и бубрезите. Здравствените проблеми предизвикани од други мувли
се движат од кашлање и главоболки до хроничен замор, ослабено паметење и
губење на рамнотежа. На растот на мувлите може да се влијае контролирајќи ја
влагата во зградите. Ако цевките протекуваат, треба да се исклучи водата во таа
област и да се почне со сушење на ѕидовите, орманите и простирките кои биле
навлажнети.

214
б) хемиски агенси:
 синдром на болни згради (sick building syndrome) - главоболка, иритација на очи,
нос или душник, суво кашлање, сува кожа со осет на јадеж, тешкотии во
концентрација, замор и осетливост на мириси. Решенија претставуваат -
отстранување на изворот на загадување, засилување на вентилацијата,
пречистување на воздухот (HEPA филтри), едукација и комуникација.
 јаглерод моноксид - безбоен гас, без мирис, производ од некомплетно согорување
на фосилни горива; афинитетот на CO за Hb е 240-270 пати поголем отколку за
кислород; феталниот Hb има поголем афинитет за CO; CO предизвикува
отстранување во лево на оксихемоглобин (OHb) кривата на дисоцијација;
интоксикацијата резултира со ткивна хипоксија; мултипли органски системи се
афектирани. Симптоми - главоболка, вртоглавица, замор, диспнеа, гадење,
повраќање, иритабилност, сонливост, конфузија, дезориентираност, задоцнети
неурофизиолошки секвели несвестица, кома и смрт.
 градежните материјали користени во домовите, канцелариите или училиштата
може да се одразат на квалитетот на внатрешниот воздух. Азбестот и материјалите
кои го содржат како што се цевки, топилници, изолатори, чакал, текстилни бои и
други обложувачки материјали и подни плочки најчесто се наоѓаат во старите
домови. Азбестните цевки и бојлерската изолација не претставуваат опасност сé
додека заштитните покривни платна не се пресечени или оштетени така што
азбестот под нив е изложен на воздух. Опасноста од азбестот се влакненцата
создадени во воздухот кои се таложат во белите дробови. Неоштетениот азбест и
азбестни производи кои не се оштетени не ослободуваат вакви влакненца во
воздухот. Нема некои непосредни симптоми од азбестна изложеност но има
долгорочен ризик за белодробен и абдоминален рак и белодробни болести.
 испарливи органски соединенија (пр: формалдехид од пресувани дрвени
производи кои содржат уреаформалдехидни смоли):
o акутни ефекти - иритација на очите и респираторниот тракт; општи -
главоболка, вртоглавица, губење на координација, гадење, визуално
нарушување; алергични реакции, вклучително астма и ринитис;
o хронични ефекти - оштетување на црниот дроб, бубрегот, крвниот систем и
CNS;

6.3.2. Незаразни заболувања

Често се среќаваат промени во растот и неисхранетост, кои настануваат како последица на

хормонални нарушувања, наследност, исхрана и др. Може да се манифестира со џуџест
раст, кој најчесто се среќава во пубертетот поради хипофункција на ендокрини жлезди
(хипофизата, тироидната жлезда), или џиновски раст, кој се среќава во пубертет следен со
инфантилизам (детски изглед) при што висината се зголемува и до 20% во однос на
просечната. Нарушување во однос на тежината се јавува потхранетост или дебелина.
Потхранетост почесто се јавува во претпубертетот и во колку не е во исто време со друга
патолошка состојба нема некое големо значење. Дебелината е, пак, почеста во пубертетот
и може да има преоден карактер или е патолошка појава (нарушување на хипофизата)
хипоталамусот или генитална инсуфициенција. Деформитети на ’рбетниот столб
настануваат како последица на прележан рахит, или некое друго заболување, или лошо

215
држање на телото ако клупите не одговараат на пропишаните норми, искривување поради
тежината на училишната чанта и несоодветно носење. Искривување на ’рбетот во вид на
сколиоза (на страна), кифоза (на назад) и лордоза (на напред). За превенција на истите се
предвидува да учениците носта училишен ранец со максимална тежина под 10% од
телесната маса на ученикот. За појавата на миопија (кратковидост) кај училишните деца
покрај наследниот фактор, посебно значење имаат условите за работа во училиштето, како
што се: лошата осветленост, неправилното седење - диференцата, оддалеченоста на
таблата, учебниците со ситни букви и сл. Да не дојде до прогресивно влошување, со
создавање на лезии на очното дно, многу е важно што побрзо да се изврши корекција на
видот. Нарушување во говорот е релативно честа појава. Најчесто се изразува како
неможност да се изговорат поедини согласки или, пак, како пелтечење. Овие нарушувања
може да имаат органско потекло или почесто причина е психонеуротска природа, кои со
соодветни вежби со помош на логопед се постигнува задоволувачки резултат.
Кај училишни деца често се сретнуваме и со аденоидна вегетација како последица на
буење на лимфното ткиво, зголемени тонзили и присуство на трет крајник што го
нарушува дишењето, децата дишаат со отворена уста и често доаѓа до заболување на
респираторните органи. Утврдено е дека тие деца заостануваат во психичкиот развој.
Најчесто заболување од социомедицински аспект претставува кариесот. Систематските
прегледи покажуваат дека во инциденцата на кариесот на забите значајна улога има
исхраната (флуор и калциум) и лошата хигиена на устата и забите, честото земање на
храна и шеќер. За профилакса на кариесот треба да се отпочне уште за време на
бременоста, правилна исхрана, а подоцна и децата, редовно, миење на забите со паста која
содржи флуор, која има бактерицидно дејство и одржување на pH во устата, слабо алкална
средина. Појавата на млечна киселина која се добива со распаѓање на јагленохидратите ја
зголемува киселоста па затоа доаѓа до расипување на забите. Честа контрола на забите е
една од превентивните мерки. Флуоридирањето на водата за пиење претставува
најефикасна мерка за превенција на кариесот (инциденцата на кариес се намалува за 40-
60%). Друг начин кој моментално се применува во Република Македонија е со пиење на
флуоридирано млеко од страна на децата во детските градинки во согласност со
Стратегијата за орално здравје на РМ. Анемија - многу испитувања покажале дека голем е
бројот на деца со анемија. Во периодот на интензивно растење доаѓа до зголемување на
целокупната крв, што доведува до зголемено создавање на еритроцити и нормално
обновување на изгубените и со тоа се зголемува потребата за железо. Доколку постои
неадекватна исхрана или дефицит на протеини и железо сé почесто се јавува анемија.
Проблемот на нутритивна анемија останува актуелен. Хемоглобинот во крвта не зависи
само од железото туку и од протеините и микроелементите. Други заболувања се:
конгениталните срцеви мани, повредите, дијабетот, алергиите, психичките
нарушувања, епилепсија (petit mal - родителите треба да им укажат на наставниците дека
нивното дете е болно заради превенција од трауматизам и за правилно и навремено
укажување на прва помош при појава на напад), хореа, наглувост, спуштено стапало
(pedis plana) - сé почесто се јавува кај деца во градско подрачје поради носење
несоодветни чевли, кај селските деца е помал бројот, бидејќи почесто одат боси. Исто
така, и бучавата има свое влијание, особено сообраќајната така што кај учениците е
зголемена активноста, раздразливост, намалено е вниманието и концентрацијата.

216
6.4. Препораки за обезбедување безбедна училишна средина

Светската здравствена организација во публикацијата „Физичка училишна средина” (The

Physical School Environment - An Essential Component of a Health-Promoting School.
Information Series on School Health Document 2. World Health Organization; Geneva: 2003) го
дефинира здравствено-промотивното училиште како „она кое постојано го засилува својот
капацитет како здрава средина за живеење, учење и работење”. Американската академија
на педијатрите ја дефинира „здравата училишна средина” како „онаа која ги заштитува
учениците и персоналот од непосредна повреда или заболување и ги унапредува
превентивните активности и ставови против познатите ризик-фактори коишто можат да
доведат до идни заболувања или онеспособеност”.
Обезбедувањето на безбедно и доволно количество вода за пиење, санитација и
засолниште се неопходните потреби за здрава физичка средина за учење. Еднакво важна е
заштитата од биолошки, физички и хемиски ризици кои се закануваат на детското здравје
(Табела 6.4.1).

Табела 6.4.1. Компоненти на здрава училишна средина

Обезбедување на основни потреби Засолниште

Топлина
Вода
Храна
Светлина
Вентилација
Санитарни уреди
Итна медицинска помош
Заштита од биолошки агенси Мувла
Небезбедна или недоволно вода
Небезбедна храна
Заболувања пренесени од вектори
Паразити
Глувци, стаорци и хазардни инсекти
Други животни (на пример: кучиња)
Заштита од физички закани Сообраќај
Насилство и криминал
Повреди
Екстремна топлина и ладно
Радијација
Заштита од хемиски закани Загадување на воздух (надворешно и внатрешно)
Загадување на вода
Пестициди
Ризичен отпад
Ризични материјали
Азбест, боја
Агенси за чистење

За дизајнирање и подобрување на условите во училишната средина потребно е да се врши

евалуација на постигнатото во планирањето. Информациите добиени со евалуацискиот
процес можат да се користат за подобрувања во програмите и да се документира
искуството добиено преку проекти, така што може да биде користено и од други (Табела
6.4.2 и 6.4.3).

217
 Табела 6.4.2. Процес на евалуација

Основни прашања Методи на мерење

Дали училиштето има политика за подобрување и за Анкетирање на официјалните лица од
одржување на здрава физичка средина? училиштето или програм-
Дали политиките се спроведени и донесени? координаторот
Дали политиките се однесуваат на сите аспекти на
физичката средина (на пример: воздух, вода, санитација,
отпад, локација, ризични супстанции, сообраќај, храна,
вектори на болести)?
Дали целите се добро дефинирани и дали тие Анкетирање на официјалните лица од
воспоставуваат критериуми за мерење и за евалуација на училиштето или програм-
активностите за интервенција и исходите? координаторот
Дали учениците, наставниците, здравствените работници Анкетирање на програм-
во училиштето, персоналот со храна, родителите и координаторот, официјалните лица од
заедницата се инволвирани во планирање на училиштето, персоналот со храна,
интервенциите што се насочени кон нив? родителите и претставници од
заедницата
Дали здравствено-еколошка едукација е интегрирана во Анкетирање на програм-
наставната програма? координаторот и наставниците
Дали е обезбедена обука за едукаторите кои се
одговорни за спроведување на здравствено-еколошката
едукација?
Дали наставниците се чувствуваат удобно при
спроведувањето на наставната програма?
Дали училишните здравствени служби вршат периодичен Анкетирање на програм-
преглед на здравствено-еколошките проблеми? координаторот и официјалните лица од
училиштето

Табела 6.4.3. Евалуација на исходот

Основни прашања Методи на мерење

Што мислат администраторите, наставниците, учениците Прашалник, анкета, фокус групи,
и родителите за училишната политика за подобрување на дискусии
физичката средина во училиштето
Дали се подобрил здравствено-еколошкиот статус на Анкетирање на здравствената служба
целните групи?
Кој процент на ученици, родители или други релевантни Анкетирање на едукаторите и
групи бил постигнат со здравствено-еколошките официјалните лица од училиштето
интервенции?
Дали здравствено-еколошката едукација го засилува Прашалник, анкета, фокус групи,
знаењето, ставовите, верувањата и вештините потребни дискусии
за усвојување на здраво однесување или создавање
услови кои придонесуваат за здравјето

Евалуацијата е комплетна кога за резултатите се известени одговорните за управување на

училишната средина. Евалуационите извештаи можат да бидат дизајнирани да содржат
интересни и лесно разбирливи материјали за многу индивидуалци и групи. Евалуационите
резултати можат да се користат како основа за дискусија за иден развој и напори за
поддршка за подобрување на училишната физичка средина.

218
Во Упатствата за хигиена на внатрешниот воздух на училишните згради (Guidelines
for Indoor Hygiene in School Buildings. Federal Environment Agency (UBA). Берлин 2008: 9)
загадувачите на воздухот претставуваат хигиенски проблем. Загадувањето на
внатрешниот воздух во училишните згради може да биде од различни причини, како што
се лоша изградба, пропусти во вентилацијата, несоодветни вентилациони процедури и
користење на одредени градежни маеријали, фитинзи или средства за чистење кои
испуштаат хемикалии во воздухот. Микробиолошките проблеми (пораст на мувли) исто
така имаат значителен удел во училишните згради. Некои училишта се реновирани во
последните години заради азбестот, PCB и други загадувачи на внатрешниот воздух.
Воведувањето на новиот Правилник за градежна енергетска заштеда (Building Energy
Conservation Ordinance [Energieeinsparverordnung, EnEV) во 2002 година (дополнета во
2007 година) поставува нови барања за модернизација на училишните згради.
Училишните ѕидови и прозори треба добро да заптиваат и да ги исполнуваат регулативите
за енергетска ефикасност. Недоследност може да претставува пораст на хемиските и
биолошките супстанции во внатрешниот воздух ако има несоодветна вентилација. Заради
тоа, ако училишната зграда има потреба од надградба со цел за енергетска ефикасност,
мораат да се земаат во предвид одредени барања од регулативите за да не настанат
понатамошни проблеми со хигиената на внатрешниот воздух. Новите хемиски супстанции
кои можат да се регистрираат внатре во училишните згради и нивното здравствено
значење се предмет на упатствата, како што е проблемот со суспендираните цврсти
честички, емисијата на ултрафини честички од печатарите и порастот на мувлите. Едно од
поглавјата е посветено на вентилацијата. Во училиштата природната вентилација преку
прозорите може да не е соодветен практичен начин за постигнување на прифатлив
квалитет на внатрешниот воздух. Тоа е случај особено со концентрациите на јаглерод
диоксидот, што уште Pettenkofer пред 150 години укажал како индикатор за “лош” воздух
во внатрешната средина.
Помеѓу проблемите спомнати од учениците, родителите и наставниците во врска со
престојот во училиште се општите пореметувања како што се: главоболка, замор и слаба
концентрација, како и иритација на горните респираторни патишта и очите, инфекции на
синусите и појава на алергиски симптоми.

6.5. Анкетен прашалник

“САНИТАРНО-ХИГИЕНСКИ КАРАКТЕРИСТИКИ НА
УЧИЛИШНА СРЕДИНА”

Ι. Училишна зграда
1. Локалитет во населена зона.................................................... погоден непогоден
2. Оддалеченост од најблиска зграда е 20 m ............................. повеќе помалку
3. Оддалеченост од главна сообраќајница е 100 m................... повеќе помалку
4. Целокупна површина на просторот е 10 m2/ученици........... повеќе помалку
5. Површина на просторот вон зградата-5 m2/ученици ............ повеќе помалку
6. Зградата е ориентирана кон Ј, Ј-И ......................................... да не
7. Во една смена на еден влез има по 300 ученици .................. повеќе помалку
8. Прозорите на училниците се свртени кон југ ....................... да не
9. Помошни скали во случај на опасност .................................. има нема
10. Скалите се широки 1,5 m ........................................................ повеќе помалку
11. Стојалиште има на секои 12 скали ........................................ повеќе помалку

219
 12. Оддалеченост (пеш) од зградата е до 10 минути ........... да не

ΙΙ. Санитарни објекти во училиштето

1. Постои купатило во зградата ................................................ да не
2. На секои 40 ученика има еден санитарен отвор................... да не
3. На секои 25 ученички има еден санитарен отвор ................ да не
4. На секои 20-25 ученика има еден писоар ............................. да не
5. На секои 40-50 ученика има еден мијалник ......................... да не
6. Во училиштето постои чешма-фонтана ............................... да не

ΙΙΙ. Фискултурна сала

1. Површина на салата е 250 m2 ................................................ повеќе помалку
2. Висина на салата е 5 - 6 m .................................................... повеќе помалку
3. Постои санитарен чвор со салата . ........................................ да не

ΙV. Училница
1. Должина на училницата е 8-9 m ............................................ повеќе помалку
2. Ширина на улицата е 6-7 m ................................................... повеќе помалку
3. Висина на училницата е 3,25 m ............................................. повеќе помалку
4. Површина на училницата по еден ученик е 1,5 m2 .............. повеќе помалку
5. Растојание од подот до долен раб на прозор
(парапет) е 80 сm .................................................................... повеќе помалку
6. Во училницата има 35 ученика .............................................. повеќе помалку
7. На секој ученик има по 5-6 m3 простор ................................. повеќе помалку
8. Осветленост на работно место е 150 лукса ........................... повеќе помалку
9. Фотокоефициентот е 1:3 - 1:5 ............................................... да не
10. Аголот на упад на светлост на работното место
е минимум 27º ....................................................................... повеќе помалку
11. Аголот на отвор (небо) е минимум 5º .................................. повеќе помалку
12. Секој ученик од своето место гледа барем 30 сm небо ….. да не
13. Загревањето е хигиенско (централно) .................................. да не
14. Вентилацијата е само промајна ............................................ да не

V. Училишен намештај и прибор

1. Растојанието од први редови до табла е 2 m ........................ повеќе помалку
2. Растојание меѓу редови на клупи е 70 сm ............................. повеќе помалку
3. Клупата е фиксирана за седиштето ...................................... да не
4. Висина на седиштето одговара на должина на
подколеницата (28% од Т.В.) ................................................ да не
5. Во училницата има три различни величини
клупи и столици ..................................................................... да не
6. Ширина на седиште е 40-60 сm ............................................. да не
7. Дистанца на клупите е ........................................................... “+” , “-” или “0”
8. Диференца е 16-17% од Т.В. на ученикот ............................. да не
9. Училишната табла е обоена .................................................. црно зелено
10. Училишната торба се носи на грб и е тешка
до 10% од Т.Т. ........................................................................ да не

VI. Хигиена на наставата

1. Работата во училиштето е во две смени ................................ повеќе помалку
2. Број на часови во Ι-ΙV одд. е највеќе четири......................... повеќе помалку

220
 3. Домашни задачи се работат: .......................... дома - во училиште - комбинирано
4. Број на неделни часови по физичко воспитување е: ........... 1, 2, 3, 4
5. Од часови по физичко се ослободува само со лекарско
мислење ................................................................................... да не
6. Ученици со деформитети на „рбетен столб или
долни екстремитети се упатуваат на корективна
гимнастика .............................................................................. да не

VII. Исхрана на учениците во училиштето

1. Во училиштето постои организирана исхрана...................... да не
2. Оброкот го изготвува диететичар .......................................... да не
3. Калориска вредност е најмалку 1/4 од дневните
потреби .................................................................................... да не
4. Во оброкот секојдневно има млеко - јогурт .......................... да не
5. Училишната кујна и трпезарија ги исполнуваат
основните хигиенско-технички принципи ............................ да не

7. ЈАВНО ЗДРАВСТВЕН АСПЕКТ НА ЈОНИЗИРАЧКОТО ЗРАЧЕЊЕ

Способност на поедини материи (радиоактивни материи - радионуклеиди) да со

спонатано распаѓање на нивните јадра емитираат такво зрачење кое поседува
доволно енергија да во интеракција со материјата низ која проаѓа, врши јонизација на
живата материја се вика радиоактивност. При секоја таква промена се ослободува
енергија која се манифестира како радијација, а процесот на премин во нова состојба се
вика радиоактивен распад.
Време на полураспад - период потребен за распад на половина од било кој елемент.
- физичко време на полураспад - време за кое почетната радиоактивност ќе се
намали за половина;
- биолошко време на полуелиминација - време во тек на кое, од организмот
спонтано ќе се елиминира половина од радиоизотопот кој на било кој начин дошол во
него. Секој радиоизотоп во организмот на човекот подлежи на својот природен
полураспад (Тф) и биолошко време на полуелиминација (Тб), при што се добива ефективно
време на полураспад (Теф)

Теф = Т(ф) . Т(б)

Т(ф) + Т(б)
Така на пример Сs137 има ефективно време на полураспад 70 дена, а физичко време на
полураспад 30 години.

Јонизирачкото зрачење се јавува во вид на:

 честички
o наелектризирани (α, β, електрони, позитрони, протони и тие во интеракција
со материјата вршат директна јонизација на атомите и молекулите;
o ненаелектризирани (γ честички).
 електромагнетни бранови

221
 o х - зраци (електромагнетни бранови и ненаелектризирани честички) вршат
индиректна јонизација на атомите и молекулите.
Алфа-честичките се стабилни, потекнуваат од јадрото на хелиумот, имаат голема
способност за јонизација, мала моќ на пенетрација, заштита од нив е лист од хартија,
опасни се при внатрешна контаминација (при вдишување и ингестија).
Бета-честичките имаат мала маса, во однос на алфа-честичките имаат помала
јонизирачка способност и поголема продорна моќ, заштита од нив претставува слој од
подебело стакло, или пластична маса. Дејствуваат на луѓето при внатрешна и надворешна
контаминација.
Гама-зраците се електромагнетни зрачења со кратка бранова должина, потекнуваат од
јадрото, имаат мала способност за јонизација, голема моќ на пенетрација, заштита од нив -
олово, челик, бетон; со мала маса но голема брзина; опасни се при надворешна
контаминација.
Х-зраците претставуваат електромагнетни бранови со поголема бранова должина од
гама-зраците, а помала јонизирачка спосoбност, се произведуваат вештачки во Ртг
цевките, бетатроните и акцелераторите.

Основни особини на радиоактивното зрачење:

- Нема МДК (секоја доза е опасна по здравјето);

- Човечките сетива не може да го регистрираат;
- Ефектите од зрачењето се соматски а последиците генетски;
- Последиците најчесто доаѓааат многу години подоцна.

7.1. Извори на јонизирачки зрачења

Светот во кој живееме е радиоактивен и таков е уште од почетокот на неговиот настанок.

Јонизирачкото зрачење е природен дел на животната средина. Живите суштества се
изложени на зрачење уште од нивниот постанок на земјата. Радијацијата до површината
на земјата допира од космосот (космичките зраци) и од радиоактивниот материјал кој се
наоѓа во земјината кора. Повеќе од 60 радионуклеиди можат да се сретнат во природата и
нив можеме да ги сместиме во три (3) општи категории:

 примордијални - присутни уште од времето на формирање на Сончевиот систем -

U-235, U-238, To-232, Ra-226, Rn-222, K-40;
 космогени - формирани како резултат на интеракции со космичко зрачење - C-14,
H-3, Be-7;
 вештачки - произведени/добиени по вештачки пат во нуклеарни реактори,
истражувачки лаборатории или при нуклеарни експлозии.

Тоа се природни извори на зрачење. Космичките зраци, имено директно ја озрачуваат

земјата, стапувајќи во интеракција со атмосферата, при што се создаваат нови видови на
радијација. Ниту едно место на земјата не може да го избегне овој универзален невидлив
извор. Нивото пак ќе зависи и од географската ширина на одредените реони, па така
половите примаат повеќе радијација, заради тоа што магнетното поле на земјата го менува
правецот на наелектризираните честици содржани во зрачењето. Нивот се зголемува и со

222
надморската висина, бидејќи густиот воздух делува како штит за разлика од разредениот
воздух на големите височини. Друг природен извор е радијацијата од земјата (карпите,
водата, воздухот). При тоа главни радиоактивни материјали во карпите се К 40 и Rb87 и две
фамилии на радиоактивни елементи кои настануваат со распаѓање на Ураниум - 238 и
Ториумот 232, два долгоживечки радионуклеиди кои се задржале на земјата уште од
нејзиното настанување. Најголем дел од населението на земјата (95%) живее во области
каде просечната доза варира од 0,3-0,6 mSv годишно, а само 3% се изложени на доза
поголема од 1 mSv годишно. Јагленот како и повеќе природни материјали исто така
содржат трагови на древни радионуклеиди. Согорувајќи, радионуклеидите се испуштаат
во природната средина и можат штетно да делуваат на населението.
Со еден исклучок сите природни извори на земјата емитираат константно ниво на зрачење
во било кој географски локалитет.
Исклучокот е радиоактивниот гас - Радон кој се ослободува во атмосферата од карпите
кои се извор на Ураниум. Тоа е невидлив гас, без мирис и вкус, околу 7,5 пати потежок од
воздухот. Има две главни форми Rn-222 кој настанува при распадот на U-238 и Rn-220 кој
настанува со распадот на То-232. Радонот избива на земјата во воздухот на отворен
простор но во последните децении, станбените објекти кои се изградиле врз такви карпи
имаат тенденција да покажуваат поголеми концентрации на овој опасен гас во собниот
воздух, како резултат на редукцијата на вентилација а што има за цел конзервација на
енергијата. Нивото на таквата радијација може да биде многу високо, ако објектите се
изградени на такво земјиште или од таков радиоактивен материјал, со оглед дека дрвото,
циглата и бетонот а најмногу гранитот и гипсот содржат значајни количини радон. И
водата и природниот гас се значајни извори на радон, па така употребата на гасот во
недоволно вентилирани станови меѓу другото го носи и ризикот на експозиција на овој
опасен гас. На тој начин радиоактивниот радон се покажува како доминантен природен
извор (со неконстантно ниво) на радиоактивно зрачење на земјата.

На табела 7.1 се прикажани годишните ефективни дози (кај возрасно население) од

природни извори на јонизирачко зрачење на земјата.

Табела 7.1. Годишни ефективни дози (кај возрасно население) од природни извори на
јонизирачко зрачење на земјата

Извори на Експозиција Годишни ефективни дози (mSv)

Космичка радијација 0,38
Радијација на земјата 0,46
Радионуклеиди во телото ( освен радон) 0,23
Радон и продукти на негов распад 1,28
ВКУПНО 2,4

Во денешно време доаѓа до максимална изложеност на луѓето на природна радијација, и

тоа преку одредени нивни активности како што се рударството, употребата на продукти со
висока природна радиоактивност (како фосфатните ѓубрива кои потекнуваат од фосфатна
руда со високи концентрации на ураниум), согорување на фосилните горива,
експлоатација на водата од длабоки извори, но и бројните вештачки извори:

223
Во основа вештачките извори се два типа: Апарати и уреди (Ртг апарати, Кобалт бомба
или акцелератори) и Супстанци (вештачки радиоизотопи) кои може да бидат од затворен
тип (инкапсулирани радиоактивни супстанци) и отворен тип (течни, гасовити или цврсти)
кои доспеваат во организмот со вдишување, голтање или евентуално низ повреди на
кожата.
Во последните неколку години, човекот вештачки произвел неколку стотини
радионуклеиди. Најчесто истите се користат во медицински (дијагностички и терапевтски
цели), при што се наведува податокот дека во индустриски развиените земји годишно на
секои 1000 жители се вршат 300-900 ренгенски прегледи (кај земјите во развој таа бројка е
значајно помала 100-200/1000 жители). Просечната еквивалентна доза од сите
радијациони прегледи, во индустриските земји изнесува околу 1 mSv/годишно, што
одговара на приближно половина доза која се прима од природните извори. Нуклеарните
електрани се составен дел на кружниот циклус на нуклеарното гориво, кој почнува со
копање и дробење на ураниумовата руда, производство на нуклеарно гориво и на крајот
завршува со најсериозниот еколошки проблем - нуклеарниот отпад и негово крајно
одлагање. Кај тој отпад ќе биде најважно нивото на радијација што се себе го носи (зависи
од типот на радионуклеидите) и од неговата стабилност (денес се настојува да се
елиминира во стабилни геолошки формации). Трета категорија на вештачки извори се
радиоактивните акциденти резултат на условно контролирани или најчесто
неконтролирани нуклеарни експлозии, од кои секако најпозната е хемиската експлозија и
подоцнежните консеквенти пожари на нуклеарниот реактор во Чернобил (1986). Истата
доведе до емисија на големи колични радиоактивен материјал, во чие далечинско
разнесување неочекувано се вклучија и неповолните метеоролошки услови - ветрови со
преципитиурачки дождови, кои овој материјал го разнесоа не само на подрачјето на
тогашниот СССР туку и во многу земји во Европскиот регион (тогашното ниво на
радиоактивност на подрачјето на Македонија беше околу 3,06 Gy/час - за 20-30 пати над
природниот фон) па и подалеку во северната земјина хемисфера. Главни компоненти на
радиоактвната маса беа Cs-137 и Cs-134 и во помали количини Sr-90, а највисокото ниво
на почвена депозиција на цезиум беше на ниво од неколку десетици kBq на m2.
И покрај сите горенаведени факти, се чини дека артефицијалнните извори се повеќе
подложни (можни) за контрола од природните. Во секој случај, проценето е дека
годишната доза на експозиција за целата популација (на пр. во Велика Британија)
изнесува 2,5 mSv, од кои околу 87% се од природни извори во кои пак радиоактивниот
Радон (пред сé експозицијата во домовите) учествува со околу 50%. Медицинските извори
влегуваат со околу 12% од вкупната доза, а на сите други извори (вклучувајќи ги
мешовитите извори, професионалната експозиција и отпадот) отпаѓаат само 1%.

7.2. Кружење на радионуклеидите во природата

Без оглед на потеклото, радионуклеидите во екосистемот се движат низ свои природни

токови. Ова движење се означува како биолошки циклус на радионуклеидите, при што
секако дека е најактуелно движењето во оние медиуми кои го опкружуваат човекот
(воздухот, водата, почвата, растителниот и животински свет). Радионуклеидите во
атмосферата може да бидат во гасовита или цврста форма, а потекнуваат или од
природно или вештачко потекло. Радиоактивните гасови брзо дифундираат во
атмосферата, додека таложењето на радиоактивните честички зависи од нивниот

224
дијаметар, височината на која се наоѓаат во атмосферата и метеоролошките услови кои
владеат во тој слој на атмосферата. Радиоактивните загадувања кои произлегуваат од
нуклеарните експлозии кои се уфрлуваат во повисоките слоеви на атмосферата, со
дилуција и таложење по пат на гравитација и преципитација со дожд и снег доведуваат до
контаминација на почвата. Задржувањето на радиоактивните честички уфрлени во
тропосферата е околу 30 дена, а нивниот облак се движи во истиот географски појас во кој
бомбата експлодирала. Задржувањето пак на честичките уфрлени во долните слоеви на
стратосферата во тропскиот појас изнесува 2-3 години, додека на поларните краеви околу
8 месеци. Објаснување за ова е тоа што воздухот во тропските краеви силно се загрева и
ги носи честичките на височина и до 30 km, од каде струи кон половите, таму се лади и
при крај на зимата се спушта повторно во тропосферата и каде честичките се таложат со
дождовите.
Водата може да биде радиолошки контаминирана на повеќе начини: со таложење на
радионуклеидите преку атмосферски празнења од радиоактивните облаци, со испирање на
контаминираното земјиште, проток низ контаминирано земјиште, уфрлување на
радионуклеидите во водата. На степенот на контаминацијата на водата влијаат повеќе
фактори, меѓу кои - агрегатната состојба на контаминентите, нивните физички и хемиски
карактеристики, пред сé растворливоста или пак присуство на соединенија кои со
радиоизотопот создаваат комплекси. Свое влијание има и проточноста на водниот ток,
количината на подземни води и нивната врска со водните токови, брзината на протокот и
др. Кај површинските води, радионуклеидите може да бидат апсорбирани од страна на
планктонот во водата и заедно со него да минат во поголемите риби, школки или други
организми и да влезат во ланецот на исхраната на човекот. При тоа посебно висока
акумулациона моќ има фитопланктонот на слатките води. Повеќегодишните мерења во
светот, покажале просечно ниво на радиолошка контаминација на природната изворска
вода од 3,7 Bq/л и речната и минерална вода од 370 Bq/л.
Земјиштето е активен примател на радиоактивни контаминенти. Контаминацијата
настанува или преку атмосферата, со наводнување со контаминирана вода или преку
биолошкиот циклус. Радиоконтаминентот во земјиштето има вертикална и хоризонтална
миграција, а правецот и брзината на движење зависат од атмосферските прилики, составот
и видот на земјиштето, флората и фауната на тоа тло, евентуалниот третман на почвата со
хемиски заштитни материи и др. Инаку се смета, дека радиоконтаминентот во
необработено земјиште се задржува до 5 сm а кај обработено до 15 сm. Брзината пак на
продирање на секој јон ќе зависи од неговата валенција (двовалентниот побрзо ќе се
апсорбира од едновалентниот). Под дејство на дождот и ветерот, може да дојде и до
редистрибуција на радионуклеидите во почвата. Радиоактивната контаминација на
растенијата има двојно значење, можност за директна или индиректна (преку исхраната
на животните) контаминација на храната на човекот. Радиоактивната контаминација на
растенијата може да биде надворешна или внатрешна, при што до надворешна
контаминација на надземните површински делови доаѓа со таложење на
радионуклеидните честички од радиоактивните облаци или пак наводнување со
контаминирана вода. Овој вид контаминација е посебно опасен кај растителна храна кај
која се користат надземните делови. Внатрешната пак контаминација се нарекува и
структурна, и претставува сложен процес на апсорпција на радионуклеидите преку
кореновиот систем, на кој влијаат голем број фактори. Така, во зависност од видот на
земјиштето, различен е и степенот на акумулација на пооделни радионуклеиди во

225
растенијата. На пример, степенот на акумулација на Sr-90 во растенијата е повисок за
песковити терени со ниски Ph вредности, а уште повеќе ако таа почва е сиромашна со
калциум и органски материи. За растенијата пак кои се фиксирани само за еден терен,
факторот на концентрација на радионуклеидите, ќе зависи само од количината на водата
користена за наводнување и од природата на теренот. Радиоактивната контаминација на
животните, исто така може да биде надворешна и внатрешна. При тоа надворешната
контаминација може да доведе до насобирање на радионуклеидите во густо со влакна
обрасната кожа на животните, што може да преставува и извор на внатрешна
контаминација (со испирање од надворешноста во оброкот). Инаку, извор на внатрешна
контаминација се и храната, водата, воздухот. Со оглед на побрзите метаболички процеси,
младите животни имаат и поголем степен на вградување на радионуклеидите во пооделни
делови на организмот. Тоа посебно се однесува на Sr-90, чија содржина во коските на
младите животни е значајно поголема со оглед на интезивниот процес на окостување. При
нивната исхрана пак, поголемо врзување на Sr-90 за коските ќе се јави при недостиг на
калциум во крмната смеша, а поголемо врзување на Cs-134 при недостиг на калиум. Што
се однесува до радиоактивната контаминација на храната, истата потекнува најчесто од
природните извори и дополнително од вештачките. При тоа алфа типот на зрачење
потекнува најчесто од Радиум-226 (ураниумова серија), а бета зрачењето од К-40 и во мал
дел од некои радионуклеиди од природни ураниумови и ториумови серии. Во услови на
радиоконтаминација од воздухот, при мирно време без падежи, храната која е спакувана
во амбалажа со слаби заштитни својства и неспакуваната храна, се изложени повеќе на
радиоактивна контаминација. За одбележување е и фактот да луѓе кои исклучиво или
највеќе се хранат со морска храна или анимални производи од реони со висока природна
радијација, внесуваат поголеми количини зрачење.
Проценето е на пример, да при контаминација на пасиштата со радиоактивен Sr-90 или 89,
овој нуклеид преминува во млекото на кравата во 10 пати помали количини. За негово
преминување во млекото значајна е концентрација на калциум во сточната храна, па така
при негова концентрација од 40-60 g во млекото ќе премине 0,11-0,23% дневно,
стронциум. Но ако со оброкот кравата внесува 80-230 g калциум дневно, во млекото ќе
премине само 0,08-0,11% од присутниот Sr.

7.3. Биолошки ефекти на јонизирачкото зрачење

Посебно значење при озрачување на организмот има јонизацијата на молекулите вода,

која завзема 75-85% од волуменот на сите ткива и органи на човекот. Како последица на
јонизацијата на молекулите вода се создаваат слободни радикали кои стапуваат во
интеракција со материи способни за оксидација (на пр. водород-хидроксилни групи,
водород-пероксид и др.). Овие продукти на распад на водата делуваат на активните
сулфхидрилни групи (SH) од белковините и ги претвараат во неактивни-дисулфидни.
Како последица на тоа се јавува пореметена функција на различни ферменти, кои
учествуваат во синтетичките процеси. Така, јонизирачкото зрачење со своето директно
дејство врз белковините и липидите и предизвикува нивна денатурација. Со оглед да во
организмот молекулите постојат во големи количини, сето тоа и не би било толку
трагично да не е дејството на зрачењето врз многу ретките ензимски системи, а посебно да
не е инхибиран и процесот на синтеза на нуклеинските киселини. Ова пак ќе води или до
модификација или спречено создавањето на нови клетки, односно смрт на клеточното

226
потомство. Затоа, после озрачувањето, на пример, се јавува леукопенија,
тромбоцитопенија и анемија - како последица на аплазија на коскената срж, слезената и
лимфните жлезди. Доаѓа и до привремена или трајна стерилност заради атрофија на
тестисите и јајниците, или пак дигестивни пореметувања поради атрофија на цревната
слузница. При тоа, јасно, најосетливи се оние клетки со интезивна митототичка активност.
Сé додека не дојде до оштетување на поголем број клетки, нема функционални
пореметувања (со оглед на нивниот огромен број), но постојат докази, дека
модификацијата на ДНК, преставува и основа на мутагеното и канцерогено дејство на
јонизирачките зраци. Инаку јонизирачката радијација предизвикува два типа биолошки
ефекти: детерминистички и стохастички.
Детерминистички се резултат на губиток на биолошката функција, и најчесто настануваат
набрзо после озрачувањето (во рамки на неколку недели) и нивниот интензитет расте со
растот на нивото на озрачување, и се најчесто безначајни под одредено ниво (од околу 0,5
Sv).
Стохастичките пак ефекти, се резултат на промените во генетската структура на
клетките, и може да поминат повеќе години до нивна клиничка манифестација, при што
многу често оставаат и последици на следните генерации во потомството на
експонираните. И покрај тоа што веројатноста за такви ефекти зависи од висината на
дозата, не постои праг на озрачување испод кој се смета дека нема да има такви ефекти.
Во основа, биолошките ефекти се во релација со апсорбираната доза - т.е. количеството
енергија примена по единица ткивна маса. Некои типови на зрачење, како алфа
честичките ја губат својата енергија на релативно мала ткивна маса што предизвикува
висока енергетска густина. Од друга страна, гама зраците ја предаваат својата енергија на
многу порасеан ткивен простор, што во основа дава помала ефикасност (од алфа зраците)
во продукцијата на биолошки оштетувања по единица доза. Со оглед на фактот дека не
постои гранична (безопасна) доза, ограничените експозиции не ги исклучуваат
стохастичките ефекти, иако веројатноста може да се сведе на толерантни или прифатливи
рамки. При ниски дози, се проценува дека стохастичкиот ефект е во директна релација со
висината на дозата. Ризикот од канцер е еден од докажаните соматски ефекти, без познат
механизам на негова индукција (или соматски мутации, хромозомски аберации,
активација на латентна канцерозна вирусна инфекција ...).
Во основа, малигна индукција од радиолошко озрачување се јавува само кај ткива
изложени на озрачување. Сигурно е и тоа, дека не постои праг на радијација испод кој
нема ризик од рак, но ризикот се зголемува во директна пропорција со висината на
примената доза. По своите хистопатолошки карактеристики, овој тип на малигном не
може да се издвои од оние кои спонтано се јавуваат, а латентниот период за негова појава
(од моментот на експозиција) е од 2 години (леукемија) до 40 години. Осетливоста кон
појава, варира од ткиво до ткиво, на неа влијае и возраста, генетската конституција и сл.
Ако се знае дека во вкупниот морталитет, смртноста од рак зазема 20-25%, смртноста од
радиолошки индуцираната малигна болест во оваа стапка учествува со приближно 10%.
Инаку процената на ризикот од појавата и смртноста од таквата болест, ќе се реализира
со ставање во релација на проекцираната фреквенција на болеста во периодот на
набљудување кон просечниот период на живот на испитуваната популација.
Исто така процена за појава на радиоактивно индуциран канцер се прави од производот
меѓу бројот на експонирани и ефективната еквивалентна доза:

227
 ризик фактор = 10-5случаи на канцер/mSv

Тоа значи: на пример, ако од 50.000 експонирани луѓе, секој прими доза од околу 2 Sv по
соодветен орган, и ако подоцна се јават 100 нови случаи на канцер на органите кои биле
експонирани, тогаш кај слична но неекспонирана група луѓе, ризик факторот ќе биде
100/50 000 x 2, што преставува 1 на 1000 по Sv, или во научна конотација 10-3 Sv-1
UNSCEAR - Научниот Комитет за Ефекти од Атомската Радијација при Обединетите
Нации, го квантифицирал и ризикот од наследни (хередитарни) заболувања за сите
генерации- последица од зрачењето, и тој во 1988 година изнесувал 1 во 83 по Sv ( 2x10 -
2
Sv-1).
Што се однесува на можните тератогени ефекти на породот, истите имаат најголем ризик
во периодот од 8-15 недела од концепцијата и изнесува 0,04% на 1 по Sivert fetal doza.

Веројатноста од фатален рак после радијациска доза од 1.000 mSv зависи од ткивото или
органот кој е таргетиран и тоа:
 жолчна ќеса 0,0030 (ризик-фактор)
 коскена срж (леукемија) 0,0050
 површина на коска 0,0005
 дојка 0,0020
 колон (дебело црево) 0,0085
 црн дроб 0,0015
 бели дробови 0,0085
 хранопроводник 0,0030
 јајник 0,0010
 кожа 0,0002
 желудник 0,0110
 штитна жлезда 0,0008
 друго 0,0050
 ВКУПНО: 0,0500

7.4. Квантификација на јонизирачките зраци и озрачувањето (единици)

Две најважни величини во процена на нивото на озрачувањето се активноста на

радионуклеидот и дозата на апсорбирана радијација. Бројот на преобразби во една
секунда за една количина на радиоактивен материјал, се нарекува активност. Таа се мери
со единици - Бекерели, при што Еден бекерел е еднаков на едно преобразување во една
секунда или активност на еден бекерел има оној извор кој за една секунда дава еден
распад. Од друга страна енергијата на радијација е таа која предизвикува оштетување на
ткивото, а количината на енергијата депонирана во живото ткиво се нарекува Доза.
Дозата на озрачување може да потекнува од било кој радионуклеид или повеќе
радионуклеиди, независно дали тие остануваат надвор од телото или внесени со ингестија
или инхалација го озрачуваат од внатре.
Апсорбирана доза - количина на енергија на зрачење која се апсорбира по грам ткиво. Се
изразува во Греи - Gray ( 1Gy = 1Jull/kg маса)
Одредена доза на пример на Алфа зрачење може да нанесе многу повеќе оштетување од
иста доза на бета и гама зрачење. Моќта на некоја доза да предизвика оштетување е

228
позната под име Еквивалентна доза и се мери со единица Sivert (Sv) - што всушност значи
апсорбирана доза на озрачување, ценета преку штетниот материјал на зрачењето. При тоа
корекцијата се прави со фактор на штетност (за Алфа = 20; за Гама зрачење = 1).
Некои делови од организмот се поосетливи на зрачење од други, и со таквото рангирање
на ткивата и органите, еквивалентната доза станува Ефективна еквивалентна доза
(корегирана за степенот на приемчивост на одредени ткива и органи). И оваа доза се
одредува во Сиверти. Овој фактор на ризик на пример за тестисите и овариите изнесува
0,25, за градите (дојките) 0,15 а за црвената и бела крвна лоза 0,12 (за црн дроб на пример
многу ниско 0,06). Ако се соберат сите индивидуални ефективни еквивалентни дози кои
ги прима одредена група луѓе, се добива Колективна Ефективна Еквивалентна Доза и се
изразува во Човек-сиверт (man-Sivert). Оваа доза истовремено преставува индикатор за
комуналниот ризик т.е. ризикот на цела популациона група. така на пр. не преставува
посебна разлика (како комунален ризик), дали е таа комуна (заедница) од 11.000 луѓе,
секој поединечно примил ефективна еквивалентна доза од 2 mSv, или се во заедницата
5500 луѓе а секој примил по 4 mSv. Колективната доза и во двете заедници ќе изнесува 22
човек Сиверти, и просечните послeдици ќе бидат слични. Сепак во лична смисол на
термините, членовите на помалата заедница ќе бидат изложени на поголем ризик. Многу
радионуклеиди споро се распаѓаат што значи ќе бидат радиоактивни во далечна иднина.
Таа колективна ефективна доза која со тек на време ќе ја примат генерации на луѓе се
нарекува Ангажирана Колективна Ефективна Еквивалентна Доза.

а) Максимално дозволени дози

Во биолошки смисол на зборот не постои доза на зрачење која не е штетна по организмот.

Ако пак се зборува за дозволена доза, тоа е дозата која е дозволена под претпоставка да се
исцрпени сите мерки, за да се таа доза намали, односно зрачењето потполно да се
елиминира. Всушност тоа е доза на зрачење која мора да се прифати, ако не сме во
можност зрачењето потполно да го исклучиме. Значи МДД (Максимално Дозволена Доза) -
претставува најголема поединечна или кумулативна доза која според сегашното
познавање на последиците од јонизирачкото зрачење, веројатно нема да доведе до
значајни соматски или генетски оштетувања. На основа на таквата доза (праг) се
пропишуваат и другите норми на сигурност. За поголем број од населението, земајќи ги во
предвид и можните генетски ефекти, потребно е дозата на зрачењето да изнесува на ниво
на природниот фон од 50 микро-сиверти за 30 години, или 30 mSv неделно. Инаку ризикот
претставува веројатност да една особа добие повреда како последица од озрачување т.е
веројатност да примената доза на зрачење предизвика штетен ефект. Ризикот претставува
однос на бројот на повредените во однос на вкупниот број на лица кои се озрачени со иста
доза на зрачење.

229
Табела 7.4.1. Законски дозволени дози на озрачување (Sivert) во професионални и во
комунални услови

Годишна доза (Sv) Цел живот (Sv)

Професионална 0,050 2,0
озраченост
Озраченост на поединец 0,005 0,13
Озраченост на население 0,0017 0,10

Акумулираната доза на озрачување за лица постари од 18 години пак изнесува

D= 5 Sv. (N-18)
N- години на старост

Јасно е дека годишната дозволена акумулирана доза на озрачување расте со возраста на

професионално изложените, со напомена да лица под 18 години не смеат да работат со
извори на јонизирачко зрачење.

Висината на МДД за внатрешната контаминација со радионуклеиди, е сложен процес и

зависи од :
- видот на радионуклеидот;
- неговото ефективно време на полураспад;
- метаболните својства на елементот (ресорпција, депонирање, критички органи);
- степен на токсичност;
- количество на внесениот радионуклеид;
- механизам на ресорпција и
- растворливост на радионуклеидите во ткивните течности.
Максимално дозволена концентрација (МДК), во случај на внатрешно озрачување,
претставува концентрација чија активност на изотопот во волумен храна и вода, со прием
на дневниот оброк, нема да доведе до неповратни соматски и генетски промени на
критичниот орган или целиот организам. Во биолошки смисол на зборот не постои доза на
зрачење која не е штетна по организмот. Висината на МДД за внатрешната контаминација
со радионуклеиди, е сложен процес и зависи од :
 видот на радионуклеидот;
 неговото ефективно време на полураспад;
 метаболните својства на елементот (ресорпција, депонирање, критички органи);
 степен на токсичност;
 количество на внесениот радионуклеид;
 механизам на ресорпција;
 растворливост на радионуклеидите во ткивните течности.

На табела 7.4.2. се прикажани законски дозволените дози на јонизирачко зрачење, според

професионалната и еколошката изложеност, како и нивото на експозиција на поединец и
на ниво на популација.

230
Табела 7.4.2. Основни стандарди за безбедни дози за изложеност на јонизирачко
зрачење

Тип на озраченост Годишна дозволена доза Дозволена доза во текот на

(Sv) животот (Sv)
Професионална 0,020 0,8
На поединец 0,001 0,07
Извор: Меѓународна агенција за атомска енергија

Според различни автори од научни публикации просечните нивоа на радијациски дози

варираат во однос на потеклото и користењето и тоа:
 Радон гас во домовите со просек од 2 mSv годишно. Вообичаен варијациски опсег
изнесува 0,2-500 mSv годишно.
 Природно заднинско зрачење од најголем број на региони изнесува 1-2 mSv
годишно. Во некои случаи повеќе од 20 mSv годишно.
 Од градежни материјали = 0,2-1 mSv годишно.
 Ефекти по животната средина од атомски централи за електрична енергија = 0,001-
0,01 mSv годишно.
 Рендген слика на градниот кош = околу 0,1 mSv по снимка, со варијационен опсег
од 0,05-0,2 mSv.
 Обемно радиографско испитување = околу 5 mSv по испитување.
Биолошките/здравствени ефекти за дози примени од целото тело при краткотрајна
изложеност (секунди, минути или часови) се следните:
 Помалку од 1.000 mSv. Нема да се предизвикаат забележливи симптоми
причинети од единечна доза. Без дозиметар, или точна информација за инцидентот
лицето ќе биде несвесно за експозицијата. Анализите на крвта ќе покажат времен
пад на леукоцитите, можно за околу 80% од иницијалното ниво за неколку недели,
но нормалните нивоа ќе се повратат за краток период.
 Околу 2.000 mSv. Единечна доза може да даде лесни, неспецифични симптоми,
како гадење, главоболка или повраќање по 2 часа од изложеноста. 2.000 mSv дозата
причинува пад на лимфоцитите (за 1 недела) и тромбоцитите (за 3-4 недели) за
околу 50%. Нивоата се враќааат брзо на нормала.
 Околу 3.000 mSv. Многу луѓе ќе страдаат од најчесто познатите симптоми од
радијациона болест. Симптомите се неспецифични и потсеќаат на оние од многу
вообичаени болести. При средни дози симптомите се развиваат порано (часови или
денови). После неколку дена, пациентот може да се чувствува подобро, но се јавува
нов удар од болеста со симптоми како крв во фецесот, инфекции, дехидратација и
можно губење на коса. Иако постои мал ризик од смрт, преживеаните обично
добро закрепнуваат за неколку недели или месеци.
 4.000-6.000 mSv. Симптомите се јавуваат неколку недели после експозицијата на
јонизирачко зрачење со оштетување на слузокожата на гастроинтестиналниот тракт
и/или коскената срж. При такви дози штетите можат да бидат толку големи за да
можат да се повратат во иста состојба. 4.000 mSv претставува значителна закана за
животот, 5.000 mSv значи силна веројатност за смрт и 6.000 mSv значи речиси
сигурна смрт без интензивна здравствена заштита. Оштетувањата на
интестиналниот тракт го отежнува внесот и апсорпцијата на нутриенси

231
 вклучително и течности за закрепнување. Лимфоцитите и тромбоцитите
значително се намалуваат, како и гранулоцитите што го зголемува ризикот од
инфекции. Третманот со трансфузија на крв и трансплантација на коскена срж дава
различни резултати.
 Повисоки дози од 6.000 mSv. После единечна доза над 6.000 mSv шансите за
преживување подолго од неколку недели се мали. Ако дозата надмине 10.000 mSv
слузокожата на гастроинтестиналниот тракт ќе биде оштетена и ќе предизвика смрт
од дехидратација за неколку недели. Ако дозата е близу до 50.000 mSv централниот
нервен систем ќе биде оштетен.
За процена на ризикот од радијација се врши мониторинг на атмосферските талози и
според добиените резултати следат можни одговори:
 0,0001 mSv/h претставува заднинско ниво на радијација.
 0,001 mSv/h претставува зголемување на радијацијата и треба да се интензивира
мониторингот.
 0,01 mSv/h претставува сериозно зголемување на радијацијата.
 0,1 mSv/h претставува предупредување дека постои можен ризик по здравјето на
луѓето. Надлежните авторитети мораат да го известат населението. Во практика,
јавноста би била известена и при пониски нивоа.
 1 mSv/h претставува вонредна состојба. Мора да бидат преземени итни мерки за да
се заштити населението. Прв приоритет на секого е да остане внатре.

7.5. Здравствен ризик по експозицијата на радијација од Чернобил

Во светот се регистрирани повеќе радиолошки настани со здравствени последици и

позначителните од нив во последните 20 години се прикажани на графикон 7.5.

232
Графикон 7.5. Радиолошки настани во светот

Позната е студијата на случај (Case Study) во Чернобил, Украина која се случи во април
1986 година (слика 7.5.1). Освен лицата професионално изложени кои загинале
непосредно по нуклеарната хаварија и локалното население беше изложено на зголемено
ниво на радијација. Население со висок ризик за малигном на тироидеа од експозиција на
радијација (графикон 1) беа:
 Фетуси после 12 гестациска недела во април 1986 година
 Бројот на случаи драматично се намалил по 2000 година.

 Детска возраст < 6 години (април 1986 година)

 децата на возраст 0-1година имале највисок ризик.

 Деца кои живеат во област со јоден дефицит

 поголем внес на радиоактивен јод ја зголемува дозата на јонизирачко
озрачување на тироидната жлезда.
 Деца изложени на > 1 cGy јонизирачко зрачење
 брз пораст на тироидната жлезда кај малите деца со хромозомални
реаранжмани (PТC1 и PТC3).

Канцерогени ефекти од радијацијата во Чернобил:

 Изотопи на јод - 131, 132 и 133.
 Хронична изложеност на Cs137.
 Зголемена експозиција на јонизирачко зрачење се јавува во оние ткива каде се
концентрира јодот:

233
 тироидна жлезда - зголемена инциденца на аденом и карцином;
 дојка - зголемена инциденца на карцином;
 плунковни жлезди;
 слузокожа на желудник.

7.5.1. Управување за намалување на здравствениот ризик по експозицијата на

радијација од Чернобил

Здравствениот систем реагирал со менаџмент со деца изложени на јонизирачко

зрачење преку:
 Подготовка: снабдување со КЈ, доенечка формула, млеко во прав, евакуациски
патишта и засолништа.
 Итни комукикации на батериски погон:
 радиоврски;
 мобилни телефони.
 Приоритет за евакуација:
 дефинирани патишта;
 идентификувани моторни возила за евакуација.
 КЈ:
 приоритет 1 - бремени жени и доенчиња;
 приоритет 2 - мали деца.
 Мониторинг на ТSH кај доенчиња и бремени жени.

234
 Слика 7.5.1. Ширење на радиоактивниот бран од Чернобил

Извор: Nikiforov Y. Gnepp DR. Тhyroid cancer in Belarus after the Chernobyl Accident. Cancer. 1994; 74: 748-66
.

На графикон 7.5.1 е прикажан бројот на деца (на годишно ниво) во Белорусија кои
почнале да заболуваат од рак на тироидната жлезда со првичен благ пораст во првите три
години и драстичен скок во 1990 година, како и во 1991 година, а потоа со континуиран
нагорен тренд.

235
 Графикон 7.5.1. Рак на тироидна жлезда кај деца во Белорусија
по нуклеарниот акцидент во Чернобил

Извор: Nikiforov Y. Gnepp DR. Thyroid cancer in Belarus after the Chernobyl Accident. Cancer. 1994; 74: 748-66.

7.6. Мерки за заштита од јонизирачко зрачење

Според Практичните упатства на Светската здравствена организација за здравствената

екологија во итни состојби и катастрофи (WHO. Environmental Health in Emergencies and
Disasters: A Practical Guide. 2002: Geneva) постојат одредени стандарди за заштита од
јонизирачкото зрачење и за безбедност од изворите на радијација. Управувањето со
акцидентални ситуации опишано во стандардите е базирано на принципите на
Меѓународната комисија за радиолошка заштита (International Commission on Radiological
Protection-ICRP) за планирање и одлучување при радиолошки итности. Тие принципи се
следните:
 сите можни напори треба да бидат сторени за превенција на сериозни
детерминистички здравствени ефекти;
 интервенцијата треба да биде оправдана, во смисла воведувањето на заштитните
мерки да постигне повеќе добро одошто штета;
 нивоата при кои интервенцијата е воведена и подоцна повлечена треба да се
оптимизираат, така што заштитните мерки да постигнат максимален бенефит.

236
Главен критериум за одлучување за интервенција е средната индивидуална доза што е
очекувано да биде избегната со интервенцијата. Нивоата на доза при кои е очекувано да
биде преземена интервенција се дадени во табела 7.6.1 и 7.6.2.

Табела 7.6.1. Акутни нивоа на експозиција за интервенција

Органи или ткиво Очекувана апсорбирана доза (Gy) на органот или

ткивото за помалку од 2 дена
Цело тело (коскена срж) 1
Бели дробови 6
Кожа 3
Тироидна жлезда 5
Очна леќа 2
Гонади 3
Забелешка: Дозите поголеми од 0,1 Gy (помалку од 2 дена) можат да имаат детерминистички ефекти на
фетусот, што треба да биде земено во разгледување кога се оправдуваат и оптимализираат
интервенциите за итни заштитни акции
Извор: WHO. Environmental Health in Emergencies and Disasters: A Practical Guide. 2002: Geneva

Табела 7.6.2. Хронични нивоа на експозиција за интервенција

Органи или ткиво Еквивалентна доза (Sv.а-1)

Очна леќа 0,4
Гонади 0,2
Извор: WHO. Environmental Health in Emergencies and Disasters: A Practical Guide. 2002: Geneva

Нивоата за интервенција при вонредни состојби се изразени во превентивни дози, на

пример: акција за заштита е индицирана ако дозата што може да биде превенирана е
поголема од дозата за ниво на интервенција. Стандардни вредности за дози се изработени
од IAEA (International Atomic Energy Agency - Меѓународна агенција за атомска енергија)
и тоа може да помогне да се воспостават нивоа на дози за одговор при итни експозиции
(табела 7.6.3).

Табела 7.6.3. Препорачани генерички нивоа на интервенција

за итни заштитни мерки

Акција за заштита Генеричко ниво на интервенција (превенирачка доза

со акција за заштита)
Засолниште 10 mSv во период не подолг од 2 дена
Привремена евакуација 50 mSv во период не подолг од 1 недела
Јодна профилакса 100 mSv (апсорбирана доза од радиоактивен јод)1
1
За деца, СЗО препорачува 10 mSv

Препорачаните генерички нивоа за интервенција се прикажани на табела 7.6.4.

Податоците се базирани и конзистентни со упатствата на Кодекс Алиментариус,

237
 Комисијата за радионуклеиди во храна која се наоѓа во меѓународен промет при
акцидентална контаминација, но е лимитирана на нуклеиди кои се релевантни за
експозиција при вонредни состојби.

Табела 7.6.4. Генерички нивоа за акција за храна

Радионуклеиди Храна за општа Млеко и храна за

употреба (кBq/кg) доенчиња, вода за пиење
(кBq/кg)
Cs-134, Cs-137, Ru-103, Ru-106, Sr-89 1.000 1.000
I-131 1.000 100
Sr-90 10 100
Am-241, Pu-238, Pu-239 10 1

Оптимизирани генерички превентивни дози, препорачани за привремено разместени и

постојано раселени, интервенциите се прикажани во табела 7.6.5. Превентивните дози се
однесуваат на состојби каде алтернативното снабдување со храна е брзо достапно. Во
случај снабдувањето со храна да е недоволно, можат да се применат повисоки
превентивни дози.

Табела 7.6.5. Препорачани генерички превентивни дози за привремено разместени и

постојано разместени интервенции

Акција Превенирачка доза

Иницирање на привремено разместување 30 mSv за 1 месец
Завршување на привремено разместување 10 mSv за 1 месец
Постојано разместување 1 Sv за цел живот

При нуклеарен акцидент реагираат националните здравствени служби и по потреба во

соработка со Светската здравствена организација, Меѓународната агенција за атомска
енергија и други во согласност со Конвенцијата за рано означување и Конвенцијата за
помош (табела 7.6.6).

Табела 7.6.6. Национални приоритети за одговор

Национално и Прва медицинска помош на жртвите од радијацијата

локално ниво Државата ги информира IАЕА и FАО1 за контаминација на храна и вода за
пиење
Ако е неопходно, се спроведуваат одредени мерки: засолништа, профилактичка
заштита од радијација, јодна профилакса, заштита на телото, евакуација, лична
деконтаминација
Ако е неопходно се бара помош од меѓународната заедница
Извор: WHO. Environmental Health in Emergencies and Disasters: A Practical Guide. 2002: Geneva

Мерки за спречување и контрола на нивото на радиоактивната контаминација на

животната околина и можното штетно влијание врз здравјето на луѓето претставуваат:

238
 - мониторинг на јонизирачкото зрачење;
- определување локација, изградба и користење извори на јонизирачко зрачење;
- обезбедување опрема и средства за заштита и контрола на ефикасноста од таа заштита;
- водење евиденција (регистер) на изворите на јонизирачко зрачење и изложеноста на
лицата што работат со извори на зрачењето;
- превентивни медицински прегледи на лицата професионално експонирани;
- складирање и трајно депонирање на радиоактивниот отпад согласно неговите
карактеристики со максимална заштита на средината.

7.7. Превентивно-медицински активности во Република Македонија

Во врска со случај на зголемено радиоактивно зрачење, согласно Законот за заштита од

јонизирачки зрачења („Службен весник на РМ” бр.48/2002) и стандардите на IАЕА
(International Atomic Energy Agency - Меѓународна агенција за атомска енергија),
Дирекцијата за радијациска сигурност веднаш ќе го извести Министерството за здравство,
а ќе подготви план за акција во Република Македонија, што според прописите треба да
биде донесен од Владата на Република Македонија.

ЈЗУ Институт за јавно здравје на Република Македонија врши следење на радиоактивна

контаминација на животната средина преку мониторингот на α, β, γ имитирачки
радиоактивни елементи во воздухот, дневните атмосферски талози, почвата, сточната
храна, водата за пиење, површинските води, храна наменета за луѓето. Покрај тоа се врши
проценка на радиоактивна сигурност и физичка дозиметрија на работните места и
просториите, увид на исправноста на користењето на уредите, постројките и објектите-
извори на јонизирачко зрачење. Мониторингот на брзината на амбиенталниот дозен
еквивалент (доза на јонизирачко зрачење) се врши конитнуирано, 24 часа на мерни места
рамномерно распоредени на целата територија на Република Македонија. Дозата се мери
во интервали од пет минути кои што на Институтот му се веднаш достапни преку
директни линкови. Вообичаените просечни вредности за надворешно гама зрачење во
Република Македонија се движат во интервалот од 0,070 μSv/h до 0,300 μSv/h.

7.7.1. Законодавство

Правната основа за заштита од јонизирачкото зрачење ја сочинува Законот за заштита од

јонизирачки зрачења („Службен весник на РМ” бр.48/2002) и стандардите на IАЕА
(International Atomic Energy Agency - Меѓународна агенција за атомска енергија).

7.8. Практични аспекти од мониторинг на радон

Радонот учествува со речиси 50% од дозата која ја прима секој човек како последица
на природната радијација во текот на една година. Ова е затоа што непосредните
продукти од Rn-222 се радионуклиди со кратко време на полураспад, кој што се
залепуваат меѓусебе со честичките од воздухот, се инхалираат, ги озрачуваат
ткивата на белите дробови со алфа честички, а со самото тоа се зголемува ризикот
за појава на канцер на белите дробови. Потомците на радонот или продуктите од
распадот на радонот емитуваат алфа честички со енергии во опсег од 6 до 7,69 MeV.

239
Бидејќи алфа честичките се масивни и наелектризирани (хелиумови јадра), нивната
енергија се испорачува како огромен удар на клеточната структура на бронхиите и белите
дробови, па тие ги оштетуваат и уништуваат овие клетки. Телото до извесен степен ги
толерира оштетените клетки, но тие се реплицираат и клеточните дефекти резултираат со
канцер на белите дробови.
Проценето е илјадници луѓе во светот годишно починуваат токму од радонот. Во светски
рамки се смета дека радонот е втор ризик фактор за ракот на белите дробови. Само
пушењето носи поголем ризик за тоа смртно заболување. Доколку сте пушач и доколку
вашиот дом има висока концентрација на радон ризикот е значително повисок. Радонот
може да се најде насекаде во Македонија. Најголемата експозиција се добива во домовите
каде се поминува најголем дел од времето. Треба да се измери концентрацијата на радон
во домот. Ако се појави поголема поголема конентрација на радон во домовите,
проблемот со радон може да се реши.
Светските препорачани концентрации на радонот во домовите се движат во
интервалот до 200 Bq/m3 (за нови градби) и до 400 Bq/m3 за постари градби. Постојат
соодветни мерки кои се превземаат во куќите (зградите) за да се намали концентрација на
радон кои се базираат на зголемување на вентилацијата. Со превземање на соодветни
мерки на хидроизолација пред градење и за време на градење на нови куќи (згради) може
превентивно да се делува врз навлегувањето на радонот. Техниките и материјалите кои се
спроведуваат за таа цел се ефтини и едноставни, а значително помагаат во намалувањето
на концентрацијата на радон во затворениот простор.
Најефикасен метод за определување на концентрацијата на радон во домовите е со
помош на таканаречените "трагови" детектори. Траговиот детектор (CR-39) се
поставува во просторијата каде сакаме да го определиме нивото на радон. Условите во
просторијата треба да бидат исти како при нормалното живеење на луѓето, со нормално
проветрување, чистење и превземање на активности како во секојдневниот живот.
Детекторот треба да биде поставен во домот 3 (три) месеци, најдобро на местоположба
како што е во близина на телевизор, на плакар или на некоја полица. Детекторот
всушност ги регистрира во вид на траги алфа честиците од радонот. Овој тип на детектори
се осетливи само за радон, т.е. енергија од 5,5 keV, така да радонот кога ќе падне
детекторот, му ги раскинува неговите молекулски врски, и се создава трага. Вкупната
концентрација на радонот е пропорционална на бројот на траги на детекторот (Слика.
7.8.1).

Слика 7.8.1. Трагов детектор (CR-39)

По експозицијата на детекторот, тој се носи во Институтот за јавно здравје на Република

Македонија во одделение за Радиоекологија, каде со помош на специјален систем за
анализа на трагите, се определува концентрацијата на радон.

240
Кога ќе се соберат повеќе детектори, тие најпрво се подложуваат на процес на
нагризување во т.н. Радонска Бања, каде со помош на раствор од NaOH, настанува
зголемување на трагите. Детекторите се промиваат со дејонизирана и дестилирана вода, и
на крај се подвргнуваат на анализа на трагите со помош на Електронски микроскоп, кој
прецизно ги брои трагите од ред на површина 1 mm2 (Слика 7.8.2).

Слика 7.8.2. Систем за анализа на трагите од радон

На тој начин брзо и доста ефикасно се определува концентрацијата на радон во

просториите каде луѓето го поминуваат најголемиот дел од денот. Не треба да се
поставуваат детектори во подруми каде нема добра вентилација и каде луѓето не
престојуваат подолго време, бидејќи природно таму радонот го има во многу поголеми
концентрации од дозволеното.

7.8.1. Заштита на населението од внатрешна изложеност на радон

Согласно со препораката од ЕУ (Commission recommendation 90/143/Euratom on the

protection of the public indoor exposure to radon) за заштита на населението од
изложеност на радон, референтното ниво за постоечки станбен објект треба да е
ефективна доза еквивалентна на 20 mSv/годишно, што од практични цели може да биде
земено како еквивалент на годишна просечна концентрација на радон од 400 Bq/m3.
За нови станбени објекти референтното ниво за постоечки станбен објект треба да
е ефективна доза еквивалентна на 20 mSv/годишно, што од практични цели може да
биде земено како еквивалент на годишна просечна концентрација на радон од 200
Bq/m3.

241
8. ЈАВНОЗДРАВСТВЕН АСПЕКТ НА НЕЈОНИЗИРАЧКОТО ЗРАЧЕЊЕ

Електромагнетните полиња потекнуваат од природни и антропогени извори, присутни се

насекаде околу нас во животната средина, невидливи за човековото око. Природните
електрични полиња се предизвикани од локалните електрични полнења во атмосферата
асоцирани со грмотевици. Магнетното поле на земјата предизвикува движење на иглата на
компасот и се смета дека рибите и птиците го користат за навигација. Антропогени извори
на електромагнетни зрачења се сите електрични апарати во домаќинствата и на работното
место, апаратите за медицинска дијагностика и терапија. Електромагнетните бранови
се претставени со партикули наречени кванти кои осцилираат и се шират низ
просторот со одредена фреквенција, бранова должина и носат одредено количество
енергија. Некои електромагнетни бранови носат доволно енергија и можат да ги прекинат
молекуларните врски во материјата каде што ќе бидат апсорбирани. Оттука произлегува
поделбата на електромагнетните бранови на:

 нејонизирачки електромагнетни бранови - бранови кои не можат да ги прекинат

молекуларните врски;
 јонизирачки електромагнетни бранови, кои се карактеризираат со висока
фреквенција, големо количество енергија, но мала бранова должина и имаат
способност да ги прекинат молекуларните врски, односно да извршат јонизација во
материјата каде што ќе бидат апсорбирани.
Електромагнетните бранови се карактеризираат со бранова должина и фреквенција, кои
секогаш се обратнопропорционални. Ако електромагнетниот бран има повисока
фреквенција, тогаш ќе има помала бранова должина, додека односот меѓу фреквенцијата и
енергијата е правопропорционален. Антропогените извори на ЕМБ, кои го сочинуваат
поголемиот дел од индустрискиот живот се карактеризираат со ниска фреквенција и со
голема бранова должина, претставени се со квантуми кои немаат способност да ги
прекинат молекуларните врски и се нарекуваат нејонизирачки зрачења. Нејонизирачките
зрачења, во зависност од наведените параметри се делат на (слика 8.1):

1. статички електромагнетни полиња.

2. ЕМБ со ниска фреквенција - со фреквенција до 300Hz, тие се емитирани од
електрични апарати во домаќинството.
3. ЕМБ со интермедијарна фреквенција од 300Hz до 10МHz, потекнуваат од
компјутери, алармни уреди.
4. ЕМБ со радиофреквенција - со фреквенција од 10МHz-300GHz, создадени од радио и
ТВ апарати, радари, микропечки, мобилни телефони, базни станици.
5. инфрацрвени зраци.
6. видлива светлина.
7. ултравиолетови зраци.

242
 900 МХз 300 ГХз 12,4 еВ

Слика 8.1. Спектар на елекромагнетните зрачења

8.1. Статички електрични и магнетни полиња

Електричните полиња постојат секаде каде постои позитивен или негативен електричен
набој. Секоја електрична жица која е поврзана со електричен набој ќе создаде електрично
поле, дури и кога низ жицата не тече струја. Јачината на електричното поле се мери со
V/m и зависи од јачината на набојот, од растојанието и од присуството на препреки
(ѕидови згради, дрвја).
Магнетните полиња се создаваат при движењето на електричниот набој, јачината се
мери со А/m а густина на проток во микротесли. Тие постојат само додека има проток на
електрична струја, јачината зависи од јачината на струјата и од растојанието. Присуството
на ѕидови, згради и други пречки не го менува интезитетот на магнетните полиња.
Електромагнетни полиња со екстремно ниски фреквенции се електромагнетни полиња
со фреквенција од 0 до 300Hz. Овие полиња се среќаваат во секојдневниот живот при
производство, дистрибуција и употреба на електричната енергија. Биолошки ефект при
изложеност на овие полиња е појавата на индуцирани струи, но со тој механизам не може
да се објасни тератогениот или канцерогениот потенцијал на овие полиња кој се докажува
во некои студии.
Радиофреквентните полиња се наоѓаат во фреквентниот појас од 300MHz до 300GHz
(РФ полиња) предизвикуваат загревање како главен биолошки ефект, но нивото на
експозиција е многу ниско за да предизвика евидентен пораст на телесната температура.
Мобилните телефони и базните станици даваат различна експозиција на радиофреквентни
електромагнетни полиња. Изложеноста на РФ полиња е далеку повисока кај корисници на
мобилни телефони отколку кај луѓе кои живеат во близина на базни станици, иако базните
станици емитираат континуирано сигнали. Базните станици вршат трансмисија на
сигнали со јачина на енергијата од неколку вати до 100 вати или повеќе, зависно од

243
големината на подрачјето кое го покриваат. Антените на базните станици се поставени на
висина од 15 до 50 метри над земјата, примаат и емитираат бранови кои се насочени и се
протегаат паралелно со земјата. Затоа јачината на полето под антената е значително
пониско од јачината на РФ бранови кои ги предаваат. Јачината на полето опаѓа со
растојанието од антената, и затоа треба да има заштитна зона околу антената, која ќе
оневозможи пристап на неовластени лица. Во оваа зона можеби е надмината граничната
вредност на јачината на РФ полето. Но, пошироко од заштитната зона, во зградата и
околу зградата јачината на РФ полето е многу пониска од препорачаните вредности. Сите
мерења на јачината на РФ полињата во областите на дозволен пристап кај базните
станици, се далеку пониски од препорачаните гранични вредности, за 100 пати или
повеќе. Во многу урбани средини предавателите на радио и телевизиски сигнали вршат
трансмисија на повисока РФ енергија отколку базните станици на мобилни телефони.
Јачината на РФ поле околу мoбилните телефони значително опаѓа со зголемување на
растојанието од апаратот затоа се препорачуваат “hands free” апарати, При изложеност на
човековиот организам на РФ полиња се јавува ефект на затоплување, од кое организмот се
ослободува со нормално функционирање на терморегулациониот центар. Мерки за
заштита од РФ полињата на базните станици се поставување на бариери кои ќе
оневозможат пристап на неовластени лица во непосредна близина на базните станици,
каде јачината на полето може да ги надминува граничните вредности. Досегашните
научни сознанија не укажуваат на потреба од поставување на некакви апсорпциони
материјали за РФ полињата.

8.2. Карактеристични вредности на експозиција на ЕМП во домот

Основното ниво на ЕМП во домот е определено од електричната трансмисија и

дистрибуција, односно од присуството на далноводи, трансформатори и електричните
апарати и жици. Во домови кои не се лоцирани близу високоволтажни линии, основното
ниво на магнетниот флукс изнесува 0,2 микротесла, додека кај домови лоцирани под
високоволтажни линии нивото може да достигне неколку микротесли (за магнетен
флукс), а електричното поле 10kV/m. На растојание од 50 до 100 m нивото на полнењата
достигнува нормални вредности. На растојание од 30 cm од електричните апарати
магнетното поле е веќе 100 пати пониско од препорачаниот лимит од 100 микротесли за
50Hz. Нациналното биро за безбедност од зрачења на Германија во 1999 година спровело
мерења на дневната експозиција на магнетни полиња на 2000 испитаници, во работна и во
животна средина. Испитаниците носеле индивидуални дозиметри 24 часа. Измерените
нивоа покажале средна дневна изложеност од 0,10 микротесли, илјада пати пониска
изложеност од стандардната вредност 100 микротесли за животна средина.

8.3. Здравствено-еколошки стандарди

Национални здравствено-еколошки стандарди за нејонизирачко зрачење сè уште не се

воспоставени, но, исто така, и СЗО не дава препораки за гранични вредности за овој тип
зрачење. Се очекува да се донесат интернационални стандарди врз основа на
интернационалниот проект за електромагнетни полиња од СЗО.

244
 Табела 8.1. Препорачани гранични вредности за нејонизирачко зрачење од ICNIRP

фреквенција на ел. струја во мобилни телефони и микро-

Европа базни станици бранова печка

Фреквенција 50Hz 50Hz 900МHz 1,8GHz 2,45GHz

електрично магнетно 2 2
W/m W/m W/m2
поле кV/m поле мТ
резиденцијална
5 0,1 4,5 9 10
експозиција
професионална
10 0,5 22.5 45
експозиција

За процена на количеството на апсорбираната енергија во човековото тело (дозата)

потребно е да се дефинираат неколку важни поими:

 Специфична енергетска апсорпција (ЅА). Се дефинира како апсорбирана енергија

по единица маса биолошко ткиво изразена со џул врз килограм (Ј/кг).
 Количество на специфична енергетска апсорпција (SАR). Се дефинира како
апсорбирана енергија по единица маса биолошко ткиво за одредено време (W/kg).
 Густина на моќност (Ѕ). Кога моќност на зрачењето на рамен бран ќе помине низ
единица површина нормална на правецот на движење на бранот. Се дефинира
(W/m2).

SА (Ј/kg-1) = SАR (W/kg-1) х време на експозиција (секунди)

8.4. Здравствени ефекти при изложеност на ЕМП

Во текот на XX и XXI век поради интензивниот технолошки развој и зголемената

употреба на електрични апарати во секојдневниот живот, експозицијата на луѓето на
ЕМП се зголемува, а со тоа се зголемува и интересот на научната јавност за можни
негативни здравствени ефекти кај изложената популација. Електричните полиња со ниска
фреквенција влијаат на човековото тело исто како и на друга материјална средина,
изградена од партикули со набој. Бидејќи човекот претставува добар спроводник,
електричното поле предизвикува дистрибуција на електричен набој на површината на
телото и проток на електрична струја низ телото до земјата. Магнетните полиња со ниска
фреквенција индуцираат циркуларен тек низ човечкото тело и ако се доволно интензивни
можат да предизвикаат стимулација на нерви или мускули.

8.4.1. Механизми на дејство на нејонизирачките зрачења врз човечките ткива

 Под дејство на променливата електрична компонента настанува движење на

слободните јони во клетките и ротација на двополните молекули (на пример:
протеините). Со зголемување на фреквенцијата поради инертноста на јоните и
молекулите и вискозноста на растворот во кој тие престојуваат, движење на

245
 слободните јони, односно ротацијата на двополните молекули преминува во
осцилирање.
 Променливата магнетна компонента предизвикува создавање на вртежни струи во
човечкото ткиво кои течат во затворен круг во рамнина нормална на правецот на
протегање на магнетното поле.
 Поради посочените дејства дел од апсорбираната енергија ќе се претвори во
кинетичка (загревање на ткивото), а другиот дел се троши за промена на
структурата на молекулите и клетките.

8.4.2. Фактори од кои зависат биолошките дејства предизвикани од нејонизирачкото

зрачење

 Фактори што се поврзани со карактеристиките на зрачењето:

- Интензитет, односно моќноста на снопот во дадена точка во просторот;
- Фреквенција, односно бранова должина на зрачењето.
 Фактори поврзани со модалитетот на експозицијата:
- времетраење на експозицијата;
- делумна или потполна експозиција на организмот.
 Фактори врзани за биолошките карактеристики на организмот:
- клеточно молекуларен состав на изложеното ткиво;
- диелектрични својства на ткивата;
- димензии на органите;
- функционална состојба на организмот и неговата индивидуална
осетливост.

Интернационалниот проект за електромагнетни полиња, координиран од СЗО, започнат во

1996 година, претставува мултидисциплинарен истражувачки зафат за откривање на
несаканите ефекти од ЕМП.

Врз база на досегашните истражувања не се евидентирани негативни здравствени ефекти

при експозиција на ЕМП со ниска фреквенција. Симптоми кои се следат се главоболка,
анксиозност, депресија (можат да бидат од кој било друг фактор во околината), спонтани
абортуси, предвремени породувања, катаракта (при експозиција во работната средина на
високи нивоа на радиофреквенција). Епидемиолошките студии покажуваат мал пораст на
ризикот за појава на леукемија кај децата при експозиција на нискофреквентни магнетни
полиња дома. Но, со експериментални студии не е утврден механизмот на дејство на
ЕМП и канцерот. Врската причина-ефект е посилна и поконзистентна ако постои јасна
релација доза-одговор, сигурно биолошко објаснување, поддршка од релевантни студии
на животни, силна асоцијација меѓу експозицијата и ефектот. Овие фактори, генерално, се
отсутни во студиите кои ја истражуваат врската ЕМП и канцер, затоа научниците не
донесуваат заклучок за ЕМП и негативните здравствени ефекти кај изложената
популација. РФ полиња со фрекевенција под 10GHz пенетрираат во ткивата и
предизвикуваат загревање како резултат на апсорпција на енергијата Апсорпцијата ма РФ
полињата се одредува со специфична стапка на апсорпција, единица мерка е W/kg и тоа е
количество на апсорбирана енергија. Изложеност на РФ полиња со фреквенција 10GHz со

246
густина преку 1000W/m2 при професионална изложеност предизвикува негативни
здравствени ефекти како што се катаракта и изгореници на кожата.
Мобилните телефони сé повеќе се употребуваат и нивната технологија, исто така, се
менува, односно премина од аналогни на дигитални системи. Научно-истражувачката
работа се базира на експериментални студии на целуларни и на ткивно ниво,
лабораториски студии на животни и луѓе. Овие студии се фокусирани на функционални
промени на мозокот и когницијата, други студии се ориентирани кон утврдување на
релацијата меѓу мобилните телефони и канцерогените заболувања, репродукцијата и
развојот, кардиоваскуларниот систем Студиите утврдиле мали и реверзибилни биолошки
и психолошки ефекти кои не водат кон заболување. Епидемиолошките студии кај општата
популација се фокусирани на можната каузална поврзаност меѓу употребата на
мобилните телефони и појавата на мозочни тумори, акустични неуроми, тумори на
плунковите жлезди, леукемија и лимфоми. Постојат студии кои укажуваат на зголемен
ризик за акустичен неуром и некои мозочни тумори кај луѓе кои користеле аналогни
мобилни телефони подолго од десет години. Експерименталните истражувања за ефектите
на РФ полиња укажуваат на промени во мозочната активност, продолжено време на
реакција и промена во навиките за спиење. Епидемиолошките студии покажуваат дека
постои зголемен ризик за сообраќајни несреќи при истовремено управување со возило и
употреба на мобилни телефони. Постои можност за електромагнетна интерференца со
медицински апарати како што се пејсмејкери, слушни апарати и слични медицински
помагала.
Светската здравствена организација во 2011 година го стави нивото на опасноста од
заболувања од рак предизвикани од мобилните телефони во категоријата 2Б, заедно со
нивото на стаклената волна или бензинските испарувања. Од Меѓународната агенција за
истражување на ракот (IARC) објавилеа дека опасноста е можна, но не е извесна.
Меѓународните експерти на собир во Лион (2011), организиран по инцијатива на СЗО,
оцениле дека мобилните телефони "можат да бидат канцерогени". Нивото на опасноста од
заболувања од рак предизвикани од мобилните телефони е ставена во категоријата 2Б.
Експертите на СЗО ги проучиле сите досегашни студии за ризиците од рак предизвикан од
мобилните телефони, односно од "електромагнетните полиња на радиофреквенциите".
Овие епидемолошки студии покажуваат дека постои зголемување на ризикот од глиом,
редок вид на рак на мозокот или други тумори. Со ова опасноста од можно заболување од
рак предизвикано од мобилните телефони за прв пат е посочено од страна на СЗО и тоа ќе
доведе до подолготрајни епидемолошки студии, кои ќе ги опфатат новите интензивни
корисници на мобилните телефони од новите генерации.
Советот и препораката од СЗО е до корисниците на мобилните телефони да преземат
практични превентивни мерки, како користење на слушалки и испраќање на SMS, кои го
намалуваат зрачењето за десет пати.

Електромагнетна хиперсензитивност се карактеризира со различни неспецифични

симптоми како што се кожни промени (црвенило, жештина, трпнење), невроастенични и
вегетативни симптоми (вртоглавица, замор, гадење, срцеви палпитации и дигестивни
нарушувања) кои ги зафаќаат лицата изложени на електромагнетни полиња. Но, сепак не
постојат сигурни научни докази за да се утврди асоцијација меѓу електромагнетна
хиперсензитивност и изложеноста на електромагнетни бранови.

247
Во трудот на Astrid Milde-Busch, Rüdiger von Kries, Silke Thomas, Sabine Heinrich, Andreas
Straube, Katja Radon (The association between use of electronic media and prevalence of
headache in adolescents: results from a population-based crosssectional study.Munich, 2010: 2)
е прикажана можната поврзаност помеѓу долготрајната употреба на електронски медиуми
како што се мобилни телефони, компјутери, ТВ, конзоли за игра или слушање на музика
кај адолесцентите и штетни здравствени ефекти по здравјето, особено на глаболки, кои се
едни од најчестите евидентирани здравствени поплаки кај адолесцентите.

9. ЗДРАВСТВЕНО-ЕКОЛОШКИ АСПЕКТИ НА БУЧАВАТА ВО ЖИВОТНАТА

СРЕДИНА

Во Европската унија, околу 30% од популацијата се изложени на сообраќајна бучава со

еквивалентно ниво повисоко од 55 dB(A) во текот на денот, додека 13% се изложени на
еквивалентно ниво кое надминува 65 dB(A). Проценето е дека 30% од популацијата од
истите земји е експонирана во текот на ноќта на максимално ниво на бучава кое
надминува 55 dB(A), што го нарушува спиењето. Овие податоци и податоците од научно-
истражувачката работа ја издвојуваат бучавата како проблем кој треба да се решава.
Бучавата е еден од физичките агенси, присутен во животната средина, која ако го
надминува нивото на препорачаните здравствено-еколошки стандарди, ќе предизвика
негативни здравствени ефекти кај експонираната популација. Бучавата може да биде од
природно или антропогено потекло, може да биде присутна само во работната средина,
или, пак, надвор од работното место, во средината за одмор, рекреација, лекување или за
учење. Овој вид бучава, со кој се среќава човекот надвор од работното место, се нарекува
комунална или резиденцијална бучава. За разлика од некои други ризици во животната
средина, комуналната бучава има тенденција на пораст поради интензивниот процес на
урбанизација, технолошкиот развој, порастот на популацијата, густата населеност и
зголемената густина на сообраќајот. Таа предизвикува не само директни, туку и
кумулативни негативни здравствени ефекти врз здравјето на луѓето, врши деградација на
специфичните животни средини како што се средините за учење и одмор и доведува до
економски загуби.

9.1 Карактеристики на бучавата

Бучавата претставува непријатен и несакан звук, звук што предизвикува непријатно

чувство кај човекот, а од физички аспект претставува комплекс на звучни бранови кои
речиси немаат никаква периодичност. Звукот претставува осцилаторно движење на
материјални честици во материјална средина-гасовита, течна или цврста кое се шири во
лонгитудинални бранови со определена фрекфенција. Звукот од физиолошки аспект
претставува механичка дразба што дејствува врз сетилото за слух, односно врз
рецепторите во Кортиевиот орган и предизвикува низа биохемиски и хистохемиски
процеси што се перцепираат како звук. Основни карактеристики на звукот се фреквенција
и интензитет (слика 9.1).

248
 Фреквенција на звукот, која претставува честота на треперење на еластичните
материи во единица време, се изразува во херци (Hz). Еден херц одговара на една
осцилација во една секунда. Човечкото уво е осетливо на звучни бранови со
фреквенција од 20 до 20.000 Hz. Областа под 20 Hz припаѓа на инфразвук или
вибрации, додека над 20.000 Hz припаѓа на ултразвук. Максималната чујност се
движи во опсег од 500 до 4.000 Hz (слика 9.2).
 Интензитет на звукот, кој е определен со амплитудата на осцилацијата, се изразува
со притисокот што го врши воздухот врз површина од 1 cm2.

Слика 9.1 Сlika 9.2

Распространување на Wegel-ово слушно поле
звукот во просторот
Извор - Buka –Štetna dejstva, merenje, zaštita. SimonovićM., Niš, 1982.

Чујност или гласност, претставува субјективна мерка на јачината на звукот, која се движи
од праг на чујност до праг на болка. Прагот на чујност има интензитет на звукот 10 -12
W/m2 и фреквенција од 1.000 Hz, додека прагот на болка, има иста фреквенција и
интензитет од 10 W/m2. Чујноста на звукот се менува приближно по логаритамски закон, и
оваа зависност овозможува да се пресметува со помали цифри, поради тоа е воведена
логаритамска скала, белска и децибелска. Со оваа скала се врши споредување на два звука
со различен интензитет, од кој едниот е земен како стандард. Денес е општоприфатена
децибелската скала, која го изразува интензитетот на звукот.

249
 Слика 9.3
Нормално слушно поле
и конверзациона зона
Извор – Buka -Štetna
dejstva, merenje, zaštita.
SimonovićM., Niš, 1982.

Табела бр. 9.1 Јачина на звукот на некои активности

интензитет фрекфенција

шепотење и чукање на часовник 40 dB 500-1.000Hz

нормален говор и чукање на машина 60-70 dB 200-700Hz
автомобил во движење 80-90 dB 8.000Hz
авион при полетување и слетување 120-140 dB 10.000Hz

9.2. Видови бучава

Спред изворот може да ја определиме како бучава од возилата во сообраќајот,

индустриска бучава, бучава од соседството, бучава од угостителски и трговски објекти,
бучава од градежни активности, бучава од возови, бучава од авиони и останати извори.
Вака класифицирана според изворите се користи за евалуација на негативните
здравствени ефекти кај изложената популација.

Интензитетот на сообраќајната бучава зависи од фрекфенцијата на сообраќајот, видот на

возилата, ширината на улицата, видот на коловозот, застапеност на зеленилото, видот и
распоредот на зградите.

Според интензитетот бучавата може да биде:

 непроменлива бучава, со мали колебања на нивото на звукот до 5 dBA;
 променлива бучава со поголеми колебања, над 5 dBA;
 испрекината бучава, која е повеќе пати прекинувана и периодот на прекин
изнесува најмалку 1 секунда;
 импулсивна бучава, со еден или повеќе пикови со времетраење помалку од 1
секунда.

Ако се изврши спектрална анализа на регистрираната бучава, може да се подели

фреквенцијата на бучавата во три октави и тоа:

250
- ниска фреквенција, помала од 400 херци
- средна фреквенција, од 400 до 1000 херци
- високи фреквенции, над 1000 херци

Оттука следи поделба на:

 теснопојасна бучава, каде целата енергија е содржана во една октава,

 широкопојасна бучава, каде постои рамномерна распределба на звукот во две или три
октави,
 бучава со истакнат тон.

Фреквентната анализа на звукот е неопходна кога треба да се проценат негативните

здравствени ефекти и да се предложат конкретни мерки за намалување на бучавата.

9.2.1. Мерење на бучавата и мерни величини

Одредувањето на интензитетот и останатите карактеристики на бучавата треба да се врши

со апарати за анализа на звукот, наречени букомери, звучни анализатори или
саундметри, односно апарати кои исполнуваат ISO стандарди (слика 9.4). Мерниот
инструмент се состои од микрофон, во кој се врши претворање на акустичната енергија во
електрична енергија. Електричната енергија се регистрира на апаратот, со примена на А-
тежинската фреквентна крива (корекциски филтер) која е најчесто користена, затоа што
најмногу одговара на фреквентниот одговор на човечкото уво.

При регистрирање и анализа на бучавата во животната средина мерењата се вршат

надвор од објектот или внатре во објектот. Микрофонот се поставува на статив, на висина
најмалку 1,60 м и растојание од 3 м од објектот, насочен кон изворите на бучава. Мерните
места се определуваат според целта на истражувањето или на мониторингот. Ако се врши
мерење на сообраќајната бучава тогаш микрофонот се поставува на растојание од 3 м од
коловозот.

Основно ниво на бучава(LA,O) е најниско ниво на бучава измерено на едно место, во dB

во тек на одреден временски интервал, која се доживува како тишина.
Енергетски еквивалентно трајно ниво на бучава(LAeq,Т) е еквивалентно ниво на
просечната звучна енергија за одреден временски период (8 часа, 16 часа, 24 часа). Се
користи за одредување на континуираната бучава, како што е сообраќајната бучава,
индустриската бучава, бучавата од вентилациони системи во згради.
Максимално ниво на бучава(LAmax) е највисоко ниво на звучен притисок кое е измерено
во одреден временски период и погодно е за одредување на нивото на импулсната бучава.

Постојат и таканаречени перцентилни нивоа на бучава, кои произлегуваат од

статистичката дистрибуција на измерените нивоа на звук во одреден временски период.
L10 е А-тежинско ниво на измерениот звук кој е надминат во 10% од времето и тоа
одговара на Lmax. L50 е ниво на звукот кој е надминат во 50% од временскиот интервал.
L90 претставува ниво на звук кој е надминат за 90% од временскиот интервал и одговара
на основното ниво на бучава без влијание на некои посебни извори на бучава.

251
Слика 9.4. Звучен анализатор Bruel&Kjaer Tip 2260 Investigator и
начин на поставување на апаратот при мерење
Извор www.bkhome.com

Современи индикатори за определување на нивото на изложеност на комунална бучава,

прифатени и препорачанаи од СЗО и Европската унија се енергетски еквивалентно ниво
на бучава (LAeq, T) за одреден временски период (Т) кој ги опфаќа промените на
јачината на звучниот притисок за истиот период.

 Lden dB(A) означува енергетски еквивалентно ниво на бучава, одредено во текот на

ден, вечер и ноќ, односно за 24 часа,
 Lnight dB(A); означува енергетски еквивалентно ниво на бучава одредено во текот
на ноќниот период.

9.3. Негативни здравствени ефекти предизвикани од комуналната бучава

Бучавата, која всушност претставува непријатен субјективен осет на звук, непријатна

перцепција, дејствува на организмот како стресоген агенс, а механизмот на дејство на
бучавата се одвива според интерактивниот модел за стрес-перцепција. Интерактивниот
модел за стрес-перцепција се состои од интеракција на стресоген агенс од животната
средина и индивидуата со свои карактеристики, потреби, осетливост, пол, возраст,
специфична дејност. Од интеракцијата произлегува стрес-одговор, кој се состои од:
 физиолошки промени: активирање на оската хипоталамус-хипофиза-
ендокрини жлезди, зголемено лачење на стрес-хормони, периферна
вазоконстрикција, тахикардија;
 психолошки: намалено внимание, намалена меморија;
 бихевиорални: нарушено спиење, вознемиреност, агресивно однесување,
намалена продуктивност.

252
 Извор. IEH report on the non-auditory effects of noise.
Medical Research Council Leicester, UK: Institute for Environment and Health, 1997

Негативните здравствени ефекти од стресогеното дејство на бучавата можат да бидат

акутни или хронични, во зависност од времето на експозиција, видот на бучавата и од
осетливоста на индивидуата. Изградената стратегија за справување со стресот, што
претставува индивидуална карактеристика на секоја личност или популациона група, ги
определува вулнерабилните групи. Во однос на изложеноста на комунална бучава,
вулнерабилни групи се стари лица, лица со оштетен слух, деца кои се во фаза на
когнитивниот развој и психички лабилни личности.
Негативните здравствени ефекти од комуналната бучава можат да бидат аудитивни и
екстрааудитивни.

Аудитивните ефекти се посебно нагласени при експозиција на бучава во работната

средина, кога станува збор за хронична акустична траума и таа се состои од фаза на
адаптација, фаза на замор на слухот, фаза на продолжено оштетување на слухот и
фаза на трајно оштетување на слухот. Ако постои пауза меѓу повторуваните експозиции
можно е да настане реституција, во спротивно ќе настанат иреверзибилни промени на
кохлеата и оштетување на слухот. Оштетувањето на слухот се јавува при изложеност на
високофреквентна бучава од 3.000-6.000 Hz, со најизразен ефект на фреквенција од 4.000
Hz.

Екстрааудитивни ефекти при изложеност на бучава, кои се најчесто истражувани се:

вознемиреност, нарушување на спиењето, пречки во говорната комуникација,
кардиоваскуларни ефекти, нарушување во когнитивниот развој на децата.

Резултатите од студијата LARES (Large analysis and review of European housing and health
status), спроведена од СЗО во осум градови во европски земји го покажуваат влијанието
на резиденцијална бучава и појавата на вознемиреност и нарушување на спиењето кај

253
изложената популација. Со оваа студија се потврдува тезата за хронично силна
вознемиреност како дел од каузалниот синџир здравје-силна вознемиреност-зголемен
морбидитет. Кај возрасни лица со висок степен на вознемиреност постои сигнификантно
зголемен ризик за зголемен морбидитет на кардиоваскуларниот систем, респираторниот
систем, мускулоскелетниот систем и депресии. Кај старите лица со висока вознемиреност
постои зголемен ризик за мозочни удари. Нарушување на спиењето, како еден од ефектите
од изложеност на бучава, кога е застапено во висок степен е сигнификантно поврзано со
зголемен ризик за кардиоваскуларни заболувања, респираторни заболувања и депресии.

Вознемиреност

Вознемиреноста може да се дефинира како чувство на лутина (нервоза), незадоволство,

дискомфор, која се јавува кога бучавата интерферира со мислите, чувствата или
активностите на човекот. Еднакви нивоа на различни видови бучава предизвикува
различен обем на вознемиреност. Вознемиреноста кај популацијата зависи не само од
карактеристиките на бучавата, туку и од некои други фактори како што се
социоекономскиот и психичкиот статус на индивидуата. Корелацијата помеѓу
експозицијата на бучава и вознемиреноста е повисока на групно ниво отколку на
индивидуално ниво. Вознемиреноста како резултат на бучавата се евалуира преку
примена на прашалници на ниво на популација. Таа претставува индикатор за директни
ефекти на бучавата кој се става во корелација со индикаторот LAден (изложеност во тек на
24 часа).

Нарушување на спиењето

Тоа е еден од непосредните ефекти на изложеност на комунална бучава и се манифестира

како: тешкотии при заспивање, често будење во текот на спиењето, зголемување на
крвниот притисок, забрзување на срцевата акција. Следниот ден, по непроспиената ноќ се
јавуваат секундарни ефекти: исцрпеност, депресивно расположение, намалени работни
способности. Разликата помеѓу основното ниво на бучавата и звучното ниво на бучните
настани предизвикува нарушување на спиењето. Индивидуални фактори кои влијаат на
овој ефект се полот, возраста, осетливост на бучава, здравствената состојба, употреба на
лекови. И тој претставува индикатор за директен ефект од изложеност на бучава кој се
става во корелација со индикаторт LAноќ.

Пречки во говорна комуникација

Главно, акустичната енергија на говорот се наоѓа на фреквенциско ниво на 100 до 6.000

Hz, а јачината на нормалниот говор изнесува 50 dB(A). За комплетна разбирливост на
говорот со нормален слух на слушателите, односот сигнал-бучава треба да биде од 15 до
18 dB(A). Разликата помеѓу нивото на говорот и нивото на интерферирачката бучава се
нарекува однос сигнал-бучава. Ова имплицира дека во затворени простории основното
ниво на бучава над 35 dB(A), интерферира со звучните бранови на говорот, односно ја
намалува разбирливоста на говорот. Со покачен тон на говорот, јачина на говорот од 70
dB(A), речениците можат да бидат стопроцентно разбирливи за ниво на основната бучава
до 55 dB(A).

254
За говорот да биде разбирлив при слушање на комплексни пораки, на училиште, при
учење на странски јазици, се препорачува односот говор - бучава да биде 15 dB(A), а за
вулнерабилните групи (стари лица, лица со оштетен слух, деца) потребно е односот говор-
бучава да има пониски вредности.

Кардиоваскуларни ефекти
Врз основа на стресогениот модел за дејство на комуналната бучава врз човековиот
организам, што всушност значи зголемена секреција на стрес хормони, периферна
вазоконстрикција, забрзана срцева работа може да се претпостави дека бучавата учествува
како дополнителен фактор во патогенезата на кардиоваскуларните заболувања, пред сé,
артериската хипертензија и исхемичните срцеви заболувања. Непосредните ефекти на
изложеност на бучава, вознемиреност и нарушување на спиењето, односно нивниот
степен на изразеност кај експонираната популација, се смета дека учествуваат како
медијатори во генезата на хипертензијата и миокардниот инфаркт.

Екстрааудитивни ефекти кај децата

При процена на здравствениот ризик на бучавата, најпродуктивнo е ако се фокусираме на

изложеност на бучава на високовулнерабилни групи. Најдобра евиденција за нагласена
вулнерабилност на бучавата произлегува од истражувањата вршени врз децата. Децата се
поосетливи на стресот од животната средина поради повеќе причини, вклучувајќи го
понискиот когнитивен капацитет за да ги разберат случувањата во животната средина и да
го предвидат или очекуваат стресот. Главна теорија за когнитивните нарушувања е дека
бучавата го намалува вниманието при комплексните задачи поврзани со говорот. Децата
се адаптираат на бучавата на тој начин што го филтрираат несаканиот стимулус на
бучавата. Ова отфрлање на стимулусите може да се пренесе на други ситуации, да се
генерализира, кога не е присутна бучавата. Тоа води кон намалена способност да се
задржи вниманието во училницата, при долготрајно дејство може да ја намали
концентрацијата и учењето, дури и во отсуство на бучавата. Најчесто застапени
истражувања за ефектите на бучавата кај децата се оштетувањата на когнитивните
функции. Повеќе истражувачи (Cohen et al.,1986, Evans&Lepore, 1993, Hygge, 1994, Evans
et al.,1995, Haines&Stansfeld, 2001) заклучиле дека задачите што опфаќаат централно
процесирање и разбирање на јазикот, како што се внимание, читање, меморија и решавање
на проблеми, се најчесто афектирани од долготрајна (хронична) изложеност на бучава.

9.4. Здравствено-еколошки стандарди за бучавата

Во Република Македонија сè уште не се дефинирани национални здравствено-еколошки

стандарди кои ќе ја заштитат општата популација од негативни здравствени ефекти на
комуналната бучава и затоа ги употребуваме препораките на Светската здравствена
организација за гранични вредности.

255
 Во домовите

Негативните ефекти на бучавата се манифестираат како нарушено спиење и одмор,

вознемиреност и говорна интерференција. Граничната вредност во спалните соби за
континуирана бучава изнесува 30 dB(A), а за импулсна бучава 45 dB(A). За да се одвива
непречена говорна комуникација во затворена просторија, граничната вредност на
континуираната бучава не треба да надминува 35 dB(A). Додека, надвор од домовите, на
терасите, балконите и сл. нивото на континуираната бучава не треба да надминува 55
dBA, за да се избегне ефектот на вознемиреност.

Во училишни и предучилишни установи

Во училишни и предучилишни установи каде што очекувани негативни ефекти се

интерференца со говорот, вознемиреност, намалено внимание, меморија и други
когнитивни функции, еквивалентното ниво на бучава не треба да надминува 35 dB(A) во
училниците и занималните, додека еквивалентното ниво на бучава, надвор од објектите
не треба да надминува 55 dB(A).

Во болници

Во болници негативните ефекти се манифестираат како нарушено спиење, вознемиреност,

интерференција со говорот и предупредувачки сигнали. Внатре во болницата, граничната
вредност за еквивалентното ниво на бучава е 30 dB(A), додека максималното ниво е 40
dB(A).

Табела 9.2. Препорачани гранични вредности за нивото

на бучавата во специфични животни средини

Специфични животни Laeq Време LAmax

средини Очекувани здравствени ефекти dB(A) H dB
Висока вознемиреност 55 16
Станбена зона Умерена вознемиреност 50 16 /
Нарушување на спиењето 30
Станови-спална соба 8 45
Нарушена говорна комуникација и 35
Останати соби вознемиреност 16
Училишни и
предучилишни објекти Пречки во говорната комуникација За време на
(внатре) пречки во когнитивниот развој 35 настава
Спални во предучилишни За време на
објекти Нарушување на спиењето 30 спиење 45
Училишта (надвор),
детски игралишта Вознемиреност 55
Болници, болничка соба
( внатре) Нарушување на спиењето 30 24 40
Деловни-трговски,
индустриски зони Оштетување на слухот 70 24 110
Церемонии, фестивали,
концерти и други видови Оштетување на слухот 100 4 110

256
забава
Јавни собири Оштетување на слухот 85 1 110
Музика преку слушалки Оштетување на слухот 85 1 110
Детски играчки и Оштетување на слухот возрасни 140*
експлозивни направи Оштетување на слухот деца 120*
*вредноста се оденесува на Lcpk

СЗО во најновите упатства за ноќна бучава (World Health Organization. Night noise
Guidelines for Europe. Copenhagen 2009: 8-20), разгледувајќи ги научните докази за
праговите за изложеност на ноќна бучава индицирани од Lnight, надвор како што е
одредено во Директивата за бучава во животната средина (Environmental Noise Directive
(2002/49/EC)), Lnight, надвор од 40 dB треба да биде цел за упатството за ноќна бучава за
заштита на населението, вклучително и највулнерабилните групи како што се децата,
хронични болните и старите лица. Lnight, надвор со вредност од 55 dB е препорачана како
привремена цел за земјите кадешто упатството за ноќна бучава не може да биде
постигнато во кус временски период заради различни причини, и кадешто донесувачите
на одлуки одбираат да го усвојат пристапот чекор по чекор. Овие упатства се применливи
за земјите членки на Европскиот регион, и можат да се сметаат за ажурирање на
претходните Упатства на СЗО за бучава во заедницата (WHO Guidelines for community
noise (1999)).

Прегледот на достапните докази доведе до следните заклучоци:

 Спиењето е биолошка неопходност и нарушениот сон е асоциран со бројни
штетни здравствени влијанија по здравјето;
 Постојат доволно докази за биолошките ефекти од бучавата за време на
спиењето: пораст на срцевата стапка, арузал, промени во фазите на сонот и
будење;
 Постојат доволно докази дека изложеноста на ноќна бучава причинува
пореметување на сонот, пораст на употребата на лекови, пораст на телесните
движења и (еколошка) несоница;
 Додека од бучавата индуцираното пореметување на спиењето се посматра како
здравствен проблем (еколошка несоница), таа исто така доведува до
понатамошни последици по здравјето и добросостојбата;
 Постојат ограничени докази дека пореметеното спиење предизвикува замор,
несреќи и редуцирана перформанса;
 Постојат ограничени докази дека ноќната бучава причинува промени во нивоите
на хормоните и клинички состојби како кардиоваскуларни заболувања, депресии и
други ментални болести (Табела 9.3).

За примарна превенција на субклиничките штетни здравствени ефекти поврзани со

ноќната бучава кај населението, се препорачува да населението не треба да биде
изложено на нивои на ноќна бучава повисоки од 40 dB од Lnight, надвор за време на ноќта
кога најголемиот дел од луѓето се во кревет. Најниското забележано ниво на штетен ефект
(LOAEL) од ноќна бучава, 40 dB Lnight, надвор, може да се смета за гранична вредност на
упатствата за ноќна бучава неопходни за заштита на населението, вклучително и
највулнерабилните групи како што се децата, хронични болните и старите лица, од
штетните здравствени ефекти од ноќната бучава. Lnight, надвор со вредност од 55 dB

257
 препорачана како привремена цел не може да ги заштити вулнерабилните групи на ова
ниво. Заради тоа, привремената цел може единствено да се применува за исклучителни
локални состојби од страна на донесувачите на одлуки.

Табела 9.3. Ефекти од различни нивоа на ноќна бучава на здравјето на населението

Просечно годишно ниво на ноќна Здравствени ефекти забележани кај населението
бучава
Lnight, надвор
До 30 dB Иако индивидуални сензитивности и околности може дасе варираат,
изгледа дека до ова ниво не се забележани значителни биолошки
ефекти.
Lnight, надвор oд 30 dB е еквивалентно на незабележано ниво на ефект
(NOEL) за ноќна бучава.
30 дo 40 dB Бројни ефекти на спиењето се забележани од следниов опсег: движење
на телото, будење, пореметувања на сонот, арузали. Интемзитетот на
ефектот зависи од природата на изворот и бројот на настани.
Вулнерабилните групи се поосетливи. Меѓутоа и во најтешките случаи
ефектите се чинат умерени. Lnight, надвор oд 40 dB е еквивалентно на
најниското забележано ниво на штетен ефект (LOAEL) за ноќна
бучава.
40 дo 55 dB Штетни здравствени ефекти се забележани кај изложеното население.
Многу чуѓе ќе мораат да ги адаптираат нивните животи за да се
изборат со ноќната бучава. Вулнерабилните групи се поостро
афектирани.
Над 55 dB Состојбата се смета поопасна за здравјето на населението. Штетните
здравствени ефекти се појавуваат често, значителен дел од
населението е многу вознемирено и со нарушено спиење. Постои доказ
дека се зголемува ризикот од кардиоваскуларни болести.

9.5. Податоци за Република Македонија

Градот Скопје, израснувајќи во главен трговски, економски и деловен центар во

Република Македонија, се соочува со постојан пораст на комуналната бучава кој се должи
на:

 зголемениот број на моторни возила во сообраќајот;

 несоодветно урбанистичко планирање на станбените населби и создавање на
мешовити индустриско-населени зони со училишни и предучилишни објекти;
 изградба на трговско-забавни центри во густо населени станбени зони без заштита
од ширење на бучавата;
 изградба на станбени, училишни и рекреациони објекти покрај фреквентни
сообраќајници, без преземени мерки за заштита од бучавата (Тодоровска-
Ажиевска, 1998) .

Следење на нивото на бучавата во градот Скопје, во текот на изминатите 10 години, врши

Центарот за јавно здравје-Скопје на фреквентни сообраќајници, во близина на училишни и
предучилишни објекти и болници. Во годишните извештаи на ЈЗУ Институт за јавно
здравје на Република Македонија, презентирани се следните вредности: просечно
еквивалентно ниво 76 dB(A), минимална измерена вредност 45 dB(A), максимална
измерена вредност 104 dB(A). Од вкупно 1400 мерења што се вршат годишно, 907 мерења
го надминуваат препорачанато ниво од СЗО, 65dB(A). Иако методологијата и динамиката
на мерењето не го определува основниот параметар на комуналната бучава, енергетски

258
еквивалентно ниво на бучава за одреден временски период, сепак претставува показател за
зголемено ниво на бучавата во животната средина во однос на препораките на СЗО.

Во 1996 година вршени се истражувања на сообраќајната бучава која потекнува од

моторните возила како главен извор на комунална бучава во урбана средина и нејзиното
ширење во станбената околина во градот Скопје. Основни мерни величини за проценка на
нивото на бучавата се енергетско еквивалентно ниво LAeq24h, L10,L50,L90. Според
резултатите, градот Скопје со популација од 600.000 жители, на главните сообраќајници
во должина од 45 км (15% од вкупната улична мрежа) има бучава од 72 до 78 dBА. Овие
вредности споредени со вредностите на акустичните мапи во различни земји од светот
направени до 1990 година, градот Скопје го класираат во градови со популација над еден
милион жители. Ширењето на бучавата зависи од поставеноста на објектите околу
сообраќајниците, така што во заднината на објектите постои бучава со интезитет од 55 до
60 dB(A) .

Во 2002 година спроведена е студија за проценка на ризикот од комуналната бучава кај

училишната популација во Скопје. Според извршените мерења и анализа на бучавата во
училишниот двор и во резиденцијалната средина констатирано е дека училишните деца
кои учат и живеат во мешовита станбено-деловна зона, во централното подрачје на град
Скопје, се изложени на зголемено ниво на бучава, повисоко од 55dB(А). Регистрираната
комунална бучава во училишниот двор и во резиденцијалната средина има карактер на
континуирана, непроменлива во текот на денот, широкопојасна, односно ги опфаќа сите
октави. Според извршените мерења и анализа на бучавата во станбена зона, во приградска
населба, училишните деца кои учат и живеат во оваа средина се изложени на бучава под
граничните вредности препорачани од СЗО, односно под 55 dB(А). Невротските
нарушувања поврзани со стрес кај училишните деца се истражувани преку утврдување на
анксиозност, внимание, хиперактивност, социјална адаптабилност и опозиционерство.
Бихејвиоралните промени (промени во однесувањето) кај учениците кои живеат и учат во
средина со зголемено ниво на бучава во градот Скопје се веќе изразени на возраст од 10 до
11 години, и се манифестираат како намалена социјална адаптабилност и зголемено
опозиционерство.

9.6. Контрола и намалување на бучавата

Главна цел на контролата на бучавата е обезбедување на ниско ниво на комунална бучава,

а тоа се постигнува со развој на критериуми за максимални безбедни нивоа на
експозиција и промоција на процена на здравствено-еколошкиот ризик од комуналната
бучава како дел од програмите за здравје на животната средина. Три основни принципи,
подржани од Обединетите нации, Агенда 21 и Европското одделение за транспорт,
животна средина и здравје на коишто се базира контролата на хазардите од животната
средина , а според тоа и на бучавата:

a) Принцип на претпазливост. Во сите случаи, бучавата треба да биде редуцирана на

најниско ниво, каде што постои реална можност здравјето на луѓето да биде нарушено.

259
 b) Принцип - загадувачот секогаш плаќа. Овој принцип се состои во тоа што
мониторингот, контролата, снижувањето на нивоата и супервизијата на бучавата ќе
бидат на сметка на одговорното лице за изворот на бучава.
в) Принцип на превенција кој се спроведува преку мерки за намалување на бучавата кај
изворот на емисија и со соодветно урбанистичко планирање.

Контролата на комуналната бучава се одвива во две фази (според Водичот за комунална

бучава, СЗО, 1999): фаза на воспоставување на контрола на бучавата со донесување на
соодветна законска регулатива и фаза на развој на стратегија за намалување на бучавата.
Во однос на првата фаза, во Република Македонија, донесен е Закон за заштита од бучава
во животната средина („Сл. весник на РМ“ бр.79/2007), кој е усогласен со европското
законодавство кој се однесува на бучавата во животната средина. За целосно усогласување
со европското законодавство и регулирање потребно е да се донесат подзаконските акти,
особено за максимални безбедни нивоа на бучавата во животната средина и за начините
на проценка на негативните здравствени ефекти
Мерките за контрола на бучавата во првата фаза се дадени во табела бр.9.4, а мерките за
намалување на бучавата се дадени ва табела бр.9.5.

Табела 9.4. Мерки за контрола на бучава

ЗАКОНСКИ МЕРКИ ПРИМЕРИ

контрола на емисија на бучава
контрола на трансмисија на бучавата
воведување мониторинг
контрола на имисијата на бучава
ограничување на брзината
спроведување на урбанистичкото
планирање
минимални норми за звучна изолација на
зградите
емисиони стандарди за моторни возила,
градежни машини и др.
мерки за спречување на ширење на звукот,
звучни бариери
одредување мерни места
донесување национални стандарди за
граничните вредности на бучавата, во
животната средина воопшто и во
специфични животни средини
во станбени зони, болници
минимум растојание на индустриските зони
и оптоварениот сообраќај од станбените
зони, кружен пат за тешките возила
звучна изолација при изградба на станбени и
деловни згради

Законската рамка е потребна да се обезбеди систем за контрола на бучавата.

Националните здравствено-еколошки стандарди за нивото на бучавата треба да се донесат
врз основа на меѓународно прифатени стандарди или препораки на СЗО, исто така, и врз
релацијата „експозиција-одговор“ и во согласност со социоекономските, технолошките и
други фактори во земјата.

Клучен момент во контролата на комуналната бучава е процена на здравствено-

еколошкиот ризик на комуналната бучава. Една ваква анализа би требало да се спроведе
пред да се спроведе некој проект за објект кој значително ќе го зголеми нивото на

260
 комуналната бучава (за повеќе од 5 dBА). Оваа анализа треба да содржи: одредување на
нивото на постојната комунална бучава, одредување на очекуваното ниво на бучава од
новиот извор, процена на негативните здравствени ефекти, одредување на популацијата
изложена на ризик, одредување на релацијата експозиција одговор, процена на ризикот и
негова прифатливост.

Табела бр.9.5. Мерки за намалување на бучавата

ТЕХНОЛОШКИ МЕРКИ

редукција на емисијата со модификација профилот на гумите на моторните возила,

на изворот
нова машинска технологија
ориентација на зградите
промени во можностите на погонските
машини, промена на површината на
патиштата
транспортните средства, градежните машини
поставување на зградите како заштитен ѕид

ЕДУКАЦИЈА И ИНФОРМАЦИЈА

запознавање на јавноста со негативните

здравствени ефекти од бучавата
Поставување на звучни бариери мониторинг и публикација на резултатите
обука на стручни кадри за следење на
бучавата и нејзините негативни
здравствени ефекти
иницијатива за научно-истражувачка
работа
иницијатива за промени во намалување на брзината, придржување за
однесувањето нормите на нивото на бучава во затворени
простории (дискотеки, концерти, прослави)

Намалувањето на бучавата треба да ги содржи следните елементи:

a) воведување мониторинг на бучавата;
б) ублажување на бучавата во специфични средини како што се училишта, игралишта,
станбени зони, средини со повеќе извори на бучава кои можат да ги засилат ефектите;
в) намалување на бучавата во одредени периоди како што се вечерниот и ноќниот период.
г) да се земат предвид последиците од бучавата при урбанистичкото планирање и
планирањето на јавниот превоз;
д) воведување на систем за набљудување над негативните здравствени ефекти во
корелација со бучавата;
ѓ) поставување на звучни бариери.

261
9.7. Вибрации

Под вибрации се подразбира осцилаторно движење на телата и честиците во подрачјето

на инфразвучни (под 20 Hz ) и делумно звучни фреквенции. Може да се јават заедно со
бучавата, односно вибрациите на подрачјето на чујните фреквенции може да
предизвикаат бучава. Инфразвукот се пренесува на големи растојанија со мала загуба на
енергија. Ретко се јавува само инфразвук без појава на друга акустична енергија или
механичка сила.

Вибрациите се пренесуваат во различни правци, а степенот на осетливост зависи од

положбата на телото. Во стоечка положба човекот е поосетлив на вертикалните вибрации,
а во хоризонтална положба на хоризонталните вибрации. Тие се пренесуваат на човекот
со директен контакт на нозете со подлогата која вибрира, директен контакт на рацете со
машината која вибрира или преку столчето на кое седи.

Дејството врз здравјето на човекот се манифестира преку нарушување на функцијата на:

 вегетативниот нервен систем - нарушување на неуротрофиката и васкуларниот

тонус предизвикувајќи синдром на вибрациона ангиотрофонеуроза;
 централниот нервен систем - функционални пречки на ЦНС со емоционална
лабилност, замор, нарушување на спиењето, главоболка вртоглавица;
 коскено-зглобниот систем.

Сигурни научни докази за негативните здравствени ефекти при професионална

изложеност постојат, додека ефектите при изложеност во животната средина не се
доволно проучени.

9. 8. Ултразвук

Ултразвукот претставува звук со фреквенција повисока од 20.000 Hz, има својство лесно
да се пренесува низ течни и цврсти материјални средини, а потешко низ водух. Изворите
на ултразвук можат да бидат природни (инсекти, животни) и вештачки (мотори, сирени,
генератори).

Во медицината има дијагностичко значење и притоа се употребува ултразвук со низок

интезитет и фреквенција до 20 MHz. Ефектот се базира на различниот степен на
апсорпцијата и рефлексијата на звучните бранови од различни ткива. Исто така се користи
и за третмани на одредени состојби во физикалната медицина.

262
10. ПРИНЦИПИ НА ЛИЧНА ХИГИЕНА, РЕКРЕАЦИЈА И СПОРТ ОД
ХИГИЕНСКИ АСПЕКТ ЗА ПРЕВЕНЦИЈА ОД ПОЈАВА НА СРЦЕВО-САДОВИ
ЗАБОЛУВАЊА, ДЕБЕЛИНА, ШЕЌЕРНА БОЛЕСТ И ДР.

10.1. Вовед

Принципиелното одржување на лична хигиена, односно телесна чистота, е еден од

основните принципи во хигиената и претставува значаен фактор во заштитата и
унапредувањето на здравјето. Повисоко ниво на здравствената култура, особено
позитивните хигиенски навики во личната хигиена, даваат добри резултати во
намалувањето на бројот на заболени, пред сé, од заразни заболувања. Правилното и
редовно спроведување на личната хигиена има хигиенско, здравствено, економско,
културно, естетско и физиолошко значење.

10.2. Лична хигиена

10.2.1. Хигиена низ историјата

Иако е тешко да се поверува, капењето не се сметало за добра навика отсекогаш.

Всушност, свети Францис од Ассиси, христијански монах кој бил пратен во мисија од
страна на папата Грегориј Деветти во 1228 година, проповедал дека најдобар начин да ја
искажеш љубовта кон бога е да не се капеш. Тоа било широко прифатено од страна на
народните маси, дури и кралицата Изабела од Шпанија гордо изјавувала дека во животот
се избањала само два пати. Оваа практика не се забележувала само кај Европејците, туку и
доселениците и колонистите на Америка во Пенсилванија и Вирџинија го избегнувале
бањањето. Дури постоел закон која велел дека тие што ќе се капат повеќе од еднаш во
месецот, ќе бидат затворени.
Заради лошите хигиенски услови, многу луѓе умреле заради низа болести. Најчеста
причина за смрт кај доенчињата била дијареа. Тоа било така сé до средината на XX век,
кога двајца научници Роберт Кох (1843-1910) од Германија и Луис Пастер (1822-1895) од
Франција не ги откриле бактериите како причинители на болестите. Заради нивното
откритие медицинските сестри и докторите започнале да ги мијат своите раце пред секој
преглед и операција, а подоцна биле откриени и вакцините кои спасиле милиони човечки
животи.
Хигиената е многу повеќе од тоа да се биде само чист. Ја дефинираат и сочинуваат многу
постапки кои им помагаат на луѓето да бидат и да останат здрави. Примената на добрите
хигиенски навики е корисна од две причини. Прво, им помага во отстранување на
можноста да се добие некое заболување и истото да се шири, и второ, им помага на луѓето
да се чувствуваат добро самите себе си и сопственото тело.
Добрата хигиена е битна во секоја возраст и за секого, но посебно внимание треба да се
обрне во пубертетот. Со доаѓањето на пубертетот, телото расте и сексуално созрева, се
случуваат низа емоционални и физички промени кои посебно бараат да се одржува добра
хигиена. За младите тоа значи редовно одржување на чистотата на телото посебно
половите органи, справување со акни, лошиот здив, посилниот телесен мирис, превенција
на развој на кариес и сл.

263
Личната хигиена имплицира промоција на санитарни навики дома и каде било надвор од
домот. Заедничко на тие хигиенски навики е целта, а таа е да се обезбеди чистота која
води до добро здравје. Чистотата е без сомнение е важен аспект на хигиената. Промоција
на здрави навики дефинитивно е во доменот на хигиената. Промоција на хигиената е
поспецифичен термин од здравствената промоција, која опфаќа голем број на фактори,
интереси од различни аспекти. Во таа смисла, хигиенската едукација ги охрабрува луѓето
да ги заменат своите лоши и небезбедни хигиенски навики со посигурни и поважни
алтернативи. Таа опфаќа: употреба на безбедна вода за готвење, пиење и одржување на
лична хигиена; соодветно чување на безбедна вода за пиење; соодветна диспозиција на
отпадни материи и фекалии; промоција на личната хигиена (миење на раце, тело, коса,
хигиена на уста, миење на нозе, хигиена на облеката и др.). Промоција на хигиената и
прифаќањето на здравите хигиенски навики се многу важни за добро здравје и
претставуваат гаранција за подолг и поквалитетен живот.
Добрата лична хигиена вклучува редовно и внимателно одржување на хигиена на телото
(посебно рацете), косата, усната шуплина, облеката и др.

10.2.2. Хигиена на рацете

Рацете се ризик број еден за пренесување на бактерии. Рацете се постојано експонирани

на бројни атаки секој ден. Нашите раце се најважната алатка која ја имаме и која се
справува со многу различни задачи во текот на денот, на пример, во канцеларија, во
производствени процеси, дома, во градината и др.
Со толку многу активности кои треба да се изведат, рацете се изложени на бројни напори.
Ветер, чест контакт со вода и растворувачи, неадекватна или никаква нега - сите тие
фактори претставуваат сериозни предизвици за природниот заштитен механизам. Како
последица: кожните болести сè уште се на врвот на професионалните заболувања.
Во европските земји се одредени мерките за грижа и заштита на рацете. Како резултат на
тоа професионалниот систем на хигиена на рацете се развил спрема упатствата за
професионална заштита, специфицирани во европските директиви за опрема за лична
заштита. Тие вклучуваат специјална заштита на кожата, чистење на кожата и нега на
кожата на рацете. За медицинските установи, прирачниците за хигиена на рацете на
Институтот „Роберт Кох” (РКИ) го прошируваат терминот „систем за хигиена на рацете”
додавајќи и „дезинфекција на рацете”. Хигиената на рацете се базира на четири столба:
дезинфекција на рацете, заштита на рацете, чистење и нега.
Миењето на рацете, всушност е многу стресно за кожата на рацете и затоа треба да се
изведува само кога е неопходно. Додека класичните алкални сапуни ја оштетуваат
природната заштитна бариера на кожата, синтетичките лосиони за миење можат да бидат
подесени на pH вредноста на кожата. Тие содржат висококвалитетни супстанции за нега
на кожата и нежни сурфанктанти кои добро се толерираат од кожата. Корисниците можат
да изберат помеѓу цела палета на производи посебно од благите лосиони за миење и
производи кои не содржат мириси или бои.
Негата на кожата претставува база за регенерација на кожата и треба да се изведе веднаш
по активностите кои се стресни за кожата. Продуктите треба да ги заменат липидите и
влажноста кои рожнатиот слој на кожата ги изгубил во текот на контактот со некои
агресивни средства во текот на денот. Овие средства секогаш треба да се бираат според
типот на кожата на поединецот. Постојат два типа на емулзии:

264
  Вода во масло (Water in oil - W/О) емулзии кои обезбедуваат високо ниво на
заштита и нега, главно, снабдувајќи ја кожата со липиди. Затоа посебно се
препорачуваат за сува кожа, или во зима.
 Масло во вода (Oil in water) кои имаат помала содржина на липиди, но побогата
содржина на овлажнувачи. Тие се препорачуваат за нормална или масна кожа или
при активности при кои рацете не треба да се лизгаат.

Најдобар начин за превенција на бројните заболувања (вирусни и бактериски) е редовното

миење на рацете. Иако се мисли дека тоа е едноставна постапка, сепак експертите тврдат
дека најголемиот дел од луѓето не ги мијат правилно рацете.
Рацете би требало да се мијат пред и по јадење; пред, за време и по подготовката на храна;
по употреба на тоалет, контакт со телесни течности (кивање и кашлање, течење на нос и
солзење на очите) употреба на пари, менување на пелени, фрлање на отпадоци, после
играње и работа, галење на домашни миленици и др.
Начин на миење: рацете треба да се мијат енергично со триење, со топла вода и сапун во
траење најмалку од 20 секунди. Имајќи предвид дека под ноктите можат да се „скријат”
голем дел од бактериите, пожелно е ноктите да се чистат со посебна четка. Се разбира
дека ноктите треба да имаат пристојна должина, редовно да се скратуваат. По миењето
рацете добро се испираат и сушат (најдобро е со хартиени бришачи или топол сув воздух).
Доколку се употребуваат крпи за бришење, тие треба редовно да се менуваат и перат, како
и секој член на семејството да има своја крпа. Крпите во кујната треба да се менуваат
многу почесто.
Рацете се најважниот начин на трансмисија на бактерииите во производствените објекти
како и во здравствените установи. Секојдневно стотици пати бактериите се пренесуваат на
рацете на персоналот со што постои ризик од инфекција на колегите, пациентите,
граѓаните или на производствените површини како и на самите производи.
Дезинфекцијата на рацете само со алкохол нуди 99,99% заштита и придонесува за висок
хигиенски стандард. Добрите производни постапки (Good Manufacturing Practices - GMP)
се базата за безбеден хигиенски концепт во производството на храна, лекови и козметички
преперати. GMP упатствата се гаранција дека производот е произведен спрема стриктните
меѓународни стандарди за квалитет. Институтот Роберт Кох (RKI) ги основал
прирачниците за хигиена на рацете во здравствените установи, посебно употребата на
алкохолни дезинфициенси. На слика 10.1 е прикажано правилно спроведување на
дезинфекција на рацете кај здравствениот персонал.

265
 Слика 10.1. Дезинфекција на раце

10.2.3. Контрола на телесниот мирис

Телесниот мирис најчесто е предизвикан од комбинација на потењето и бактериите.

Јадењето на одредена храна, зачини, лук, кари, исто така, може да предизвика
поинтензивен телесен мирис. Пазувите, препоните и стапалата се најчести места од кои
потекнува мирисот. Потењето е начин на ладење на телото. Организмот, исто така,
продуцира масти кои ја штитат кожата од надворешната средина (ветерот, сонцето и
сувиот воздух). Тие масти ги задржуваат нечистотиите, прашината и изумрените клетки.
Ова е посебно важно во пубертетот. Дневно туширање најчесто е доволно да се
контролира телесниот мирис, но многу луѓе одат многу над тоа и употребуваат разни
типови на средстсва (дезодоранси, антиперспиранти, парфеми, миризливи сапуни и др.)
кои дејствуваат на различни начини; или само го покриваат мирисот на телото -
дезодоранси, или го котролираат потењето како антиперспирантите. Многу од луѓето сега
ги употребуваат парфемите со цел да ја изразат својата индивидуалност.
Во зимскиот период е потребно да се капе најмалку еднаш, а во летниот период два до три
пати неделно. Но, постојат и такви работи каде е потребно капење секој ден, по
завршувањето на работата.
Со капењето се отстранува нечистотијата, потта, маста и изумрените клетки, прашина,
микроорганизми, со тоа се спречуваат разни кожни заболувања, а истовремено се
постигнува зголемен тонус на кожата, подобра отпорност на температурните промени, а
со тоа се зголемува општата отпорност на организмот, се зголемува работната способност,
се намалува ризикот од настинки, поволно дејствува на кардиоваскуларниот систем, а со
тоа се отстранува непријатниот мирис.
Покрај капењето дома, многу е корисно т.н. „воздушно капење” во реките, морињата,
езерата и во базени. Тие обично се комбинираат со сончање и престој на свеж и чист
воздух и соодветна физичка активност.

266
10.2.4. Кожа

Кожата е најголемиот орган на телото. Жлездите во фоликулите на влакната продуцираат

маснотии т.н. себум кој ја заштитува кожата и косата од исушување. Дневното туширање
е доволно да се одржува телото чисто, и така се отстрануваат нечистотијата, маснотиите
или мртвите клетки пред да се акумулираат.
Кожата е многу значаен орган со многубројни функции. Таа се состои од два слоја: горен:
потенок (поткожица-епидермис) и долен-подебел, (крзно-дерма) (слика 10.2).

Слика 10.2. Пресек на кожа

Поткожицата (епидермис) има 5 слоја, од кои надворешниот е составен од епителни

клетки кои постепено изумираат и отпаѓаат, а на нивно место доаѓаат клетки од наредниот
слој. Најдлабокиот слој се состои од клетки кои содржат пигмент (меланин) кој се
зголемува под дејство на ултравиолетовите бранови и ја штити кожата:
 Stratum corneum;
 Stratum lucidum;
 Stratum granulosum;
 Stratum spinosum;
 Stratum basalis.

Крзно (derma) содржи крвни и лимфни садови, нервни завршетоци, корени на влакната,

267
сврзно ткиво, лојни и потни жлезди. Потните жлезди излачуваат 1 л пот на ден, преку
порите кои ги има неколку милиони.
Под крзното се наоѓа хиподермис-подкожно масно ткиво кое помага при регулирањето на
телесната топлина, бидејќи мастите се лоши спроводници на топлината.
Кожата има повеќе заштитни функции: го штити телото од повреди, од
микроорганизми и од штетното дејство на ултравиолетовите бранови. Во кожата се
наога провитаминот (ергостерол) кој по дејство на ултра-виолетовите бранови се
претвора во витамин Д. Кожата има дишна и секреторна функција - отстранување на
крајно метаболички продукти. Во кожата се наоѓаат и сетилни (рецепторни) клетки за
температура (топло/ладно - терморецептори), притисок (барорецептори), допир и болка.
Кожата често е изложена на разни механички повреди, физички, биолошки и хемиски
штетни материи, независно дали работи или се наоѓа во мирување. На кожата се собираат
материи кои настануваат како последица на нормалните физички функции, одумрени
клетки, продукти на метаболизмот излачени преку потта и лојта. Така постои добар терен
за задржување на материи од надворешната средина (прашина), бактерии, габички и др.
Создадените продукти со разградувањето создаваат непријатен мирис, надразнување на
кожата и при погодна температура и влажност е добра подлога за развој на бактерии. На
сето ова, ако се надоврзе и механичко оштетување може да дојде и до гнојни инфекции,
габични, паразитски, алергични и други заболување (слика 10.3).
Слика 10.3. Приказ на потенцијални микробиолошки контаминенти на кожата

Може да дојде до запушување на изводните канали на лојните и потните жлезди и

создавање на чиреви, гнојни мозолчиња (фоликулити, фурункули, карбункули) егземи,
шуга и др. Нечистата кожа доведува до нарушување на терморегулацијата и екскреторната
функција. Може да дојде до професионално заболување и труење. Посебно е осетлива
кожата кај деца и млади. Минералните масла, нафтата и нафтените деривати се многу
опасни за кожата и организмот во целина. Регистрирани се случаи со малигни заболувања.
Живата (метил жива), кадмиумот, манганот, оловото (тетраетил олово и органските
растворувачи се многу токсични материи кои можат да поминат и преку здрава кожа, но
најчесто е преку ледирана кожа. Особено е важно задржувањето на овие штетни материи
подолго време на поедини места од телото, на превоите (препоните) и други места.
Значајно е и одржувањето на личната хигиена на гениталиите. Правилното користење на
тоалетните направи, почитување на принципите на интимната хигиена и преземањето
превентивни мерки за заштита од венерични, специфични и неспецифични заболувања е

268
со цел за превенција од појава на актуелната и сé повеќе раширената болест-СИДА
(АIDS). Можна е и појава на бенигни и малигни заболувања на кожата.
Кожата најголеми промени трпи во текот на пубертетот, заради напливот на хормоните,
масните жлезди во фоликулите на влакната лачат многу повеќе себум кој може да ги затне
порите.
Грижата за кожата опфаќа неколку основни чекори. Дерматолозите препорачуваат да се
мие лицето два пати дневно со благ сапун, но не премногу често за да се избегне
исушувањето и иритација на кожата. За кожата на лицето се препорачува да се користат
лосиони само ако е неопходно и тоа на оние кои се (оил-фрее и њатер басед); да не се
пипка лицето непотребно, редовно да се мијат рацете, да се избегнува прекумерно
изложување на сонце, притоа да се употребуваат креми со заштитни фактори (посебно во
текот на летото и зимата).

10.2.5. Коса

Исто како и кожата, така и косата го покрива и штити телото. Без разлика на типот на
косата (кадрава, права, густа или тенка) најважно е да биде чиста. Тоа ќе помогне да
изгледа и мириса убаво, воедно и за да се превенира развој на проблеми на скалпот.
Косата може да биде сува, масна или комбинирана. Оваа категоризација е добиена според
количеството на себум кој се акумулира на скалпот. Количеството на себумот варира низ
различни периоди на животот. Во периодот на пубертетот се забележува значително
зголемена продукција на себум (посебно помеѓу 11-15 година). Помеѓу 18 и 45 - годишна
возраст нема некоја зголемена продукција на себум, за да опадне драматично над 50-тата
година и затоа косата го губи квалитетот.
Чешлањето или четкањето на косата е многу важно затоа што придонесува за
дистрибуција на себумот рамномерно по целата коса. Така косата изгледа посјајна и
помазна, се спречува заплеткувањето на косата кое доведува до кинење на влакното и
негово делење.
Постојат бројни производи за одржување на чистота на косата. Палета на шампони за
секој тип на коса; кондиционери кои ја прават сјајна и мека но, исто така, ја штитат и од
исушување при употреба на фен или други средства за обликување на косата, посебно од
средствата кои содржат алкохол. Шампоните се раствори на течен сапун, вода и мириси.
Честотата на миење на косата и видот на средството зависи од типот на косата. Луѓето со
бујна и виткана коса треба да употребуваат кондиционери, оние со масна коса треба
почесто да ја мијат но без употреба на истите.

10.2.6. Заби

Грижата за забите е најпаметна инвестиција која една личност може да ја направи за

своето здравје. Иако се развиени многу современи техники во стоматологијата за замена
на изгубените или оштетените заби, треба да се знае дека не може ништо да ги замени
природните заби, кои се многу поцврсти и посилни од кој било артефициелен заб. Затоа е
многу важно правилно да се грижиме за нив.
Денталните проблеми можат едноставно да се превенираат со едноставна метода: редовна
употреба на забна четка и паста и забен конец.

269
Постојат многу причини заради кои забите треба да се мијат: со четкањето на забите се
отстрануваат забните наслаги (тенкиот и леплив филм на површината на забите кој
претставува гнездо за развој на бактериите), кој може да доведе до низа заболувања на
забите, најчесто до појава на кариес. Со четкањето се помага и на непцата да останат
здрави, и се одржува пријатниот мирис (здив) на устата.
Изборот на типот на четката го прави поединецот кој може да бира помеѓу тврда медиум
или мека четка. Четката се менува на секои 3-4 месеци. Пожелно е да се употребува
флуорирана паста за заби, посебно доколку водата за пиење не е флуорирана (како што е
кај нас). Аголот помеѓу четкичката и гингивата треба да е 45 о, а четкањето треба да се
изведува во краткотрајни кружни или напред-назад движења, во траење од 2 до 3 минути
(минимум). Треба да се внимава да бидат зафатени сите површини на забот. По четкањето,
устата добро се испира, пастата, односно пената не се голта (како превенција од појава на
флуороза).
Во однос на фреквенцијата, забите треба да се мијат задолжително по секој оброк,
минимум еднаш во текот на денот (задолжително пред спиење). Се препорачува миење на
забите два пати дневно; наутро и пред спиење.
Иако можеби звучи чудно но, четкањето на забите треба да се извршува многу внимателно
затоа што емајлот може да се оштети, со што забите ќе станат поподложни на одредени
заболувања и почувствителни на одредени дразби (термички).
Се препорачува и нежно четкање на јазикот со цел да се спречи појава на лош здив кој
може да е предизвикан од развојот на бактерии на јазикот.
Употребата на конец за заби е здрава навика затоа што на тој начин се отстрануваат
плаките помеѓу забите кои не се отстрануваат во целост со обичното четкање на забите.

10.2.7. Уши

Ушниот канал е „самочистечки”. Восокот се секретира од страна на жлездите кои се

наоѓаат во кожата на каналот. Ушниот восок заедно со останатите честички како што е
правот се исфрлаат по природен пат, затоа всушност и нема потреба од употреба на
памучни стапчиња за чистење, кои доколку се употребуваат треба многу внимателно да се
прави тоа за да не настане оштетување на ушното тапанче и да настане инфекција.
Доколку има прекумерна продукција на ушен восок, најдобро е да се изврши испирање на
истиот со Александров шприц од страна на стручно лице (доктор и/или медицинска
сестра) поради тоа што ушниот восок може да доведе до намален слух.

10.2.8. Стапала

Хигиената на стапалата опфаќа едноставни хигиенски мерки кои можат да спречат низа
заболувања (посебно габични инфекции) кои можат да бидат доста упорни и долготрајни.
Не треба да си атлетски тип за да добиеш т.н. Атлетско стапало. Се работи за габична
инфекција на стапалото која најчесто се јавува кај лица од машки пол, над 12- годишна
возраст. Се појавува во услови на влага, најчесто кога се носат тесни обувки или чорапи
на топло време (најчесто патики). Понекогаш кожата помеѓу ножните прсти се лупи и
пука, во други случаи се развиваат пликови на табаните или странично на стапалата.
Најчест симптом е јадежот.

270
Затоа се препорачува: миење на стапалата секој ден, посебно внимание да се обрне на
кожата помеѓу ножните прсти; исклучително носење на памучни чорапи и нивно
менување веднаш штом се навлажнат; да се оди босоног во домашни услови но не и
надвор.

10.3. Физичка активност

Физичката активност е комплексно однесување, дефинирано како движење на телото со

помош на мускулна сила при што се троши енергија и се мери со тоа колку трошокот на
енергија го надминува базалниот метаболизам.
Редовната физичка активност го зголемува физичкиот работен капацитет и се дефинира
како „способност да се изведуваат умерени до тешки физички активности без претеран
замор и можност за одржување на таквата способност во текот на животот”. Физичката
кондиција е објективен маркер за регуларна физичка активност.
Физичката активност како дел од превентивните мерки во примарната заштита се
фокусира повеќе како активност во слободното време отколку за време на работата. При
спроведувањето на физичките активности, односно рекреацијата, неопходно е да се води
сметка за одржување на личната хигиена (туширање, пресоблекување на чиста и сува
облека непосредно по завршувањето на активностите за превенција од настинување и др.).

10.3.1. Здравствени ризици

Физичката неактивност или седечкиот начин на живот е асоциран со бројни здравствени

нарушувања, вклучувајќи коронарна болест на срцето и срцев напад, зголемен крвен
притисок, инсулин независен дијабетес мелитус и остеопороза. Физички неактивните луѓе
се двојно посклони да развијат некоја од кардиоваскуларните болести во споредба со
физички активните.

10.3.2. Потенцијални здравствени придобивки од умерена физичка активност

Умерената и редовна физичка активност или вежбањето има добро докажани заштитни
ефекти и тоа:
 го редуцира ризикот од коронарна срцева болест и во помала мерка го редуцира
срцевиот напад кај мажи кои редовно вежбаат (постојат и студии коишто
вклучуваат и жени);
 го намалува крвниот притисок;
 го подобрува липопротеинскиот статус, односно го зголемува нивото на HDL
(High-Density Lipoproteins) и го намалува нивото на LDL (Low-Density Lipoproteins);
 ја подобрува рамнотежата помеѓу внесот и потрошувачката на енергија и го
промовира намалувањето на телесната тежина и на тој начин ја превенира
здебеленоста;
 ги намалува серумските нивоа на гликоза и ја зголемува гликоза толеранцијата -
на тој начин го намалува ризикот од појава на инсулин независен дијабетес
мелитус;
 го редуцира губењето на коскеното ткиво - на тој начин заштитува од
остеопороза;

271
  ја намалува активноста на фибриногенот и на фактор VII и ја зголемува
фибринолитичката активност;
 ја подобрува психичката состојба и справувањето со стресот и заморот.

Здравствени добивки од промената од приватен моторизиран транспорт кон пешачење,

возење велосипед и користење јавен превоз:
 Намалување на стапката на респираторни и кардиоваскуларни заболувања;
 Намален ризик од сообраќајни повреди како и ризици од стрес од бучава;
 Превенција од дебелеење, дијабет, срцеви заболувања и рак.

Во прилог на горенаведеното, луѓето со поголема физичка кондиција имаат пониска

стапка на морталитет од која било причина.
Седечкиот начин на живот е многу чест во модерните, богати општества, каде што
интензивната механизација речиси во сите сектори на економијата доведува до рапидно
намалување на потрошувачката на енергија.

Студиите покажуваат дека 70% и повеќе од мажите и жените од сите возрасти се на

повисоко ниво од прифатливиот минимум активност која би им пружила значајни
здравствени придобивки.
Сите тие луѓе имаат зголемен ризик од коронарна болест на срцето и срцев напад.
Пропорцијата на луѓе класифицирани како физички активни во слободното време
корелира со социоекономскиот статус и нивото на образование. Подобро ситуираните и
подобро едуцираните групи од популацијата покажуваат подобар коронарен профил во
целина - пониска преваленца на пушење и здебеленост, како и поздрави нутритивни
обрасци.
Луѓето коишто работат физичка работа очигледно се помалку заинтересирани за вежбање
во слободното време.
Од неодамна физичката активност во слободното време доби на популарност. Имено,
истражувањата покажуваат, дека постои сигнификантно зголемување на бројот на
возрасни кои се физички активни во слободното време. Максимално 20% од популацијата
сепак, вежба на ниво препорачано за кардиоваскуларно подобрување.

10.3.3. Мерки за интервенција

Постојат докази коишто индицираат дека регуларни, континуирано аеробични физички

вежби (кои ги вклучуваат сите поголеми мускулни групи и го забрзуваат пулсот), имаат
протективен ефект против сите здравствени ризици, атрибути на физичката неактивност.
Интензитетот на физичката активност се мери како процент од максималниот износ на
енергија добиен со максимален внес на кислород.
Максималниот функционален капацитет за една индивидуа се изразува со: лимитираниот
внес на кислород и со губењето на здив (кога човекот повеќе не е способен да зборува
нормално).

Главни стратегии за спроведувањето на програмите за подигање на нивото на физичка

активност кај индивидуите и во популацијата се:

272
  создавање на средина за поддршка на физичкиот, социјалниот и културниот
живот кај популацијата;
 едукација на јавноста преку јавните медиуми;
 директна едукација и советувања во примарната заштита.

Намалувањето се мисли на намалување на телесната тежина, LDL како ризик-фактор

атрибуиран на физичката активност изгледа дека е пропорционален со индивидуалниот
интензитет на вежбањето и партиципирањето во програмата за физичка активност.

10.3.4. Препораки

Со цел на зголемување на кардиоваскуларната издржливост, луѓето треба да вежбаат

цели 25-60 минути во три фази:
 загревање (5-10 минути);
 оптоварување (15-40 минути);
 разладување и закрепнување (5-10 минути).

10.4. Здравствени ефекти поврзани со транспортот

Паневропската програма за транспорт, животна средина и здравје во организација на

Светската здравствена организација за Европа (СЗО) и Економската комисија за Европа
при Обединетите нации (ОН/ЕКЕ) започната во 2002 година во која учествува и
Република Македонија се стреми за намалување на здравствените ризици, како и
загадувањето на животната средина од транспортот. Проценето е дека глобалните емисии
од транспортот изнесуваат 23% од директниот CO2 во 2008 година, при што земниот
транспорт е со најголем % на учество/удел (16%).
Сообраќајните незгоди сè уште предизвикуваат 120.000 умрени и 2.500.000
повредени/годишно (65% од сообраќајните незгоди се случуваат во урбана средина и
децата се со поголем ризик од повредување при акциденти).

Потребно е да се обрне внимание на здравствените влијанија од политиките за транспорт

како и потребата за акција за спроведување на Повелбата за транспорт, екологија и
здравје усвоена за време на III-та министерска конференција за екологија и здравје во
Лондон, во јуни 1999 година. Повелбата ги содржи здравствените цели за намалување на
повредите, загадувањето на воздухот и бучавата, како и зголемување на можностите за
физичко вежбање преку пешачење, возење велосипед и користење јавен транспорт. Исто
така, ги содржи принципите за транспорт одржлив за животната средина и здравјето.
На третиот состанок на високо ниво за Транспорт, животна средина и здравје се усвои
“Амстердамската Декларација” за изборите во транспортот за нашето здравје,
животна средина и просперитет, во јануари 2009 година.
Позначајните здравствени ризици од транспортот се следните:
 Некои транспортни политики може да придонесат за значителни позитивни
здравствени ефекти, како што е користењето безбедно возење велосипед и
пешачењето, а, исто така, и користењето на јавен транспорт во урбаните
области.

273
  Други транспортни политики довеле до тешки здравствени проблеми -
аерозагадувањето од сообраќајот е докажано дека води до зголемување на
морталитетот и морбидитетот; бучавата има ефекти на стрес и психолошки
нарушувања.
 Сообраќајните несреќи се главна причина за смрт и инвалидитет, со околу
120.000 мртви или 2,5 милиони повредени/годишно во Европа.
 Застапеноста на пешаците и сопатниците во сообраќајните несреќи е доста
висока и изнесува околу 30-35% смртни случаи и 20-21% од повредите. Стравот
од повредите (особено на родителите за нивните деца) придонесува за
избегнување на велосипедизмот и одењето пеш и за намалување на вкупното
ниво на физичка активност, а со тоа се зголемува здравствениот ризик поврзан
со седечкиот начин на живот.
 Согласно СЗО глобалното оптоварување од болести (WHО Global Burden of
Disease), физичката неактивност е вториот по значење ризик за здравјето, после
пушењето.
 Половина од возрасната популација во развиените земји има седечки начин на
живот. Но, само 1/2 час умерена физичка активност (велосипедизам или
пешачење) дневно би довело до 50% редукција во срцевите заболувања,
возрасниот дијабет и дебелината и 30% помал ризик од развој на хипертензија,
со намалување на крвниот притисок, слично со она добиено преку користење
лекови, како и да не пуши.
 Вкупниот број на смртни исходи атрибутивни на физичката неактивност од
600.000/годишно во европскиот регион на СЗО (5-10% од вкупниот
морталитет). На светско ниво, физичката неактивност е пресметано дека
предизвикува 1,9 милиони Disability Adjusted Life Years (DALYs).
 Во најголем дел европски земји, преваленцата на дебелина се проценува дека е
зголемена за 10-40% од доцните 80-ти години на XX век до доцните 90-ти
години на XX век.
 Активниот транспорт може да помогне да се превенираат 3,2 милиони смртни
случаи годишно кои се припишуваат на физичката неактивност.

Светската здравствена организација во 2008 година во движи се за светскиот ден на

здравјето со логото „Физичка активност за сите” промовира дека најмалку 30 минути, на
умерена физичка активност, за време од пет дена во текот на седмицата го редуцираат за
околу 50% ризикот од нарушувања од неактивноста и значително го намалуваат високиот
крвен притисок и психолошките консеквенци од седечкиот начин на живот.

Како резиме може да се заклучи дека е неопходно спроведување на редовна умерена

физичка активност во текот на денот заради превенција од срцево-садови заболувања,
инсулин независен дијабетес мелитус, остеопороза и др. Во промовирање на физичката
активност, односно возењето велосипед е битно вклучувањето на невладини организации
во соработка со надлежните министерства (Министерство за животна средина и просторно
планирање, Министерство за здравство, Министерство за транспорт и врски,
Министерство за внатрешни работи и Локалната самоуправа).

274
Преку интеграција на транспортот, здравјето и политиките за животна средина, THE PEP
придонесува за позелени економии, заштита на здравјето и животната средина

THE PEP е “фабрика” за иновативни политики, стратегии и мерки дизајнирани за

промоција и поддршка на зелен, чист и здрав транспорт и како еден од
имплементирачките механизми се одржа Работилница за оддржлив и здрав урбан
транспорт “Да работиме заедно за постигнување на целта” 7-8 јуни 2010 година,
Скопје, Република Македонија (слика 10.4).

Слика 10.4. Работилница за одржлив и здрав урбан транспорт “Да работиме заедно за
постигнување на целта”

За да се добијат поголеми здравствени добивки, стратегиите за транспорт треба повеќе да

го нагласат планирањето на употребата на земјиштето што ги прави градовите попогодни
за пешачење, возење велосипед и со подобрен јавен транспорт (www.thepep.org).

275
II.2. БЕЗБЕДНОСТ
НА ХРАНА И
ИСХРАНА

276
II.2.1. ХИГИЕНА НА
ИСХРАНА

277
II.2.1. ХИГИЕНА НА ИСХРАНА
1. ВОВЕД

Човечкото тело содржи хемиски соединенија, како што се вода, јаглени хидрати
(шеќер, скроб и растителни влакна), амино киселини (во протеини), масни киселини (во
липидите), и нуклеински киселини (ДНК и РНК). Овие соединенија пак се состојат од
елементи како што се јаглерод, водород, кислород, азот, фосфор, калциум, железо, цинк,
магнезиум, манган, и така натаму. Сите овие хемиски соединенија и елементи се јавуваат
во различни форми и комбинации (на пример, хормони, витамини, фосфорлипиди, и сл.),
и во човечкото тело и во растителните и животински организми кои луѓето ги
консумираат.
Храната во желудникот се меша со помош на тонусните и перисталтичките движења
на истиот. Тонусните контракции се јавуваат периодично, на секои 20 секунди, при што се
образува химусот (полутечна, кашеста смеса). Со перисталтичките движења, пак, кои се
јавуваат два до три пати во минута, се префрлува химусот од желудникот во
дванаесетпалечното црево. Храната во желудникот се задржува различно време.
Алкохолот, лековите и некои отрови кои се лесно растворливи во вода, брзо преминуваат
во крвта, без да се задржуваат во желудникот. Храната богата со белковини и масти
поддржува желудочна секреција околу 7 часа. За разлика од неа, полутечната храна се
задржува само 2 до 3 часа. Регулацијата на варењето на храната во желудникот се
остварува на два начина: преку нервниот и преку ендокриниот систем. Овие два начина на
регулација меѓусебно се поврзани. Желудникот е двојно инервиран со вегетативниот
нервен систем: симпатикус и парасимпатикус. На тој начин, во зависност од нервната
стимулација, секрецијата на желудочниот сок ќе биде засилена преку парасимпатикусот,
односно намалена преку симпатикусот. Нервната регулација има условно рефлексно
значење. Почнува со навлегувањето на храната во усната празнина. Со тоа се
надразнуваат вегетативните центри во продолжениот мозок, откаде преку нервот скитник
се стимулираат жлездите на секреција. Состојките на химусот ја намалуваат желудочната
секреција преку ентерогастричниот рефлекс. Ендокрино, лачењето на желудочниот сок се
стимулира со хормонот гастрин кој се излачува од слузокожата на самиот желудник. За
разлика од него, хормоните ентерогастрин, секретин и холецистокинин, кои се лачат од
ѕидот на дванаесетпалечното црево, извршуваат инхибиција на желудочната секреција.
Оптималното внесуване на хранливи материи е основен услов за да се сочува здравјето, да
се подобри работната способност, продуктивноста и секако, подолго и поквалитетно да се
живее.
Храна е секоја супстанција што во преработена, делумно преработена или
непреработена форма е нaменета за човекова употреба за исхрана и пиење вклучувајќи ја
и водата, но не и лековите. Тоа значи дека се вклучени и сите други материи што се
додаваат на храната во текот на производството или преработката, заради конзервирање,
подобрување на изгледот, бојата, мирисот или вкусот или заради збогатување на самите
продукти. Храната која секојдневно ја консумираме содржи голем број на специфични
хемиски состојки, од кои некои се познати и добро квантифицирани, некои само делумно
се познати, а другите потполно необјаснети и засега немерливи.

278
 Нутрицијата е наука која ги истражува метаболичките и физиолошките одговори на
телото на внесот на храната. Со напредокот во областа на молекуларната биологија,
биохемијата, и генетиката, проучувањето на исхраната се повеќе се занимава со
метаболизмот и метаболичките патишта, односно секвенците на биохемиските чекори
преку кои супстанциите во живите суштества се менуваат од една форма во друга.

1. 1. ОСНОВНИ ХРАНЛИВИ МАТЕРИИ

Според функцијата која ја извршуваат во организмот разликуваме: градбени

материи, енергетски материи и функционални (заштитни) материи.

 Градбените хранливи материи служат за изградба на ткивата и на органите,

односно го овозможуваат нивниот раст и регенерацијата. Тука спаѓаат
белковините, минералните материи и водата.
 Енергетските хранливи материи се оние кои обезбедуваат енергија за потребите
на организмот. Тука спаѓаат мастите и јагленохидратите, но секундарно може и
белковините да ја преземат оваа улога.
 Функционалните материи се вклучени во регулирање на многубројните
метаболички процеси, во улога на биокатализатори или како составни делови на
разни ензими и ензимски системи. Тука спаѓаат витамини, вода, минерални
материи, есенцијални аминокиселини, незаситени масни киселини.

Јагленохидратите, мастите и делумно белковините се носители на енергија и заедно

со водата го сочинуваат најголемиот дел од хранливите материи, и се нарекуваат -
макронутриенси. Минералните материи и витамините се вбројуваат во групата на
микронутриенси, бидејќи се потребни во значително помали количества, а се наоѓаат
речиси во сите продукти кои ги користи човекот. Во зависност од хемискиот состав
хранливите материи се делат на органски и на неоргански.
Исхрана е процес кој почнува со внесување на храната во организмот до моментот
на потполно искористување на енергетските, градбените и заштитните материи.

Правилната исхрана треба да обезбеди:

 доволен внес хранливи енергетски материи (масти, јагленохидрати) поради
задоволување на енергетските потреби;
 доволен внес на градбени материи (белковини) и доволен внес на заштитни
материи (витамини и минерали).

1.1.1. Вода

Водата сочинува околу 70% од вкупната телесна тежина. Познато е дека човекот без
храна може да опстане дури и повеќе недели, но без вода не може да опстане повеќе од
неколку дена. Сите хемиски процеси во организмот, вкупниот метаболизам се одвиваат во
присуство на водата. Улогата на водата во организмот:

· Ја регулира телесната температура

· Го одржува нормалното функционирање на сите телесни функции

279
 · Основен растворувач е на сите продукти при варењето
· Најдобар детоксификатор е на организмот
· Го помага празнењето

При недостиг на водата се јавува дехидратација на организмот и ако организмот се

најде во оваа состојба извесен период може да дојде до многу несакани и тешки
последици. Најчеста причина за дехидратацијата е недоволно внесување вода при
долготрајна физичка активност и при зголемено потење.

1.1.2. Јагленохидрати

И покрај фактот дека во телото на човекот има околу 0,7% јагленохидрати, тие
претставуваат најважниот извор за одржување на енергетските резерви. Кај возрасен маж
околу 300 гр гликоген се наоѓа во хепарот и мускулите, а 19 гр е циркулаторен шеќер во
крвта. (Табела бр. 1.2.2.) Ова вкупно количество на расположивиот шеќер е доволно за
половина ден за потребите на умерено активна личност, па поради тоа храната богата со
јагленохидрати мора да се зема редовно и умерено со често временско растојание.

Улога на јагленохидратите:
1. Јагленохидратите ги штедат белковините, затоа што кога ги има доволно
овозможуваат белковините минимално да се користат за добивање енергија, а
максимално за нивната примарна намена – изградба на ткивата.
2. Антикетогено влијание на јагленохидратите: Количеството на присутните
јагленохидрати влијае на количеството на метаболизираните масти, па така се создаваат
кетони што претставуваат меѓупроизводи на метаболизмот на мастите, кои нормално се
создаваат за време на оксидацијата на мастите, но во мало количество. Во крајни состојби,
како на пр. неконтролиран дијабетес мелитус или гладување, кога организмот нема
доволно јагленохидрати или кога истите не се достапни како извор на енергија, се
оксидираат повеќе масти и настануваат повеќе кетени (ацетон, ацетооцетна киселина, Р-
оксимаслена киселина). Тогаш настанува состојба во организмот, позната како
кетоацидоза.
3. Во облик на гликоген, јагленохидратите се складирани во срцето. Срцевиот мускул,
најголем дел од енергијата ја создава од масните киселини, но гликогенот е важен извор
на контрактивна енергија, во случај на потреба. Во случаите на пореметување на
складирањето на гликогенот, или во случаи на недоволен внес на јагленохидрати, можат
да се создадат и срцеви пореметувања.
4. Константно количество на јагленохидрати е потребно за правилна работа на
централниот нервен систем. Неговиот регулативен центар, мозокот, не содржи складирана
гликоза и поради тоа е посебно зависен од константното снабдување со гликоза од крвта.
Хипогликемискиот шок може да доведе и до оштетувања на мозокот. Јагленохидратите се
неопходни за целокупното нервно ткиво распоредено во организмот.

280
 Табела 1.2.2. Резерви на јагленохидрати кај возрасен човек (S.R.Williams, 1999)

Гликоген(g) Гликоза(g) Вкупно (g)

Хепар (1800g) 72
Мускули 245
Екстрацелуларна
течност (10 l) 10
Вкупно складирано 327

Јагленохидратите ја осигуруваат главнината од вкупната енергија во човечката

исхрана. Резултатите од истражувањата наменети за исхраната во светот покажуваат
дека просечен дневен внес на прехранбени влакна изнесува околу 25 г. Во
развиените земји, поради употреба на рафинирана храна, внесот на прехранбени
влакна е многу помал ( 10 до 15 г), додека во неразвиените земји, како што е
Африка е многу поголем (околу 40 г ). Се смета дека во мешаната исхрана на
возрасно лице, дневниот внес изнесува 0,7 г/кг на 1 килограм телесна тежина. Исто
така, не е препорачливо ни зголемено внесување прехранбени влакна, бидејќи може
да се појават проблеми на органите за варење, како и зголемено губење минерали преку
столицата. Од друга страна, во исхраната на населението на поголем дел од економски
развиените земји се забележува процентуално намалено учество на јагленохидратите и тоа
некаде дури до 49%. Ниедна од наведените крајности не се препорачува, затоа што во
правилната исхрана јагленохидратите би требало да обезбедуваат 50-60% потребна
енергија, односно околу 4 г/кг телесна тежина на ден. Најголем извор на јагленохидрати се
продуктите од растително потекло.

Природни извори на јагленохидратите се:

- моносахариди (гликоза, фруктоза, галактоза, маноза), од кои најзначајна е гликозата
и ја има во овошјето, медот и некои видови зеленчук, а фруктозата (овошен шекер) во
зрелото овошје и во медот.
- дисахариди (сахароза, лактоза и малтоза), од кои обичниот шеќер (сахароза) го има во
шеќерната репка (15 %), шекерната трска (20 %) и овошјето, а единствениот важен
дисахарид (само за децата) е лактозата (млечен шеќер - во млекото и во млечните
производи). Малтозата (слад) го има во про’ртените житарки, и се користи во
индустријата (за пивски слад).
- полисахаридите се делат на сварливи (скроб) и несварливи (целулоза и
хемицелулоза). Тука уште се вбројуваат и гликогенот, и пектинските материи (ги има во
овошјето и од нив се приготвува овошно желе).

Сварливи јагленохидрати се скробот и шеќерите, затоа што во организмот се

хидролизираат до едноставни шеќери, гликоза, фруктоза и галактоза, се ресорбираат во
тенкото црево и се метаболираат така што постигнуваат една концентрација на шеќерот во
крвта. Вишокот на јагленохидрати се складира во облик на гликоген во црниот дроб и
мускулите, а преостанатиот дел по пополнување на тие резерви се претвора во маст и како
енергетска резерва се депонира во масно ткиво. Во групата сварливи јагленохидрати се и
полиолите, алкохолните шеќери, сорбитол, манитол и инозитол. Тие природно се наоѓаат

281
во некои продукти, ама се произведуваат и по синтетски пат, па како такви, главно, се
употребуваат како додатоци во диететски производи. Несварливите јагленохидрати се
полимери од јагленохидратите, претежно од растително потекло, кои во организмот, под
дејство на ензимите што учествуваат во варењето, не можат да се хидролизираат и да се
искористат како извор на енергија. Во таа група спаѓаат влакнестите материи, кои ги
изградуваат клеточните ѕидови на растенијата, а тоа во најголем дел се целулозата,
хемицелулозата и лигнинот, потоа вискозните материи пектини, гуми и слуз, кои се
наоѓаат во растителните сокови. Наведените материи, денес се нарекуваат со
заедничко име прехранбени или диететски влакна. Со разни биохемиски и
епидемиолошки истражувања е утврдена важноста на прехранбените влакна во
исхраната на луѓето. Може да се каже дека храна која содржи поголеми количества
прехранбени влакна го зголемува волуменот на столицата, ја зголемува
перисталтиката на цревата и го забрзува нивното празнење. На тој начин, се
намалува концентрацијата и се забрзува отстранувањето на потенцијално штетните
материи за човековото здравје. Различните видови прехранбени влакна имаат
различни физикални својства, а со тоа и различни физиолошки дејствувања.
Скробот го има во зрната на житарките, стеблата и листовите на растенијата и тоа во
житарки ( 60-85 %), легуминозите ( 60%), компирот (20-25%), и во зелените јаболка,
банани (подоцна се претвора во овошен шеќер). Целулозата и хемицелулозата (во
житарките) ги претставуваат т.н. баластни материи или диететски влакна, кои имаат
исклучително важна улога во регулацијата на цревната перисталтика, врзувајки ја водата
од цревната содржина, зголемувајќи ја волуминозноста и на тој начин олеснувајќи го
празнењето на цревата. Најголем дел на прехранбени влакна се застапени во овошјето
и во зеленчукот, како и во житарките и производите од житарки, особено оние од
полно зрно. Затоа, горенабројаните продукти се препорачуваат како најдобри извори
на т.н. сложени јагленохидрати.

1.1.3. Белковини

Белковините ги карактеризира голема молекуларна маса (10000) и колоидни

својства. Го содржат следниве елементи: C,H,O,N,S, пореткоP, I, Fe, Cu, и др. Човековиот
организам не може да ги синтетизира од основните сировини- вода и јаглероден двооксид,
како и од анорганските азотни сооденинија, па затоа е зависен од растенијата и
животните, односно од живата материја. Белковините, односно нивните единици
аминокиселини (пептидни врски- CO-NH- ги поврзуваат аминокиселините во белковини),
неопходни се за растот и развојот на младите, за одржување на постојаната форма на
возрасните и за одржување на функционална и одбранбена способност на организмот, во
однос на инфекциите. Има околу 150 аминокиселини, а во храната дваесетина се најчесто
присутни..

282
 Слика бр. 1.2.3. Приказ на амфотерни карактеристики (R-H, CH3 и др.)

Името на аминокиселините потекнува од амино групата, која ги дава базните

карактеристики и киселинска група која ги дава киселите својства на соединението.
Поради тоа, аминокиселините се амфотерни и од рН средината зависи како ќе се
однесуваат. Поради своите својства, аминокиселините имаат карактеристика на пуфери,
што имаат посебно клиничко значење, односно имаат значење и во одржување на
осмотскиот притисок и реакцијата на крвта, ликворот и интестиналниот
секрет.Белковините влегуваат во состав на цитоплазмата и јадрото на клетките, потоа во
состав на хемоглобинот, серумскиот албумин и глобулин, но и во изградбата на
ферментите, хормоните и некои витамини и имуни антитела (гама-глобулини). Кога нема
доволно шеќери и масти, белковините служат и како извори на енергија (1 г =4 ккал.), но
се извор и на есенцијалните аминокиселини - кои ги нема во организмот, а се потребни за
растење на младите и одржување на возрасните клетки, за функционалната и за
одбранбена способност на организмот.
Аминокиселините, кои организмот не е во можност да ги синтетизира, треба да се
внесат со храна, па токму затоа ги нарекуваме есенцијални аминокиселини (9).
Есенцијалните аминокиселини организмот, главно, ги зема од продуктите од животинско
потекло, како што се месо, риба, јајца, млеко и млечни производи, а од продуктите од
растително потекло од легуминозите (грав, леќа, соја).

Табела 1.1.3: Диететски аминокиселини со нутритивна вредност (Gibney JM, 2009)

Есенцијални Полуесенцијални Неесенцијални

Изолеуцин Глицин Аспартинска кис.
Леуцин Аргинин Глутаминска кис. (?)
Лизин Глутамин Серин
Метионин Пролин Аланин
Фенилаланин Цистин Аспарагин
Треонин Тирозин
Триптофан (Таурин)*
Валин (Орнитин)*
Хистидин (Цитрулин)

(*Непротеиногенски аминокиселини кои имаат нутритивна вредност во специјални случаи)

283
 Од вкупната телесна тежина на возрасен човек белковините сочинуваат околу 16-
19%. Притоа, препорака за дневен внес кај возрасните ќе биде 0,8 г/кг ТТ (0.52-0.57 г/кг
ТТ од јајце и млеко); кај доенчето 2,3 г/кг ТТ (2.0 од млеко и јајце) и кај децата 1.6-2.0
г/кгТТ (0.5-0.8 од јајце и млеко). Во отсуството на животинските белковини, идеална е
комбинацијата на житарици и легуминози, која ќе обезбеди добар дел од есенцијалните
аминокиселини.

Слика 1.1.3.1. Потребите за белковини, есенцијални и неесенцијални аминокиселини, изразени во

килограм телесна маса: Д (доенчиња до 6 месеци), М-млади (10-12 години), О – возрасни (Мандиќ
М, 2007)

Хроничното невнесување белковини, посебноод животинско потекло во храната,

може да доведе до појава на болеста квашиоркор, која најчесто, се јавува кај децата во
сиромашни краеви и каде се гладува (пр. Африка) и тоа во во првите години на животот
кога децата не добиваат мајчино млеко. Симптоми на зболувањето се апатија, губење
апетит, застој во растот, намалување на поткожното масно ткиво, промени на кожата и сл.
Постои и т.н. мешана протеинско енергетска малнутриција или потхранетост. За разлика
од сиромашните земји, во развиените земји, внесот на белковини е двојно поголем од
потребата. Квалитетот на белковините, често, се изразува како хемиска сума (engl.
chemical score, CS, или amino acid score). Кога потребата за белковини, есенцијални и
несенцијални аминокиселини се изразува на килограм телесна маса, потребите
прогресивно се намалуваат, со зголемување на возраста.. Меѓутоа, потребите за
есенцијални аминокиселини се намалуваат побрзо отколку вкупните белковини.
Белковините на млекото и на јајцето имаат сума 100, затоа што имаат избалансиран однос
на есенцијалните аминокиселини. Лимитираните аминокиселини ја одредуваат оваа
хемиска сума. Најчести лимитирачки аминокиселинио се триптофан, лизин и метионин.
Ако се спореди составот на аминокиселините на некој вид храна, со составот на
аминокиселините на белковините на идеалните храни (млеко и јајца) и содржината на
лимитираните аминокиселини се подели со содржината на идеалната намирница и се
помножи со 100, добиена е хемиската сума.
Потребите за вкупни белковини, изразени преку есенцијалните аминокиселини се
намалуваат од 43% кај доенчињата, 36% кај децата и за возрасните изнесуваат од 19 до 20

284
проценти (Слика 1.2.3.1). Со правилна комбинација на храната, може да се постигне
макасимално искористување на белковините во исхраната. Дневните потреби на
организмот за белковини, зависат од возраста и од активната мускулна маса, но, во секој
случај, белковините обично покриваат 10 - 15 % од вкупните дневни енергетски потреби.

Табела бр. 1.1.3.1. Дистрибуција на количеството белковини во одреден период на животот,

неопходна за физиолошки потреби, во однос на белковините на млекото и на јајцата (Мандиќ М,
2007)

Количество од одредена хемиска сума*

Возраст Маса (кг) 100 30 90 80 70
г/кг г/човек г/ човек г/ човек г/ човек
6-11 мес. 9.0 1.53 14 17 20 23
1-3 год. 13.4 1.19 16 20 23 27
4-6 20.2 1.01 20 26 29 34
7-9 28.1 0.88 25 31 35 41
Мажи
10 - 12 36.9 0.81 30 37 43 50
13 - 15 51.3 0.72 37 46 53 62
16 - 19 62.9 0.60 38 47 54 63
Возрасни 65.0 0.57 37 46 53 62
Жени
10 - 12 38.0 0.76 29 36 41 43
13 - 15 49.9 0.63 31 39 45 52
16 - 19 54.4 0.55 30 37 43 50
Возрасни 55.0 0.52 29 36 41 48
бремени II +9 + 11 + 13 + 15
половина
Доилки за први + 17 + 21 + 24 + 28
шестмесеци
*Неопходно количество од одредени хемиски суми= неопходно количество x 100/хемиска сума на
конзумираните белковини

1.1.4. Масти

Под поимот масти се вклучени вкупните липиди, кои во храната ги сочинуваат

триглицеридите, а ги вклучуваат и фосфолипидите, стеролите и други. Мастите по
хемиски состав се естри на масните киселини и во природата се среќаваат во тврда и во
течна состојба. Во течна состојба се мастите естри на незаситените масни киселини, и тоа
олеинската киселина. Мастите од животинско потекло (освен рибиното масло) се во
цврста состојба; главно, тоа се естри на заситените масни киселини (палмитинска и
стеаринска) и глицерол. Најголем дел од мастите, кои ги внесуваме со храната, се
неутрални масти, познати како триглицериди (глицеролско јадро и три масни киселини).
Неутралните масти се главен составен дел на прехранбените производи од животинско
потекло. Во современата исхрана мастите претставуваат концентриран и најевтин извор на

285
енергија, бидејќи 1 г маст ослободува енергија од 37 кЈ, односно 9 ккал. Количеството
масти во исхраната се разликува кај разни популации,. Во развиените земји, мастите
обезбедуваат околу 40% од вкупната дневна енергија, додека, пак, во сиромашните и во
неразвиени земји изнесува и помалку од 15%. Покрај тоа што се богат извор на енергија,
мастите се важни во исхраната затоа што ја овозможуваат апсорпцијата на супстанците
растворливи во масти, и тоа во прв ред на витамините А, Д, Е и К. Научните истражувања
докажуваат за поврзаноста меѓу видот и количеството на консумираните масти (посебно
од животинско потекло), како ризиk-фактор во развојот на некои хронични болести, како
што се кардиоваскуларните заболувања, дијабетесот, зголемената телесна тежина и
канцерот на одредени органи во човечкиот организам. Затоа, научниците препорачуваат
употреба на растителни масла богати со незаситени масни киселини (маслиново масло), а
вкупниот дневен внес на масти кај возрасна личност да не преминува повеќе од 25 до 30%
енергетска вредност. Заситените масти се наоѓаат во храната од животинско потекло, како
што е мрсното месо и месните производи, млекото и млечните производи и некои цврсти
растителни маргарини (транс-масни киселини), кои се формираат кога растителните
масла се преработуваат од течна во цврста форма на собна температура. Повеќе пекарски
производи и слатки, исто така, се богати со заситени масни киселини. Мононезаситените и
полинезаситените масти, главно, ги има во растителните производи, маслиново масло,
сончогледовото, рибиното масло, пченка, соја, кикиритки и др. Некои од овие масти се
есенцијални за организмот, бидејќи не може да ги синтетизира (омега 3 и омега 6 масни
киселини). Овие незаситени масни киселини учествуваат во растот на организмот, имаат
заштитна улога во организмот, ја помагаат апсорпцијата на антиоксидансите (витамин Е и
каротиноидите) и на липосолубилните витамини, ја намалуваат агрегацијата на
тромбоцитите, со што се намалува ризикот од коронарни срцеви заболувања и мозочен
удар. Холестеролот е стероидно соединение кое не содржи масни киселини, но покажува
некои физички и хемиски особини како мастите, всушност, тој е производ од
деградацијата на мастите. Тој учествува во градбата на секоја клетка во организмот и е
значаен за метаболизмот на мастите, како и за синтетизирање на некои хормони.
Холестеролот и мастите се разнесуваат во организмот со крвта, носени од плазма
протеините (липопротеини). Густината на липопротеините и големината на нивните
молекули зависи од односот на мастите и на белковините и тоа:

 Хиломикроните имаат најмногу триглицероли, тоа се капки на масти во мрежеста

протеинска обвивка;
 VLDL (Very Low Density Lipoproteins), тоа се липопротеини со многу мала
густина, настануваат во црниот дроб од каде преку крвта се транспортираат до
ткивата во целиот организам, носејќи ги липидите синтетизирани во црниот дроб;
 LDL (Low Density Lipoproteins) се липопротеини со мала густина, главниот
транспортер на холестеролот до периферијата, ткивата и клетките;
 HDL (High Density Lipoproteins) се липопротеини со голема густина, го
транспортираат холестеролот од клетките до црниот дроб и со жолчката се
исфрлаат од организмот.

Особено внимание им се обрнува на LDL липопротеините. Тие се богати со

холестерол и со холестеролски естри. Со зголемување на LDL во крвната плазма (а со тоа

286
и холестеролот) се зголемува влезот на естрите на холестеролот во клетките на крвните
садови.

Слика 1.2.4.: Состав на липопротеините (S.R.Williams, 1999)

Липопротеините со мала густина (LDL или лош холестерол) со себе носат високи
концентрации на холестерол, додека оние со голема густина (HDL или добар холестерол),
содржат многу мали концентрации на холестерол. Таложење на мастите на внатрешниот
ѕид на големите и на средни артерии, во почетокот како ситни кристали на холестерол,
кои постепено формираат слоеви, го стеснуваат луменот на крвниот сад, потоа следи
фиброзирање, стврднување на ѕидот кој заради дегенеративните промени е подложен на
прскање. Овие промени во внатрешноста на крвниот сад, бидејќи се нерамни, доведуваат
до појава на згрутчување на крвта- тромбоза. Високата концентрација на холестерол во
облик на липопротеини со мала густина (LDL) е еден од најважните фактори за
настанување на атеросклерозата. Концентрациите на овој холестерол се директно
поврзани со внес на заситените масни киселини и зголемената концентрација на
холестерол во храната.

1.1.5. Витамини

Витал-амини (латински: vita-живот) - означуваат материи неопходни за живот

(витални). Витамините се комплексни соединенија со различна хемиска природа, кои,
како што кажува самото име, се мошне важни за животот на една индивидуа. Поточно, тие
во многу мали количества се потребни за растењето, нормалното функционирање на
клетките и на ткивата за одржување на здравјето. Растенијата и некои микроорганизми се
способни сами да ги синтетизираат витамините, додека животните мора да ги внесуваат со
храната. Тоа се всушност органски материи, кои организмот на човекот не е во состојба да
ги синтетизира (освен холе-калциферолот, К-витаминот и делумно рибофлавинот).
Витамините се сретнуваатво две основни форми: активна (дејствуваат веднаш во
организмот) и неактивна (за да дејствуваат, треба да се активираат). Витамините во
неактивна форма се означуваат како провитамини. Делумниот недостиг на определен
витамин во организмот се нарекува хиповитаминоза, додека целосниот недостиг-
авитаминоза. Меѓутоа, штетна е и преголемата застапеност на одреден витамин во
организмот и таа состојба е означена како хипервитаминоза. При различните хипо-, а- или

287
хипервитаминози, доаѓа до различни нарушувања на организмот. Витамините се делат
според растворливоста, односно витамини растворливи во вода и витамини растворливи
во масти.

1.1.5.1. Хидросолубилни витамини

Витамин Ц (аскорбинка киселина)

Витамин Ц е многу значаен за виталните процеси во организмот на човекот.

Најголеми концентрации на витаминот има во органите во кои се создаваат стероидните
хормони (има улога во нивната синтеза); неопходен е за правилна функција на
хијалуронидазата при создавањето на колагенот, како и за правилниот метаболизам на
фолната киселина, кобалтот и железото; неопходен е за одржување на бактерицидната моќ
на крвните клетки (фагоцитоза), со што ја зголемува и отпорноста кон инфекции,
учествувајќи во синтезата на жолчните киселини и холестеролот, тој ја забрзува
елиминацијата на холестеролот од црниот дроб и од организмот, што секако, е
профилакса во процесите на атероматоза и дегенеративни промени на кардиоваскуларниот
систем.
Главен извор овој витамин се продуктите од растително потекло (со оглед дека се
создава со процесите на фотосинтеза). Така, на пример, во пиперката го има 135-185
мг/100 г; во доматот 10-60 мг/100 г; во компирот - кај младиот (јуни-јули) 20.8 мг %, во
октомври-декември 15.0 мг % а во јануари-март 9.3 мг %. Од овошјето најбогато е јужното
овошје (45-50 мг) и посебно плодот на шипката 1000-1500 мг.
Содржината на овој витамин во производите зависи од должината на чувањето и од
свежината на продуктот, па така, поради нестабилност, низа фактори може да го
разградат (оксидазата, високата температура, присуството на алкалии, механичко кршење,
сечкање, гмечење, на пример, ја активира оксидазата, па во содејство со кислородот од
воздухот го разоруваат витаминот Ц). Поради термолабилност, и долгото изложување на
високи температури го разоруваат (на пример, долга термичка обработка на продуктите),
при што може да се изгубат и од 30 до 50% од витаминот. Јасно дека овие факти ќе ја
наметнат и специфичната превенција, која ќе се состои во консумација на продуктите во
што посвежа форма (веднаш по берењето), чување на продуктите на суво и на ладно
место, без нагласена механичка обработка (во салатите или во варивата), готвење во
помали количества вода, при што таа вода не би требало да се фрла, а варивото да не се
подгрева повеќепати.

Витамин Б1 или тиамин

Витаминот Б1 е значаен како кофермент на ензимот карбоксилаза или

кокарбоксилаза, а како таков е неопходен во процесот на оксидација и декарбоксилација
на пирогроздовата киселина, односно во метаболизмот на јагленохидратите и другите
енергетски материи. Во случај на негов недостиг доаѓа до натрупување на пирогроздова и
млечна киселина во организмот. Природни извори на Б1: иако во организмот постои
бактериска флора која може да го синтетизира овој витамин, сепак, се мисли дека се тоа
многу мали количества, кои во потполност не можат да се искористат. Инаку, од
природните извори, најпознати се месото (свинско), црниот дроб од животинските (близу

288
0.40-0.50 мг /100 г) и црното пченично брашно и легуминозите од растителните продукти
(0.36-0.50 мг /100 г). Со оглед дека е тоа вообичена храна кај нашето население, сè уште
не е присутен проблемот на негов недостиг.. Нешто посиромашни извори се посното месо,
млекото, овошјето, зелениот лиснат зеленчук, белото брашно и др. Секако дека квасецот е
најголем природен концентрат на тиаминот и другите Б - витамини, па често се користи и
во обогатување на некои продукти. Јасно дека пред употребата, квасецот треба да се
инактивира (да се спречат можните желудечно-цревни нарушувања) и тоа ако е течен
(пивски) да се проврие, а ако е пресуван (пекарски), да се исуши и евентуално заслади (со
џем, мед и сл.). Поради хидросолубилноста, при варењето, еден дел од витаминот ( 20-
25%) преоѓа во водата, и тоа претставува губење на витаминот. Исто така, и евентуалното
додавање алкалии при готвењето, ги разорува витамините од Б-групата. Губењето на
витаминот при термичката обработка, може да биде и поголем - кај месото 20-65 %, или
помал - кај зеленчукот 30-35 % , или кај брашното во просек 5%. И тука е јасна
профилаксата, да не се фрла водата во која се готват овие продукти, , да не се додаваат
алкалии и прашак за печиво, а тестото од бело брашно да се збогатува со поголемо
количество квасец. При сегашниот начин на исхрана, кај нашето население, не се
регистрира недостиг на овој витамин, иако треба да се нагласи, дека при поголем физички
напор, треба да се зголеми внесот на овие витамини (заедно со покалоричната исхрана).

Витамин Б2 или рибофлавин

Овој витамин, својата улога ја одигрува со влегувањето во состав на ткивните

протеини (како флавопротеин), а со тоа е неопходен во процесот на ткивното дишење.
Иако го има речиси во сите продукти, но во различни концентрации, најзначајни
природни извори се легуминозите (0.16-0.20 мг /100 г) и животинските продукти а, пред
сè, внатрешните органи (0.90-1.30 мг /100 г). Нешто помали количества се регистрирани
во житарките (околу 0.10 мг /100 г) и во лиснатиот зеленчук (уште помалку). При
вообичаена термичка обработка на продуктите, доаѓа до губење и на овој витамин (дури и
до 50 %), па и за него, важат веќе споменатите профилактички правила во кулинарството.
И за овој витамин, како и за другите од Б-групата, потребите се поголеми кај децата во
фаза на интезивен раст и развој.

Ниацин или никотинска киселина

И овој витамин има своја улога во процесите на ткивното дишење, во метаболизмот

на шеќерите, како и во процесите на мускулната контракција (најприсутен е во оние
клетки каде е и најинтезивен метаболизмот). И него го има речиси во сите продукти, но
најзначајни природни извори се црниот дроб, месото и рибата (2.5 - 16 мг/100 г), а
значително посиромашни се црното брашно и легуминозите (1.6 - 5.0 мг/100 г). Особините
на термолабилност и на хидросолубилност, водат и кон негово губење при термичката
обработка на производите ( 15-25 %), но сепак, со правилна комбинација во дневниот
оброк на животинските продукти (месо, црн дроб, јајце, млеко) и растителните
(легуминози, пченица и компир), не може да дојде до манифестен недостиг на овој
витамин.

289
Витамин Б6

Тоа е едно сложено соединение составено од три компоненти (пиридоксин,

пиридоксал и пиридоксамин) од кои секоја има своја биолошка вредност. Витамин Б6 се
јавува како коензим во процесите на декарбоксилација на аминокиселините,
трансаминацијата, синтезата и разложувањето на триптофанот, а освен тоа има значење и
во метаболизмот на незаситените масни киселини. За него се смета дека поволно дејствува
и во заштитата од последиците на рендгенските и други јонизирачки зрачења. Изразениот
недостиг на овој витамин, може да се манифестира со кожни (себореа) и психички
промени во организмот (слично како кај пелаграта), но и со микроцитна хипохромна
анемија. Природни извори на овој витамин претставуваат речиси сите видови продукти,
но, сепак најмногу го има во квасецот, житарките, месото и внатрешните органи (посебно
во црниот дроб) и млекото (од 0.2 - 0.7 мг %). Овој витамин е прилично отпорен на
топлина, и на дејството на киселини и на алкалии, па и во термички приготвена храна го
има во доволни количества.

Фолна киселина

Ова соединение е познато и како витамин М и витамин Бс. Неопходна е во синтезата

на хемоглобинот и за правилна хематопоеза, но и во синтезата на тирозинот и метионинот,
помагајќи го на тој начин обновувањето на клетките и при зараснување на раните на
желудникот и на дванаестпалечното црево (улкус). Недостигот на фолната киселина во
изразита форма, се манифестира со макроцитна мегалобластна анемија. Главни природни
извори се внатрешните органи (црниот дроб и бубрегот), месото, темнозелениот лиснат
зеленчук (спанаќ) и пченицата.

Витамин Б12 или цијанкобаламин

Се состои од повеќе компоненти (а,б,ц,д), а за неговата синтеза е неопходно

присуство на кобалтот, кој претставува и централен дел на неговата молекула.
Цијанкобаламинот е неопходен во синтезата на белковините, а посебно во метаболизмот
на метионинот, триптофанот и тирозинот. Познат е и како надворешен антианемиски
фактор во спречувањето на појавата на пернициозната анемија (Адисон). При вообичена
мешовита исхрана, практично не може да дојде до негов значаен недостиг (потребите се
мошне мали - околу 2µг на ден), а најбогати природни извори се паренхимите на органите
како црниот дроб, слезината, бубрегот и месото, а посиромашни се јајцата и млекото. Од
растителните продукти, нешто повеќе го има во квасецот, оризот и пченицата.

1.1.5.2. Липосолубилни витамини

Витамин А или ретинол

Витаминот А е потребен за градба и за одржување на ткивата во целото тело,

особено очите, кожата коските и ткивата на респираторниот и на дигестивниот тракт.

290
Исто така, тој е важен за ефективно функционирање на имунолошкиот систем. За
ретинолот е познато дека има значајна улога во правилниот раст на коскените и на други
клетки и ткива, како и заштитно дејство против локалните и општи инфекции
(антиинфективен витамин), учествува во регенеративните процеси на епителот и
епидермот, како и во одржување на визуелниот циклус, приспособување на окото при
стемнувањето, пред сè, со учеството во синтезата на видниот пурпур. Витаминот А
природно го има само во храната од животинско потекло, но и многу темнозелени овошја
и зеленчуци содржат пигменти, каротини, кои во телото се конвертираат во витамин А. Во
природните извори, овој витамин се наоѓа како провитамин (А-1 и А-2), а најбогат извор
претставуваат рибите и рибиното масло, пред сè, од рибите од поларните предели. Во
умерените климатски подрачја главен извор се продуктите со црвен и со жолт провитамин
А (алфа, бета и гама-каротин и криптоксантин). Такви продукти се морковот, доматите,
дињата, кајсијата, тиквата, но и во зелениот зеленчук, каде се наоѓа врзан со хлорофилот
(спанаќ). Во овие продукти концентрациите се движат од 1000 И.Е.(домат) до 12.000
И.Е./100 г (темнокафен морков). Во животинските продукти, овие концентрации се
пониски, освен во јајцата ( 1000 И.Е.) и путерот (3.200 И.Е./100 г) . Се смета дека
каротинот треба да обезбеди 60-80 % од дневните потреби за витаминот А, со оглед дека
човекот може да искористи само 34-69% од содржината на каротинот во наведените
продукти. Од мерките за зачувување на витаминот, треба да се спомене неопходноста да
се спречи уништувањето на мастите и маслата, што се постигнува со додавање
антиоксиданси и со нивно чување во темни шишиња или на темни места (да се спречи
дејството на светлината и кислородот од воздухот). Со денешниот начин на исхрана, мали
се шансите да дојде до дефицит на овој витамин.

Витамин Д или холекалциферол

Општо е познато антирахитогеното дејство на витаминот Д од рибиното масло, иако

порано се мислело дека тоа се должи на витаминот А, исто така, присутен во маслото. И
тука се работи за еден комплекс од витамини од Д1 до Д5, но само Д2 и Д3 се биолошки
активни. Регулирајќи ја реапсорпцијата на калциумот и фосфорот во тенкото црево,
изгледа дека овој витамин ја регулира калцификацијата, создавањето на дентинот и
забната глеѓ преку активацијата на алкалната фосфатаза, и создавање на калциумовите
фосфати, кои се таложат во коските и им ја даваат неопходната цврстина.
Со исклучок на некои видови рибино масло, во природата нема значајни
концентрации на калциферолот (витамин Д2). Но, затоа животинскиот организам може да
го синтетизира 7-дехидрохолестеролот, кој во кожата под дејство на сончевите зраци се
претвора во Д3 и се складира во црниот дроб и другите органи. Значајни количества на
витаминот Д има само во некои продукти: риба и рибино масло, јајца, путер и печурки, а
значително помалку во млекото и месото. Како препарат - холекациферолот се дава само
кај доенчиња за превенција на рахитис во концентрација од 400 И.Е. (10 грама). По
завршување на процесот на окостувањето, кај возрасните, дневните потреби од витамин Д
се обезбедуваат со присутвото на неговиот провитамин во вообичаената храна, пред сè, од
животинско потекло.

291
Витамин Е

Тоа е еден комплексен витамин, составен од четири компоненти: алфа - бета -гама и
делта токоферол, од кои првата е биолошки најактивна. Со оглед на неговата
антиоксидативна улога, за овој витамин се претпоставува дека е мошне значаен во
оксидоредуктивните процеси во организмот. Со биолошки експерименти е докажана
неговата неопходност за нормалниот развој на плодот, па дури се смета и како
антистерилитетен витамин (неговото отсуство кај животните довело до неправилен развој
на плодот и негова некроза, а кај мажјаците и до дегенеративни промени на тестисите). Со
оглед на тоа дека токоферолот без опасност може да се внесува во организмот, неговата
антиоксидативна улога е мошне значајна (заштитна улога кон мастите и белковините), а
изгледа дека дејствува заштитно и при евентуалните труења со некои тешки метали. Во
индустријата, пак, се користи неговото заштитно дејство кај мастите. Со оглед дека
витаминот Е не може да се синтетизира во организмот, тој мора да се внесува со храната.
Главен извор е зелениот лиснат зеленчук и клиците на житните зрна ( посебно јачмен,
пченка, ориз и пченица ). Помали количества се наоѓаат во продуктите од животинско
потекло и тоа посебно во паренхимните органи, мастите, јајцата, млекото, млечните
производи и месото.

Витамин К

Овој витамин во природата се наоѓа како витамин К1 и К2, а по синтетски пат може
да се добијат и други слични супстанции. Витаминот К е еден од неопходните фактори за
синтеза на протромбинот и при негово отсуство доаѓа до пад на протромбинот во крвта, а
со тоа и до нарушување во процесот на коагулација и како последица - крварење. Инаку
К1 го има во билките, а К2 изгледа дека е производ на коли-бактериите, кои ги има во
цревата на луѓето и на животните. Постојат и супстанции кои дејствуваат како
антивитамин К и може да доведат до негов дефицит (дикумарол, салицилати и
сулфонамиди). Природни извори се продуктите од растително потекло, а најмногу го има
во зелениот лиснат зеленчук, спанаќ, зелка, карфиол и коприва, а посиромашни се
зрнестите продукти и компирот. Од животинските производи, значајни количества се
наоѓаат во црниот дроб, жолчката на јајцето и млекото.

1.1.6. Елементи во траги (олигоелементи)

Олигоелементите се делат на три групи: есенцијални, оние за кои се смета дека се

веројатно есенцијални и потенцијално токсични. Познати се најмалку осум олигоелементи
и тоа железо, цинк, бакар, кобалт, хром, селен, молибден и јод. Веројатно есенцијални се
манган, силициум, никел, бор и ванадиум. Во потенцијално токсични со можна
есенцијална функција се флуор, олово, адмиум, жива, арсен, алуминиум и литиум.
Застапени се од околу 1 до 1,5% од вкупната маса на организмот. Потребно е да се истакне
дека со правилна разновидна исхрана се постигнува доволен внес на олигоелементи,
потребни на еден здрав човечки организам. Минералните материи имаат три основни
функции:
1. Влегуваат во состав на коскеното ткиво сочинувајќи речиси една половина од цврстата
материја на коските.

292
2. Влегуваат во состав на органските соединенија и неопходни се за одржување на нивната
функција.
3. Влегуваат во состав на ткивните течности и учествуваат во регулирање на осмотскиот
притисок, ацидобазната рамнотежа, како и во регулација на надразливоста на нервниот и
на мускулниот систем.

Табела. 1.1.6. Олигоелементи во исхраната

Минерали Значење и улога Извор на минерали

Коагулација на крвта, мускулна Млеко, млечни производи,
Са (Калциум) контракција, формирање на коските и на месо, зеленчук, житни
забите растенија
Функционирање на мускулите и на нервите,
К (Калиум) Зеленчук
синтеза на протеини
Најважен минерал во одржувањето на
Na (Натриум) водната рамнотежа, мускулната и нервната Готварска сол
активност
Mg Активатор на повеќе ензими, Лиснат зеленчук, компири,
(Магнезиум) функционирање на нервите месо
Se Антиоксиданс и ја одржува еластичноста на Пченичните клици, триците,
(Селен) ткивата лук, туна, патлиџан
Синтеза на хемоглобин и транспорт на Црн дроб, лиснат зеленчук,
Fe (Железо)
гасовите кислород и јаглероден диоксид месо
Синтеза на хормоните тријодтиронин и Морска храна, јодирана
I (Јод)
тироксин, во регулација на метаболизмот готварска сол
Формирање коски и заби, синтеза на АТР и
Р (Фосфор) Млеко, месо, јајца, зеленчук
нуклеински киселини

Извор: Хигиена на исхрана (2008)

Калциум

Калциумот е минерал, кој најмногу го има во организмот на човекот, здружен со

фосфорот го обезбедува здравјето на коските и на забите, а со магнезиумот го подобрува
здравјето на кардиоваскуларниот систем. Внесен преку храната ја одржува нормалната
концентрација на калциумот во крвта, со што е овозможено одржување нормална
раздразливост на нервниот и на мускулниот систем и на коагулациските способности на
крвта. Препорачаната дневна доза е 800 - 1200 мг. За да биде апсорбиран потребно е во
организмот да има доволно витамин Д. Калциумот ја одржува јачината на коските и на
забите, го спречува рахитисот, го одржува воедначениот ритам на срцето, помага при
метаболизмот на железото во организмот. Најдобри природни извори се: млекото и

293
млечните продукти, сардините, сојата, лососот, оревите, семките од сончоглед, зелениот
зеленчук.

Калиум

Калиумот дејствува заедно со натриумот во воспоставување на водниот баланс во

организмот и го нормализираат ритамот на работата на срцето. Препорачана дневна доза
од 1,8 до 5,6 мг за возрасни. Стресот доведува до недостиг на калиумот. Калиумот го
испраќа кислородот во мозокот, го намалува крвниот притисок, ги исфрла отпадните
материи од организмот, помага при лечењето на алергии. Најдобри природни извори се:
диња, портокали, лимони, домат, салата, печуркие, компир, банани, семки од сончоглед,
зелен зеленчук...

Натриум

Натриумот дејствува заедно со калиумот и секогаш треба да бидат во одреден

сооднос, бидејќи при зголемен внес на натриум се намалува нивото на калиум. Натриумот
го има во готварската сол-натриум хлорид. Препорачаната дневна доза не е точно
утврдена но, обично дневно, се внесува од 1 до 2,5 г. Натриумот предизвикува зголемен
крвен притисок ако се зема во зголемени количества, го спречува топлотниот удар и
сончаницата, помага за правилно функционирање на нервите и на мускулите, помага
другите минерали да бидат во растворлива состојба. Најдобри природни извори се: солта,
морковот, мозокот, чаденото месо.

Магнезиум

Магнезиумот е неопходен за метаболизмот на калциумот, витаминот Ц, фосфорот,

натриумот и калиумот. Дневно на возрасен човек му е потребно од 300 до 450 мг
магнезиум. Дејствува како природно средство за смирување, помага при депресија, го
зацврстува кардиоваскуларниот систем, спречува таложење на калциумот и создавање
камен во бубрезите и во жолчката. Најдобри природни извори се: смоквите, лимоните,
цитроните, јаткастите плодови, семките, пченката, јаболката, темнозелениот зеленчук.

Селен

Селенот е минерал од групата антиоксиданси (го спречува стареењето) и здружен со

витаминот Е меѓусебно си го засилуваат дејството и најчесто заедно се користат. Дневната
препорачана доза изнесува од 50 до 200 мг, мажите имаат поголеми потреби. Селенот ја
одржува еластичноста на ткивата, ги ублажува тешкотиите во менопаузата, се користи во
лечењето и во спречувањето првут, овозможува заштита од некои видови канцер.
Најмногу го има во: пченичните клици, триците, лукот, туната, патлиџанот.

Железо

Железото е важно за одржување на животот, неопходно е за создавање на

хемоглобинот и некои ензими. Препорачана дневна доза е од 10 до 18 мг (30 - 60 мг за

294
трудници и доилки), жените во текот на месецот губат двојно повеќе железо од мажите.
Железото го помага растењето, ја спречува анемијата и заморот, ја зголемува отпорноста
на болести, го враќа тенот на кожата. Најдобри природни извори се: свинскиот дроб,
говедските бубрези, срце и дроб, црвеното месо, жолчката, јадрестите плодови, гравот,
скробот, овесот. Железото, исто така, го има во легуминозите, темнозелените зеленчуци и
овошја, особено цитрусните, но тоа железо не се апсорбира во толкави количества како
она од животинските производи.

Јод

Јодот влијае на работата на тироидната жлезда и две третини од јодот во организмот

се наоѓа во тироидната жлезда. Јодот влегува во состав на тироидните хормони кои имаат
важна метаболичка улога, вршат контрола на енергетскиот промет, а неопходни се за
правилен физички и психички развој на организмот и за неговата репродуктивна
способност. Содржината на јодот во продуктите зависи од неговата содржина во земјата
и водата. Препорачаната дневна доза е 150 мг. Јодот го помага правилното растење, ја
поттикнува менталната активност, го подобрува здравјето на косата, ноктите, кожата и
забите, ја спречува гушавоста. Најмногу го има во: алгите и другите плодови од морето,
лукот, зеленчукот. Населението на Република Македонија е заштитено од дефицит на јод
преку употреба на јодирана готварска сол.

Фосфор

Фосфорот, исто така, влегува во составот на коските и забите, а во вид на органски

соединенија влегува во составот на некои масти и шеќери. Покрај тоа, неорганските
соединенија на фосфорот учествуваат во одржување на ацидобазната рамнотежа. Најбогат
извор на фосфор се житото, оревите и легуминозите. Месото, рибата и јајцата, иако
содржат значителни количества фосфор, заради помалата потрошувачка, претставуваат
помалку значен извор на овој елемент.

2. ЕНЕРГЕТСКА ВРЕДНОСТ НА ХРАНАТА

Единица мерка за енергија од СИ системот е џул (Ј). Тоа е енергијата која се

користи 1 кг да се помести за 1 метар со сила од 1 њутон. Сè уште се користи и старата
единица мерка калорија (енергијата, која на температура од 15С, загрева 1 мл вода од
14.5 до 15.5С). Фактор на конверзија 1 ккал = 4.184 кЈ. Во телото, храната се оксидира
преку ред ензимски процеси, но не со 100% ефикасност. Човекот не ја искористува целата
хемиска енергија од храната. Дел од енергијата се губи преку фецесот, поради тоа што не
се апсорбираат сите состојки на храната. Оној дел од хемиската енергија која се
апсорбира е наречена дигестибилна енергија (ДЕ). Најголем дел, односно 99% од
јагленохидратите (ЈХ), 95% од мастите и 92% од протеините се апсорбираат, а остатокот
се исфрла преку фецесот. Дел од енергијата се губи и преку урината поради тоа што
протеините, за разлика од ЈХ и мастите, комплетно не оксидираат туку се
метаболизираат до уреа, којашто се излачува преку урината и која задржува дел од
енергијата (1/4 од хемиската енергија на протеините). Енергијата која се добива кога од
вкупната енергија ќе се одземе енергијата од фецесот и урината се нарекува

295
метаболизирана енергија (МЕ). Хемиската енергија од храната е единствен извор на
енергија за човекот. Оваа форма на енергија човекот ја користи за механичка работа
(контракција на мускулите), електрична (одржување на мембрантскиот електричен
потенцијал - На/К пумпа) и хемиска работа (синтеза на макромолекули). Доколку
ингестираната енергија не ја потроши, таа се складира во вид на хемиска енергија (масно
ткиво).

2. 1. ДНЕВЕН ЕНЕРГЕТСКИ ВНЕС (ДЕВ)

Енергетските потреби на поединецот се дефинираат како енергетски внес кој ќе ги

задоволи неговите енергетските потреби, кога поединецот е со телесна тежина и состав и
ниво на физичка активност, компатибилни со здравјето и со општата благосостојба.
Поединецот кој ја одржува се наоѓа во „енергетска рамнотежа”, односно неговиот
енергетски внес е еднаков на енергетската потрошувачка.
Кај планирањето на енергетските потреби треба да се земат во предвид енергетската
функционална потрошувачка на секој поединец и тоа:
 базалниот метаболизам (БМ) (кЈ/мин или МЈ/ден) - енергија потребна за одржување
на виталните функции, базичните есенцијални метаболни процеси. БМ
претставува енергетската потрошувачка на поединец кој лежи во физички и во
ментален мир во пријатна топла просторија најмалку 12 часа по последниот оброк
и земање на некое стимулативно средство како чај, кафе или цигари),
 Постпрандијална термогенеза (ППТ) (енергетските потреби за дигестија,
ресорпција, транспорт, депонирање и искористување на хранливите матрерии). Се
ослободува од три до шест часа по оброкот и изнесува околу 10% од вкупниот
енергетски внес (ВЕВ). Повисока е при ингестија на протеини во однос на
ингестијата на ЈХ и масти и се претпоставува дека е генетски детерминирана. Се
дели на задолжителна и факултативна ППТ.
 Термогенеза индуцирана од ниски температури, енергија потребна за производство
на телесна топлина, односно за потребите на терморегулација.
 Енергија потребна за физичка активност на организмот (20 до 40% од ВЕВ).
Екцесивна потрошувачка на кислород по физички напор - тежок напор може да го
зголеми БМ следниот ден.

Основни детерминанти на енергетската потрошувачка се:

1) ТТ - за секој 10 кг, БМ се зголемува за 500 кал/ден
2) Телесен состав - масното ткиво има помала енергетска потрошувачка од немасното
ткиво. Поради тоа БМ се изразува на 1 кг немасно ткиво.
3) Возраст - кај мали деца (потрошувачка поради терморегулација и раст, 21 кЈ/г ). Кај
возрасните масното ткиво се зголемува на сметка на немасното.
4) Пол - разлика во ТТ и телесен состав.
5) Исхрана - зголемен внес на храна го зголемува БМ за 5 до 10%, а гладувањето го
намалува.
6) Клима - поради терморегулацијата.
7) Генетски разлики - варирање 10% помеѓу поединци од истиот пол, возраст, ТТ и
телесен состав.
8) Хормонален статус - хипер- и хипотироидизам, во овулација, бременост, лактација.

296
9) Психолошката состојба
10) Фармаколошки агенси (никотин, кофеин, амфитамини)
11) Заболувања (треска, тумори, опекотини)

Сите овие елементи треба да се земат во предвид ,при планирањето на енергетските

потреби.

3. МЕТОДИ ЗА ПРОЦЕНА НА СОСТОЈБА НА ИСХРАНЕТОСТ

Исхраната е најважен и најдинамичен еколошки феномен од кој зависат сите фази на

растот и развојот на човекот и неговата еволуција во биолошка и културна смисла и затоа
треба постојано да се следи и проценува како таа се рефлектира на здравствениот статус,
морбидитетот и морталитетот.
Заради тоа е потребно детерминирање на нутритивниот статус, односно здравствениот
статус на индивидуата или на популациската група, кој резултира од нивниот диететски
внес и процесот на вклучување и искористување на нутриенсите во метаболните процеси.
Нутритивен статус е состојба на исхранетост, која зависи од диететскиот внес на
нутриенсите и нивното искористување во организмот. Процена на нутритивниот статус се
врши со следните испитувања:
 Антропометриски испитувања со кои се врши процена на антропометриските
карактеристики на индивидуата и на популацијата, воопшто, даваат можност за следење
(мониторирање) на хормонално диригираните промени во растот и во матурацијата, а со
тоа и рано откривање на нарушувања во тој период. Уште повеќе што растот може да
биде особено чувствителен на нутритивниот дефицит или суфицит, антропометријата
обезбедува индикатори за нутритивниот статус и детекција на можните здравствени
ризици и може да дијагностицира состојба на потхранетост и/или здебеленост.
 Диететски испитувања со кои се утврдуваат навиките во исхраната кај луѓето со
определување на вкупниот енергетски внес и внесот на макро и на микронутриенсите.
 Биохемиските испитувања се применуваат како објективно средство за процена
на нутритивниот статус, заради можноста да се детектира супклиничка дефициентна
состојба или состојба на ризик пред појава на функционални и структурни промени во
организмот или евентуално видливи клинички знаци за некоја состојба или болест.
 Функционални испитувања за мерење на функционалните и физичките
способности на организмот или поедини ткива или органи, промени што укажуват на
дефицит на одредени нутриенси или состојби на ризик.
 Клинички испитувања

3.1. АНТРОПОМЕТРИСКИ ИСПИТУВАЊА

Антропометриските испитувања претставуваат мерења на варијациите на физичката

големина и составот на телото. Обезбедува информации за нутритивната историја, кои не
можат да се добијат по пат на други методи. Антропометриските испитувања можат да
послужат како добар индикатор за состојбата на исхраната и на исхранетоста, под услов
да ги исклучиме сите фактори кои можат директно или индиректно да влијаат на растот и
на развојот на организмот (генотип, раса, пол, работна активност, климатски услови).

297
Постојат два типа на антропометриски мерења: мерење на растот и на телесниот состав. За
да може да се интерпретираат овие антропометриски мерења се користат
антропометриските индекси, кои се добиваат од комбинирање на две или повеќе
антропометриски мерења.

3.1.1. Процена на телесен раст

За процена на телесниот раст се прават следниве антропометриски мерења: обем на

глава, телесна тежина и телесна висина

Антропометриски мерења
Обем на глава се мери само кај деца од 0 до 2 години. Големината на обемот зависи
од големината на мозокот и може да се користи како индекс за хронична потхранетост. Се
мери со тенка нерастеглива трака преку супраорбиталните тубери и окципиталната коска
во висина на најголемата циркумференција.
Телесната висина кај деца и адолесценти треба да се мери често заради периодот на
раст и развој заради одредување на динамиката на движењето на телесната висина. Се
мери со антропометар или со висиномер.

Слика 3.1.1. Поставеност на телото при мерење на телесната висина

Извор: Нутритивна антропометрија, 2006

Телесната тежина се зема како индикатор за исхраната ако се мери повеќепати и се
исклучуваат другите фактори, и пред сè, заболувања кои можат да влијаат врз вредноста
на телесната тежина. Се користи децимална вага со подвижен тег. Промената на телесната
тежина може да се изразува како:
% од вообичаената ТТ = АТ/ВТ x 100%
% загуба ТТ = (ВТ-АТ)/(ВТ) x 100%

298
 Стапка на промена (кг/ден) = (АТ-ВТ)/(денАТ -денВТ)

АТ - актуелна телесна тежина; ВТ - вообичаена телесна тежина

3.1.2. Процена на телесен состав

Телесниот состав се проценува преку мерење на масното и на безмасното ткиво како

два главни дела на вкупната телесна маса. Безмасното ткиво се состои од напречно
пругаста и мазна мускулатура, меки безмасни ткива и скелетот. Масното ткиво е
депонирано во два типа на места за складирање: како есенцијални липиди (коскена
срцевина, ЦНС, дојки и други органи и се потребни за нивно нормално физиолошко
функционирање (9% жени и 3% мажи) и како масни депозити кои се состојат од интер и
интрамускулно масно ткиво, масно ткиво околу органите и ГИТ и поткожно масно ткиво.
Околу 1/3 од вупното масно ткиво е поткожното масно ткиво.
Антропометриските мерења за процена на телесниот состав се следниве: дебелина на
кожни набори, обем на надлактица, обем на половина (ОП) и колкови (ОК).

Слика 3.1.2.1. Калипер (Jon Bull-Caliper)

Дебелината на кожниот набор и на поткожно масно ткиво претставува показател

за големината на масното тквио, односно енергетската резерва во организмот. Исхраната
која обезбедува вишок енергетски материи доведува до наталожување на мастите во
поткожното масно ткиво. Мерењето се врши со помош на калипер на 4 точки:
 Трицепс - на средната точка од замислената линија на задната страна на надлактицата,
која е повлечена од акромионот на скапулата до врвот на олекранонот на улната.
 Бицепс - на предната страна на надлактицата над кубиталната јама во висина на
точката на мерење на дебелината на кожен набор над трицепс;

299
 Супскапуларно - непосредно латерално под и на долниот агол на скапулата;
 Супраилијачно - на средишната аксиларна линија веднаш над криста илиака.

Слика 3.1.2.2.: Дебелина на кожен набор над м. трицепс

Извор: Нутритивна антропометрија, 2006

Слика 3.1.2.3. Дебелина на кожен набор над супраилијака

Извор: Нутритивна антропометрија, 2006

Обем на надлактица се мери со тенка нерастеглива лента на средната точка од
замислена линија на задната страна на надлактицата, која е повлечена од акромионот на
скапулата до врвот на олекранонот.

300
 Слика 18: Мерење на обемот на надлактица

Извор: Нутритивна антропометрија, 2006

3.1.3. Антропометриски индекси

Антропометриските индекси претставуваат комбинација на антропометриски

параметри, неопходни за интерпретација на антропометријата, затоа што е јасно дека
само телесната тежина нема значење, ако не се спореди со висината и со возраста.

Антропометриски индекси за деца

Индекси кои се користат за процена на исхранетоста кај децата се: телесна висина-
за-возраст, телесна тежина-за-возраст, телесна тежина-за-телесна висина, индекс на
телесна маса за возраст, кои се отчитуваат во соодветните перцентилни таблици за
возраст и пол. Нормалните вредности за овие индекси се движат во рамките од -2СД до
+2СД (WHO, 1983,2006.2007). Кај децата и раната адолесценција се користат и други
антропометриски параметри за подобра процена на отстапувањата во однос на состојбата
на неисхранетост и/или состојба на здебеленост. Тоа се кожните набори над мускулот
трицепс за возраст и пол, кожниот набор супскапуларно за возраст и пол и обемот на
надлактицата кои се отчитуваат во соодветни перцентилни таблици.

Интерпретација на резултатите од антропометриските мерења кај децата

Како З- скор (скор за стандардна девијација), значи девијација на вредноста на

еден антропометриски параметар за индивидуата од средната вредност за
референтната популација, поделена со стандардна девијација за референтната
популација.
Пример: Во една испитувана популациска група едно девојче има 93.5 см висина и 17 кг
тежина. СД -дистрибуција на тежина за висина во референтната популација за девојче со
висина 93.5 см е следната:

301
 Висина во -3СД -2СД -1СД Медијан +1СД +2СД +3СД
см а
93.5 10.1 11.3 12.5 13.7 15.2 16.7 18.3

тежината на девојчето - медијана од тежина за висина (реф.популација)

или
1СД над медијана ,,тежина за висина“ од референтна популација

Вредност од 1СД над медијаната во референтната популација = (15.2-13.7)=1.6

(17-13.7)
СД-скор за девојчето = ------------- = +2.06
1.6
Точно одредениот Z - скор интервал значи фиксна разлика во тежина и висината за
децата на одредена возраст. Големата предност на овој индекс се состои во
апликативноста на ниво на популацијата што овозможува да се пресмета средната
вредност и стандардна девијација за група Z - скор (резултат).
Како перцентил-тоа е позицијата на измерените вредности во релација со сите
(100%) мерења за референтната популација, рангирани по големина или ранг на
референтна дистрибуција изразена во процент во кој групата индивидуи припаѓа или
надминува. Дете на одредена возраст чијашто тежина паѓа во десеттиот перцентил, значи
дека 10 посто од референтната популација деца на таа возраст ја имаат таа тежина.
Перцентилите најчесто се користатат во клиничките испитувања, бидејќи
интерпретацијата е директна. Истиот интервал на вредности на перцентили кореспондира
на различни промени во апсолутната висина или тежина и затоа не се соодветни за
статистичка обработка (средна вредност или стандардна девијација за перцентили). Уште
повеќе, кон екстремните вредности на референтната дистрибуција постојат мали промени
во перцентилните вредности и тогаш кога постојат суштински промени во висината и
тежината.

Сликa 3.1.3. Фреквенција на дистрибуцијата на висината кај 13- годишни момчиња

Извор: Нутритивна антропометрија, 2006

302
 Како процент од медијана- однос меѓу измерената вредност, на пример, тежина и
средната вредност за референтната популација изразено како процент. Ако распоредот на
референтните вредности е проследен со нормална дистрибуција, перцентилите и Z-скорот
се поврзани со математичка трансформација. Најчесто користените - 3, - 2 и - 1 Z - скор
се соодветни на 0,13; 2,28 и 15,8 перцентили, слично на тоа првиот, третиот и десеттиот
перцентил одговараат на - 2,33; - 1,88 и - 1,29 Z - скор. Може да се забележи дека
третиот перцентил и - 2 Z - речиси се многу блиску еден до друг. Употребата на
индексите изведени од референтни податоци е соодветна за повеќе цели. Но, во некои
случаи постојат подобри начини за проценување на антропометриските вредности за
возраста и за полот, како што се мултиваријатна анализа или резидуална анализа.

Важно е да се нагласи дека сите индекси изведени од референтни податоци за

возраст бараат точно да се знае возраста на децата. Кога не е достапна точна информација
за возраста, индексите поврзани со возраст ќе дадат погрешна интерпретација.

Табела 3.1.3. Компарирање на карактеристиките на три антропометриски бази на податоци

Карактеристики Z-скор перцентили % на медијана

Припадност на референтната
да да Не
дистрибуција

Линеарна скала која дозволува

да не Да
статистичка обработка

Униформни критериуми за индексите да да Не

Корисен за откривање промени и

да не Да
ектремните вредности

Извор: Нутритивна антропометрија, 2006

Антропометриски индекси за возрасни

Антропометрискиот индекс за процена на исхранетоста кај возрасни е Индексот на

телесна маса (ИТМ) или Body Mass Index (BMI). Врз основа на податокот за телесна
висина и тежина може да се пресмета ИТМ = тежина (кг)/висина2 (м). Овој индекс служи
за проценување на состојбата на ухранетост според следните критериуми (СЗО, 2000):
ИТМ состојбата на ухранетост
> 18.5 потхранетост
18.50 - 24.99 нормална исхранетост
25.00 - 29.99 прекумерна телесна тежина
30.00 - 34.99 здебеленост од I степен
35.00 - 39.99 здебеленост од II степен
 40 здебеленост од III степен

Други корисни индекси за процена

303
  Обемот на мускулот на надлактицата (ОМН) и Површина на мускул на надлактица
(ПМН), кој се изведува од обем на надлактица (ОН) и ДКН трицепс. Со замена во
соодветни формули се добиваат обемот на мускулот на надлактицата и површината на
мускулната регија на надлактицата.

ОМН (cм)=ОН(cм)-[ х ДКН трицепс (cм)]

ПМН=(ОН (см)- ( x трицепс ДКН(см))2/4 
 –Лудолфов број-константа

 Процент на масно ткиво

За процена на масното ткиво се користи мерењето на ДКН на 4 места и специфичната
тежина (СТ) на телото од кои по формула се пресметува % на масно ткиво.
На пример, за машки (> 11 години.)
СТ = 1.1533 - 0.0643 х лог  ДКН
% масно ткиво (равенка на Сири) = (4.95/СТ - 4.5) х 100

 Како показател за дистрибуцијата на поткожното и на интраабдоминалното

масното ткиво се користи индексот обем половина (ОП)/обем колкови (ОК).
Зголемувањето на индексот половина/колкови (кај мажи ОП/ОК > 1 и кај жени
ОП/ОК > 0.8) (СЗО, 2000) сугерира дека се работи за маскулин тип на здебеленост
и сугерира дека кај овие лица е зголемен ризикот од кардиоваскуларни
комплкации.

3.1.4. Антропометриски индикатори

Терминот индикатори е поврзан со употреба на индексите. Индикаторот произлегува

од индексите, односно процентот на децата под извесно ниво тежина за таа возраст е
широко употребуван како индикатор за статусот во заедницата. Антропометриските
индекси се поврзани за големината и за составот на телото. Во зависност од околностите,
истите антропометриски индекси може да бидат под влијание на исхраната и на здравјето
и според тоа да бидат индикатори за исхраната и здравјето. Во друг случај, индексите
може да бидат индиректни индикатори за социоекономскиот статус или за нееднаквоста
во социоекономскиот статус. Валидниот индикатор за исхранетост укажува на
суштинските разлики во исхраната. За кој било индикатор пропорцијата може да варира
меѓу популациите или во самата популација. Пример: Индексот на телесна маса е добар
индикатор за варијабилност на енергетските резерви кај индивидуи со пасивен начин на
живеење, но не и кај спортистите. Ниската родилна тежина е одраз на мајчината
потхранетост кај мајки кои се со намалена телесна тежина, но не и кај мајки кои се со
зголемена телесна тежина. Неретко се случува еден индикатор погрешно да се
интерпретира како показател за исхраната или за друга состојба. Тоа води кон
несоодветно насочување на програмите за интервенција. На пример, обезбедување на
енергетски суплементи за мајките во одреден регион врз база на преваленцата на ниска
родилна тежина нема да даде резултати ако пушењето е вообичаено за тој регион.
Пример: Ако се употреби ниската родилна тежина како индикатор за нутритивниот
статус во една популација, тоа мора да биде поврзано со нутритивниот статус на мајките.

304
Тоа значи дека треба да се земат во предвид и други фактори во процена на нутритивниот
статус на популацијата.
Треба да се нагласи дека постои можност за комбинирање на индикаторите, при што
можат да се донесуваат правилно насочени стратегии за превенција.

Пример: Еден акутен недостиг на храна постојано ќе создава деца со намалена телесна
тежина, која е независна од нивната висина или возраст. Од друга страна, долготраен
недостиг на храна може да создава не само деца со намалена телесна тежина, туку може
да влијае на развојот на растот при што има намален раст (статурална промена). Исто така,
успешното надоместување на исхраната е очекувано да биде забележително прво во
промената на индексот на тежина - висина, но можеби ќе треба да помине една или повеќе
години за да се одрази на висината за возраст. Заради тоа кај децата е потребно
комбинирање на телесните индекси за правилна процена на исхранетоста и на телесниот
раст и развој.

3.1.4.1. Висина за возраст

Висина за возраст го отсликува достигнатиот линеарен раст и отстапувањето во
неговата вредност укажува на долготрајна, кумулативно нарушена исхрана или здравје.
Се сретнува терминот должина кој се одредува во легната положба и се применува кај
деца под 2-3 години кои не можат да се измерат во стоечка положба. Измерената висина
во стоечка положба се нарекува статутарен раст. Терминот висина се користи за двете
мерења со цел да се поедностават работите. Мала висина за возраст: заостанување во
раст или мала висина претставува опис за мала висина за возраст. Таа може да биде одраз
на нормални варијации на висината или одраз на патолошки процес. Заостанувањето во
раст е термин кој се користи со цел да се укаже на пречки во достигнувањето на
потенцијалот за линеарен раст како резултат на нарушено здравје или при недоволна
исхрана. Во помалку развиените региони каде што преваленцата на мала висина за возраст
е суштествена, може да се заклучи дека тие деца заостануваат во растот. Затоа е соодветно
да се употреби терминот заостанување во растот. Во оние региони од светот каде што
преваленцата за мала висина за возраста е ниска, тогаш за тие деца може да се рече дека
имаат мала висина од наследни причини и тука е несоодветно да се каже дека тие деца
заостануваат во растот. Ширум светот постојат варијации во преваленцата на мала висина
за возраст од 5 до 60%. Притоа е констатирано дека заостанувањето во раст се јавува на
возраст од 3 месеци, процесот на заостанување во растот се забавува околу третата
година, потоа средната висина, најчесто се движи паралелно со висината на референтната
група. Во региони со висока преваленца, возраста на децата влијае на интерпретацијата на
висина за возраст. За помали деца (под три години), ниска висина за возраст укажува на
континуиран процес на заостанување во растот. Но за постари деца, ниска висина за
возраст укажува на потфрлање во растот или за заостанување во растот во претходните
години. Дефицитот во раст е резултат на долготраен процес, на хронична малнутриција,
сиромашна исхрана или несоодветна консумација на храна. Тешко е да се диференцира
дефицит асоциран со минатото од дефицит асоциран со долготраен континуиран процес,
иако оваа диференцијација има големо значење за преземање мерки. Од овие причини, не
се препорачува генералната употреба на терминот хронична малнутриција, како синоним
за мала висина за возраста.. Голема висина за возраст: претставува индикатор со не така
големо значење за јавното здравје, се јавува како резултат на ендокрини нарушувања, на

305
пример, тумори кои продуцираат хормони за раст и може да предизвикаат ексцесивен
линеарен раст.

3.1.4.2. Тежина за висина

Тежина за висина укажува на релацијата меѓу телесната тежина и телесната висина.
За одредување на овој параметар не е неопходна точната возраст на детето, но овој
параметар не може да ги замени претходните два индекса. Секој индекс укажува на
различни комбинации во биолошкиот процес, иако тие користат заеднички детерминанти.
Мала тежина за висината. Правилниот опис на овој термин е виткост, што не укажува
на патолошки процес, меѓутоа, може да се јави мала тежина за висина како резултат на
значајно губење на тежината како последица на акутно гладување или на сериозно
заболување. Децата може да бидат витки како резултат на хроничен диететски дефицит
или заболување и тогаш станува збор за патолошки процес. Спротивно на мала висина за
возраст, мала тежина за висина има релативно константна преваленца во региони без
катастрофи. Значајно е да се каже дека преваленцата на мала тежина за висина покажува
пик во втората година од животот. Термините акутна малнутриција, моментална
малнутриција и сериозна малнутриција - како хронична малнутриција - често се
користат како погрешни синоними за мала тежина за висина. Недостигот на докази за
мала тежина за висина кај детската популација не значи отсуство на тековни проблеми во
исхраната, заостанувањето во растот и други дефицити може да бидат присутни. Од друга
страна, мала тежина за висина не е резултат на акутни промени, може да биде резултат на
хронични состојби во некои заедници. Голема тежина за висина: зголемена телесна
тежина и обезитас. Зголемена телесна тежина и обезитас се термини кои се користат за
опишување зголемена тежина за висина. Иако постои силна корелација меѓу зголемената
тежина за возраст и обезитас со зголемен процент на масно ткиво, и зголемената мускулна
маса може да предизвика зголемена тежина за висина. На ниво на популација, зголемена
тежина за возраст се смета за соодветен индикатор за здебеленост, бидејќи поголем дел од
лицата со зголемена тежина за возраста се дебели. Поточно кажано, терминот обезитас
треба да се користи само во контекст на мерење на масното ткиво, на пример, кожните
набори.

3.1.4.3. Тежина за возраст

Тежина за возраст ја покажува телесната маса, поврзана со возраста. Формирана е
под влијание на висината (висина за возраст) и тежината на детето (тежина за висина).
Како и да е, кога е потребно да се прави скрининг согласно програмата за исхрана или
дохранување, а во отсуство на доволно финансиски средства во земјата, на пример,
слични информации се добиваат со тежина за возраст и висина за возраст, и двете се одраз
на долготрајната здравствена состојба и исхраната кај секоја индивидуа од популацијата.
Краткотрајни промени, посебно намалување на тежината за возраст предизвикува
промени во тежина за висина. Ослабеност се предлага како дескриптивен термин за
намалена тежина за возраст, додека потхранетост се употребува да се изрази постоењето
на некој патолошки процес. Иако постои несогласување со употребата на терминот
зголемена тежина (што одговара на ексцесивна тежина за висина), терминот потхранетост
широко се употребува за опис на состојби во реони со висока преваленца. Варијациите во

306
намалена тежина за возраст и дистрибуцијата по возраст се слични на варијациите на
намалена висина за возраст. Голема тежина за возраст е ретко употребувана за јавно
здравствени цели бидејќи останатите индикатори, како што се зголемена тежина за
висина, се покорисни за евалуација на зголемена телесна тежина како претходник на
обезитас. Поради тоа што помал број деца имаа зголемена тежина за возраст како резултат
на зголемената висина, од практични цели високата тежина за возраст ја одразува
високата тежина за висина или зголемена телесна тежина.

Интерпретација на резултатите

Во формирање на групата на индикатори за возраст, тежина и висина, се

размислува за три меѓусебни врски (поврзаности): тежина за возраст, висина за возраст и
тежина за висина. За секој од овие три индикатори има неколку можности на
класификација со споредба со референтна популација како:
-нормална-добра
-над нормала или висока
-под нормала или ниска
Во случај на висока или ниска класификација, може да бидат воспоставени различни
точки на ограничувања; ова може да варира од една до друга програма, што се базира на
фактори како што е нивото на презицност избрано за статистичките анализи, очекуваната
преваленца на ПЕМ (протеин-енергетска малнутриција) кај популацијата или честотата
на изразена малнутриција (потхранетост). Генерално, како мала тежина за возраст може
да биде земена онаа која е повеќе од 1 стандардна девијација под средната тежина за
возраст на референтата популација, како и да е, множеството од 1 стандардна девијација
(на пример, -1.5, -2 или -2.5) може, исто така, да биде селектиран како точка на
ограничување. Спротивно на ова, голема тежина за возраст е генерално повеќе отколку 1
стандардна девијација над средната тежина за возраст за референтната популација.
Истите принципи одговараат и на другите два индикатора: висина за возраст и тежина за
висина. Најчесто се препорачува ограничувањето на индикаторот „висина за возраст“ да
се селектира како множество од 2 стандардни девијации под или над средната линија
(медијана) висина за возраст, бидејќи растот е зависен од повеќе фактори и може да се
добие „лажна“ слика за испитуваната популациска група. Индексот тежина за висина,
како што спомнавме дава појасна слика и затоа тој се селектира исто како и индексот
тежина за возраст, 1 стандардна девијација под и над средната тежина за возраст.
Нарушувањата во нутритивниот статус, како што се потхранетост, а особено состојбата на
здебеленост имаат корени уште во раната детска возраст. Затоа е многу значајно
превенцијата да се прави во раната детска возраст со правилно насочување на навиките во
исхраната и стилот на живеење и промоција на физичката активност, како секојдневно
практикување од страна на младата популација. Најзначајната долгорочна последица на
состојбата на здебеленост во детската возраст е присуството на истата во адолесценцијата
и адултниот период, придружена со односните здравствени ризици. Перзистенцијата на
здебеленост е повеќе веројатна доколку се појави во доцното детство или адолесценцијата
и кога се јавува во тешка форма.

307
4. ДИЕТЕТСКИ ИСПИТУВАЊА

Во секој протокол постојат четири степени дизајнирани за процена на нутритивниот

внес и тоа:
 Мерење на консумираната храна;
 Определување на нутритивната содржина на храната;
 Процена на апсорбираниот внес;
 Евалуација на нутритивниот внес според препорачани физиолошки норми за
исхрана.
Методите за проценка на консумирањето храна од индивидуите може да се поделат
во две големи групи: квантитативни и квалитативни. Изборот на методот
првенствено зависи од целите на студијата или истражувањето. За првото ниво е потребен
средниот внес на групата. Ова може да се оствари со мерење на внесот на храна на секој
субјект само за еден ден.
Второто ниво вклучува проценка на пропорциите на популацијата „во ризик“ од
неадекватен внес преку мерење на храната консумирана од секој субјект во интервал
поголем од еден ден.
За третото ниво, мора да се измерат мултипните повторувања на дневниот внес, а
бројот на денови зависи од дневните варијации на внесот на нутриенсот кој ни е од
интерес. Со такви податоци, внесовите на индивидуите може да се рангираат во
дистрибуцијата.
Кога се потребни податоци за вообичаениот внес на храна за советување на
индивидуите или за корелациони или регресиони анализи се бараат дури и мерења за
поголем број на денови за секоја индивидуа. Некои истражувачи сугерираат користење на
квалитативни диететски методи, како диететска историја или полуквантитативен
прашалник за фреквенција на земената храна за да се добијат податоци за четвртото ниво.
Дополнителни фактори кои треба да се имаат предвид при одбирањето на методата за
мерење на храната ги вклучуваат карактеристиките на субјектите во рамките на
популацијата, недостатоците на методата кои се однесуваат на одговорите на
испитаниците и достапните ресурси. Генерално, поточните, попрецизните методи се
поврзани со поголеми трошоци, поголеми пречки при добивањето на одговори и пониски
стапки на одговор. За конверзија на внесената храна во внесени нутриенси се користат
табели за состав на храната или компјутерски бази на нутритивни податоци.
Нутритивните внесови пресметани на овој начин ги претставуваат максималните
количества на внес достапни за телото. Сепак, за најголем број на нутриенсите,
количествата кои се фактички апсорбирани и искористени од клетките во телото ќе бидат
пониски од одредените вредности. Во следната фаза на протоколот за диететска процена
се прави процена на биодостапноста на нутриенсите често добиена од пропорцијата на
растителни и животински видови храна во исхраната. На крај се евалуира адекватноста
на нутритивниот внес преку споредување со табелите за препорачан дневен внес.

4.1. КВАНТИТАТИВНА ДИЕТЕТСКА ПРОЦЕНА

Методите за квантитативна диететска процена се состојат од сеќавања или

забележувања на внесувањето на храната, дизајнирани така за да го измерат квантитетот
на консумираната храна од страна на индивидуата за време од еден ден. Овие методи, во

308
зависност од дисциплинираноста и ентузијазмот на оној кој ги прави мерењата, може да
доведат до грешки во нив. Грешките може да се системски или случајни. Случајните
грешки може да влијаат на прецизноста на методата, а може да се редуцираат со
зголемување на бројот на дневните мерења, но не може комплетно да се елиминираат.
Системските, пак, грешки не можат да се редуцираат со поголем број на мерења. Овие
грешки се важни затоа што можат да доведат до значајни грешки во резултатите кои потоа
не можат да се елиминираат со статистичките анализи. Разбирањето на потенцијалните
извори на грешки при методите за квалитативна диететска проценка е важно затоа што тие
грешки може да ги нарушат правилните пресметки на нутритивниот внес, без оглед на тоа
дали се користат таблици за состав на храната или, пак, нутритивна база на податоци.

4.1.1. Метод на 24-часовно сеќавање

Целта на методата на 24-часовно сеќавање е да обезбеди информации за точниот

внес на храна на оној кој го одговара прашалникот, а се однесува на период од претходни
24 часа или претходниот ден. За овој метод, диететичарот или личноста што интервјуира,
прашува прашања за сеќавање на целата храна консумирана во последните 24 часа.
Личноста што го врши интервјуто бара од индивидуата информации за комерцијалните
имиња, големината на порциите, состојките на рецептите, методите на готвење, за зачини
и пијалаци. Ако интервјуто е направено лично, модели на видовите храна и мерните
инструменти во домаќинството можат да се искористат за зголемување на точноста за
големината на порциите. Личноста што го врши интервјуто мора да биде добро обучена
за да може да ја забележи секоја дадена информација на објективен начин. Луѓето често не
сакаат да ги објавуваат своите лоши диететски навики, посебно ако лицето што го врши
интервјуто некако изреагира на она што личноста го кажува. Оние што консумираат
големи количества на храна често не ги пријавуваат целосните количества на примена
храна, а оние, пак, кои јадат малку често вештачки ги зголемуваат количествата во своите
искажувања (синдром на „рамна косина“).

Методот на 24-часовно сеќавање се спроведува во четири етапи користејќи

стандардизиран протокол.
 Комплетирање на листата на целата храна и пијалаци што биле консумирани од
испитаникот во текот на 24 часа или во денот кој е определен;
 Детален опис на целата храна и пијалаци што биле консумирани вклучувајќи го
начинот на подготовка (готвење), имиња на брендови на храната или пијалаците
заедно со местото и времето на консумирање;
 Проценка на збирот на вкупната храна или пијалаци кои биле конзумирани;
 Контрола на внесените податоци во листата и оцена дали добро се означени и
спремни за понатамошна обработка.
Методата на 24-часовно сеќавање е посоодветна за проценка на внесот кај поголеми
популациони групи отколку во индивидуални случаи. Вообичаениот внес на индивидуата
не може да се забележи само од еднодневно сеќавање. Ако методата се користи за
поголема популација, примерокот на популацијата треба да е репрезентативен, а
популацијата која се испитува и интервјуира треба да се интервјуира во различни денови
во неделата за да можат да се рефлектираат навиките и во работните денови и во деновите
на викендот. Предности на методата се ниските пречки за добивање на одговорите,

309
високата согласност на испитаниците, ниската цена на чинење, едноставност и брзина на
нејзиното спроведување, користењето на стандардизирано интервју и нејзината подобност
за користење и кај испитаници со ниско ниво на образование и неписмени. Недостигот на
методата се однесува на нејзиното потпирање исклучително врз меморијата на
испитаникот, што ја прави методата незадоволителна за постарите испитаници и за малите
деца. Грешки во проценката на големината на порциите, исто така, се појавуваат, но тие
може да се минимизираат со користење на различни видови модели на храна кои ќе му
помогнат на испитаникот.

4.1.2.Метод на тридневно забележување

Целта на овој метода е да обезбеди квантитативна проценка на внесот на храната за

период од 3 дена. За мерење на големината на оброците се користат кујнски ваги или
посебни мерачи на тежина. При оваа метода на проценка, индивидуите се замолуваат да го
забележуваат својот внес на храна за 3-дневен временски период. Им се кажува да
забележуваат детали, како комерцијалните имиња, големината на порциите, состојките на
рецептите, методите на готвење, зачините и пијалаците. На индивидуите им се даваат
инструменти за мерење или примери (модели) на храна ако тоа е можно, со цел да се
обезбеди правилно пријавување на големината на порциите. Најдобро е бележењето на
храната дополнително да се ревидира, за да се прашаат индивидуите за детали кои е
можно да ги испуштиле. Бележењето може да се прави и неограничено време, но
вообичаено е да се прави за време на три (до максимум седум) дена. Препорачливо е да се
забележува во два работни дена и еден ден од викендот.
При вршењето на овие бележења, на субјектот му се наложува да ги мери сите
состојки на рецептите и храната што ја консумира. Забележувањето на храната со мерење
е најпрецизен метод за нотирање на индивидуалниот внес на храна, но, сепак бара
субјектот да биде мотивиран и да може да мери и забележува правилно и прецизно.

Табела 4.1.2. Правилни и неправилни методи на опис и квантификација на храната при

мерење со кујнски инструменти во домашни услови

Неправилно Правилно
Група Опис Количество Опис Количество
Месо и риба Хамбургер Средна паштета Телешки хамбургер 300 г
Јагнешко Средно парче Парче од јагне, танко и 2см х 6см х 3мм
мрсно
Риба Мала порција Ослич пржен во масло 2см х 4см х 2мм
Овошје и Јаболко Средна чинија Печено јаболко 1 шолја
зеленчук Домат Мало количество Пржен домат 2 тањири
Приготвена Леб Неколку парчиња Пченичен леб 2 парчиња
храна Колаче Мала порција Колаче од тесто 2см х 2см
Шпагети Голема порција Barilla шпагети и доматен 1 тањир
сос
Друго Мали бонбони Една рака Чоколадни бонбони 6
Атлантис
Извор: Rosalind S. Gibson, 2005

310
4.1.3. Пресметување на нутритивниот внес

Пресметувањето на нутритивниот внес може да се изврши од собраните податоци за

консумираната храна преку квантитативни и семи-квантитативни методи. За пресметка се
користат просечните состави на одредени видови храна на годишно и национално ниво.
Тие се достапни во таблици за составот на храната или во нутритивни бази на податоци
кои се внесени во компјутерски програми. Сите вредности на составот на храната
претставуваат вкупно количество на состојките во храната, а не апсорбираните
количества. Грешките кои може да се појават во пресметките може да бидат резултат на:
неадекватни протоколи за земање на примероци, користење на несоодветни аналитички
методи, грешки при методите за анализа, недостаток на фактори за конверзија на
вредностите, недоследности во терминологијата користена за изразување на количествата,
некоректен опис и недоследности кои потекнуваат од генетски и фактори на животната
средина, од подготвувањето и преработката на храната.

4.2. КВАЛИТАТИВНА ДИЕТЕТСКА ПРОЦЕНКА

Методите за квалитативна диететска проценка се диететската историја и

прашалникот за фреквенција на исхраната. И двата обезбедуваат ретроспективни
информации за начините на користење на храна за време на подолг, понепрецизно
дефиниран временски период во однос на методите за квантитативна проценка, а најчесто
се користени за проценка на вообичаеното користење на храна или на специфични
прехранбени производи. Со нивна модификација, можно е и да се обезбедат податоци за
вообичаениот нутритивен внес.

4.2.1. Диететска историја

Методата на проценка преку диететска историја е развиена од Burke во 1947 година

како метода на интервју која се состои од 3 компоненти: (а) 24-часовно сеќавање за
моментниот внес како и генерални информации за навиките во исхраната при јадење на
оброци и меѓу оброците; (б) прашалник за фреквенцијата на консумирање на специфични
производи за исхрана, што е корисно за верификација на информациите дадени за
навиките на исхрана во делот (а); (в) тридневно бележење на исхраната со користење на
кујнски мерки во домаќинството. Оваа метода се користи за да се процени вообичаениот
внес на индивидуата за долг временски период. Субјектот се прашува за неговите или
нејзините вообичаени диететски навики. Спроведувачите на тестот можат да постават
прашања од типот: „Што вообичаено јадете прво во денот?“ или „Колку често јадете
(одредена храна)?“ Пресметката за измерениот дневен внес на секоја храна која е
консумирана се прави според формулата:

((5 х работен ден) + сабота + недела)

Просечен внес = ---------------------------------------------------------------------
7
Треба да се напомне дека за диететската историја е потребна интензивна работа, а со
тоа и добиените информации сè повеќе се квалитетни од квантитетни.

311
4.2.2. Прашалник за фреквенција на хранењето

Прашалникот за фреквенција на хранењето (ПФХ) се користи за да се определи

фреквенцијата на консумирање на одредена храна. Тој има два основни дела: листа на
јадења и серија на фреквенции како „дневно“, „три пати неделно“, „месечно“ и др. Оние
кои одговараат ја маркираат фреквенцијата со која ја јадат секоја храна која е содржана во
листата што им е доставена. Големината на порциите е најчесто поделена во 3 категории и
тоа: мала, средна и голема. Фреквенцијата на јадење овозможува квалитативни податоци
за видовите и фреквенцијата на храната или групи на храна. Полуквантитативниот
прашалник за фреквенција на храната овозможува класификација преку рангирање на
индивидуите во групи на низок, среден и висок внес на специфичен нутриенс и се користи
за испитување на поврзаноста меѓу нутриенсите и болеста. Прашалникот мора да содржи
доволно храна која е извор на нутриенсот од интерес за да се направи разлика меѓу оние
кои го консумираат многу и малку. Со ПФХ може да се испита сегашната диета или
диетите во блиското или далечното минато.

4.2.3. Видео и фотографски методи

Поновите методи на диететска проценка вклучуваат снимање или фотографирање на

храната која се изела. Фотографирањето може да го направи индивидуата чии податоци ги
собираме или од тимот кој проучува. Снимањето ќе биде прецизно ако камерата остане на
стандардна дистанца од храната и ја снима под определен агол. Овој метод не би бил
изводлив за големи истражувања. Терање на индивидуите сами да ја фотографираат
храната што ја консумираат може да резултира со слики на кои ќе биде тешко да се
процени големината на порцијата или да се процени видот на храната. Сепак,
стандардизирани фотографии на храна со позната големина и волумен може да бидат
користени како стандарди преку кои ќе се проценуваат големините на порциите.

4.3. ЕВАЛУАЦИЈА НА ПОДАТОЦИТЕ ЗА НУТРИТИВЕН ВНЕС

Најголем број на методите за евалуација на нутритивниот внес се базираат на

споредба со таблици на препорачан нутритивен внес. Препорачаните нутритивни внесови
се направени спрема одредена група на здрави индивидуи со специфични карактеристики
кои се хранат спрема типичните диететски навики на земјата во која живеат. Тие се
однесуваат на просечниот препорачан внес за нутриенс консумиран за разумен временски
период и не ги земаат предвид можните интеракции на нутриенсите со други компоненти
на исхраната. Вредностите за препорачаните нутритивни внесови за ист нутриенс се
различни во различни земји. Методите кои се користат за евалуација на нутритивниот
внес на индивидуите се: однос на нутритивна соодветност (ОНС), индекс на нутритивен
квалитет (ИНК), скор на стандардна девијација или Z скор и споредба на индивидуалните
внесови со соодветните препорачани нутритивни внесови. Во поскоро време, се развива
приодот на претпоставки со цел проценката на ризикот од несоодветна нутриција на
индивидуите да биде проценет што поверодостојно, а за популацијата, за процена на
преваленцата на неадектватен нутритивен внес. Ваквиот пристап се преферира за

312
идентификација и припрема на интервентни програми кај позагрозените и чувствителни
популациони групи.
Сите методи овозможуваат проценка на ризикот на популацијата или индивидуите
на несоодветна исхрана. Ниедна, пак, метода не може да идентификува и издвои посебни
единки од популацијата кои имаат специфичен нутритивен дефицит. Ова може да се
постигне единствено ако заедно со диететските испитувања се направат и биохемиски и
клинички проценки. Диететските податоци сами по себе овозможуваат проценка на
ризикот за несоодветна исхрана. Веродостојноста на проценката на овој ризик зависи од
методата која е користена за евалуација.

4.4. УЛОГАТА НА БИОМАРКЕРИТЕ ВО ДИЕТЕТСКАТА ПРОЦЕНКА

Користењето на биомаркерите во диететската проценка и нутритивната

епидемиологија е нешто за кое во поново време интензивно се дискутира и се споредуваат
сознанијата добиени во испитувањата со нивно користење. Посебно внимание на нив е
осврнато на Конференцијата за методите на диететска проценка, одржана во Копенхаген
во април 2006 година.

Биомаркерите се поделени во две групи:

 Обновливи биомаркери се користат за прецизни и квантитативни сознанија на

физиолошкиот баланс меѓу внесените и исфрлените материи (на пример, двојно
обележана вода (ДОВ) и потрошувачка на енергија или азот од урина (уринарен
N) и диететски протеин)
 Биомаркери на концентрација се користат за прикажување на
концентрацијата на одреден нутриенс или состојка во определен момент (на
пример, масни киселини, каротеноиди)

Биомаркерите за храната од интегрални житарки ќе бидат корисни заради тоа што:

потрошувачите може да не ги препознаат производите од интегрални житарици; тие може
да ги надополнат или валидираат другите диететски проценки и со нив постои потенцијал
за користење на примероци како биобанка (таму каде диететските податоци се
недостапни) во епидемиологијата. Алкилрезорцинолите се група фенолни липиди кои се
најдени во висока концентрација во надворешните делови на пченицата и ‟ржта, но не се
присутни во рафинираните производи од житарки во очекуваните количества. Тие се
стабилни при обработка на храната, се апсорбираат во човековиот организам и може да се
квантифицираат преку плазмата и еритроцитите. Иако се потребни понатамошни
испитувања во оваа насока, особено на фармакокинетиката на овие соединенија во
организмот на човекот се смета дека алкилрезорцинолите задоволуваат голем број на
основни критериуми за да бидат биомаркери на храната која содржи пченични или
‟ржани житарки , како и трици.
Употребата на биомаркерите во проценка на внесот на одредени нутриенси, како и
вкупниот енергетски внес на индивидуите е извесна. Претстојат истражувања на
идентификација на нови биомаркери чија употреба би била поевтина, а сепак со нив би се
добивала точна проценка.

313
 4.5. УПОТРЕБА НА ТАБЛИЦИ ЗА НУТРИТИВНИОТ СОСТАВ НА ХРАНАТА

Таблиците за нутритивниот состав на храната (ТНСХ) обезбедуваат детални

информации за концентрациите на нутриенсите и нутритивни важни компоненти во
храната. ТНСХ содржат вредности за вкупната енергија и нутриенсите ( протеини,
минерали и витамини, масти) и други важни состојки во храната (на пример, растителни
влакна) за секоја храна која е внесена во тие таблици. Тие вредности се базирани на
хемиски анализи извршени во аналитички лаборатории или усвоени од други препорачани
податоци (Анекс 2).
Тие имаат важна улога и употреба, на пример, да се процени внесот на вкупната енергија
и нутриентите кај индивидуи или популациони групи. Тие, исто така, се неопходни при
проценката на ефектот од исхраната на здравјето и текот на болеста и заради тоа се
неопходни како поткрепа кон епидемиолошките истражувања. Конечно, тие помагаат во
развојот на препораките или водичите за исхрана за популационите групи и во планирање
на исхраната во училишта, болници, индивидуи или за војници итн.

Табела 4.4. Клинички состојби кај кои има потреба од употреба на ТНСХ заради
планирање на терапевтска диета

Клиничка состојба Информациите за состав на храната можат да содржат

Генерална диететска
контрола
Diabetes mellitus Енергија, јагленохидрати, масти, протеини, влакна
Obesitаs Енергија, масти
Hypertensiа Енергија, натриум, калиум, протеини
Ренални заболувања Протеини, натриум, калиум
Дефициентни
состојби Железо, фолати, витамин Б 12
Anaemia Специфични витамини во зависност од состојбата
Недостаток од
витамини
Метаболни
нарушувања Железо
Haemochromatosis Масти, масни киселини, холестерол
Hyperlipidaemia Специфични аминокиселини
Phenylketonuria
Интолеранции
Моносахариди, Поедини шеќери (лактоза, фруктоза и др.)
дисахариди,
Глутен и други Глутен, специфични протеини
протеини
Алергии Специфичнен протеински состав
Извор: Хигиена на исхрана, 2008

Употреба на ТНСХ во области од интерес:

1. Во клиничка практика
 Анализирање на исхраната на пациентите
 Планирање на специјални диети за пациентите

314
  Информации за пациентите како едукација
Диетеската проценка во клиничката практика вообичаено се врши од страна на
диететичар за да се процени нутритивниот статус или нутритивниот ризик на пациентот.
Типичен метод за диететска проценка кој се користи во клиничката практика е
обезбедување на диететска историја како што е 24- часовно сеќавање. Оваа проценка
подоцна се користи како база за диететско советување или нутритивна поддршка.
Методите за диететската проценка зависат од карактеристиките на пациентот (возраст,
етничко потекло, едуцираност ), клиничките околности и целта за нутритивната
поддршка.

Овие активности може да бидат:

 За проценка на вкупниот диететски баланс
 За добивање на квантитативна проценка на енергетски и /или специфичен
нутритивен внес
 За идентификација на нутритивен дефицит или суфицит
 За проценка на ризикот од малнутриција
 За мониторинг кон придржувањето на диететските совети

2. За епидемиолошки истражувања во областа на исхраната

Нутритивната епидемиологија овозможува начини за идентификација на врската

меѓу диететските фактори и здравјето кај хуманата популација која консумира вообичаени
количества на храна и нутриенси.

3. Јавно здравство и едукација

 Мониторинг на храна и нутритивни навики
 Јавно здравство, проценка и диететски процедури
 Развој на диететски препораки
 Едукација на населението- консументите
 Едукативен материјал
Во овој дел само ќе потенцираме дека ТНСХ се особено значајни за широка јавна
промоција за целата популација за конзумирање на здрава храна и подготовка на
промотивен материјал во однос на улогата на храната во обезбедувањето на нутриенси.

4. Во прехранбената индустрија
 Обележување на храната и нутритивниот состав
 Информации за консументите и
 За друга соодветна употреба.

5. Планирање на специјални диети за здрави луѓе со специјални потреби (на пример,

спортисти)

315
4.6. БИОХЕМИСКИ ИСПИТУВАЊА

Биохемиските испитувања примарно се користат за да се детектира супклиничка

дефициентна состојба, односно состојбата пред појава на функционални и структурни
промени или видливи клинички знаци на болеста на неправилна исхрана, или, пак, да се
потврди клиничката дијагноза. Претставува објективно средство за проценка на
нутритивниот статус, независен од емоционални и други субјективни фактори. При овие
испитувања се вршат низа хемиски и биохемиски анализи на состојките на ткивата,
ткивните течности и екскретите, а како најчест биолошки материјал се користи крвта,
серум, плазма, урина, пот, фецес, нокти, коса, итн. Генерално, треба да се користи
комбинација од лабораториски тестови за секој нутриенс; неколку абнормални вредности
се повердостојни за дијаностицирање на дефицитна состојба. Да се користат
стандардизирани и валидизирани техники кои континуирано ќе бидат мониторирани со
соодветни процедури за контрола на квалитетот. Биохемиските тестови можат да бидат
статични и функционални.

4.6.1. Статични биохемиски тестови

Статичните тестови се класифицираат во две главни категории: мерење на

хранливите и заштитните материи во биолошки течности или ткива или мерење на
уринарната екскреција на истите или на нивните метаболити. Овие тестови го покажуваат
степенот на заситеност на организмот со овие нутриенси (нивната вкупна концентрација
во целиот организам или големината на ткивните резерви склони кон разградување).
Целата крв или само поедини фракции (серум, Er, Le) се најчесто користен материјал за
мерење на нутриенси во биолошки течности или ткива. На пример, Се во цела крв, фолат
во Er, Mg и витамин Ц во Ле. Голем број на нутриенси или нивните метаболити може да
се мерат во серум; некои минерали (P и Mg), елементи во траги (Cr Cu, Se, Zn), витамини
растворливи во масти (А, Д, Е) и во вода (фолат, Б12, Ц и пиридоксин (како пиридоксал 5
фосфат)). Се користат и други ткива како биолошки материјал за процена на статусот на
одредени нутриенси (коса за Cr,Se,Zn,, нокти за Se). Некои од овие статични биохемиски
тестови ги детектираат акутните промени во нутритивниот статус, а некои се долгорочни
хронични индекси на нутритивниот статус. На пример, концентрацијата во серумот
речиси секогаш ја рефлектира акутната нутритивна состојба, додека концентрацијата во
Ер хроничниот статус во тек на последните 120 дена. Елементите во траги во косата и
ноктите се хроничен и ретроспективен индекс за статусот на тие елементи во тек на
периодот на раст на косата и ноктите.

4.6.2. Функционални биохемиски тестови

Абнормални метаболни производи во крв или урина

вит. Б6, фолат, Б12 метилмалонска киселина

Намалена активност на ензими

тиамин  транскетолаза
рибофлавин  глутатион редуктаза
пиридоксин  аминотрансфераза

316
 Промена на компонентите во крвта
Фе  Хб, трансферин
протеински статус  транспортни протеини

Функционалните биохемиски тестови го мерат обемот на функционални последици

од специфични нутритивни дефициентни состојби и поради тоа имаат поголемо биолошко
значење отколку статистичките тестови. Функционалните биохемиски тестови го
детектираат производството на одредени абнормални метаболити, или промени во
активностите на одредени ензими и/или крвни компоненти кои зависат од одредени
нутриенси.
Биохемиските тестови можат да се интерпретираат споредувајќи ги резултатите со
референтните гранични вредности претходно дефинирани и според кои може да се
изврши класификација во неколку групи: 'висок ризик', 'среден ризик' и 'низок ризик', или
'дефицитна вредност', 'ниска', 'прифатлива' и 'висока'.

4.7. ФУНКЦИОНАЛНИ ИСПИТУВАЊА

Постојат низа методи со кои можеме да ги испитаме функционалните и физичките

способности на организмот или на поедини органи и ткива кои промени укажуваат на
дефицит на извесни хранливи или заштитни материи пред појава на структурни
нарушувања и појава на клинички знаци на потхранетост.

- имунокомпетенција - одложена алергиска реакција (кожни тестови)

- зголемена фрагилност на крвните капилари заради недостаток на витамин Ц
- одредување на груба мускулна сила преку динамометриски методи
- чувство на вкус - недостаток на Zn
- ноќно слепило - недостаток на витамин А

4.8. КЛИНИЧКИ ИСПИТУВАЊА

Со клиничките испитувања се утврдуваат настанатите промени кои се јавиле како

резултат на неправилната исхрана со помош на анамнестички податоци и физички
преглед. Со физичкиот преглед се утврдува: физичката развиеност, депигментации на
кожата, промени на ноктите, на кожата (фоликуларна хиперкератоза, ксероза,
хеморагични промени на кожата), промени на очите, ангуларен стоматитис, промени на
јазик, знаци на рахитис. При клиничките испитувања треба да се има предвид дека
поедини знаци на неправилната исхрана, можат да бидат предизвикани од други фактори
и поради тоа треба да се исклучи постоењето на извесни хронични заболувања кои можат
да дадат слични промени.

5. ИСХРАНАТА КАКО МОРБОГЕН ФАКТОР

Неправилната, нерационалната, недоволната и преобилната исхрана порано или

подоцна предизвикува разни патолошки состојби и болести. Од друга страна, пак,
доколку се појави болест со правилна исхрана може полесно да се совлада или да се

317
ублажи нејзиниот тек. Хранливите материи кои во организмот се внесуваат со исхраната
се биотрансформираат и тие учествуваат во сите физиолошки процеси како значајни
супстрати за функционирање на ткивата и органите. Процесите за размена на материите се
автоматизирани и тие не би биле можни ако со исхраната не се внесуваат во адекватно
количество сите хранливи материи кои се вклучени во нив. Оксидирањето, предизвикано
од слободните радикали игра улога во кардиоваскуларните заболувања, од една страна,
вклучувајќи се во развојот на артеосклерозата, а од друга страна во нарушувањата, што
настапуваат за време на инфаркт или, пак, инсулт. Штетното дејство на слободните
радикали е една од причините за рак. Оксидирањето игра улога и во развојот на некои
невролошки заболувања како Паркинсоновата болест и дискинезата, го зголемува
неблагопријатниот ефект на трауматските нарушувања, на невротоксините.

Слика 5: Дејството на слободните радикали

Во човечкиот организам постојат неколку механизми за одбрана од слободните радикали

и другите реактивни кислородни соединенија. Различни одбранбени механизми се
комплементарни еден на друг, поради тоа што дејствуваат на различни оксиданти или во
различни клеточни делови. Исхраната игра главна улога во одржувањето на ензимските
одбранбени механизми од слободните радикали. Неколку есенцијални минерали
вклучувајќи селен, бакар, манган и цинк влегуваат во структурата на каталитичката
активност на овие ензими. Доколку внесот на овие минерали е неадекватен, можат да се
нарушат ензимските одбранбени механизми.Втора линија на одбрана претставуваат мало-
молекуларните соединенија кои дејствуваат како антиоксиданси; тие реагираат со
оксидирачките хемиски супстанции, намалувајќи го нивниот капацитет за штетно
влијание. Некои, како глутатион, убиквинол и урична киселина, се производи на
метаболизмот. Убиквинолот е единствен познат оксидант растворлив во масти,
синтетизиран од животинските клетки. Се верува дека игра значајна улога во клеточната
одбрана од оксидантното штетно дејствување.Како антиоксиданти дејствуваат и
витаминот Ц, а во клеточните мембрани витаминот Е и коензим Q. Флавоноидите и други
полифенолни соединенија, исто така, имаат моќно антиоксидантно дејство и ги
обезвреднуваат слободните радикали. Сите антиоксиданти се наоѓаат во храната. Ете

318
зошто хранењето е основен фактор во создавањето на добра заштита против
антиоксидансите, за намалувањето на процесите на стареењето. Многубројните
испитувања покажуваат силна врска меѓу конзумацијата на определени храни и одредени
болести. Особено големо е значењето на зеленчуците и плодовите, кои се основни извори
на антиоксиданти. Неопходно е да јадете минимум по 400 грама плодови и зеленчуци, за
да може да имаат претпазно дејство. Се разбира, дека најдобро е тие да се консумираат
сурови, затоа што при конзервирањето и готвењето се губат многу од хранливите
состојќи. Истото се однесува и на растителните масла, тие се многу корисни кога ги
употребуваме во салати. Со месото треба да се внимава, не треба да се консумира во
големи количества. Повеќе од три пати во седмицата треба да се јаде посно.

Табела 5 Неколку извори на слободни радикали

Интерно генерирани извори Екстерни извори

Митохондрии Пушење
Фагоцити Надворешни полутанти
Ксантин оксидаза Радијација
Реакции со железо и други метали Ултравиолетово зрачење
Арахидонат патишта Одредени лекови, пестициди, анестетици и
Пероксизмои индустриски растворувачи
Вежби Озон
Инфламација
Исхемија/реперфузија

Извор: Хигиена на исхрана, 2008

Причини за настанување на болести на неправилна или хигиенски погрешна исхрана има

повеќе :

1.Енергетски и биолошки недоволна исхрана од внатрешни или надворешни

причини за недохранетост
2.Енергетски и биолошки преобилна исхрана (дебелина, хипервитаминози,
флуроза и сл.).
3.Неправилен режим на исхрана
4.Консумација на контаминирана храна со биолошки, хемиски или физички
агенси
5. Канцерогени, тератогени и мутагени ефекти на храната
6.Алергии на храна
7. Алкохолизам

Епидемиолошките студии штотуку почнуваат да вклучуваат анализа на

матерналната исхрана преку феталниот мониторинг и проспективни студии на децата со
воспоставување на поврзаност меѓу настаните во утерусот и, или во постнаталниот

319
живот, и подоцнежните заболувања во староста. Особено е истакната интеракцијата на
ген-нутриент и улогата на фолатите која може да води до многу различни превентивни
стратегии, но важноста на предбремената исхрана станува сè појасна и позначајна.
Сознанијата за поврзаноста на исхраната со појава на некои заболувања во адултниот
период, како што се кардиоваскуларните, малигните заболувања, дијабетот, се предизвик
за понатамошни истражувања и превентивни активности за рано откривање на ризичните
фактори и состојби. Артериосклерозата и нејзините последици - срцево и мозочно
васкуларните заболувања се зголемуваат со преголемото внесување на заситени масни
киселини и холестерол, со што се зголемува нивото на холестеролот во крвта, кој е важен
ризички фактор за овие заболувања. Вишокот на калории, кој води до дебелеење, исто
така, го зголемува ризикот од кардиоваскуларни болести. Од друга страна, зголеменото
внесување на прехранбени влакна, особено на хидросолубилните влакна (пектин) ја
намалува плазмената концентрација на холестеролот и како резултат на тоа го смалува и
ризикот од артериосклероза и васкуларни болести. Рибните маснотии значајно го
смалуваат ризикот од овие заболувања. Тие содржат поголеми количества
полинезаситени масни киселини од кои во човечкиот организам се формираат
простагландини кои ја имаат способноста да ја намалуваат агресивност на тромбоцитите
и да ги шират крвните садови.Епидемиолошките студии покажуваат дека во некои земји
преваленцата на дефицитот на железо и сидеропеничните анемии се специфичен
нутритивен проблем, особено кај децата под пет години и бремени жени и кај децата со
понизок социоекономски статус. Од податоците за детерминирање на витамин А и
витамин Е статусот кај предучилишни деца се потенцира дека кај потхранети и кај дебели
деца и деца кои живеат во лоши социоекономски услови постои сигнификантен однос на
несоодветен витамин А статус. Прекумерната употреба на готварската сол може да
предизвика зголемување на крвниот притисок и да го зголеми ризикот од хипертоничко
заболување. Некои
типови на рак на дојката, на простатната жлезда, на панкреасот, колоректалниот,
ендометралниот и оваријалниот рак, се поврзуваат со зголемено вкупно внесување на
маснотии; зголемената употреба на сол за готвење го зголемува ризикот за рак на
стомакот; колоректалниот карцином и ракот на дојката се поврзуваат со ниско внесување
на прехранбени влакна; констатиран е антиканцероген ефект на материите со
антиоксиданско дејство - витамин А , каротин, витамин Ц, витамин Е , селен.
Остеопорозата е последица на малите количества на внесување на калциум и витамин Д
со храната, посебно се манифестира при интензивниот развој во раното детство и кај
жените во менопаузата. Ендемската гуша и други симптоми за јодниот дефицит, се
должат, пред сè, на недоволното внесување на јод со храната, исто така, и на некои други
микроелементи - манган, магнезиум. Дебелеењето коешто е главен ризичен фактор за
повеќе заболувања, инсулино- независниот дијабетис, хипертонијата, срцевиот инфаркт,
некои типови рак и др., се поврзува со поголемата енергетска вредност на храната.
Констипацијата и девиртикулозата на дебелото црево можат да бидат спречени преку
внесување на сложени јагленохидрати и посебно на хранливи растителни влакна. Како
значаен фактор за зголемен морбидитет и морталитет од циркулаторните заболувања,
покрај веќе споменатите, многу автори ја потенцираат физичката неактивност, особено
кај популационите групи со ризик.Циркулаторни болести се болести на срцето (срцевиот
мускул) или крвните садови. Како и да е, во практика, кога докторите го употребуваат
терминот кардиоваскуларна болест тие обично мислат на болести на срцето или крвните

320
садови предизвикани од атерома. Секоја поединечна атерома е во вид на мало масно
испакнување кое се развива во самиот ѕид на артериите (крвните садови). Атеромата уште
е позната и под називот атеросклероза. Кардиоваскуларни болести кои можат да бидат
предизвикани од атерома се: ангина пекторис, срцев удар, мозочен удар, транзиторен
исхемичен напад и периферни васкуларни болести. Во Македонија кардиоваскуларните
болести се на прво место како причина за смрт меѓу луѓето.

5.1. Предизвици за здравјето и нездравата исхрана во Европа и кај нас

Болестите на нездравата исхрана имаат мултифакторска етиологија и се резултат на

комплексни интеракции помеѓу поединците и нивната средина, а ги опфаќаат можностите
за промоција на здравјето и утврдувањето на нивната подложеност на ризици.
Индивидуалните карактеристики (како што се полот, етничката припадност, генетската
предиспозиција), како и факторите за заштита на здравјето (како што е емотивната
флексибилност) заедно со социјалните, економските детерминанти и детерминантите на
животната средина (како што се приходот, образованието, животните и работните услови),
ги определуваат разликите во изложеноста и вулнерабилноста на поединците на состојби
што можат да го нарушат нивното здравје. Хроничните заболувања претставуваат
најголемо оптоварување на јавното здравство анализирано од аспект на директен трошок
за општеството и за власта или од аспект на ДАЛИ (DALYs - disability adjusted life years) -
изгубени години од животот поради инвалидитет. Оптовареноста со болести во Европа
измерена преку DALY, покажува дека скоро 60% се должи на неколку водечки фактори
на ризик: висок крвен притисок, пушење, злоупотреба на алкохол, висок холестерол во
крвта, прекумерна телесна тежина, низок внес на овошје и зеленчук и слаба физичка
активност. Треба да се прифати исто така, дека дијабетесот е голем фактор на ризик во
предизвикувањето на кардиоваксуларни заболувања (КВЗ). Во Република Македонија
водечките причини за смртност се болестите на срцето и крвните садови (58,4%) и
малигните неоплазми (17,5%) кои заедно ги сочинувале 75,9% од сите причини за
смртност во 2010 година, во споредба со 1991 година кога тие сочинувале 64,6%, слично
како и во 37 од 52 земји од Европскиот регион на СЗО. Неколку индикатори покажуваат
зголемена употреба на алкохол во Република Македонија. Неколку истражувања во
основните и средните училишта во РМ покажаа алармирачки резултати по однос на лоши
навики, особено алкохолот и неговата злоупотреба, како и неговата секојдневна употреба.
Тие се поврзани со влошување на социјалната состојба, изразено преку повеќе
индикатори: несоодветни услови за домување, низок приход, невработеност, економска и
социјална несигурност, бездомност, итн. Националната студија за дијабетес од 2005
година покажа дека 11.6% од сите испитаници немале физичка активност воопшто, само
5.8% планирале физичка активност два пати месечно, помалку од половина (40.8%)
изјавиле дека пешачат еднаш или два пати седмично, додека 41.6% практикувале некаква
физичка активност. Истражувањето покажа дека како резултат од прекумерна тежина, кај
30% од женските испитаници и 27.6% од машките, постои ризик по нивното здравје. Овие
податоци се потврдуваат и од студијата што СЗО ја спроведе во Република Македонија,
којашто покажа дека 48% од жените се со прекумерна тежина, додека 19% од жените и
15% од мажите се со клиничка гојазност. Состојбата со консумирањето на алкохол во РМ
не е многу поразлична од земјите во ЕУ и ЈИЕ. Водечките фактори на ризик се заеднички
за многу водечки здравствени состојби во Европа. Секој од водечките фактори на ризик на

321
пример, е поврзан со најмалку две од водечките здравствени состојби , а повратно, секоја
од тие здравствени состојби е поврзана со два или повеќе фактори на ризик. Понатаму, кај
многу поединци, особено оние во полоша социјална состојба, факторите на ризик често се
кумулираат и влијаат едни на други, најчесто мултипликативно. Во 2002 година
проценето е дека сиромашната и недоволната исхрана е одговорна за 4,6% од вкупното
оптоварување со заболувањата во Регионот (одредено преку години на живот со
онеспособеност DALY). Акутната потхранетост е се уште присутна во реони кои се
соочуваат со несигурна достапност на храната, а хроничната потхранетост заради дефицит
на одредени микронутриенси екстензивно ги погодува вулнерабилните групи.
Потхранетоста кај старите лица, кај хронично болните лица и кај инвалидите е сеуште
присутна и варијбилно застапена во Регионот. Здебелноста или обезитас покажува
растечки тренд кој достигнува епидемиски размери и допринесува за 7-8% од DALY.
Додека повеќе од две третини од популацијата немаат доволна физичка активност и со тоа
допринесуваат за 3,3% од DALY. Дефициттот на микронутринеси предизвикува
загриженост во регионот и стапката на ексклузивно доење за шест месеци е ниска
насекаде (во ранг од 1-46%) дури и во земјите со висока стапка на започнато доење.
Малигните неоплазми се на второ место на листата на причини за смрт во
Република Македонија, веднаш по циркулаторните заболувања. Нивниот удел во
вкупниот морталитет порасна од 17,6% во 1998 на 18,4% во 2006. Во Република
Македонија, бројот на нови случаи на малигни неоплазми покажува позитивна развојна
тенденција во периодот од 1995-2005.
Дијабетесот представува значајно оптоварување на службите за здравствена
заштита. При несоодветен третман, тој може да го намали очекуваниот животен век и да
има неколку негативни ефекти врз здравјето, како што се слепилото, откажување на
бубрежната функција, ампутации, акутни гликемични кризи, итн. Инциденцата на
дијабетес во Република Македонија во 2005 година покажува тенденција на слабо
опаѓање во однос на 2004 година и 2003 година. Бројот на ново регистрирани случаи на
пациенти со дијабетес во Република Македонија во 2005 година бил 39,72 случаи на
100.000, од кои 561 (46,17%) од урбани и 248 (30,18%) од рурални средини. Според полот,
37,09 случаи на 100.000 се мажи, а 42,36 случаи на 100.000 се жени.
Оралното здравје е исто така значаен елемент на општиот здравствен статус и
влијае на квалитетот на животот поврзан со здравјето. Лошото орално здравје е
предодредено од некои фактори кои допринесуваат и кон други НЗБ, како што се: висок
внес на шеќер, пушење, злоупотреба на алкохол и дијабетес. Денталниот кариес е едно од
најраспространетите болести со пандемски карактеристики и е регистриран дури кај 90%
од училишните деца. Јавното здравје игра клучна улога во одржувањето на оралното
здравје бидејќи може да понуди значајни превентивни мерки, меѓу кои и образованието
за орална хигиена, флуоридација на водата за пиење и други. Во Република Македонија
постои систем за следење и регистрација на денталниот кариес, но статистиката не е
усогласена со препораките на ЕУ и СЗО, како и постојното законодавство, па според тоа
нема службени податоци за релевантни статистички индикатори (КЕП -кариесни
екстрахирани и пломбирани заби). Сепак, пресечното истражување во 2007 1 покажа дека
КЕП кај децата на 12 годишна возраст е 5.94 што е висок број во однос на препораките на
СЗО по однос на оралното здравје (КЕП<3).

322
 Болестите поврзани со храната, посебно болестите поврзани со зоонозите,
преставуваат сериозно оптоварување за здравјето и предизвик. Салмонелозите и
кампилобактериозите се најчесто пријавувани заболувања поврзани со храната. Во некои
делови од регионот појавата на болести поврзани со храната како што се бруцелоза и
ботулизам преставува значаен здравствен проблем, паразитарните заболувања поврзани
со зоонозите како трихинелоза и ехинококоза се посебен проблем. Антимикробната
резистенција е проблем со тенденција на пораст во јавното здравје, кој е делумно поврзан
со употребата на антимикробните агенси во хуманата медицина. Различни хемиски
опасности исто така преставуваат јавноздравствен ризик. Алергиите на храна се
препознаени како проблем со тренд на пораст. Во Република Македонија, во последните
10-тина години, просечно годишно се регистрираат околу дваесетина илјади случаи на
заболени од акутни заразни болести (без грип, туберкулоза и СИДА). Ентероколитите
(заразни проливи), под која дијагноза се пријавуваат најголем број од цревните инфекции
со најразлична етиологија, e најчестото регистрирано заболување во последните 10
години. Значаен медицински и јавно-здравствен проблем претставуваат алиментарните
токсиинфекци (АТИ) и салмонелозите. АТИ или како најчесто се нарекуваат “труења со
храна”, поради социо-економското значење и епидемиолошките особености се издвоени
во посебна група заболувања, со различни предизвикувачи (најчесто бактерии, кај 70-90%
од случаите). Заедно со салмонелозите, кои се всушност алиментарни токсиинфекции
предизвикани од бактерија салмонелла, тие се актуелен проблем во Македонија, пред сé
поради високиот морбидитет и морталитет во раната детска возраст, како и многу честото
јавување во епидемиска форма. Во последните десет години на пример, во Македонија се
регистрирани околу 80-тина епидемии на овие две заболувања, со повеќе од 3000 заболени
лица. Поради големиот број заболени кој се одржува на високо ниво или расте и честите
епидемии карактеристични за овие две заболувања, тие претставуваат значаен здравствен
проблем не само кај нас туку и во целиот свет, па и во најразвиените земји - со висок
стандард на живеење и одлични хигиенски услови. Се проценува дека бројот на заболени
од алиментарните токсиинфекции и салмонелозите и понатаму ќе расне поради многу
причини (итензивна меѓународна трговија со прехрамбени продукти, развој на туризмот,
современ начин на живот при што макар еден оброк се зема надвор од домот,
приготвување на големи количини храна на едно место - ресторани, мензи, индустрија).
Вирусните хепатити се епидемиолошки нехомогена група на вирусни заразни
болести, бидејќи се разликуваат по начинот на пренесување на заболувањето, што пак од
своја страна ги одредува и различните мерки за превенција. Главна карактеристика на сите
хепатити е примарно оштетување на црниот дроб на човекот. Во Република Македонија
вирусните хепатити се пријавуваат од 1956 година. Во 1983 година се започна и со
докажување на типот на предизвикувачот (лабораториско-серолошка диференцијација на
хепатитити). Денес, во нашата држава се диференцираат три типа на хепатити - А, Б и Ц.
Вирусниот хепатит А спаѓа во групата на цревни заразни заболувања и е познат како
“болест на нечисти раце”, а се пренесува преку загадена вода, храна или контакт. Болеста
често се јавува во епидемиска форма, најчесто во колективи и средини каде хигиенските
навики и услови за живот се на многу ниско ниво. Заболуваат сите возрасни групи, но
најмногу децата на предучилишна и училишна возраст (од 5-9 и од 10-14 години).
Хепатитот А е типична сезонска болест, со максимум на заболувањата во есенско-
зимските месеци (октомври-ноември), а минимум во пролет и лето. Одржувањето на
личната и колективна хигиена, снабдување на населението со исправна вода за пиење,

323
правилно отстранување на фекалните материи, санитерен надзор над прехрамбените
продукти и здравствено просветување и едукација на населението се основни мерки за
превенирање на ова заболување. Денес постои вакцина против хепатит А, која во нашата
држава не е задолжителна. Во последните 5 години во Република Македонија просечно
годишно се регистрираат по 420 заболени од вирусен хепатит А, со најголем број заболени
во 2005 (706). Во 2008 регистрирани се 64 случаи на хепатит А.
Генетскиот состав на поединецот е од значење за веројатноста за развој на
определени заболувања, како дијабетесот, кардиоваскуларните заболувања, канцерите,
шизофренијата и Алцхајмеровата болест. Иако модалитети за наследување не се потполно
јасни, интеракциите на гените во Република Македонија може да играат значајна улога,
при што значаен дел од населението има најмалку една (22%) или повеќе форми (1.1%) од
факторите на ризик кои допринесуваат кон развојот на висок морталитет од
кардиоваскуларните заболувања и други незаразни болести, како што е дијабетесот.
Полот влијае на преваленцата на факторите на ризик и развојот на заболувањата,
како што се гојазноста, кардиоваскуларните заболувања и проблемите со менталното
здравје. Во текот на животот жената и мажот имаат различни карактеристики и улоги во
општеството, кои различно се вреднуваат. Ова резултира со нееднакви модалитети на
ризикот по здравјето, достапност до здравствените служби, користењето на здравствените
услуги и здравствените резултати. Скорашното истражување на Светска банка кај
возрасните покажа дека гојазноста е зголемена, при што 48% од жените се со прекумерна
гојазност, а 19% од жените и 15% од мажите се со клиничка гојазност. Иако очекуваното
траење на животниот век во Република Македонија е , општо земено, пониско од Западна
Европа, постојат некои разлики поврзани со полот (очекуваниот животен век при
раѓањето за жените е 76,1 година, а за мажите е 71,1 година). Во Република Македонија
мажите страдаат од циркулаторни болести повеќе од жените, при што нивниот удел бил
55,3% во 1983 година и 58,7% во 2006 година. Исто така, 30% од жените и 27.6% од
мажите се под ризик поради прекумерна телесна тежина. Со оглед на фактот што основата
за добро здравје кај возрасните се поставува во раната младост, треба да се преземаат
мерки против гојазноста насочени кон помладата популација, како и кај возрасното
население.
Постои нееднаква дистрибуција на состојбите и нивните причини во
населението, со поголема концентрација кај сиромашните и вулнерабилните. Лицата од
ниските социо-економски групи се најмалу два пати повеќе исложени на ризик од
сериозна болест и предвремана смрт, отколку оние од повисоките социо-економски групи;
нееднаквостите во здравјето помеѓу лицата со повисоко и пониско образовно ниво,
професионално ниво или ниво на приход постојано се пријавуваат во сите земји во
Европа, а и Република Македонија не е исклучок.
Здравствените бенефити нееднакво се дистрибуирани во општеството, со
наколку исклучоци. При изложеност на сите општествени групи, до извесен степен на
здравствени интервенции, оние во повисоките социо-економски групи подобро
респондираат и повеќе користат здравствена заштита. Стапките на смртност се намалуваат
пропорционално повеќе во повисоките социо-економски групи, особено кај ЦВЗ,
зголемувајќи ги и понатаму разликите во очекуваното траење на животот помеѓу овие две
групи. Истражувањето (MIKS) на УНИЦЕФ и Државниот завод за статистика на
Република Македонија покажува важна поврзаност помеѓу образовното ниво на мајката и
одговорот и поврзаноста со здравствените служби; 22% од децата чии мајки имале

324
основно образование добиле здравствен третман и пропишана терапија, во споредба со
78% од децата чии мајки имале средно образование. Ваквите состојби и нивните причини
допринесуваат во разликите по однос на очекуваното траење на животниот век помеѓу
земјите во Европскиот регион. Додека во последните декади стапките на морталитет од
КВЗ се намалуваат во Западна Европа, постои дури 10-тократна разлика во прематурниот
морталитет од КВЗ помеѓу Република Македонија и земјите во Централна и Источна
Европа, со највисоки стапки во Источна Европа. Истите превентабилни состојби
допринесуваат кон разлика од 20 години во очекуваното траење на животниот век низ
Европа, како и кон разликите помеѓу различни земји.
- Демографските промени воспоставуваат натамошни економски, буџетски и
социјални предизвици во следните декади поради продолжениот век на живеење и
потенцијалното опаѓање на работната сила, како и поради намалените стапки на
наталитет. Во Република Македонија се случуваат значајни промени во демографската
структура. Индексот на стареење (стапка помеѓу постарото и помладото население)
порасна од 0,18 во 1948 години на 0,55 во 2005 година. Во период од 30 години,
пропорцијата на населението на возраст 65+ во општото население, скоро се удвои
(5.8% во 1971 година, 10.6% во 2002 година). Во 2006 година, просечната старост беше
36,2-35,4 за мажи и 36,9 за жени.
- Глобализацијата и урбанизацијата представуваат особени предизвици за
општеството. Глобализацијата е поврзана со трендот кај земјите со низок и среден
приход да консумираат нездрави диети, високи во енергија, сатурирани масти, сол и
шеќер. Нашите модерни „обесогени„ средини, во комбинација со нездрава диета и
физичка неактивност, имаат сериозни импликации за нивоата на гојазност, особено
помеѓу децата, а придонесуваат и кон другите НЗБ, како што е дијабетесот.
Националната студија за дијабетес од 2005 година, во Република Македонија ги
покажа погоре наведените резултати.
- Здравствената промоција и превенција има мал удел во здравствениот буџет.
Според Организацијата за економска соработка и развој (OECD), просечно само 3% од
вкупниот трошок во земјите на ОЕЦД се наменува за превенција кај населението и
јавно здравствени програми, додека најголем дел од трошењето е фокусирано на
„здравствена заштита на болниот„. Кон ова, донаторските агенции и меѓународната
помош воглавно се насочени кон заразните заболувања, одвлекувајќи го вниманието
од најважните фактори за смрт и оптовареност со болести во регион како Европа. КВЗ
причинуваат во Европа 46 пати поголем број на смртни случаи и 11 пати поголемо
оптоварување со болести отколку СИДАта, туберкулозата и маларијата заедно.
Според датабазата „Здравје за сите„ на СЗО, од независноста, во Република
Македонија морталитетот од инфективни и паразитарни заболувања на 100.000
население во сите возрасти е намален за половина (од 15 во 1991 година на 8 во 2003
година), додека смртноста од КВЗ во сите возрасти се зголемила од 527 на 599 на
100.000 население, 1991година и 2003 година соодветно (HFA-DB).
- Здравствените служби често се ориентираат кон лекувањето, а не кон
превенцијата и акутните, вместо хроничните модели на заштита, што води кон
пропуштени можности за превенција, рано откривање и лекување. Педесет проценти
од лицата со дијабетес можат да бидат идентификувани; помеѓу тие што се
идентификувани, кај 50% може да постои незадоволителна контрола на метаболизмот,
липидниот статус или крвниот притисок , иако се знае дека до 80% од лицата со

325
 дијабетес умираат од кардиоваскуларни заболувања. Квалитетот на здравствената
заштита за некои обични заболувања сеуште е несоодветен, а јавно-здравствениот
капацитет може да биде недоволен да одговори на овој предизвик. Постои голем јаз во
примената на ефективни интервенции. На пример, 30.000 жени умираат секоја година
од цервикален канцер во Европа, при што стапката на смртност во Централна и
Источна Европа е четири пати поголема од западна Европа: овие смртни случаи во
голема мерка можат да се превенираат преку рано откривање и лекување. Добар
пример за тоа во Република Македонија е кампањата „Надмудри го ракот„, спроведена
во втората половина на 2007година, со цел за рано откривање на ракот на дојката и на
матката, како и подигање на свесноста кај жените за периодичнми и навремени
прегледи. Сепак, нужен е посистематски пристап кон ова прашање, како што е
организираниот скрининг.

5.2. БОЛЕСТИ ПОРАДИ НЕДОВОЛНА ИСХРАНА

Овие болести имаат примарна (недостиг на храна, неправилен прехранбен режим -

јатрогени диети или отсуство на апетит од надворешни причини) или секундарна
етиологија (зголемена потреба за храна, губење на важни нутриенси, отсуство на апетит
од внатрешни - секундарни причини). Во примарните фактори не треба да се заборават,
економските, социјалните и политичките фактори (војни, катастрофи, ниска куповна
моќ, недоволно снабден пазар, неправилно нутритивно воспитание). Постојат и
психолошки фактори (ексцентричност при исхраната, штрајк со глад, ментална
депресија, психоза, „анорексија нервоза“ ..), психосоцијални фактори (модерни, „бум“
диети), културни фактори (регионални и национални прехранбени навики), едукативно-
воспитни фактори (игнорирање на некој вид храна), неможност да се приготвува храната
(инвалидност, старост..), неправилно приготвување, но, и составување на дневниот оброк,
„абузус“ кон некои лекови ( кои го слабеат апетитот, контрацепциски таблети,
интеракција на лекови со храната и сл.).
Гладување (недоволен внес на енергетски материи), пред сè, недостиг на доволни
количества јагленохидрати и масти, води кон потхранетост, при што се разградуваат и
сопствените резерви на организмот (гликоген и масти). Болеста има неколку фази
(најтешко поминува кај децата и трудниците) почнувајки од иницијалниот пад на
телесната тежина па до крајната состојба на генерализирани едеми (хипопротеински -
анасарка). Во сите случаи каде доаѓа до губење на повеќе од 40 % од телесната тежина
имаат лоша прогноза. Степените на потхранетост се движат од лесен (10 % под ИТТ) до
многу тежок ( 3о % под идеалната телесна тежина).
Многу почести се дефицитните состојби на одредени нутриенси, како што е
хроничниот недостиг на белковини од животинско потекло - квашиоркор (што буквално
значи прво-второ дете, или мајката рано го одбива од доење првото, да би имала млеко за
второто дете, присутно во Гана). Во исхраната, главно, доминираат јагленохидратите, а
промените одат со слабост, апатија, застој во растот и развојот, депигментации или
хиперпигментации, биохемиски слични промени и пад на имунитетот, психички промени
и сл. Во интервентните тераписки зафати во овие земји, се дава обрано млеко (битно е
оптималното количество на аминокиселините).

326
 Рахитисот, овде ќе го споменеме само од нутритивен аспект. Така во веќе познатите
етиолошки фактори за оваа болест на децата, некои ја споменуваат и т.н. рахитогена
храна кај која е недоволно количеството или е неправилен соодносот на калциум и
фосфор, или, пак, се работи за храна со високи количества на оксална и фитинска
киселина. Клиничките знаци на рахитисот веќе се познати. Слично се однесува и на
остеомалацијата (посебен вид на рахитис кај повеќеротки), што, исто така, резултира од
еден низок хигиенски и економски стандард и недоволен внес на животински белковини,
минерали и витамини. Надополнувањето на есенцијалните аминокиселини, калциумот,
витамините А, Д и Ц, изложувањето на сончевите УВ-зраци, се дел од терапевтскиот
хигиенско-диететски третман на овие болести.
Скорбутот е јасно една болест, која во класичната форма веќе одамна е искоренета,
но поедини нејзини знаци наоѓаме и ден- денес, и тоа посебно во т.н. колективна исхрана
или во сезонски услови на недостиг на доволни количества на свежа форма на витамин Ц
(посебно во пролет), или, пак, при неправилна обработка (механичка и термичка) на
продуктите кои го содржат овој витамин. Скриените знаци на оваа состојба најчесто се
спонтаните крвавења на притисок од гингивите, замор, премаленост , пад на отпорноста, а
во напреднати случаи и веќе познатите клинички и патоанатомски промени (рарификација
на коскената маса, неправилна калцификација и др.) Оптималната исхрана со свежи
форми на зеленчук и овошје, главно, е доволна профилакса.
Во групата на Б-хиповитаминозите, најпозната е пелаграта, масовна болест во
земјите со најнизок стандард и доминација на житариците, пред è, пченката во дневната
исхрана (повеќе од 6о % во дневните калории). Во прашање е недостиг на ниацин
(ППФ), но најчесто се работи за полихиповитаминоза на Б групата на витамини.
Клиничките знаци се веќе познати (класично: дерматитис, дијареа, деменција а на крај и
смрт), но во таква форма ретко се наоѓаат. Превенцијата треба да се бара во супституција
на белковини од животинско потекло, чиишто есенцијални аминокиселини учествуваат во
синтезата на ниацинот. Атиаминозата (бери-бери), пак, е состојба на недостиг на
витаминот Б-1, која е регистрирана во полинезиските земји каде во храната доминира
полираниот ориз, и воопшто храна богата со јагленохидрати но сиромашна со Б-витамини
(посебно Б-1) потребни за нејзино метаболизирање. Во клиничката слика доминира
мускулната слабост, но често и едеми на долните екстремитети („влажен бери-бери“), и
јасно намалена отпорност кон инфекции. Во профилаксата, диетолозите препорачуваат
пченичен леб од цело зрно (со многу важниот алеуронски слој), замесен со поголемо
количество квасец (извор на Б-витамините). Тоа да биде комбинирано со легуминози,
животински белковини, компир, а се истакнува и т.н. „парабојлед“ ориз, приготвен во
технологија со која се упаруваат Б-витамините пред глазирањето.
Авитаминозата на А витамин, ретко се среќава, со оглед на присуството на овој
витамин и неговиот провитамин во разновидни животни продукти (животински
производи, темнозелен лиснат зеленчук, кафено-жолти плодови од зеленчук и овошје, и
посебно во рибиното масло). Клиничка слика со познатото кокошкино слепило,
ксерофталмија или хиперкератинизација и дегенерација на црниот дроб, веќе се минато.
Нутритивна (микроцитна) хипохромна анемија е присутна кај доенчињата, и
повторно е врзана за популациониот слој со екстремно низок економски стандард, но е
присутна и кај девојки во адолесценцијата, трудници и др. Во етиологијата е присутна,
главно, еднолична исхрана (млеко, шеќери, масти), а во профилаксата и терапијата се
истакнува разновидната исхрана, со нагласено присуство на животинските белковини со

327
т.н. „хематогени аминокиселини“ (триптофан, хистидин и глутамин), потребни за целосно
искористување на железото, како и внес на продукти и препарати со железо, фолна
киселина, бакар, кобалт, Ц-вит. Б-12).
Забниот кариес, исто така, се врзува (покрај другото) со дефицитарна исхрана и тоа
во поглед на калциум, флуор, витамините Ц, А и Д, како и храна која претежно е со
кашеста конзистенција или предолго термички обработувана (значаен пад на
концентрацијата на витамини). За време на бременоста се создаваат основите за сите 20
млечни заби и на првите трајни катници (шестите заби). Заради ова потребно е да се обрне
внимание на исхраната на трудницата. Освен тоа што треба да се води сметка храната да
биде разновидна, за забите на идното новородече важно е во дневната исхрана на мајката
да има доволно количество на флуор. Потребното количество на овој елемент е 1 мг на
ден и во случаи кога во исхраната нема доволно флуориди, потребно е дополнување на
исхраната со таблети кои содржат флуор, кои мајката би ги внесувала и за време на
доењето. За да се одреди дали во исхраната се внесува доволно флуориди, потребно е да
се направи еден вид анкета на мајката и на нејзините навики (на пример, дали се пие вода
од градскиот водовод или минерална вода која содржи повеќе флуор). Забите кои се
формираат во присуство на оптимално количество на флуор во исхраната, се хистолошки
(со нивната градба) и морфолошки (со нивната форма) поотпорни на кариес. Исхраната за
време на фoрмирањетo и развojoт на забите е мнoгу важна за изградување на заби
пooтпoрни на кариес и сo пoсилен сoстав. Пoдoцна, кoга забoт е изникнат, неправилната
исхрана дејствува лoкалнo на негoвата пoвршина и е еден oд важните фактoри вo
настанувањетo на кариесoт. Правилна храна за развoj на забите е таа кojа вo себе
сoдржи минерали: калциум, фoсфoр, железo, витамини А, Б, Ц, Д, какo и елементи вo
трагoви - магнезуим и флуoр. Тие се наoѓаат вo прирoдните хранливи прoдукти, пoсебнo
вo млекoтo (кoе децата треба да гo пиjат вo кoличество oд наjмалку пoлoвина литар
дневнo), вo млечните прoизвoди (сирење, путер и joгурт), какo и вo oвoшjетo, зеленчукoт и
житариците. Вo тие продукти се наoѓаат масти, витамини, минерали и белкoвини вo
рамнoмерен oднoс кoj е наjдoбар за oрганизмoт вo развoj. За време на фoрмирањетo и
развojoт на забите мoра да се земаат и белкoвини oд живoтинскo пoтеклo : jаjца, риби и
месo затoа штo вo oвие прoизводи наjмнoгу се наoѓаат пoтребните материи за правилен
развoj. На oрганизмoт му се пoтребни и белкoвини oд мешункастите растениjа: грав,
грашoк и други. Храната не смее да биде еднoлична, вo неа мoра да бидат застапени
различни прoизвoди. Храната мoже да дејствува и штетнo на забите. Кашеста и разварена
храна им штети на забите бидеjќи е пoлеплива. Дoлгoтo џвакање на тврдата храна пoмага
вo правилната исхрана бидеjќи храната уште вo устата пoчнува да се разградува. Сo
пoсилно џвакање се oтстрануваат oстатoците на храна oд забите, пoвoлнo се дејствува на
развojoт на вилицата, се jакнат забите и нивните oкoлни ткива (непцата) и се предизвикува
згoлеменo лачење на плувачка кojа ги испира oстатoците на храна oд забите. Главен
неприjател на забите е шеќерoт. Сепак тој не мoже и не треба сoсема да се oтстрани oд
исхраната, затoа штo е пoтребен за растење и развoj на oрганизмoт. Негoвата упoтреба
треба да се намали и да се кoнтрoлира. Пoсле земањето на слатка храна пoтребнo е веднаш
да се исчеткаат забите. Тoгаш шеќерoт нема да дејствува штетнo на забите. Oсoбенo е
штетна упoтребата на шеќер меѓу oбрoците. Слатка храна треба да се зема самo сo
главнoтo jадење. Тoгаш дoаѓа дo пoгoлемo лачење на плунка кojа гo исплакнува шеќерoт.
Гумите за џвакање без шеќер гo спречуваат кариесoт така штo гo пoттикнуваат лачењетo
на плунката кojа ги „мие“ забите oд oстатoците на храна. Истo така, дoбрo е пoмеѓу

328
oбрoците да се зема oвoшjе. Слатката храна кojа дoлгo се чува вo устата, какo штo се:
бoнбoни, гуми за џвакање сo шеќер, чoкoлади, лижавчиња, карамели и сличнo е штетна за
забите. Пoсле секoе jадење, а пoсебнo на слатка храна, задoлжителнo е четкање и дoбрo
испирање на забите.
Струма - ендемска болест, која и денес повторно станува актуелна, посебно кај нас
во т.н. „струмогени“ краеви (Западна и Источна Македонија). Тоа е најпознатата и
најраширена во светот геохемиска ендемопатија, која пред сè, се должи на недостиг на
јод во дневната исхрана, иако се споменува и струмогено дејство на некои видови храна
кои или го отежнуваат искористувањето на јодот или ги зголемуваат потребите за него
(зелка, соја и сл.). Профилаксата била воведена со јодирање на солта ( 1о мг.КЈ/кг. сол), но
прашање е дали се ова доволни дози, со напомена дека и тие треба постојано да се
контролираат во солта, која во нашата земја се увезува.
Анорексијата спаѓа во онаа категорија на состојби кои се опасни за животот.
Терминот „анорексија“ потекнува од грчки и значи недостаток на апетит. Ова заболување
всушност е психичко и заради таа причина тешко се лечи. Се карактеризира со
воздржување или со откажување од храна. За прв пат медицинско опишување на болеста
дава д-р Ричард Мартин во далечната 1689 година. Тој ја определува анорексијата како:„
болна состојба на духот, причинета од тага и грижи...“. Aнорексијата се карактеризира со
голем страв од здебелување и најчесто се среќава кај тинејџерите и кај младите жени.
Девојчето кое страда од анорексија речиси и не се храни, ги брои калориите и грамовите
на храната која ја јаде, а потоа започнува со тешки физички вежби. Но, колку и да слабеат
девојките кои боледуваат од оваа болест не веруваат во тоа што го гледаат во огледалото и
продолжуваат со нејадење. Вознемирувачки симптоми: голема загуба на тежина, строги
диети, и покрај тоа што се слаби тие се чувствуваат дебели, немаат повеќе менструален
циклус, косата почнува да им паѓа, рацете и нозете им се студени, немоќни во говорот,
тешки тренинзи, лаги за тоа што јаделе, заплашувачка слабост, периоди на
хиперактивност, развиток на тенки влакна по рацете, нозете и други делови на телото,
појава на мов по телото, срцебиење, сува кожа која се лушти, нерамномерно дишење.
Последици: загуба на коскени минерали, кое може да доведе до остеопороза, ниска
телесна температура, низок крвен притисок, забавен метаболизам и рефлекси, срцеви
проблеми кои можат да доведат до инфаркт. Тешко е точно да се процени бројот на луѓето
кои страдаат од ова нарушување, бидејќи повеќето луѓе се срамат да побараат помош.
Уште се посиромашни информациите колку деца страдаат од ова нарушување, но
возрасните во текот на третманот, често велат дека нивните проблеми со јадењето
започнале уште во периодот на деца или во адолесценцијата. За разлика од повеќето
нарушувања на исхраната, во кои повеќе страдаат жените, кај ова нарушување
рамномерно страдаат и двата пола.
Овие нарушувања понекогаш се последица од некои други состојби или заболувања, но за
правилен третман бараат мултидисциплинарен пристап со вклучување и на доктори кои
работат во областа на исхраната.

Некои рани знаци кои укажуваат дека постои нарушување во исхраната:

 Земање на мали порции храна или целосно одбивање на храна
 Нагли губења на тежина без некои посебни причини
 Голем страв од зголемување на телесната тежина
 Практикување на вежбање дури до исцрпување

329
  Јадење скришум и во поголеми количества
 После оброк одење во тоалет
 Големи варијации во телесната тежина
 Губење на менструалниот циклус
 Зависност од лаксативи, диуретици или средства за слабеење

Најчести состојби како нарушувања во исхраната освен анорексија нервоза, исто

така, се и булимија, binge eating (неконтролирано земање на големи количества на
храна).Овие нарушувања се мултифакторијални така што и третманот треба да биде
мултидисциплинарен.
Остеопороза, или зголемена порозност на коските, е болест која се карактеризира со
губење на коскената маса и структурни нарушувања во самото коскено ткиво, водејќи кон
зголемена кршливост на коските и со тоа зголемен ризик од фрактури на колкот, рбетот и
другите коски. Мажите исто како и жените заболуваат од остеопороза, болест која може
да се превенира и да се лечи. Остеопорозата е голем здравствен проблем, посебно кај
постарата популација; од заболените околу 68% се жени. Покрај заболените од
остеопороза, уште поголем број на луѓе имаат намалена густина на коскената маса, со што
и тие имаат зголемен ризик за развој на оваа болест. Една од секои две жени на возраст
над 50 години има скршеница поврзана со остеопороза. Мажите не се поштедени од
остеопороза; секоја година милиони мажи заболуваат од остеопороза и милиони се во
ризик да заболат. Секоја година илјадници мажи доживуваат скршеница на колкот
поврзана со остеопороза и една третина од нив умира од комликации на таа скршеница во
текот на една година. Остеопорозата може да се јави на која било возраст. Годишните
трошоци на САД поврзани со остеопороза и фрактури поврзани со остеопороза се околу
14 милијарди долари. Одредени ризик- фактори се поврзани со развојот на остеопорозата
и голем број од заболените од остеопороза имаат неколку ризик- фактори истовремено, но
кај некои заболени не се познати ризик -факторите кои придонеле да се јави болеста. На
дел од ризик- факторите, може да се влијае но на некои од нив не може.

Ризик -фактори врз кои не може да се влијае:

 Пол – Шансите за појава на остеопороза се поголеми кај жените во однос на

мажите. Жените имаат помалку коскено ткиво и го губат побрзо од мажите пред сè
поради хормонските промени кои се случуваат со менопаузата.
 Возраст – Со самото стареење се зголемува ризикот од остеопороза; коските со тек
на време стануваат потенки и послаби.
 Раса – Белците и Азијатите се со најголем ризик во однос на припадниците на
црната раса.
 Фамилијарна историја – Фрактурите можат делумно да бидат наследни. Луѓето чии
родители имаат историја на фрактури, исто така, може да имаат намалена коскена
маса и со тоа зголемен ризик од фрактури.

Ризик- фактори врз кои може да се влијае:

330
  Сексуални хормони – Абнормално отсуство на менструација (аменореа), ниско
ниво на естроген (менопауза) и ниско ниво на тестостерон кај мажите се ризик-
фактори за остеопороза.
 Анорексија (Anorexia nervosa) – Карактеризирана со ирационален страв од
качување на телесна тежина, оваа заболување ја зголемува опасноста од
остеопороза.
 Внес на калциум и витамин Д – Долготрајно мало, недоволно внесување на
калциум и витамин Д ги прави коските склони кон остеопороза.
 Употреба на лекови – Долготрајна употреба на глукокортикостероиди и некои
антиепилептични лекови може да доведе до губење на коскеното ткиво и
скршеници.
 Животен стил – Физички неактивен животен стил води кон ослабнување на
коските.
 Пушење – Цигарите се лоши за коските исто како и за срцето и белите дробови.
 Пиење алкохол–Алкохолот го зголемува ризикот од губење на коскена маса и
фрактури

Превенција

За одржување на оптимална коскена маса и создавање на ново коскено ткиво со текот на

стареењето, постојат неколку фактори кои се особено важни:
Калциум: Долготрајно неадекватно внесување калциум придонесува за развој на
остеопороза. Многу клинички студии укажуваат дека нискиот внес на калциум е поврзан
со намалена коскена маса, брзо губење на коскената маса и честа појава на фрактури. Исто
така, овие студии покажуваат дека голем број на луѓе внесуваат помалку од половина од
дневните количества на калциум. Добри извори на калциум се млечните продукти како
млеко, јогурт, сирење но и спанаќ, житарици итн. Во зависност од внесот на калциум со
храна, кај некои луѓе, доколку тој внес е недоволен, потребно е внесување на калциум
преку суплементи. Потребите за калциум се менуваат во текот на животот. Телото има
поголема потреба за калциум во детството и пубертетот, кога скелетот рапидно расте, во
тек на бременост и доење. Жените во постменопауза и постарите мажи, исто така, имаат
поголема потреба за калциум. Со самото стареење се намалува способноста на телото за
апсорпција на калциум и останати хранливи материи. Исто така постарите лица често
имаат хронични медицински проблеми и употребуваат лекови кои можат да ја намалат
апсорпцијата на калциум.

Витамин Д: Витаминот Д игра важна улога во апсорпцијата на калциум и во

одржувањето на здрави коски. Витаминот Д се создава со изложување на кожата на сонце.
Кај луѓето кои живеат во региони каде има долги зимски периоди и кај постари лица
најчесто е потребно додатно внесување на витамин Д. Дневните дози на витамин Д се 400
до 800 интернационални единици. Секако масовно внесување на витамин Д во големи
дози не се препорачува.

Физичка активност: Како и мускулите и коските, исто така, се живо ткиво, кои со
вежбање стануваат посилни. Вежбите како одење, планинарење, џогирање, качување по
скали, танцување и слично се анти-гравитациски и се најдобри за коските.

331
 Лекови кои предизвикуваат губење на коскената маса: Долготрајната употреба на
кортикостероиди (лекови кои се употребуваат за голем број на болести како артритис,
астма, Кронова болест, лупус и голем број на болести на белите дробови, бубрезите и
црниот дроб) можат да доведат до намалување на коскената густина и фрактури. Исто
така, губење на коскено ткиво може да се јави од долготрајна употреба на некои
антиепилептични лекови, гонадотропин-ослободувачки хормони, прекумерна употреба на
антациди кои содржат алуминиум, одредени лекови против карцином и прекумерна
употреба на тироидни хормони.

5. 3. БОЛЕСТИ НА ПРЕОБИЛНА (ХИПЕРЕНЕРГЕТСКА) ИСХРАНА

5.3.1. Обезитас (здебеленост, претилност, гојност, дебелина)

Здебеленоста (гојност) како комплексно мултифункционално нарушување е една од

битните причини за нарушено здравје и претставува зголемен ризик од предвремена смрт,
особено кај циркулаторните заболувања, некои видови на малигни заболувања и други
нефатални, но состојби на болест кои имаат директно негативно влијание на квалитетот на
живеењето. Здебеленоста е проблем на нутритивен имбаланс. Научните податоци
упатуваат на сè поголема преваленција на појавата на здебеленост во детската и
адолесцентната возраст, истакнувајќи го како здравствен проблем кој треба да се следи и
превентивно да се дејствува. Една половина од сите возрасни и едно од пет деца во
Европскиот регион на СЗО се со прекумерна телесна тежина. Една третина од нив се
дебели и нивниот број постојано се зголемува. Обезитас или дебелината ја редуцира
должината и квалитетот на човековиот живот. Ваквата епидемија предизвикува околу
еден милион смртни случаи годишно и сериозни попречувања на економскиот развој.
Речиси сите земји (со високи и ниски приходи) имаат искуство со појава на епидемија на
дебелина (обезитас), иако постојат разлики меѓу земјите и внатре во земјите. Во земјите со
ниски приходи, обезитасот е вообичаена појава кај жените во зрело доба, кај луѓето со
повисок социоекономски статус и кај луѓето што живеат во урбани заедници. Во
побогатите земји, обезитасот не се среќава само во зрелото доба, туку се јавува пораст
на преваленцијата кај помладите возрасни лица и децата. Понатаму, се покажува
поврзаност со нискиот социоекономски статус, посебно кај жените, а урбано-руралните
разлики сè повеќе се намалуваат, дури стануваат инверзни. Проценето е дека директните
трошоци на обезитасот изнесуваат 6,8% (или 70 милијарди американски долари) од
вкупните трошоци за здравствена заштита, а за физичката неактивност уште 24 милијарди
американски долари, во САД. Иако се пониски директните трошоци во другите
индустријализирани земји, сепак одземаат значителен дел од националниот здравствен
буџет. Индиректните трошоци што се значително поголеми од директните трошоци
вклучуваат изгубени работни денови, посети на лекар, пензионирање поради изгубена
работна способност и предвремен морталитет. Незабележителниот трошок, како што е
намалениот квалитет на животот, претставува енормен трошок. Бидејќи се зголемува
ризикот од дијабетес, кардиоваскуларни заболувања и хипертензија континуирано со
порастот на телесната тежина, постои големо преклопување меѓу превенцијата на
обезитасот и превенцијата на хроничните заболувања, посебно дијабетес тип 2.
Стратегиите за едукација на популацијата имаат потреба од солидна политичка база и
промени на животната средина за да дадат ефикасни и евентуално инверзни трендови.

332
 Порастот на индустријализацијата, урбанизацијата и механизацијата што се појави
во многу земји е асоциран со промени во исхраната и однесувањето, односно зголемен
енергетски внес и зголемен внес на масти со исхраната, а начинот на живеење станува
пасивен. Во многу земји во развој и земји во транзиција, покаченото ниво на обезитас
често коегзистира со хронична потхранетост, кај истата популација, дури и во исто
домаќинство. Порастот на обезитас во текот на изминатите 30 години се одвива
паралелено со драматичниот пораст на преваленцијата на дијабетес.
Тоа се главно болести на живот во т.н. “цивилизирано“ општество, а најпозната е
дебелината (преобилно наталожување на масти во организмот). До права дебелина доаѓа
кога телесната тежина се покачува за повеќе од 20 % од ИТТ, а тешки патолошки промени
со лоша прогноза, има при покачување на ТТ за повеќе од 50 % од ИТТ. Манифестацијата
на дебелење уште од најраната возраст, со сигурност создава предиспозиција кон
заболувања на срцево-садовиот систем (хипертензија, мозочен инфаркт, дијабетес..). Дел
од причините за преобилно јадење, треба да се бараат и во навиките, осетот на социјална
несигурност, лично незадоволство, осаменост, навиките во текот на бременоста и
лактацијата, депресивните состојби („бегство во храна“), иако не треба да се заборави и
ендокриното потекло (хипофизната и тироидната жлезда). Два основни типа на дебелина
се андроиден ( силна мускулатура и наталожување на масти во горниот дел од телото) кој
е повеќе склон кон болести поврзани со артериосклероза, дијабет, гихт, уролитијази и сл.
и гиноиден (нормална мускулатура, а наталожување на масти во долниот дел од телото) и
склоност повеќе кон болести на респираторниот систем. Кај овие луѓе покачена е и
стапката на морталитет ( 9-13 %). Обезноста е болест и истата е ризик- фактор за појава на
хронични кардиоваскуларни и метаболни заболувања, покачен крвен притисок,
дислипидемија (покачени масти), шеќерна болест, коронарна артериска болест (инфаркт
на срцевиот мускул), цереброваскуларна болест (мозочен удар).
Обезноста - зголемената телесна тежина врз основа на зголемената маса на масното
ткиво е предизвикана од повеќе фактори мегу кои доминираат психолошките, културните,
социјалните, генетските фактори, а многу поретко ендокринолошко заболување како што
се болестите на панкреасот, надбубрежните жлезди или болестите на штитната жлезда и
половите жлезди.
Спрема индексот на телесна маса дебелината (гојноста) се дели на прв степен, втор
степен и екстремна дебелина . За проценка на дебелината се мери обемот наполовината.
Стомачната дебелина претставува потенцијален ризик -фактор за појава на метаболичен
синдром. Мерењето на обемот на половината и нејзината димензија се проценува во
соодност со индексот на телесната маса.
Превенцијата и лекувањето на дебелината е индицирано ако пациентот има индекс
на телесна маса > 25 кг/м2 (телесна тежина во кг/ телесна висина во метри на квадрат).
Пред да се започне со лекувањето се одредува профилот на оштетената здравствена
состојба со помош на лекарски преглед од страна на матичниот лекар, по потреба од
интернист (кардиолог, ендокринолог...) Стратегијата на намалувањето на телесната
тежина зависи од степенот на дебелината и придружните заболувања и најчесто е
комбинирана со диета, физичка активност и терапија на однесување.
Како примарна профилакса на дебелината се спомнуваат диететските мерки ( од
најраната возраст) и правилно дозирана физичка активност, а во секундарната профилакса
што почнува по надминувањето на ИТТ за 10 %, потребно е да се намали вкупниот внес на
храна, посебно внесот на сложени форми на јаглено- хидрати, а да се зголеми внесот на

333
т.н. „баластни материи“ (целулоза и хемицелулоза), Б- комплексот витамини, овошје,
кисело млеко, риба, а се ограничува внесот на алкохол, кафе и сл. Многу студии покажале
дека со намалувањето на телесната тежина се намалува и нормализира крвниот притисок и
истиот е во нормални граници додека индивидуата е со нормална телесна тежина. Со
намалувањето на телесната тежина се намалуваат триглицеридите и се зголемува ХДЛ -
добриот холестерол. Намалувањето на телесната тежина доведува до намалување на
шеќерот во крвта и на гликозирачкиот хемоглобин (HBA1c), кај пациентите со шеќерна
болест. Намалувањето на масното ткиво влијае врз намалување на воспалителните
маркери во крвта, за кои се знае дека учествуваат во атеросклеротичниот процес. Не треба
да се дозволи состојбата на обезност да трае многу години, бидејки таа ќе доведе до трајни
оштетувања на крвните садови и на органите, така што смалувањето на телесната тежина
нема да го даде во потполност очекуваниот резултат во прилог на подобрено здравје.

5.3.2.Дијабетес мелитус

Се проценува дека во моментот околу 200 милиони луѓе во светот или 5.1% од
возрасната популација има дијабет, а таа бројка ќе порасне на 333 милиони или 6.3% во
2025 година. Оваа ситуација се влошува со проценетиот број на луѓе со IGT- моментно
314 милиони или 8.4% од возрасната популација, а се очекува да порасне на 472 милиона
или 9.0% до 2025 година. Ризикот за развој на дијабет тип 2 е јасно поврзан со
зголемената преваленца на здебеленост. Извештаите на СЗО и Меѓународното тело за
здебеленост (International Obesity Task Force, IOTF) индицираат дека околу 58% од
дијабетес мелитус во светски рамки може да се поврзе со висината на индексот на
телесната маса над 21 kg/m2. Сепак, има индикатори кои покажуваат дека во западните
земји, околу 90% од случаите на дијабет тип 2 се поврзани со зголемената телесна тежина.
Додека порано дијабетот тип 2 ги зафаќаше само индивидуите од постарите возрасни
групи, денес има растечки извештаи за појава на дијабет 2 кај деца насекаде во светот,
некои дури и зафатени со болеста на возраст од 8 години. Сега дијабетот тип 2 кај децата
се препознава како глобален јавно-здравствен проблем со потенцијално сериозни
здравствени последици. Дијабетес мелитус и помалите форми на интолеранција на
глукоза, особено нарушената толеранција на глукоза, денес може да се најдат речиси во
секоја популација во светот и епидемиолошките докази сугерираат дека без програми за
ефективна превенција и контрола, дијабетот веројатно ќе продолжи глобално да се шири.
Дијабетот е препознатлив како група на хетерогени нарушувања со заеднички елементи
на хипергликемија и интолеранција на глукоза заради недостаток на инсулин, намалена
ефективност на излачениот инсулин или обете заедно.

Дијабетес мелитус е класифициран, врз база на етиологијата и клиничката презентација на

нарушувањата , на 4 типа:

 дијабет тип 1
 дијабет тип 2
 гестациски дијабет
 други видови на дијабет

Тип 1 дијабетот е резултат на клеточно асоцирани автоимуни уништувања на

334
панкреасните бета-клетки што доведува до губење на продукцијата на инсулин. Се смета
за најчеста хронична болест во детството кај нациите во развој, но се појавува во сите
возрасти, а клиничката манифестација може да варира со возраста.
Тип 2 дијабетот се карактеризира со резистенција на инсулин и релативен
недостаток на инсулин, а кој било од двата фактора може да е присутен при клиничката
манифестација на дијабетот. Специфичните причини за појавата на овие абнормалности сè
уште не се познати. Дијагнозата на дијабет тип 2 е најчеста по 40-тата година, иако
почетокот на болеста е најчесто една декада порано кај популациите со висока преваленца
на дијабет. Дијабетот тип 2 може да остане асимптоматски повеќе години, а дијагнозата се
поставува најчесто со откривање на некоја од компликациите при случаен преглед на
крвта или мочта.
Дијабетот тип 2 е често, но не секогаш, асоциран со здебеленост, која од своја страна
може самостојно да предизвика резистенција на инсулин и да доведе до високи вредности
на шеќер во крвта. Најчесто, тој е наследен, но основни наследни гени сè уште не се
идентификувани. Спротивно од тип 1, личностите со тип 2 дијабет не се зависни од
егзоген инсулин и не се склони кон кетоза, но може да имаат потреба од инсулин за
контрола на хипергликемијата ако тоа не може да се постигне само со диета или со орални
хипогликемици. Дијабетот тип 2 опфаќа 85% до 95% од вкупната бројка на болни од
дијабет во развиените земји, а дури и поголем процент во земјите во развој. Тоа е денес
сериозен глобален здравствен проблем, кој во најголем број земји се развива заедно со
брзите културолошки и социјални промени, стареење на популацијата, зголемената
урбанизација, промените во исхраната, намалената физичка активност и другите нездрави
навики во живеењето и примери за однесување. Дијабетот тип 2 има различна преваленца
дури и во една иста или слични етнички групи кои живеат во различни услови. Јасно е
дека најголем број од разликите се заради разликите во однесувањето, социјалните и
факторите на животната средина како што е исхраната, нивото на здебеленост и физичката
активност. Помеѓу етничките групи, високи стапки на тип 2 дијабет има кај движечките
или урбанизирани популации кои имале поголеми промени во стилот на живеење.
Вообичаено, најниски стапки се пронајдени кај руралните заедници каде животниот стил
е поврзан со зголемена физичка активност. Забележано е зголемување на инциденцата и
преваленцата на дијабет тип 2 кај децата. Студиите од Соединетите Американски Држави
и Јапонија покажаа зголемена инциденца. Кај другите етнички групи со висока
преваленца на дијабет кај возрасните, како што се Пима Индијанците, исто така, се
покажува зголемување на преваленцата кај адолесцентите. Важноста на овој проблем е
посебно назначена од авторите на ова Поглавје, каде се поместени студиите од таквите
истражувања.
Од другите болести на суфицит на одредени нутриенси, кај нас е актуелна
ендемската флуороза ( зголемен внес на флуор, и тоа преку водата за пиење) и повторно
забниот кариес, овојпат врзан со преобилен внес на концентрирани и рафинирани форми
на јагленохидрати.

5.4. ДЕЦАТА И ИСХРАНАТА

Децaта во нивните пубертетски години покажуваат зголемен апетит но бидејќи

растат и покрај зголеменото јадење не се здебелуваат. Тоа е нормална појава. Ако детето
јаде невообичаено големи количества на храна - и притоа се чувствува криво или тоа го

335
држи во тајност - можно е дека страда од специфично нарушување на исхраната кое се
нарекува- прејадување. Повеќето луѓе се чувствуваат убаво кога јадат. Храната асоцира на
нашите најубави прослави. Кај луѓето кои страдаат од ова нарушување се разликува
пристапот кон храната. Во почетокот тие чувствуваат пријатност, но подоцна вина и
непријатност. За кратко време, овие луѓе изедуваат невообичаено големи количества
храна, без да можат да се самоконтролираат, и тоа се повторува редовно. Тие немаат
никаква контрола над тоа колку да изедат и кога да запрат со јадењето. Таквото
однесување станува начин на исхрана и обично се сменува со диети за слабеење.

Ова нарушување треба да се разликува од нормалното прејадување и од некои други

нарушувања на исхраната:

 Децата и тинејџерите понекогаш јадат многу, но тоа не значи дека страдаат од

„прејадување“. Во периодите на интензивен раст, тие имаат потреба од повеќе
нутритивни материи за да ги задоволат потребите на растот.
 Повеќето луѓе одвреме- навреме се прејадуваат, најчесто на празници и тоа не е
болест.
 „Прејадувањето“ треба да се разликува од другите нарушувања на исхраната, како
што се булимија нервоза и анорексија нервоза. Луѓето со булимија нервоза
повторувачки јадат претерани количества на храна и заради тоа се чувствуваат
виновни и засрамени. Некогаш ова нарушување се нарекува „binge-purge“
синдром, што означува дека по прејадувањето следи повраќање на храната или,
пак, се користат лаксативи за да се избегне здебелување.

Ризици и компликации

 Бидејќи повеќето луѓе со ова нарушување се дебели, најчестите здравствени

ризици се исти како кај дебелината и вклучуваат дијабетес, покачен крвен
притисок, покачен холестерол, болести на жолчниот меур, срцеви болести и некои
видови на канцер.
 Покрај физичките компликации, може да се јават и психички проблеми како
депресија, анксиозност, чувство на вина или срам. Овие деца може да избегнуваат
да одат во училиште и тешко се социјализираат, бидејќи се чувствуваат засрамени
од проблемот.

Знаци и симптоми

 Може да биде тешко да се утврди дали детето страда од „неконтролирано јадење“

со прејадување, особено ако се работи за тинејџер во периодот на забрзан раст,
кога ви изгледа дека ќе изеде сè што има дома.
 Неколку симптоми го одвојуваат детето кое јаде неконтролирано, од она со „здрав
апетит“. Родителите треба да се посомневаат за проблемот кога ќе откријат дека
недостасува големо количество храна, за која не може да се замисли дека едно дете
е способно да ја консумира. Забележуваат дека детето јаде големо количество
храна за кратко време. Ова може да е потенцирано од емоционален стрес (на
пример, конфликт во семејството, конфликт со наставниците и сл.). Детето се

336
 чувствува засрамено или згадено од количеството кое го јаде. Во неговата соба
пронаоѓаат скриени контејнери со храна. Неговиот начин на исхрана е нерегуларен,
пропушта оброци , јаде премногу „џанк“ храна, јаде во невообичаено време ( на
пример, доцна во ноќта).

Причината е непозната, но утврдено е дека околу половина од луѓето кои страдаат од

ова нарушување, исто така, имаат историја за депресија. Останува нејасно, дали
„неконтролираното јадење“ води кон депресија или луѓето со депресија сè повеќе се
склони кон ова нарушување. Често пати епизодите на „прејадување“ се провоцирани од
чувство на лутина, тага, досада или напнатост. Дијагнозата ја поставува лекарот откако ќе
го проучи начинот на јадењето и емоционалните проблеми кај вашето дете и семејното
милје. Покрај тоа лекарот ќе направи комплетен физикален преглед и одредени
лабораториски тестови за да процени дали евентаулно се присутни компликациите од
дебелината и од неадекватната исхрана.

Третман

Се користат разни форми на терапија. На пример, семејната терапија и когнитивната

бихевиоријална терапија ги учи луѓето на техниките со кои ќе ги мониторираат и менуваат
навиките на исхраната и начинот како реагираат кон стрес. Советите од лекарот помагаат
пациентите да ги сфатат односите со другите и да работат на подрачјето кое ја
предизвикува напнатоста. Во комбинација со претходните мерки, во некои случаи лекарот
ќе препорача медикаменти против депресија. Третманот може да трае неколку месеци или
подолго, додека не се усвои и прифати поздрав однос кон храната.

6. ПРЕПОРАКИ ЗА ПРАВИЛНА ИСХРАНА

Потребите, предизвиците и последиците од избалансирана или несоодветно

избалансирана исхрана се разликуваат во различните периоди од животот - бременост,
доенче, адолесценција, зрела возраст и старост. Градбената функција на храната започнува
уште со зачетокот на фетусот во мајката. Од количеството и квалитетот на консумираните
продукти зависи нивниот градбен потенцијал. Генетските фактори го одредуваат обликот,
делумно големината и функцијата на поедини ткива. Дали ќе дојде до израз генетскиот
потенцијал, пред сè, зависи од исхраната. Во текот на интраутериниот развој на фетусот
масата се зголемува околу 6 милиони пати, а дали тоа ќе се случи зависи од исхраната на
мајката, пред и за време на бременоста. Новите дијагностички техники овозможуваат
следење на клетките во феталниот и подоцнежниот развој и можност за потврдување на
значењето на некои нутритивни содржини во нив. Врз основа на такви истражувања и
сознанија овозможено е следење на фазите на развој на сите органи. Сите фази на растот
и развојот зависат од доволни количества на нутритивни материи. Една од најважните
карактеристики за детската возраст е континуираниот процес на раст и развој. Растот не
претставува само едноставен квантитативен процес, туку тоа е сложен процес кој
подразбира квалитативни промени на структурата, функциите и реактивноста на поедини
ткива и органи, промени во психичките својства на детето и неговото приспособување на
социјалните и културни услови на околината во која живее. Затоа детството и
адолесценцијата се највулнерабилниот период во хуманиот раст, развој и созревање, во кој

337
настануваат единствени промени во организмот. Мониторингот и евалуацијата на
процесот на раст и развој во тој период е од особено значење. Поврзаноста на
адолесценцијата со почетокот на биолошкото созревање ни дава можност за спроведување
на одредени активности насочени кон превенција на здравствените проблеми
карактеристични за подоцнежната возраст. Досегашните сознанија за сè поголемата
зачестеност на факторите на ризик за појава на незаразните болести, особено
циркулаторните заболувања, како во развиените, така и во неразвиените земји, како и
фактот дека артериосклерозата почнува уште во детството, укажуваат на потребата за
неодложно преземање на превентивни мерки уште во раната возраст. Многу научни
сознанија упатуваат на важноста на нутритивниот дефицит во текот на развојниот период,
во која фаза бил и колку време траел. Храната е единствен извор на енергија во човечкиот
организам. Во физиолошката рамнотежа на гладот и ситоста се консумира храна до
задоволување на енергетските потреби. Енергијата е потребна за сите животни функции.
Во основа тоа значи енергија за сите фази на растот и развојот, за регенерација и за сите
ензимо-физиолошки процеси, за работа, за терморегулација и друго. Макро и
микронутриенсите кои се внесуваат со храната (и водата) во организмот, заедно со
кислородот кој се вдишува, се основа за генерирање на сите животни процеси во човекот.
Овој моќен метаболен систем се контролира од нервно-хуморалниот регулационен
механизам преку 2000 различни ензими. Во сето тоа учествува нутритивниот состав или
како градбена структурална супстанција или директно како носител на ензимската,
односно биокатализаторната или некоја друга функција. Бидејќи целокупниот
оксидативен метаболизам значително зависи од интеракцијата помеѓу оксидативните и
редуктивните реакции на присуството на меѓупроизводи и кое било поместување на една
страна на скалата ќе води до нарушување на балансот на овие реакции. Согласно
досегашните научни податоци, за одличен имуноодбранбен статус неопходна е оптимална
исхрана. Општата потхранетост, дефицитот на железо, цинк, бакар, селен, витамин А, -
каротен, витамин Ц и присуството на ризични концентрации на некои контаминенти,
најчесто, се причина за намален одбранбен систем на организмот. Рационалната исхрана,
избалансирана во внесот на макро и микронутриенси е основа на профилаксата на секое
заболување.СЗО ги дава основните препораки за правилна исхрана. Спроведувањето на
препораките СЗО за да биде практично и ефикасно, мора да се базира на состојбите во
однос на нутритивниот статус, микро и макродефицитарните состојби, навиките во
исхраната и преваленцијата на незаразните заболувања во секоја земја одделно. СЗО -
пирамида помага во изборот на групите на прехранбени производи потребни за
обезбедување на здрава исхрана

338
 Слика 6: СЗО пирамида за правилна исхрана

Производите од зелената зона се здрави и препорачливи за исхрана. За производите

од жолтата зона потребна е внимателност при нивното консумирање во однос на
количествата и честотата. Особено добро треба да се размисли пред да се консумираат
прехранбените производи од црвената зона на пирамидата. СЗО - пирамидата помага и за
илустрација на разновидноста на исхраната и илустрација на соодносот на потребните
производи во обезбедувањето на здрава исхрана. СЗО препорачува повеќе од половина од
дневните потреби на енергија да произлегуваат од мешање на храна од двата зелени слоја
на базата на пирамидата, од кои понискиот слој вклучува леб, житарки, тестенини, ориз и
компири. Од горниот зелен слој секојдневно треба да се консумира најмалку 400-500 г
зеленчук (без компири) и овошје. Само мали количества на храна од жолтата зона можат
да се користат во здравата исхрана. Од овој вид на храна потребно е многу мало
количество за јадење, затоа што потребите на телото се околу 0,8 г белковини на 1 кг
идеална телесна тежина дневно, а токму овие производи се најзначаен извор на
белковини. Од десната страна е групата која е составена од месо и месни производи.
Гравот, леќата и другите легуминози, како и рибата, јајцата, живинското и посното месо
треба да го заменат многу мрсното месо и месните производи. На врвот на пирамидата е
црвената зона во која е вклучена високоенергетска храна. Само многу мали количества од
оваа група се потребни за обезбедување на дополнителна енергија.

339
6. 1. МОДЕЛИ НА ИСХРАНА

Со цел да се олесни пристапот во планирањето на дневните оброци во согласност со

препорачаните дневни макро и микронутритивни потреби на населението постојат
утврдени модели на исхрана. И покрај тоа што во европските земји не се дефинира
распоредот на дневните оброци и распределбата на макро и микронутритивните потреби
во рамките на дневниот режим на исхрана, културата и традицијата на живеење на нашето
поднебје, сугерира потреба од најмалку три оброци дневно. Притоа со појадокот би
требало да бидат задоволени 30%, со ручекот 40%, а со вечерата 30% од препорачаните
дневни потреби. Моделите на исхрана се засноваат на неколку основни принципи.Првиот
од нив е дека дневните енергетски потреби зависат од полот, возраста и видот на
физичката активност.

Согласно со ова апроксимативно се утврдени 3 модели на исхрана со три различни нивоа

на енергетски потреби:

 ниски енергетски потреби, со утврдени просечни дневни потреби од 1500 ккал. (6500
КЈ) -модел А
 средни енергетски потреби, со утврдени просечни дневни потреби од 2200 ккал. (9200
КЈ) - модел Б
 високи енергетски потреби, со утврдени просечно дневни потреби од 2800 ккал. (12
500КЈ) - модел В

За практична употреба е класификацијата врз основ на биолошката вредност на

продуктите и тоа во седум групи при што едни автори на првите места ги ставаат
полновредните продукти, богати со животински белковини, со кои човекот се сретнува
уште од раѓањето, а други, пак, во прва група ги вбројуваат продуктите кои го даваат
најголемиот процент од дневниот енергетски внес- житарките и нивните производи. Во
секој случај оваа класификација овозможува полесно да се дојде до полновредна и
балансирана исхрана при што се применува и алтернативниот метод со кој продуктите во
рамките на поедините групи може меѓусебно да се заменуваат.

I група: житарки, брашно, леб, ориз, тестенини. Пред се интегрални житарки и нивни
производи, претежно се енергетски прехранбени производи, некои од нив заедно со
јагленохидратите му носат на организмот и растителни белковини и разнообразни
витамини ( пред сè, од Б-групата)
II група : зеленчук и производи од зеленчук
III група: овошје и производи од овошје
IV група: млеко и производи од млеко (кисело млеко, јогурт, сирење, павлака, кашкавал).
За одбележување е особено присуството на белковините во млекото (лакталбумин и
лактглобулин). Инаку белковините во млекото се присутни 3-4%, а во сирењето и од 30
до 35%, но процентот на нивното усвојување во организмот е максимален 98-100%. Ова ја
прави оваа група биолошки најквалитетна во исхраната на сите категории население.
V група: месо, риба, јајце, легуминози, исто така, е група мошне важна во исхраната на
човекот внесувајќи ги со себе полновредните белковини и есенцијалните аминокиселини
во нив.

340
VI група: видливи масти од растително и животинско потекло. Оваа група главно е
извор на енергија, но и на липосолубилни витамини, а освен тоа ја прават храната
повкусна и го олеснуваат усвојувањето на белковините.
VII група: шеќери и шеќерни концентрати. Во една од класификациите како посебна
група се вбројува и групата на шеќери и вештачки шекерни концентрати (мед , слатко,
чоколада и сл.), како извори на прости шеќери.

Со цел максимално да се олесни пристапот при планирањето на оброците, а во

согласност со различните енергетски потреби, се утврдува терминот на потребни
“сервирни единици“ или “порции”, од различни групи на прехранбени производи од
пирамидата на исхрана.
Слика 6.1: Пирамида за правилна исхрана со број на порции од групи прехранбени
производи

Една „сервирна единица“ или “порција “ на храна од различните групи на

прехранбени производи од пирамидата на исхрана значи следното:
I. Група- житарки, брашно, леб, ориз, тестенини
 едно парче леб од 50 г,
 120 г варени житарки, ориз или тестенини (половина шолја) или 30 г доколку се во
сурова форма,
 една шолја суви житарки од 40 г.
II. Група - зеленчук
 100-150 г од зеленчук (зелка, карфиол, зелје, кељ прокељ, спанаќ, марула,
краставица, домат, пиперка, модар патлиџан, тиквица)
 75-100 г зеленчук (компир, морков, грашок, цвекло, кромид)
III. Група - овошје

341
  100 г свежо овошје јаболка, круша, слива, портокал, праска),
 75 г Цреши, грозје,
 150 г јагоди, малини, капини, боровинки,
 200 г лубеница или диња, 200 мл овошен сок,
 110 г компот од овошје,
 100 г сушено овошје (смокви, урми, сливи, грозје)
IV. Група - млеко и млечни производи
 250 мл млеко или јогурт (една шолја), или
 120 г посно сирење, или
 60 г масно сирење, кашкавал, топено сирење
V. Група - месо, живина, риба, јајца, легуминози
 80 г варено месо, живина или риба, или 1 јајце,
 90 г варени ( 30 г неварени легуминози) грав, леќа, соја,
 40 г костенливо овошје - ореви, бадеми, лешници, кикиритки

За мастите, маслата и слатките од врвот (црвената зона) од пирамидата на исхрана

дневното внесување е ограничено. За различни модели на енергетски потреби (А, Б и В) се
утврдува потребниот број на „сервирни единици“ кои треба да се консумираат, со цел да
бидат задоволени макро и микро- нутритивните потреби на организмот за еден ден.

Табела бр 6.1.1. Модели на исхрана со број на сервирни единици

модели/број на „сервирни единици“
А В
1500 ккал Б 2200 ккал. 2800 ккал
леб, житарки, тестенини,
ориз и компири 6 8,5 11
зеленчук 3 4 5
овошје 2 3 4
млеко и млечни
производи 2 2,5 3
месо, живина, риба,
јајца, легуминози, 2 2.5 3
костенливо овошје

Табела 6.1.2. Учество на групите прехранбени производи во вкупниот ДЕВ

Група на производи: Учество во енергијата Енергетска

(%) вредност
(ккал)
житарки 40 880
зеленчук 20 440
овошје 15 330
млеко и млечни 10 220
производи

342
месо, риба, јајца, 10 220
Видливи масти и 5 110
шеќери
ВКУПНО: 100 2200
Пример за планирање на дневен оброк
Појадок: сендвич 2 парчиња леб (120 г), 1 јајце, сирење 40г, маргарин 5г,
салата 50г, 1 банана, 1 јаболко,
Ужина: Корнфлејкс Корнфлејкс 50 г, јогурт 250 мл, јаболко
Ручек: супа од зеленчук и пилешко бело месо , морков 50г, кромид 40г,
компир 30г, пилешко бело месо 160 г, обарен грашок 100 г, печен млад компир
75 г, кечап 15 г, салата од зелка 150 г, масло за јадење за прелив 5 г
Ужина: овошје јаболка 200 г, џус 150 мл
Вечера: тестенини со сирење шпагети 90 г, сирење кравјо 60 г

Табела 6.1.3. Учество на оброците во вкупниот ДЕВ

ОБРОК: Учество во Енергетска

енергијата (%) вредност
(ккал)
Појадок 33 730
Претпладневна 10,5 230
ужина
Ручек 29 640
Попладневна ужина 9,5 210
Вечера 18 395
ВКУПНО: 100 2205

Табела 6.1.4. Учество на групи прехранбени производи во вкупниот ДЕВ

Учество во Енергетска
Група на производи енергијата на Препорака вредност
испитуваниот (ккал)
оброк (%)
житарки 38,5 40 845
зеленчук 21,5 20 480
Овошје 14 15 306
млеко и млечни
производи 10,5 10 234
месо, риба, јајца, 11 10 240
Видливи масти и 4,5 5 100
шеќери
ВКУПНО: 100 100 2205

343
6.2. СОСТАВУВАЊЕ НА ДНЕВНИОТ ОБРОК

За правилна и рационална исхрана на поединецот потребно е планирање на

исхраната и тоа според 5 основни принципи за планирање на исхраната:

- адекватност
- рамнотежа
- контрола на калориите
- умереност
- разновидност

Адекватноста подразбира:

1) доволен внес на енергетски материи (масти и јагленохидрати), кои треба да ги

задоволат енергетските потреби на организмот.
2) доволен внес на градбени материи (белковини), неопходни за градба, растење,
обновување и одржување на клетките и ткивата; и
3) доволен внес на заштитни материи (витамини и минерали) кои се неопходни за
правилно искористување на енергетските и градбените материи и синтеза на хормони,
ензими и антитела.

Тоа значи дека правилната исхрана обезбедува континуиран процес на анаболизам и

катаболизам, под услов нормално да функционираат клетките, односно ткивата кои се
одговорни за разградување, апсорпција, како и метаболизам на хранливите градбени и
заштитни материи.
Рамнотежа во исхраната значи запазување на соодветен меѓусебен однос на
хранливи и заштитни материи, односно да не се дозволи прекумерен внес на едни
хранливи материи за сметка на други. Ако сегашниот начин на исхрана, односно
сегашната диета се состои од 42% масти, 12% протеини, 22% комплексни јагленохидрати
и диетални влакна и 24% шеќери, денеска се препорачува диетален дневен внес кој ќе се
состои од 30% масти (што претставува горна граница, од кои заситени масти најмногу
10%), 12% протеини, 48% комплексни јагленохидрати и 10% прости шеќери.
Контролирање на енергетскиот внес кој ќе обезбеди квантум на енергија доволна за
одржување на идеалната телесна тежина.
Да се запази умереност во исхраната со што ќе се ограничи прекумерниот внес на
масти, шеќери, сол и на други несакани конституенти на храната.
Употреба на разни видови прехранбени производи за да се обезбедат потребните
нутриенси, во прв ред заштитините нутриенси (витамините и минералите).

За планирање на дневниот оборк потребно е да имаме:

а) листа на потрошувачи
б) листа на планирани продукти
в) таблица за составот на продукти (во кои е даден составот на сите видови прехранбени
производи кои можат да се најдат во прометот - енергетската вредност и содржина на сите
нутриенси поодделно)

344
г) таблица на дневните потреби на хранливи и заштитни материи

Прво е потребо да ги поделиме животните продукти во 7 основни групи, кои според

процентуалното присуството во дневниот оброк ја формираат пирамидата на исхраната:

житарки, леб и теста

зеленчук и овошје
млеко и млечни производи
месо, риба, јајца
видливи масти
шеќери и шеќерни концентрати

При планирање на дневниот оброк потребно е присуство на производи од првите 4

основни групи, последните две кои се наоѓаат на врвот на пирамидата пожелно е да се
избегнуваат или да се консумираат во мали количества. Кога ќе ги имаме дневните
енергетски потреби на потрошувачите, а од друга страна, според таблиците за состав на
животните продукти можеме да ја добиеме енергетската вредност за секој производ
поединечно и имајќи ја предвид пирамидата на исхраната, може да се состави дневниот
оброк.

345
II.2.2. БЕЗБЕДНОСТ НА ХРАНАТА И ИСХРАНАТА

Храната е неопходна за растот, развојот и функционирањето на човечкиот

организам. Добрата исхрана е урамнотежена исхрана што обезбедува соодветен дневен
внес на сите видови хранливи материи и оптимален внес на енергија во човечкиот
организам.
Храната мора да биде безбедна, хранлива и достапна на потрошувачот на одржлив
начин што ќе му овозможи зачувување на сопственото достоинство i културен идентитет.
Безбедност на храната е научна дисциплина која се занимава со обработка,
подготовка и чување на храна за да се спречи труење со храна. Тоа вклучува процедури за
да се следи за да се избегне потенцијално сериозниte здравствени ризици. Хранатa може
да пренесува болести од едно на друго лице, и храната може да послужи како медиум за
раст на бактерии кои предизвикуваат труење со храна. Во развиените земји имаат
развиено детални стандарди на подготовка на храната, а во помалку развиените земји,
главниот проблем е едноставно достапноста на доволно чиста вода за пиење. Во теоријата,
труењата со храна можат 100% да се спречат. Консумирањето храна која содржи бактерии
штетни за здравјето, после одреден период (период на инкубација), се манифестира со
симптоми на болеста и претставува труење со храна. Должина на периодот на инкубација
може да биде од неколку часа до неколку дена во зависност од видот и бројот на бактерии
(на пример, некои бактерии имаат повеќе време да се размножуваат во телото на
домаќинот и да предизвикаат болести, а некои произведуваат токсини веќе во храната и
времето на манифестирање на болеста е значително пократко). Вообичаени симптоми се
гадење, повраќање, грчеви, дијареа и понекогаш треска и загуба на течности.
Храната може да биде од растително, животинско и синтетско потекло. Од практичен
аспект, најдобра е поделбата на прехранбените производи на основа на нивната биолошка
вредност зошто тогаш можат меѓусебно да се заменуваат продукти од иста група.

На основа на тој критериум постојат неколку групи на производи:

 жито, брашно , леб, тестенини
 зеленчук и производи од зеленчук,
 овошјеи производи од овошје;
 млеко и млечни производи;
 месо, риба, јајца;
 видливи масти и слатки (шеќерни концентрати, мед, слатко, чоколадо и сл.)

Човековиот организам секојдневно добива различни храни (масти, јагленохидрати,

белковини, минерали и витамини) во складен однос. Не постои идеален производ со кој би
се подмириле потребите на човековиот организам; човекот мора да внесува различни
храни и со нивна комбинација да ги обезбеди неопходните состојки за нормална функција
на организмот. Најголем дел од населението одбира производи според нивните
органолептички својства, навиките, религијата, обичаите, поднебјето, достапноста но и
потрошувачката моќ, помалку на основа на своето знаење за нивната биолошката
вредност.

346
1. ХРАНА ОД РАСТИТЕЛНО ПОТЕКЛО

1.1. ЖИТО

Под жито се подразбира зрели плодови на пченица, рж, јачмен, пченка, овес и ориз,
кои се употребуваат како храна во непреработена или во преработена состојба или како
млински производ (брашно, гриз и сл.)од кој се прават разни производи како, леб, печиво,
тесто. Зрното се состои од перикарп, алеуронски слој, ендосперма, никулец и скутелум.
Перикарпот со текот на мелењето се отстранува и не е важен за исхраната на луѓето затоа
што покрај целулоза содржи и фитинска киселина која е позната како антинутритивен
фактор во исхраната. Алеуронскиот слој е тенок, но важен зошто содржи биолошки
вредни белковини како и витамини од Б комплексот (никотинска киселина и тиамин).
Ендоспермот е најважен во исхраната зошто го сочинува 85% од зрното; содржи скроб и
белковини, железо и витамини (никотинска киселина). Кај сложените млински производи,
ендоспермот се издвојува од перикарпот, алеуронскиот слој и никулецот па така
добиеното брашно е бело, содржината на масти е ниска, не содржи никулци затоа и не се
расипува. Колку степенот на екстракција е помал толку брашното е пофино и со посветла
боја, а степенот на искористувањето е поголем, но се намалува биолошката вредност,
затоа како најповолно решение се препорачува полубелото брашно или полубелиот леб.
Јагленохидратите се најважната состојка на житото. Сочинуваат преку 70% од делот што
може да се јаде (најмногу има скроб и целулоза). Околу 80% од белковините го
сочинуваат глиадин и глутенин (растителен лепак), а од неговото набабрување зависи
можноста за врзување на брашното со вода. Од сите минерални сосотојки најмногу има
фосфор. Содржината на масти во брашното зависи од степенот на мелничката обработка
на зрното (најмногу масти има во никулците). Кога брашното содржи повеќе масти, тоа е
порасипливо, побрзо доаѓа до липолитички процес и ужегнување. Брашното има и
значително количество на витамин Е во никулецот и витамини од групата Б (тиамин,
рибофлафин и ниацин). Со витамините од Б комплексот брашното може да ги покрие
дневните потреби, додека во однос на витаминот Е не е главен извор.

1.1.1. Леб

Лебот е направен од брашно со различен степен на екстракција и не се разликува

многу во енергетска смисла но, се разликува во однос на содржината на минерали и
витамини. Со пораст на потрошувачката на белиот леб се јавува потреба од збогатување
на белиот леб со одредено количество на калциум, железо, тиамин рибофлавин и ниацин.
Таквиот леб во однос на црниот е со подобри органолептички и биолошки особини. Со
додавање на соја се зголемува и содржината на аминокиселината лизин со која е
сиромашно житото а органолептичките својства притоа не се менуваат.

1.2. ЗЕЛЕНЧУК

Зеленчукот е дел од градинарските растенија (култури) кои се употребуваат за

исхрана на човекот. Во промет може да биде во преработена и непреработена форма; свеж
или сушен; конзервиран или смрзнат. Според биолошката вредност, сличностите и

347
употребените делови на зеленчукот, се дели на лиснат и зелјест; плодест и коренест,
кртолест и мешункаст.

1.2.1.Лиснат и зелјест зеленчук

Претставници на оваа група се салата, спанаќ, зелка, кељ карфиол и др. Енергетската
вредност им е мала, 25-54 ккал/100г, зошто содржината на вода е голема над 90%.
Содржи 3-8% скроб, сахароза и пектински материи, целулоза околу 1%. Содржи мало
количество масти 0.4-0.7% што се одразува на неговата ниска енергетска вредност.
Содржи 0-4% белковини, а биолошката вредност на аминокиселините не е поволна.
Содржината на Ca и P е изедначена и во сооднос кој придонесува за подобро
искористување на тие макроелементи. Mg е врзан за хлорофилот, има доста К за разлика
од Na. Содржината на олигоелементите посебно Cu и Fe е добра, но тоа се аноргански
облици кои не се искористуваат најдобро. Во таа група се наоѓа и каротенот и
аскорбинската киселина. Лиснатиот и зелјестиот зеленчук содржи и значителни
количества на ароматични и лесно сварливи материи кои му даваат карактеристичен вкус
и мирис. Специфичен вкус му даваат и органските киселини, јаболкова, лимунска и
винска.

1.2.2.Плодест и коренест зеленчук

Во оваа група припаѓаат домат, пиперка, морков, лук, кромид и др. За разлика од
претходната група на зеленчук има предност зошто полесно и подолго се чува.
Енергетската вредност е 20-40 ккал/100г, содржи околу 90% вода, 4-9% јагленохидрати,
масти до 0.3%, и белковини 0.9-1.3%. Значајна е содржината на олигоелементите ,
витамини и фитонутриенси (алфа и бетакаротен, ликопен и др.).

1.2.3.Кртолест зеленчук

Главен претставник на оваа група е компирот. Содржи 10-12% вода и околу 20%
скроб па затоа и неговата енергетска вредност е поголема (90 ккал/100г). Во однос на
останатиот зеленчук има помалку целулоза (0.4%). Содржината на масти нема влијание на
неговата енергетска вредност. Содржи мал процент белковини (2%), но нивната биолошка
вредност заради составот на есенцијалните аминокиселини е голема. Содржината на
калциум и фосфор е ниска и со неповолен сооднос, помалку има Mg и Na, но има повеќе
К (410 мг). Содржината на витамини е мала, освен на витаминот Ц (6-20 мг) кој со
стареењето и начинот на подготовка се намалува. Пепелта (аноргански дел) на компирот
како и на останатиот зеленчук има алкална реакција.

1.2.4. Легуминози

Главни претставници на оваа група се грав, грашок, леќа и соја. Заради малото
количество на вода, односно високата содржина на скроб и белковини (кај сојата и масти),
оваа група има висока енергетска вредност и заситувачка моќ. Легуминозите имаат
белковини како и суровото месо, но со нешто помала биолошка вредност на
аминокиселините во однос на тие во месото. Треба да се истакне високиот степен на

348
аминокиселината лизин. Пченицата е сиромашна со лизин, па сојата може добро да се
комбинира со пченичното брашно, на пример, за обогатување на лебот. Содржината на Ca
и P е висока, но заради неповолниот однос искористувањето не е добро. Содржината на
витамин C е незначителна. Во поглед на тиамин и ниацин тие се подобар извор од
повеќето намирници од растително потекло.
На сојата од оваа група и се придава големо значење заради високото количество на
белковини и масти и високата енергетска вредност. Нејзините белковини често се
додаваат во месните производи како успешна и евтина замена за животинските белковини.
Зеленчукот има сезонски карактер за одредени видови. За да се спречи расипувањето
и разградбата на хранливите материи, дејството на ензимите во растителните клетките и
микроорганизмите, се конзервира со цел да се продолжи рокот на употреба или за
сезоната во која не може да се набави во свежа состојба. Постојат повеќе начини на
конзервирање, но брзото смрзнување и чување на ниски температури е најповолен начин
со кој зеленчукот ја задржува хранливата вредност.

1.2.5. Хранлива вредност на зеленчукот

Енергетската вредност на зеленчукот е мала освен на легуминозите затоа што

содржи незначително количество на хранливи материи - белковини, масти и
јагленохидрати, додека, пак, содржината на вода е висока. Заради ниската енергетска
вредност на зеленчукот, тој се употребува во редукциските диети и е идеален прилог на
останатите состојки во секојдневниот оброк
Во диетотерапијата е многу важен уделот на целулозата во зеленчукот, која е
значајна за регулацијата на столицата. Целулозата врзува вода и со тоа се зголемува
волуминозноста на цревната содржина. Под дејство на микроорганизмите во цревата таа и
делумно се разградува при што настануваат гасови со што се зголемува перисталтиката на
цревата, се забрзува поминувањето на храната низ цревата и на тој начин се намалува
можноста од настанување на рак на цревата. Ракот на цревата е многу поредок кај
народите кои во својата исхрана имаат повеќе целулозни влакна. Истовремено, заради
пократкото задржување на храната во цревата, се намалува апсорпцијата на мастите,
холестеролот и шеќерот, па затоа целулозата има заштитна улога (здебеленост, дијабетес и
др.).
Зеленчукот содржи фитонутриенси како што се каротеноиди, лутеин, ликопен,
гликозинолати, изотиоцианати и други активни компоненти со одличен функционален
ефект за заштита на организмот и намалување на здравствениот ризик за
кардиоваскуларни болести, рак на простата, намалување на холестеролот во крвта,
неутрализирање на слободните радикали, одржување на добар вид и друго.
Исто така, зеленчукот, посебно компирот заради алкалниот карактер на пепелот е
многу важен во диетотерапијата на патолошки состојби проследени со намалени алкални
резерви, односно во лекување на ацидози.

1.3. ОВОШЈЕ

Овошјето е плод на култивирани и самоникнати овошки кои можат да се употребат

во човековата исхрана, не претставува извор на енергија, но има висока биолошка
вредност заради содржината на витамини, минерали, прехранбени влакна, овошни

349
киселини како што се лимонска, винска, јаболкова, кои ги има оклу 3% и даваат
освежителен вкус. Спрема хемискиот состав овошјето го делиме на овошје богато со вода
и овошје богато со масти.

1.3.1.Овошје богато со вода

Во овој вид на овошје количеството на вода се движи од 80 до 95% па затоа и

енергетската вредност е ниска, 40-80 ккал/100г. Водата од овошјето дејствува поволно на
желудникот за секрецијата на киселина и пепсин, како и на секрецијата на цревни сокови.
Заради големото количество на органски киселини има јако освежувачко дејство.
Содржината на етерични масла кои даваат карактеристичен мирис и арома на овошјето се
зголемува со зреење на овошјето. Овошјето може да биде и горчливо, што зависи од
содржината на танин. Содржината на белковини и масти е ниска (до 1.3%, односно 1%)
што влијае на ниската енергетска вредност. Содржината на јагленохидратите, кои
организмот може да ги искористи, изнесува 8-17%. Количеството на целулоза се движи до
1%, но, дуњата има околу 2.5% влакна. Во овошјето се наоѓа и пектин кој нема вкус и
мирис но создава желатинозна маса што е многу важно при подготвување на мармалад.
Мекото овошје како јагодите, на пример, содржи околу 0.6% пектин додека дуњите имаат
значително повеќе, 5%, па затоа при правење на мармалад треба да се мешаат разни
видови овошје.
Во поглед на содржината на минерали и витамини, овошјето е слично со зеленчукот.
Односот на Ca и P е поволен. Содржината на K е голема, па заедно со Ca, Mg и P дава
пепел со алкална реакција (винската, јаболковата и лимонската киселина се во облик на
непостојани соли кои во текот на метаболизмот се разградуваат на вода и CO2 па не
влијаат на алкалитетот на пепелта). Во трагови се наоѓаат Fe и Cu.
Во однос на витаминот Ц овошјето е малку посиромашно во однос на зеленчукот
(освен некои видови на овошје како цитрусното), но е во предност доколку се употребува
сурово па не доаѓа до термичка разградба на тие витални материи. Обоеното овошје
(кајсии, праски, портокали) содржи провитамин А, каротен, додека темното овошје
(сливи, боровинки) содржи и антоцијански бои кои имаат антианемиско дејство.
Според потеклото разликуваме континентално и јужно овошје или агруми или
цитруси (портокали, лимон, мандарина, грејпфрут). Јужното овошје е посебно богато со
аскорбинска киселина (витамин Ц). Преработките од овошје (џем, мармалад, компот и др.)
имаат поголема енергетска вредност од свежото овошје, но со технолошката обработка им
се уништуваат дел од витамините.

1.3.2.Овошје богато со масти

Во оваа група припаѓаат ореви, лешници, бадеми и слични. Спротивно од првата

група, оваа група содржи малку вода 5-10%, масти оклу 50%, но и многу белковини (14-
21%), подеднакво и јагленохидрати (15-19%). Заради составот, овошјето има околу 10
пати поголема енергетска вредност од претходната група преку 600 ккал/100 г.

350
1.3.3. Хранлива вредност на овошјето

Суровото овошје е богато со вода и заради високата содржина на витамини и

минерали е добро надополнување на оброците кај кои треба да се зголеми содржината на
овие витални заштитни и градбени материи. Исто така, се препорачува таму каде што
треба да се покачи алкалната резерва на организмот. Заради малата енергетска вредост
овошјето се користи таму каде што треба да се зголеми волуминозноста на оброкот, а да
се намали енергетската вредност.
Ако овошјето се вари тогаш водата по пат на дифузија влегува во клетките, се
раствора пектинот кој дифундира во водата, клетките ја губат густината. Ако во водата се
додаде поголемо количество на шеќер, омекнувањето се намалува и овошјето го задржува
обликот. Супстанциите кои го даваат вкусот во текот на варењето преоѓаат во водата па
овошјето го губи вкусот.
Со еден збор овошјето заради содржината на фитонутритивни материи како што
се танини, биофлавоноиди – антоцијаниди, флавони и каротеноиди има добар
функционален ефект во одржување на добро здравје или заштита и намалување на
ризикот од некои болести.

2. ХРАНА ОД ЖИВОТИНСКО ПОТЕКЛО

2.1. МЕСО

Хранливата вредност на месото зависи од начинот на исхрана на животното, видот,

староста и полот. Заситувачката моќ и искористливоста на месото зависи од содржината
на мастите и белковините, но и од начинот на подготовка. Месото кое содржи повеќе
белковини, а помалку масти подобро се вари и искористува. Месото кое содржи повеќе
масти подолго време се задржува во желудникот. Вареното месо од млади, немасни
животни се задржува во желудникот околу 3 часа, додека печеното, солено, чадено или
масно месо останува во желудникот околу 5 часа и затоа подолго време го дава чувството
на ситост. Сепак и двата вида на месо се разградуваат под дејство на дигестивните сокови
на едноставни соединенија кои се апсорбираат во тенкото црево и претставуваат извор на
енергија, градбени и заштитни материи.
Во месото има од 50 до 70% вода во зависност од видот, затоа енергетската вредност
може да биде различна. Содржината на масти е подеднакво променлива, се движи од 2 до
33% во зависност од видот на животното, делот на телото и начинот на исхрана на истото.
Главно, тоа се триглицериди (заситена палмитинска киселина-C16 и стеаринска-C18, како
и незаситената олеинска киселина C16:1). Мастите се наоѓаат на надворешната површина
на мускулите и меѓумускулното сврзно ткиво.
Количеството на белковини, во однос на количеството на вода и масти, е константно
и изнесува од 15% до 22%. Колку помалку масти толку количеството на белковини е
поголемо. Месото претставува најважен извор на белковини од животинско потекло.
Најголем дел од белковините се нерастворливи во вода: миозин (70% нерастворливи
белковини), глобулин, миоглобин. Црвената боја на мускулното ткиво на месото ја дава
миоглобинот и хемоглобинот. Миоглобинот од хемоглобинот се разликува само во
протеинскиот дел на молекулата додека хем-от (супстанцата која ја дава бојата) е ист.
Колку е поголема содржината на миоглобинот (со стареење на животното) толку бојата на

351
месото е поинтензивна (телешкото месо е посветло од говедското). Нијансите на бојата на
месото се условени од хемиските промени на миоглобинот (од светло црвена до сивкасто-
смеѓа). Најмалиот дел на белковините всушност е највредниот, миоалбумин. При варење
тој се раствора во водата и под дејство на температурата се коагулира и во вид на пена се
собира на површината на водата во која се вари месото. Ако во текот на варењето се
собира и отстранува пената или ако пред сервирање се цеди со желба да се добие бистра
супа, се фрлаат највредните белковини, односно есенцијалните аминокиселини.
Лимитирачка аминокиселина на месото е метионин, па хемискиот скор на месото се
пресметува на следниот начин: хемиски скор = мг на метионин во 1 г месо / мг на
метионин во 1 г на референтниот продукт х 100.
Месото претставува поволна средина за развој на муви, ларви на инсекти и паразити,
патогени и непатогени микроорганизми и затоа има големо епидемиолошко значење,
особено во услови на нехигиенска обработка, чување и транспорт. Во месото може да се
размножуваат бела и зелена мува, кои ја менуваат бојата на месото, а некои од нив можат
да предизвикаат болест кај луѓето. Сите видови муви положуваат јајца во свежо варено и
печено месо од кои подоцна ќе се развијат ларви, а тоа значи дека месото е загадено со
патогени бактерии кои ги пренесуваат мувите. Така загаденото месо не смее да се
употребува за исхрана на луѓето. Во месото може да има патогени бактерии и паразити
кои потекнуваат од заболеното животно, или од човекот кој манипулира со месото. Затоа,
неопходна е термичка обработка на месото со која ќе се постигне температура од најмалку
700C во најдлабоките слоеви, побрза консумација по термичката обработка, а до
употребата да се чува на температура до +40C.
Месото има многу калциум и фосфор, но односот е неповолен. Калиум има многу
повеќе од натриум и заради тој однос, а и заради големото количество на белковини (а во
нив S и P со чие метаболизирање настануваат сулфати и фосфати) пепелта е кисела. Во
месото има многу железо, а во внатрешните органи бакар и цинк. Количеството на
витамини во месото не е битна, но внатрешните органи имаат B витамини (црниот дроб
има 10 пати повеќе тиамин отколку мускулот), ретинол (настанува од каротенот, па
неговата содржина зависи од исхраната) и калциферол.
Заради оневозможување на размножување на микроорганизмите и запирање на
работата на ензимите, месото се конзервира со ладење, замрзнување, сушење, чадење и
стерилизација. Ако смрзнувањето е изведено правилно, наеднаш, со настанување на ситни
кристали мраз, а одмрзнувањето е направено постапно, замрзнатото месо има иста
вредност како и свежото. Имено, во тој случај, ситните кристали мраз во текот на
одмрзнувањето не ги оштетуваат клеточните мембрани, па течноста не истекува, така што
нема губење на хранливи состојки. Во текот на комерцијалната стерилизација на месото,
се уништуваат патогени и непатогени микроорганизми и спори на патогени бактерии, а
остануваат спорите на термофилните бактерии.

2.2. РИБА

Според потеклото рибата ја делиме на слатководна и морска. Според содржината ја

делиме на:

- посна: помалку од 0,5% масти

- полумрсна: помалку од 10% масти и

352
 - мрсна: повеќе од 10% масти.

Хранливата вредност на рибата зависи од видот, староста и исхраната. Енергетската

вредност (80-250 ккал/100 г) зависи од содржината на вода, односно масти. Содржината на
вода е повисока отколку кај топлокрвните животни и изнесува од 75 до 80%.
Количеството на масти може да е под 0,5%, но и околу 20%, што зависи од потеклото
(рибник, река, езеро). Грабливите риби (штука) имаат помалку масти од другите. Црниот
дроб и икрата на рибите содржат многу масти. За рибината маст карактеристично е
високиот процент на виши, незаситени масни киселини, па имаат релативно ниска точка
на топење (оттаму и името рибино масло). Разградбата на мастите на рибата во системот
за варење е полесна и побрза од разградбата на мастите на топлокрвните животни кои
содржат повеќе заситени масни киселини. Содржината на фосфати изнесува од 0,5 до 1%
и е еднаква како во месото на топлокрвните животни.
Колку е помала содржината на масти, толку е поголема содржината на протеини кај
рибата. Воопшто, содржината на белковини е висока, како кај топлокрвните животни. Во
поглед на есенцијалните аминокиселини, не постои битна разлика. Најважна разлика е
што рибите немаат миоглобин, па заради тоа немаат црвена боја на месото. Содржината на
колаген е пониска од таа кај топлокрвните животни. Мускулите на рибата содржат
небелковински азот и тоа триметиламин и триметиламиноксид. Со редукциско
дејствување на ензимите на микроорганизмите триметиламиноксид преминува во
триметиламин, N(CH3)3, кој на морската риба и го дава карактеристичниот мирис. Рибата
содржи нешто повеќе минерални материи од топлокрвните животни, 1-1,5%. Особено е
богата со калциум, фосфор, магнезиум, а морската риба има доста готварска сол. Сепак,
најголемата биолошка вредност се однесува на содржината на флуор и јод (10 пати повеќе
отколку во месото). Рибиното масло е носител на витамини растворливи во масти, A, Д и
Е, а посебно заради витаминот А (6 000 000 IU/100 г), рибиното масло има исклучително
значење во диететиката. Најголемо количество се наоѓа во црниот дроб. Во мускулното
ткиво содржината на витамините е помала, но од прехранбено значење сепак е значајна.
Морските риби се побогати со витамини. Од витамините растворливи во вода има тиамин
и рибофлавин, особено во икрата. Заради својата енергетска и биолошка вредност, рибата
е популарен продукт во многу земји, па потрошувачката, според ФАО, може да достигне и
до 40 кг/годишно (Норвешка, Португалија).

2.3. ЈАЈЦА

Ако нема посебна ознака, под јајца се подразбираат само јајцата од кокошка. Се
класифицираат според масата на S (над 65 г), A, B, C, D и E (под 45 г). Просечното јајце
тежи 50 г, околу 11% е кора, 58% белка, а 31% жолчка. Водата чини 75% од делот на
јајцето што се јаде. Секако, во белката има повеќе вода, околу 87%, а во жолчката 50%.
Енергетската вредност на јајцето е голема, како на умерено мрсно говедско месо, 160
ккал/100 г. Белковините на јајцето имаат поголема билошка вредност од белковините на
сите други продукти, најприближни се по составот на белковините на човечкото тело, па
белковините на јајцето се земаат како референтни белковини. Биолошката вредност на
белковините на јајцето е 100, затоа што сите ресорбирани белковини се задржуваат и се
искористуваат во телото. Спрема белковините на јајцето се определува биолошката

353
вредност на белковините на другите продукти, на пример при пресметувањето на
хемискиот скор. Најголем дел од белковините се наоѓаат во белката како овоалбумин
(70%), овоглобулин, овомуцин, а помалку во жолчката како ововителин и левитин.
Најважни аминокиселини на јајцето се цистин, триптофан и лизин кои се важни за развој
на ембрионот. Јајцето содржи помалку белковини од месото (13% : 15-22%), но има
предност токму заради поголемата биолошка вредност. Жолчката содржи 32% масти,
додека во белката речиси воопшто нема маст. Во просек, јајцето содржи 12-14% масти.
Најмногу од нив се естри на вишите масни киселини (олеинска, палмитинска, стеаринска
и линолна) и на глицеролот. Од присутните масти 10% е лецитин. Искористливоста на
мастите во јајцето е голема, што ја зголемува нивната биолошка вредност. Јајцата содржат
значајни количества холестерол (520 мг/100 г) и затоа треба да се редуцираат во исхраната
на определени индивидуи. Некои американски здруженија своевремено препорачуваа да
не се јадат повеќе од 3 јајца неделно, но сега тие препораки се зголемени на 4 јајца во
неделата. Преку начините на исхрана на живината денес може да се произведат јајца кои
содржат значително помалку холестерол (215 мг/ 100 г). Јагленохидратите во јајцата се
застапени со помалку од 1%, па се без значење за енергетската вредност на јајцето.
Белката и жолчката се разликуваат по содржината на минерални материи, како и
белковини и масти. Белката содржи повеќе калиум, натриум, хлор и сулфур, а жолчката ги
содржи сите минерали неопходни за создавање и раст на коските и меките ткива.
Содржината на калциум во жолчката е 10 пати поголема отколку во белката. Јајцата не
содржат витамин Ц, а од Б комлексот има доста рибофлавин. Жолчката содржи витамини
растворливи во масти, Д и А. Жолтата боја на жолчката ја дава бојата ксантофил, а не
провитаминот А, каротен, па не постои поврзаност меѓу бојата на жолчката и витаминот
А. Во суровата белка се наоѓа антивитаминот авидин, кој со биотинот во цревата на
експерименталните животни дава нерастворливо и неискористливо соединение, па може
да дојде до дефицит на биотинот. Кај човек оваа појава не е докажана. Авидинот се
уништува со готвење. По обработката на јајцата со варење, заради заштитеноста со кора
јајцето не губи ништо од својата хранлива вредност, а добро се вари. Со печење, јајцето
губи дел од протеините (9%) ако температурата е поголема од 235 0C (пожелно е да се
пече на температура од 130 0C) . Во текот на стоењето доаѓа до хемиски промени во
јајцата, особено на висока температура. Со дејствување на ензимите се разградуваат
белковините, па белката се разводнува. Со стоење се губи и јаглероддиоксид, а се менува
и pH од 7,6 на 9,4. Промената на pH погодува на размножувањето на микроорганизмите.
Со стоење доаѓа и до губење на водата во јајцето па се намалува неговата маса, а се
зголемува воздушната комора која се наоѓа на поширокиот, тап дел на јајцето.

2.4. МЛЕКО

Само млекото на кравата добиено со молзење, најдоцна 15 дена пред и најмалку 8

дена по телење, може да се стави во промет без посебна ознака. Производите на млечните
жлезди на други цицачи може да се стават во промет единствено со ознака: овчо млеко,
козјо млеко и друго. Млекото e прехранбен производ со висока биолошка вредност, затоа
доенчето само со млечна исхрана може нормално да расте и да се развива. И покрај
големата содржина на вода, млекото е енергетски богат продукт. Не може да се препорача
како единствена храна за возрасни, но е од незаменлива вредност заради високата
вредност на белковините. Заради вредноста, белковините на млекото во мало количество

354
ги надополнуваат биолошки помалку вредните белковини во продуктите од растително
потекло. По хемискиот состав, млекото на различни цицачи се разликува, па кравјото
млеко не е идеална замена за мајчиното, хумано млеко.
Освен лактозата, содржината на сите состојки потребни за изградба на ново ткиво
(белковини, пепел, калциум) во млекото на жената е помала, затоа на новородено дете му
се потребни 180 дена за да ја удвои својата почетна телесна маса, а на теле 45 дена.
Најважна белковина на млекото е казеин и чини околу 83% од сите белковини на млекото.
Од сите белковини казеинот е најкомлетен во поглед на составот на аминокиселини кои се
потребни за човековото здравје. Колоидно е дисперзиран како Ca-казеинат и му дава
синкасто-бела боја на млекото. Со додавање на киселина калциумот се врзува за неа, а
казеинот се згрудува – коагулира. Ензимот хемозин (сириште), исто така, доведува до
згрудување со претворање на казеинот во параказеин што се користи во производството
на сирење. Казеинот се создава само во млечните клетки па го има само во млекото.
Лакталбуминот прави 14% од белковините на млекото, има многу цистеин, а со тоа и
сулфур. Лактоглобулини има малку во млекото (3%), но имаат важна физиолошка улога.
Имено, во колострумот ги има многу па преку нив се пренесува имунитетот на мајката врз
доенчето во првите денови по раѓањето. Затоа се смета дека доените деца се поздрави од
недоените (кои се хранети со адаптирано млеко). Содржината на лактоглобулини по
породувањето нагло опаѓа. Лактоглобулинот содржи многу лизин кој е важен за растот.
Аминокиселините во млекото се добро урамнотежени иако во споредба со белковините на
јајцето (кои имаат најголема биолошка вредност) покажуваат извесни слабости
(лимитираност на аминокиселината метионин).
Млечните масти најмногу се триглицериди на различни масни киселини, со парен
број на C атоми (парниот број е поврзан со физиолошко разградување кое секогаш се
одвива на β-C атомот). Кај кравјото млеко особено се карактеристични глицеридите на
нижите масни киселини (бутерна, капронска и каприлна), кои во слободна состојба
интензивно мирисаат. Тие киселини го предизвикуваат мирисот на расипан путер. За
разлика од млечната маст на кравата, млечната маст на жена содржи минимални
количества на нижи масни киселини со помалку од 10 C атоми, а содржи доста лауринска
и незаситени масни киселини. Заради високото количество на незаситени масни киселини,
млечната маст има ниска точка на топење (25-30 оC) пa липолитичките ензими во
системот за варење лесно ја разградуваат. Заради тоа апсорпцијата и разградувањето се
многу добри (97%). Во млекото уште се наоѓаат и сродни материи на мастите, фосфатиди
(лецитин и кефалин) и стероли (холестерол, ергостерол). Со оксидација на лецитинот
доаѓа до промена во двојната врска на незаситената масна киселина или до оксидација на
холинот па настанува триметиламин , N(CH3)3, како кај морската риба. Лецитинот е важен
бидејќи ја стабилизира емулзијата на млечната маст (составен дел е на мембраната што
обвиткува определени честици на маст во млекото). Со УВ- зрачењето се зголемуваат
антирахитичните својства на млекото бидејќи се зголемува содржината на витамин Д кој
настанува од стеролот. Јагленохидратите во млекото се наоѓаат во форма на дисахаридот
лактоза која чини 38% од целокупната сува состојка на млекото. Содржината е многу
стабилна, не е подложна на надворешни влијанија и изнесува околу 5%. Млекото на
жената содржи повеќе лактоза, околу 7%. Содржината во мајчино млеко е поголема зашто
детето расте побавно, а во однос на релативно големата површина потребни му се повеќе
енергетски материи во однос на состојките кои служат за градење на организмот. Овој
шеќер не се јавува во другите продукти. Лактозата е пожелна во исхраната зашто

355
придонесува за размножување на некои млечно-кисели бактерии во цревата, кои со своето
присуство спречуваат абнормални вриења. При исхрана на доенче со кравјо млеко, заради
големото количество на протеини тоа се раствора (количеството на додадена вода зависи
од возраста на новороденчето). Но, енергетската вредност на така раствореното млеко
треба да се зголеми со додавања на шеќери. Подобро е да се додаде лактоза отколку
сахароза. Имено, сахарозата содржи глукоза и фруктоза, а лактозата глукоза и галактоза.
Галактозата е неопходна при стварањето на мозочното ткиво. Исто така, лактозата
додадена во поголемо количество не го иритира желудникот како што тоа го прави
сахарозата. На експериментални животни е докажано дека оние хранети со лактоза во
однос на оние со сахароза, растат побрзо и живеат подолго. Лактозата дејствува поволно и
на создавање на коските бидејќи се разградува на млечна киселина. pH во
дванаесетпалечното црево е пониска, што поволно влијае на ресорпцијата на калциум. Тоа
позитивно дејствување на лактозата може да објасни зошто има помалку рахитични деца
меѓу доените отколку оние хранети со индустриски произведена храна. Млекото е
единствен продукт од животинско потекло која има пепел со алкална реакција. Во
кравјото млеко има повеќе пепел отколку во мајчиното (во зависност од тоа колку брзо
расте телето, односно детето!). Млекото е најдобар извор на минерални материи во
исхраната, особено во поглед на калциумот кој во млекото го има повеќе отколку во кој
било друг продукт. Една третина од калциумот е растворена, а 2/3 е колоидно
дисперзирана. Комбиниран е со калциумот во калциумказеинат, а со фосфорот и цитратот
во калциумфосфат и калциумцитрат. Поволен е и односот на калциум и фосфор што
придонесува за добро искористување. Поголем број на луѓето во светот живеат со
константен недостаток на калциум и тоа првенствено заради малата потрошувачка на
млеко. Се смета дека луѓето од земјите каде има мала потрошувачка на млеко се пониски.
Железо во млекото има малку, но детето се раѓа со резерви на железо. Потрошувачката на
неговите резерви на железо се поклопува со периодот на премин кон мешовита исхрана,
па во нормални околности не се јавува дефицит. Содржината на олигоелементи генерално
е повисока во колострумот. Млекото од крава содржи многу NaCl, па не е идеална храна
за оние кои со исхраната треба да внесуваат помалку сол, како што се срцевите болни.
Млекото ги содржи сите витамини, но само витамините А и Б2 се присутни во поголемо
количество. Витаминот А доаѓа во форма на витамин или во форма на својот провитамин,
каротен. Содржината на каротен во млекото на кравите варира, во завистост од исхраната.
Ако е млекото пожолто има повеќе каротен. Содржината на витаминот Д, исто така,
зависи од исхраната на кравите, но уште повеќе од чувањето на кравите. Оние крави кои
се на отворено имаат повеќе витамин Д бидејќи се под влијание на УВ- зраците па 7-
дехидрохолестеролот се претвора во витамин Д3. Во лето, кога има многу сонце,
содржината на витаминот Д е 3 пати поголема отколку во зима. Млекото содржи заначајно
количество витамин Б2, затоа во минатото тој витамин се нарекувал лактофлавин.

2. 5. ДРУГИ ВИДОВИ ХРАНА

2.5.1. Функционална храна

Функционална храна е храна со посебен состав и нутритивен квалитет, која покрај

традиционалните нутриенси, содржи функционални (биоактивни) компоненти и има
специфичен дополнителен ефект врз здравјето и во намалување на ризикот од болести.

356
Функционалната храна може да биде природна храна, модифицирана традиционална
храна, или нова храна.

Постојат пет начини една храна да се направи функционална и тоа:

1. Елиминирање на некои состојки за кои се знае дека имаат штетно влијание врз
здравјето на луѓето (на пример, алергени протеини);
2. Зголемување на содржината на некои природни состојки во некоја храна до
одредено ниво кое може да го има саканиот ефект, на пример, поголема
концентрација на некој микроелемент со кој ќе се овозможи поголем внес од
препорачаниот, без да се надмине штетната доза, за спречување на некои болести;
3. Додавање на некои состојки кои не се вообичаен составен дел на некоја храна, но
со докажано благотворно дејство (на пример, пребиотски фруктоолигосахариди
како храна на пробиотските млечно кисели бактерии)
4. Замена на некој макронутриенс, чиј внес обично е поголем и предизвикува штетни
последици по здравјето (на пример, мастите), со состојки кои можат да имат
позитивен ефект врз здравјето (на пример, инулин, прехранбени влакна)
5. Подобрување на биорасположивоста (модификација) на состојките во храната за
кои се докажани позитивните ефекти врз здравјето.

Табела 2.5.1. Некои видови на функционална храна и нивните активни материи

Храна Биоактивни Функционален ефект

компоненти
Овошје и зеленчук Каротеноиди Неутрализира слободни радикали
Зелено обоен зеленчук, Лутеин, зеаксантин Одржува добар вид
јајца, пченка, цитруси
Домати и производи Ликопен Редуцира ризик од канцер на
(кечап) простата
Овошје, чај, цитруси Биофлавоноиди Неутрализира слободни радикали
Овошје, пченица, лук Инулин/ Подобрува дигестивна функција
олигофруктоза
Боровинки, грозје, сливи, Проантоцијанидини Редуцира ризик од
какао, чоколадо кардиоваскуларни заболувања,
подобрува состојба на уринарен
тракт
Соја Изофлавони Редуцира ризик од хормонски
зависни карциноми, редуцира
менопаузни симтоми
Кромид, лук, праз, Алилсулфиди Го снижува нивото на ЛДЛ
маслинки /Тиоли холестерол, дејствува на
имунолошкиот систем
Извор: Хигиена на исхрана, 2008

Со цел функционалната храна да се користи за подобрување на јавното здравје,

потребно е максимална поврзаност на здравствените научни сознанија базирани на докази
поврзани со храната и намалување на ризикот.

357
2.5.2. Храна за посебна нутритивна употреба

Храна за посебна нутритивна употреба е храна, која заради специфичниот состав

или начинот на производство, може јасно да се разликува од прехранбените производи за
нормална исхрана, со тоа што одговара на одредени специфични нутритивни потреби.

Храната за посебна нутритивна употреба треба да ги задоволува специфичните

нутритивни потреби на:

1. Одредени категории лица кај кои е изменет или растроен нормалниот процесс на
асимилација (варењето на храната) или метаболизмот;
2. Одредени категории лица кои се во посебна физиолошка состојба, кои поради
тоа можат да имаат специфична корист при контролираното внесување на
одредени материи содржани во овие прехранбени производи; или
3. Доенчиња, или на мали деца во добра здравствена состојба

Некои видови на храна за посебна нутритивна употреба се:

 Храна за доенчиња од 0 до 4 месеци и храна за доенчинња постари од 4 месеци.

 Храна без глутен
 Храна наменета за лица со оштетувања на метаболизмот на јагленохидратите
(дијабет).
 Храна наменета за употреба при интензивно мускулно оптоварување, особено за
спортисти.
 Храна со намалена содржина на натриум , вклучувајќи сол со намалена содржина
на натриум или без натриум.
 Диетална храна за специјални медицински цели и други.

2.5.3. Диетална храна за посебни медицински цели

Диетална храна за специјални медицински цели, е група на храна со специјална

намена, која е произведена или составена да ги задоволува специфичните нутритивни
потреби на одредена категорија лица (пациенти) и се користи под медицински надзор.
Таа е наменета за целосна или делумна исхрана на лица со ограничена, намалена или
нарушена способност да примаат, разградуваат, апсорбираат, метаболизираат или
одделуваат обични прехранбени продукти или одредени нутриенси содржани во нив, или
намалена екскреција на метаболите. Наменета е, исто така, и за пациенти на кои
специфичните нутритивни потреби, определени од степенот на нивното заболување, не
можат да бидат задоволени со подобрување на нормалната исхрана и затоа е потребна
друга храна со специфична намена или со комбинација на двете.

Храната за специјални медицински цели се класифицира во три категории:

1. Храна со полновредна, стандардна содржина на хранливи материи, кои ако се

користат согласно со упатствата за употреба, целосно можат да ги задоволат
нутритивните потреби на лицата за кои е наменета;

358
2. Полновредна храна со додадени хранливи материи, адаптирана за потребите на
одредени заболувања, нарушувања или специфични здравствени состојби. Оваа храна ако
се користи согласно упатствата за употреба, може да биде единствен прехранбен извор
за лицата за кои е наменета. Оваа храна може да биде употребена како делумна замена
или додаток на исхраната на пациентот;
3. Неполновредна храна од аспект на хранливи материи, адаптирана кон спецификата
на одредено заболување, нарушување или специфични здравствени состојби и не
одговара за употреба како единствен прехранбен извор. Оваа храна може да биде
употребена како делумна замена или додаток на исхраната на пациентот.

3. БЕЗБЕДНОСТ НА ХРАНА – ОДНОСИ НА ЧИНИТЕЛИТЕ

Познато е дека храната ги рефлектира условите во животната средина под кои се

произведува, се работи со неа (преработува, пакува, товара, дистрибуира, складира и
подготвува) и се јаде. Доколку во било од овие фази храната е експонирана на
потенцијално штетни агенси, како што се патогените бактерии или вируси, токсини,
хемикалии или радионуклеиди, постои можност за контаминација, која резултира во
потенцијал за негативни ефекти врз здравјето на потрошувачите. Неколку фактори ја
детерминираат веројатноста за појава и сериозноста на ефектите по здравјето, вклучувајќи
го бројот и карактеристиките на контаминирачките агенси, природата на храната и навики
на консумирање.
Сите имаат право да очекуваат храната што ја консумираат да биде здравствено
исправна и безбедна. Ефикасната хигиенска контрола е витална за да се избегне можното
штетно влијание по здравјето и економските последици од заболувањата предизвикани од
здравствено неисправна храна. Сите оние кои се вклучени во прехранбената индустрија,
од земјоделците, производителите, оние кои се вклучени во преработката, подготовката и
послужувањето на храната, имаат одговорност да обезбедат здравствено исправна и
безбедна храна.
Човекот преку секојдневното внесување на храна се снабдува со сите неопходни
материи, како што се белковини, јагленохидрати, масти, витамини и минерали потребни за
раст, развој и нормално функционирање на организмот. Затоа е неопходно континуирано
снабдување на населението со храна која ќе дејствува позитивно врз здравјето на луѓето.
Тоа значи храна која ќе биде лесно прифатлива според вкусот, изгледот, храна која ќе
биде лесно искористена од организмот и храна која нема да предизвикува болести кај
лицата кои ја консумираат. Храната треба да има позитивно дејство врз организмот на
човекот, да го унапредува неговиот развој и квалитет на живот. Затоа човекот е во
постојана потрага по нови начини за преработка на храната, подобрување на вкусот,
изгледот и продолжување на рокот на употреба, и покрај употребата на традиционалните
начини за конзервирање на храната.
Но, покрај позитивното дејство на храната врз човековиот организам, таа може да
дејствува и негативно ако содржи некои агенси кои можат да предизвикаат заболување.
Тие агенси можат да бидат биолошки, хемиски или физички, можат да бидат застапени во
храната во такво количество и да предизвикаат акутно заболување (како што се
бактериите) или да предизвикуваат заболување после подолг временски период на
консумирање на загадена храна (на пример, храна загадена со жива, арсен и слично).
Граѓаните во секоја држава очекуваат храната што ја консумираат да биде здравствено

359
безбедна и заради тоа секоја држава воспоставува претпоставки (законска регулатива,
институционална поддршка, мониторинг и контрола, промоција и едукација) за
обезбедување на систем чија крајна цел е обезбедување на населението со безбедна храна
за исхрана. Ефикасната хигиенска контрола е витална за да се избегне можното штетно
влијание по здравјето и економските последици од заболувањата предизвикани од
здравствено неисправна храна. Сите кои се вклучени во синџирот на храна (од нива до
трпеза) имаат одговорност да обезбедат здравствено исправна и безбедна храна
(прехранбената индустрија, земјоделците и другите производители, како и оние кои се
вклучени во преработката, подготовката и послужувањето на храната). Квалитетот
станува дистиктивно обележје за конкурентност на прехранбените производи на светскиот
пазар. Синџирот на производство на храна се повеќе е комплексен, а секоја алка од овој
синџир треба да има подеднаква важност во заштитата на здравјето на потрошувачот.
Безбедноста на храната бара сестран и интегриран приод, додека, пак, одговорноста треба
да се гледа на државно, регионално и локално ниво. Тоа значи дека овој сеопфатен систем
не може да функционира без потполна соработка на сите вклучени сегменти.
Одговорноста за безбедноста на храната ја делат тројца чинители, т.е. производителот и
преработувачот, надзорните органи и потрошувачите. Потребна е соработка меѓу овие три
чинители, но и исполнување на своите одговорности.

Слика 3: Меѓусебни односи на чинителите во системот на безбедност на храна

Произведувачи
Преработувачи

Потрошувачи

Надзорни
органи

Извор:СЗО, 2002

Друг важен сегмент за функционирање на политиката за безбедност на храната е

соодветна и модернизирана законска регулатива. Истата треба да биде кохерентна,
разбирлива и флексибилна, а секако и да поттикнува нејзино спроведување преку
разработка со подзаконски акти, нормативи и процедури и да обезбедува подобра
транспарентност. Според тоа, политиката за храна мора да биде проактивен, динамичен,
доследен и сестран инструмент кој ќе обезбеди високо ниво на здравстверна заштита и
заштита на потрошувачот.
Системот за контрола на безбедноста на храната е составен од инспекциски служби
и лаборатории за анализирање на храната. Инспекциските скужби, (Агенцијара за храна и
ветеринарство на Р.Македонија) вршат надзор на прехранбените производи, објектите за
производство на храна и вработените лица кои доаѓаат во контакт со храната, земаат

360
примероци и ги доставуваат во лабораториите за испитување на храната. Во
лабораториите за храна се вршат испитувања на безбедноста на производите и се дава
стручно мислење дали храната одговара за исхрана на човекот. Врз основа на
лабораториските наоди инспекциските служби понатаму постапуваат, односно
дозволуваат увоз и промет на храната ако одговара. Во спротивно, ако храната не одговара
тогаш го забрануваат производството, прометот или увозот на таа храна.
Владите на државите и прехранбената индустрија имаат непосреден интерес во
обезбедувањето нутритивно оптимална и безбедна храна за населението за разумна цена.
Но, приватната индустрија е заинтересирана и за атрактивноста на храната и амбалажата,
трајноста, мали загуби од расипување, растур и контаминација на храната. Заради тоа
владите би требало да ја поттикнат примената на главните принципи на Кодексот, преку
различни инструменти за да ги заштитат потрошувачите од болест или повреда причинета
од храна; политиките треба да ја земат предвид ранливоста на популацијата или на
различните групи во популацијата; да осигураат дека храната е погодна за човекова
потрошувачка; да ја сочуваат довербата во меѓународната трговија со храна и да обезбедат
едукативни и промотивни здравствени програми кои ефективно ќе ги пренесат
принципите за хигиена на храната, до индустријата и потрошувачите.
Индустријата треба да ги применува хигиенските практики, за да обезбеди храна
која е безбедна и погодна за потрошувачка; осигура дека потрошувачите имаат јасна и
лесно разбирлива информација, преку означување и други соодветни начини, со што им се
овозможува да ја заштитат нивната храна од контаминација и раст на патогени организми
преку соодветно чување, ракување и исправна подготовка и да ја сочуваат довербата во
меѓународната трговија со храна.
Потрошувачите треба да добијат релевантни информации и инструкции и да
применуваат соодветни мерки за хигиена на храната. Потрошувачите, особено во земјите
во развој, се изложени на измами при снабдувањето со храна. А тоа може да предизвика
несакани здравствени ефекти и финансиски загуби кај потрошувачите. Измамите со млеко
и млечни производи, мед, зачини, масла за јадење и користењето на бои за маскирање на
квалитетот на производите со цел да се измамат потрошувачите, се чести. Иако ризиците
поврзани со измамите се вообичаено ниски, таквите епизоди го провоцираат
незадоволството на јавноста зашто тоа ја нарушува јавната доверба и интегритетот на
снабдувањето со храна. Со трошење на 60-70% од приходот на семејство од средна класа
во земјите во развој на храна, измамите со храна може силно да влијаат на буџетот на
семејствата, како и на здравствената состојба на членовите на семејствата.
Регулативата за храна е значаен инструмент за обезбедување на безбедна храна која
е соодветна за консумирање од страна на потрошувачите. Во повеќето европски земји,
постои традиција во регулирањето и спроведувањето на закони или други прописи за
храна. Истражувањата поврзани со регулативата за храна покажале значителни разлики
помеѓу законите во различни европски земји. Секоја држава има прописи со кои ја
регулира областа на храната. Тенденција на секоја држава е да го регулира овој сегмент на
начин кој ќе обезбеди заштита на јавното здравство, но, притоа да не воспостави
дополнително ограничување на производството и прометот. Со прописите, било да се
закони или подзаконски акти, пред сè, се регулира производството и прометот на храната
и контролата, при што од аспект на потрошувачот задолжително се регулира сè и
означувањето на храната. (Кодекс алиментариус, 1999)

361
 Новиот концепт за надзор на квалитетот на прехранбените производи треба да биде
превентивен систем кој според препораките во Белата книга (2000 година) и Законот за
храна (регулатива ЕК бр. 178/2002 од 28.01.2002 год.) се базира на повеќе принципи:

1. Треба да се темели на сеопфатен и интегриран систем- спроведување на политика од

нива до трпеза, рамноправност во безбедноста на храна и добиточната храна,
безбедност на производите и материјалите кои доагаат во контакт со храната
2. Подеднаква одговорност и посебна улога на сите учесници во синџирот на
производство на храна, започнувајки со примарно производство, (првостепена
одговорност на производителите на сточна храна), фармерите, производителите,
индустријата, добавувачите и др.
3. Следење на храната, добиточната храна како и нивните состојки и адитивите
4. Анализа на ризикот
- процена на ризикот
- управување со ризикот
- комуникација за ризикот
5. Спроведување на принципи на претпазливост и одговорност на сите кои се занимаваат
со храна и добиточна храна
6. Транспарентност - која ќе се постигне со вклучување на научни мислења, јавни
извештаи од инспекторските куќи за безбедноста на храната и други релевантни
податоци кои можат да влијаат врз безбедноста на храната

Глобалната иницијатива за безбедност на храната се дефинира преку 4 главни приоритети

и тоа:

- критериуми за да се овозможи евалуација и воведување на нови стандарди за храна;

- развој на систем за навремено предупредување за важните опасности по региони;
- комуникација со сите вклучени партнери, вклучувајќи ги и потрошувачите;
- развој на соработка помеѓу владата и агропрехранбениот сектор

Воспоставувањето, одржувањето и управувањето со системот на информации е од

особено значење за следење на состојбата со храната, но и за донесување на одлуки на
европско ниво, како и на национално ниво. Националната административна мрежа има
потреба од брз пристап до податоци од другите европски административни мрежи. Во
итни случаи има силна потреба од ран предупредувачки систем (систем на аларм) кој
може да им користи на сите одговорни власти во обезбедувањето на итно потребни
информации од други извори. Во согласност со меѓународната димензија на безбедноста
на храна мора да бидат достапни ефикасни информативни системи кои ќе им овозможат
на одговорните власти добивање на релевантни информации директно од изворот.

Друг важен сегмент за функционирање на политиката за безбедност на храната е

комплетирање, дополнување и модернизација на законската регулатива за храна, која
треба да биде кохерентна, разбирлива и флексибилна, односно да поттикнува нејзино
спроведување и да обезбеди подобра транспарентност на консуматорите.

362
3.1. НЕБЕЗБЕДНА ХРАНА

Небезбедна храна е храна загадена со патогени бактерии или паразити, пестициди,

антибиотици, хормони, микотоксини или други материи во количества кои може штетно
да дејствуваат на здравјето на луѓето, или ако составот или органолептичките својства
(вкус, мирис, изглед) заради хемиските, микробиолошките или другите процеси во
толкава мера се изменети и не би требало да бидат употребливи за одредени цели.
Биолошките, хемиските и физичките опасности во храната претставуваат грижа на секоја
земја, бидејќи контаминираната храна може да доведе до заболувања кај голем број луѓе.
Опасностите се дефинирани како кој било биолошки, хемиски или физички агенс, кој
храната може да ја направи небезбедна за човекова употреба (слика 3.1.).

Слика 3.1. Шематски приказ на видовите опасности во храната

Извор: СЗО, 1999

Во Република Македонија, односите се регулирани со Законот за безбедност на

храната (Сл. Весник на РМ бр. 157/2010). Овој закон има за цел да обезбеди високо ниво
на заштита на здравјето кај луѓето како и заштита на интересите на потрошувачите во
однос на храната, да го регулира внатрешниот промет со храна, да воведе општи начела и

363
одговорности на операторите со храна влучени во некоја од фазите на производство,
преработка, складирање или дистрибуција на храната и храната за животни, да обезбеди
пристапот кон безбедност на храната и храната за животните да е поставен врз цврста
научна основа и да ја уреди работата и надлежностите на органот кој ќе го спроведува.
Основни решенија на законот се воведување на процедури за регистрација и одобрување
на оператори со храна и храна за животни, безбедност на храната и храна за животни во
сите фази на производство, преработка, складирање и дистрибуција, увоз и извоз на храна
и храна за животни, заштита на потрошувачите, системи за контрола на квалитет и
безбедност на храната и храна за животни, надлежни органи нивна работа и нивно
учество во меѓународни органи и системи за брзо известување, управување со кризи и
вонредни состојби. Надлежен орган за спроведувањето на овој закон е Агенцијата за
безбедност и ветеринарство на Република Македонија. За да се постигне основната цел за
висок степен на заштита на здравјето и животот на луѓето, одредбите на овој закон и
прописите донесени врз основа на овој закон се засноваат на анализа на ризик, освен во
случаите кога истото не е соодветно заради околностите или природата на мерките во
однос на безбедност на храната. Проценката на ризикот се заснова на достапни научни
докази и се врши на независен, објективен и транспарентен начин. Управувањето со ризик
ги зема во предвид резултатите од проценката на ризик, а особено, мислењата на
Европскиот авторитет за безбедност на храна (во понатамошниот текст EФСА),
мислењата на националните институции за безбедност на храна, другите фактори кои што
имаат правни надлежности во однос на материјата кој е предмет на разгледување и
начелата на претпазливост, со цел да се постигнат општите цели утврдени со овој закон

3.1.1. Дефиниции на поимите:

„Ризик“ е функција на веројатност на некое несакано дејство врз здравјето на луѓето

и интензитетот на тоа дејство, како последица на опасноста;
„Анализа на ризик“ е процес кој се состои од три меѓусебно поврзани компоненти:
проценка на ризикот, управување со ризик и комуникација на ризик;
„Процена на ризик“ е научно заснован процес составен од четири чекори:
идентификација на опасност, карактеризација на опасност, процена на изложеност и
карактеризација на ризик;
„Управување со ризик“ е процес различен од процена на ризик, кој во консултации
со заинтересирани страни се расправа за начела и нивни алтернативи, земајќи ја во
предвид процената на ризик и другите легитимни фактори, и, доколку е потребно, избор
на соодветна опција за превенција и контрола;
„Комуникација на ризик“ е интерактивна размена на информации и мислења преку
процесот на анализа на ризик во однос на опасности и ризици, фактори поврзани со ризик
и согледување на ризик, меѓу проценувачите на ризик, управувачите со ризик,
потрошувачите, операторите со храна и храна за животни, академската заедница и други
заинтересирани страни, вклучувајќи и објаснување на наодите од проценката на ризикот и
основите за одлуки за управување со ризик;
„Опасност“ е секој биолошки, хемиски или физички причинител во храната или
храната за животни, или состојба на храната или храната за животни која може да
предизвика штетни последици по здравјето;

364
 „Следливост“ е способност да се следи храна, храна за животни, животни за
производство на храна или супстанца наменета да биде или која се очекува да биде
составен дел на храната или храната за животни, во сите фаза на производство, преработка
или дистибуција;
„Фази на производство, преработка и дистрибуција“ е секоја фаза, вклучувајќи увоз,
од примарно производство на храна па се до складирање, транспорт, продажба или
снабдување на крајниот потрошувач, а за храната за животни и увоз, производство,
обработка, складирање, транспорт, дистрибуција, продажба и снабдување;
„Примарно производство“ е одгледување и производство на примарни производи
вклучувајќи берба/жетва, молзење и производство на животни одгледувани на фарма пред
колење. Исто така вклучува лов и риболов и собирање на производи од природата;
„Краен потрошувач“ е финален потрошувач на храна кој нема да ја користи храната
како дел од бизнис со храна или некоја друга активност со храна.
„Хигиена на храната“ (во понатамошниот текст „хигиена“) се мерки и услови
неопходни за контрола на опасностите и обезбедување на безбедноста на храната за
исхрана на луѓето, имајќи ја во предвид нејзината предвидена употреба;

3.2. РИЗИЦИ ВО ПРОИЗВОДСТВОТО НА ХРАНА

Во ова поглавје ќе стане збор за биолошките, хемиските или физички агенси, кои
можат да доспеат во храната и на тој начин да ја контаминираат. Тие можат да
претставуваат ризик за храната, односно тие можат да претставуваат ризик да не биде
прехранбениот производ безбеден за човечка употреба. Значи ризиците се агенси што
можат да предизвикаат повреди или болести кај лугето.

3.2.1. Биолошки опасности

Биолошките опасности се живи организми во кои се вклучуваат штетници (птици,

муви, глодари, бубашваби и сл.) или различни микроорганизми (бактерии, мувли, вируси),
паразити и др. На пример, мувите и бубашвабите пренесуваат Salmonella, Staphylococcus,
C. perfringens, C. botulinum, Shigella, Streptococcus; глорадите Salmonella и паразити, а
птиците се домаќини за разни видови патогени микроорганизми (Salmonella и Listeria). На
овој начин бактериите можат да доспеат во суровината, полупроизводот, готовиот
производ, па дури и во конзервираната храна.
Најголем дел од биолошките опасности припаѓаат на патогените микроорганизми,
поточно голем број бактерии предизвикуваат не само заболувања кај луѓето, но
претставуваат и причинители на расипување на прехранбените производи и суровините за
подготовка на храна.
Во најзначајни бактерии во тој поглед спаѓаат:
колиформни бактерии,
Escherichia coli,
видови на родот Prоteus,
видови на родот Salmonella,
видови на родот Staphylococcus,
фекални ентерококи,

365
 видот на родот Clostridium и
видови на родот Bacillus.

На здравјето на луѓето микрооранизмите влијаат директно или индиректно.

Директниот ефект на дејствување на микроорганизмите е како резултат на инфекција од
бактериите или вирусите во телото на човекот. До неа може да дојде ако луѓето внесат во
организмот одреден број патогени бактерии кои се размножуваат во организмот на
човекот. Индиректниот ефект го предизвикуваат отровите (токсините) кои во храната ги
создаваат бактериите или мувлите надвор од организмот на човекот, како последица на
нивната физиолошка односно биохемиска активност.
Најчести причини за алиментарни труења со биолошки агенси се: складирање на
храната на собна температура, подготовка на храната многу порано пред консумирањето,
несоодветен топлотен третман и несоодветно поново загрејување на храната, храна која е
контаминирана за време на преработката, консумирање на термички нетретирана храна,
контаминација на конзервирана храна, несоодветно одмрзната храна, вкрстена
контаминација, инфекција на храната преку рацете, користење на отпадоците за храна итн.
Што се однесува до алиментарните труења предизвикани од храна која содржи
вируси, тие се доста ретки, веројатно причината е тоа што тие не растат во храната.
Меѓутоа, вирусите се присутни во живите организми, животните, изметот, водата итн. и се
пренесуваат на луѓето преку телесните течности. Оттука е битно да се одржува висок
стандард на хигиена во процесот на производството на храната. Вирусите се уништуваат
со загревање. Посебно внимание треба да се посвети на ризикот кој постои заради
присуство на вирусот на хепатитисот А.
Многубројни видови од родот на мувлите Aspergilllus, Fusarium и Penicillium се
токсиногени, односно произведуваат токсични метаболити кои предизвикуваат непожелни
ефекти, од промена на ниво на клетки до канцерогени заболувања (на црниот дроб и др.
ограни) кај луѓе кои во подолг временски период консумираат храна која содржи мувли,
односно афлатоксини, охротоксин А и токсини од видот на врстата Fusarium (зеараленон,
трихотецени) и други се микотоксини кои претставуваат најсеризен ризик.
Микотоксините во организмот на човекот можат да доспеат на два начина: директно со
внесување, т.е. консумирање на прехранбени производи во кој се содржани
микотоксините (житарици, мирудии и други земјоделски производи), или индиректно, со
консумирање на прехранбени производи од анимално потекло кога животните се хранети
со добиточна храна во која се содржани споменатите мувли, односно микотоксини (на пр.
месо, риба, млеко и нивни производи).
Ризикот од микотоксини е дотолку сериозен што се работи за исклучително
термостабилни соединенија, со постапка на пастеризација, па дури и стерилизација,
нивната концентрација воопшто не се намалува или намалувањето е незначително. Имено,
структурата на микотоксините се разорува, во зависност од видот на токсинот, при
температура од 240-260 0С или повисока температура.

3.2.2. Хемиски опасности

До контаминирање на храната со хемиски средства може да дојде во која било фаза

на нејзиното производство, складирање, транспорт, манипулација, продажба - сè до
непосредната потрошувачка. Влијанието на хемиските контаминенти на потрошувачите

366
можат да бидат краткорочни, т.е. акутни (како последица на внесувањето на големи
количества хемикалии при акцидентални случаи - што е поретко, или како последица на
консумирање на храна која содржи алергени). Од друга страна, почесто, консумирањето
на помали количества на одредени хемикалии подолго време, може да доведе до
долгорочно влијание т.е. хронични нарушувања на здравјето (канцерогени, мутагени и
торатогени хемикалии кои се акумулираат во организмот). Хемиските токсични материи
произлегуваат од неколку општи извори:

- резидуи од пестициди (инсектициди, хербициди, фунгициди, родендициди,

средства за заштита на дрвата, средства за заштита од птици, средства за лична
хигиена). Пестицидите се користат широко во светот во примарното
земјоделско производство, прехранбената индустрија, транспортот или во
домаќинството. До контаминација на суровините со пестициди може да се дојде
директно со контакт или преку вкрстена контаминација;
- резидуи од ветеринарни лекови: хормони, анаболици и антибиотици, кои се
користат во третирањето на животните можат да доспеат во храната. НАССР
мора да го анализира ризикот од овие резидуи и тоа на контаминацијата на
сопственото производство и примена на соодветни мерки на контрола и
мониторинг;
- алергени - некои состојки од храната можат да предизвикаат алергија или
интолеранција кај осетливи лица. Реакциите можат да варираат од мошне благи
до екстремно сериозни, што зависи од дозата и од чувствителноста на
корисникот на специфичните состојки. Во таа смисла треба да се контролира
опремата за производство и преработка на храната која содржи алергени, да се
контролира декларацијата на производите, суровината која повторно се враќа во
производите и постапката на чистење. Декларацијата на производот мора да
содржи податоци за содржината на потенцијалните алергени. Производителите
на храна мора да посветат внимание на можноста да дојде до вкрстена
контаминација на производот со алергените и на нивното внесување во
производи на кои нема да биде декларирана. Ова е мошне битно во случај на
рециклирање на остатоци и повторна преработка на производите. Тоа се
причини заради кои во текот на развојот на НАССР-системот треба да се
разгледа и ова прашање како дел на НАССР-планот;
- прехранбени адитиви на прехранбените производи се додаваат за да се обезбеди
трајност на производот и да се подобрат сензорните и/или технолошките
својства. Иако употребата на адитивите е регулирана со прописи, познати се
случаи на невнимание, а посебно и непотребно додавање на адитиви во
прехранбените производи што носи соодветен ризик;
- нитрити, нитрати и н-нитрозо компоненти. Нитратите се јавуваат во природата
и се содржани во растителниот материјал. Тие се составен дел и ѓубривата.
Нитрати и нитрити во некои производи се додаваат како конзерванси. До колку
нитратите и нитритите во производите се додаваат во поголеми количини тие
во организмот на луѓето можат да доведат до низа токсични реакции. НАССР-
тимот мора да осигура дека нитритите кои се додаваат во производите не ја
поминуваат законски дозволената количина и мора да се посвети внимание на

367
 ризикот од контаминација од други извори, бидејќи на тој начин се зголемува
нивното вкупно ниво;
- средства за чистење, кои се користат во производството на храната, најчесто се
опасни материјали. Талогот од чистењето може да остане во цевоводите или на
другите делови од опремата, а од таму да биде пренесен во храната. Храната
може да биде контаминирана со овие средства и за време на чистењето, така
што може да биде попрскана со капкички од вода која содржи средство за
чистење. Заради тоа, НАССР-тимот треба серизоно да ја анализира процедурата
на чистење. Проблемот може да се реши со користење на неотровни хемиски
средства за чистење;
- токсични метали можат да доспеат во храната од разни извори: загадена
средина, загадено замјиште на кое се произведува храна, опрема, средства и
садови за преработка, подготовка и чување на храната, вода која се користи за
преработка на храната, како и за чистење и дезинфекција, хемиски средства кои
се користат во земјоделското производство. Голем проблем може да
претставува калајот (од конзервите), жива (во мускулното ткиво на рибите),
кадмиум и олово (кои во храната доспеваат од средината – топилници на олово
и цинк, издувни гасови од автомобилите и сл.), арсен, бакар, цинк, алуминиум,
антимон и друго. Контрола на содржината на токсични елементи треба да се
смета како дел од НАССР-системот;
- други хемиски ризици;
- поливинилхрорид и други полимери со и без омекнувачи, полипропилен,
полистирен, полихлорирани бифенили, диоксини, трихалометани и сл.;
- резидуи од радиоактивни материи.

3.2.3. Физички опасности

Физичките опасности можат да се појават во која било фаза при производството на

храната. Постојат голем број физички агенси кои можат да се појават во храната како туѓа
материја, од кои некои претставуваат ризик за безбедност на храната. До колку овие
материи сепак се опасни за здравјето на потрошувачите треба да се набљудуваат за време
на развојот на НАССР-планот. Битно е да се нагласи дека кое било туѓо тело кое
вообичаено не се наоѓа во храната може да претставува ризик, односно да предизвика
болести или повреди на лицето кое го користи производот, посебно ако постои опасност
од гушење на потрошувачот.
Треба да се има предвид дека некои физички ризици можат истовремено да
претставуваат и микробиолошки ризик бидејќи во себе можат да носат и микроорганизми.
Најважни физички опасности се: ситни камења и нивни делови, стакло, дрво, метали,
пластика и делови од телата на штетниците.

3.3. ОЦЕНА НА КВАЛИТЕТОТ И БЕЗБЕДНОСТА НА ХРАНАТА

За да се изврши правилна оценка на квалитетот и безбедноста на храната, пред сè,

потребно е, правилно да се земе примерок од производот и да се транспортира соодветно
до лабораторијата. Примерокот се зема по стандард и треба да го претставува просечниот

368
состав на прехранбениот производ, односно да биде репрезентативен и да го има во
доволни количества за извршување на потребните анализи. Најдобро е да се земе посебен
примерок за микробиолошка анализа и посебен примерок за хемиска анализа. Примерок
за микробиолошка анализа зе зема со стерилен прибор, во стерилни садови или
оригинално пакување ако производот е достапен во таква форма. За хемиска анализа се
зема се зема примерок во хемиски чист сад или во поливинилска фолија, односно во
пакување кое не смее да влијае на составот и квалитетот на производот. При труења со
храна се земаат примероци од консумираната храна, брисеви од работни површини,
брисеви од прибор и садови за храна во кои се бара причинителот на труењето. Исто така,
се зема примерок за микробиолошка анализа од заболените лица и тоа од повратените
маси или фецес, крв или друг биолошки материјал во кој може да се докаже причинителот
на труењето.Во лабораторијата покрај примероците задолжително се праќа записник со
следните податоци: назив на производот, сопственик на производот, назив на
производителот, начин на чување на производот, земено количество, каков вид на анализа
се бара и друго. Многу важно е да се забележи каков вид на анализа се бара,
микробиолошка, хемиска или комплетна безбедност на производот.Примероците за кои се
бара микробиолошка анализа се доставуваат веднаш во лабораторија или најдоцна за 6
часа, а за време на транспортот треба да се чуват во термос садови на температура до +4 0
С. Целта на лабораториските анализи е да се испита безбедноста на храната, односно дали
е безбедна за да се користи за исхрана на човекот, или, пак, треба да се преработи или
понекогаш и да се уништи.

Хигиенскиот преглед на храната се состои од:

 Органолептички преглед
 Хемиски преглед
 Микробиолошки преглед

3.3.1. Органолептички преглед на храна

Органолептичкиот преглед се врши со голо око и пред да се започне со

лабораториската анализа тој се состои од преглед на пакувањето, изгледот на храната,
конзистенција, мирис, вкус, боја, присуство на туѓи тела или инсекти. Органолептичките
својства се добар показател за безбедноста на храната затоа што при расипување на
храната настануваат промени во органолептичките особини.

3.3.2. Микробиолошки преглед на храна

Согласно позитивното национално законодавство за микробиолошка безбедност на

храната, со кое задолжително се врши микробиолошки преглед за Salmonella, коагулаза
позитивни стафилококи, сулфиторедукувачки клостридии, Escherichia coli, вкупен број
живи бактерии, квасци и мувли, во зависност од видот и групата на прехранбените
производи.

369
3.3.3. Хемиски преглед на храна

Хемискиот преглед се врши со цел да се утврди хемискиот состав на храната и

присуството на одредени адитиви или контаминенти во храната. Квалитетот (хемискиот
состав) на прехранбените производи е регулиран со подзаконски акти (правилници) за
секоја група на прехранбени производи во кои се пропишани нормите за квалитет. Секој
производ треба да одговара на стандардите пропиишани во овие правилници или на
меѓународните стандарди.

Пр. бр. 1 Млеко и млечни производи

Млекото преставува прехранбен производ од животинско потекло, емулзија на масти

во воден раствор на белковини, лактоза и минерални соли. Тоа е прехранбен производ со
висока хранлива и биолошка вредност и како таков има значајно место во исхраната на
луѓето, особено кај доенчињата, децата, старите лица и хронични заболени лица. Исто
така, претставува основа за добивање на широка палета прехранбени производи.
Хигиенскиот преглед на млекото ги опфака следните испитувања:

 органолептички преглед,
 одредување специфична тежина,
 одредување масти,
 одредување киселост на млекото,
 одредување ферменти,
 одредување фалсификати,
 механичко загадување и
 бактериолошки преглед.

Пр. бр. 2 Месо и месни производи

Месото има значајна улога во исхраната на човекот како извор на есенцијални

аминокиселини и протеини од животинско потекло, извор на железо, калциум и друго.
Но, исто така, месото и производите од месо се лесно расипливи прехранбени производи
и за одржување на нивниот квалитет и здравствена безбедност се потребни посебни
услови за чување, складирање и транспорт. Тие можат да бидат примарно загадени со
биолошки или хемиски агенси или секундарно како резултат на условите на чување или
обработка. Органолептичкиот преглед на месото се состои од одредување на бојата,
мирисот, вкусот и конзистенцијата кои се карактеристични за различни видови месо. Ако
кај месото започнал процес на распагање (расипување) тогаш настанува промена на овие
својства. Хемискиот преглед на месото значи одредување на pH реакција на месото,
одредување на сулфурводород докажување на амонијак , докажување на нитрити и
нитрати. Микробиолошки преглед на месо согласно Правилникот за микробиолошка
исправност на прехранбени производи, во кој е прецизно наведено кои бактерии не смее
да ги содржат одредени видови на месо и месни производи.

Пр. бр. 3 Риби

370
 Свежите риби обично се стерилни, но во шкргите или на површината можат да се
најдат патогени бактерии особено од групата на салмонела и шигела, Staphylococcus
aureus и albus, a во конзервите од риба можат да се најдат Clostrdium botulinum и
Clostridium welchii, затоа месото од риба било да е свежо или конзервирано може да
доведе до труење - ботулизам. Покрај ризикот за бактериолошка контаминација на рибите,
постои висок ризик и за контаминација со жива и други тешки метали, како резултат на
загаденост на водите во кои живее. Свежата риба треба да е со цврста и еластична
конзистенција, со мазна сјајна површина без ранички (ако има ранички тие се знак за
интравитална инфекција), шкргите треба да се со светло црвена боја, а очите сјајни и
проѕирни. За превенција на болести кои можат да се пренесат преку контаминирано,
односно загадено месо од риба, неопходно е објектите во кои таа се чува, преработува и
продава да бидат изградени по хигиенски принципи, персоналот кој работи во нив да биде
здрав и да не е бацилоносител.

Пр. бр. 4 Јајца

Јајцата претставуваат идеална подлога за размножување на микроорганизми било да

се контаминирани примарно или секундарно. Органолептичкиот преглед на јајца се
состои од преглед на лушпата на јајцето. Лушпата на јацето треба да биде чиста глатка и
мат, а не сјајна. При кршење на јајцето жолчката треба јасно да се издвојува од белката со
испапчен облик од кое се шири пријатен мирис. Расипано јајце има непријатен мирис на
сулфурводород. Оптички преглед на јајцето-овоскопија е преглед на јајцето просветелено
со силен светлосен сноп, притоа јајцето треба да биде бистро и проѕирно. Присуство на
дамки укажува на расипано јајце или развој на ембрион. Со помош на на 12% раствор на
натриумхлорид се одредува староста на јајцето на следниот начин:

- Јајце постаро од еден ден паѓа на дното со врвот свртен нагоре

- Јајце старо до три дена ке лебди на средина на садот со врвот свртен нагоре
- Јајце постаро од четири дена ќе плива на површината со врвот свртен надолу
- Јајце постаро од 15 дена ќе плива на површината со хоризонтално поставена надолжна
оска.

Salmonella е најважна патогена бактерија изолирана од јајцата и чест причинител на

салмонелози кај лугето кои консумирале контаминирана храна. Јајцата во лушпа можат
да бидат носители на микроорганизми кои предизвикуваат алиментарни-цревни
токсоинфекции (бактерии од вид на салмонела), а течните јајца и јајцата во прав имаат
поголемо епидемиолошко значење, бидејќи можат да содржат и многу други патогени
микроорганизми, кои можат да го загадат јајцето, примарно, ако потекнуваат од
организмот на птицата или, пак, секундарно, ако потекнуваат од организмот на човекот
или од околината (Salmonella, Shigella,Staphylococcus aureus и др). Затоа потребни се
најстроги хигиенски мерки при чување на течните јајца и јајцата во прав, нивна добра
термичка обработка, односно забрана за употреба на такви јајца во сурова состојба.

371
Пр. бр. 5 Житарки, брашно, леб

Безбедноста на житарките може да биде нарушена заради присуство на бактерии,

паразити, мувли, инсекти, глодари. Посебно значење зазема присуството на посебни
видови мувла кои се размножуваат при несоодветни услови на складирање на житарките,
а имаат својство да создаваат микотоксини, од кои најтоксични се афлатоксините. Оттука
се наметнува потребата за обебзедување соодветни услови за чување на житарките, суви
и проветрени простории. Со органолептички преглед на брашното утврдуваме боја,
мирис, вкус, дали брашното е загадено со инсекти, измет од животни или други туѓи тела.
Хемискиот преглед се состои од одредување на степен на влажност, одредување на
киселински степен, одредување на пепел, одредување на фалсификати. Пченичното зрно
додека е дел од класот содржи бактерии кои доаѓаат од земјата, потоа во текот на
сушењето и дозревањето и бројот на микроорганизми значително се зголемува.
Присуството на овие бактерии во лебот предизвикува лепливост и вискозност. Освен
бактерии брашното содржи различни видови мувли од кои доминираат Penicillinum,
Asperhgillus, Cladosporium. Развојот на бактериите и квасците во брашното е сосема
очекувано бидејки бактериите со својот раст го користат азотот од глутенот, а квасците го
користат скробот. Леб со мувла е неупотреблив за исхрана на човекот. Се смета дека лебот
после печењето е стерилен затоа што се пече на темепература од 250 0C, но, темепратурата
не продира во внатрешноста, во средината лебот има температура околу 100 0C, што значи
дека во лебот остануваат спори способни за натамошно размножување. Постои голема
можност за загадување на лебот од луѓето и просториите каде се чува лебот или
транспортира. Затоа секое парче леб треба да биде поединечно заштитено,.

Пр. бр. 7 Зеленчук и производи од зеленчук

Епидемиолошкото значење на зеленчукот е големо, затоа што многу видови на

зеленчук се јадат свежи, термички необработени, а условите под кои се произведуваат,
транспортираат и продаваат најчесто не ги задоволуваат основните хигиенски барања.
Често се случува зелеленчуковите насади да се наводнуваат со отпадни фекални води кои
предизвикуваат контаминација со патогени микроорганизми, како и јајца на цревни
паразити кои подоцна предизвикуваат различни цревни заболувања. Испитувањата
покажале дека на свеж зеленчук можат да се најдат најразлични микроорганизми од
групата на Salmonella и Schigella, како и јајца на различни цревни паразити како свинска
тенија, детска глиста и др. Зеленчукот, исто така, може да биде опасен затоа што за негова
заштита од инсекти и паразити се користат различни инсектициди, како соли на арсен,
олово, DDT, хербициди и сл. Заради тоа квалитетот и биолошката вредност на зеленчукот
не треба да се цени само врз основа на тоа од каде потекнува и од видот, под какви
услови се произведува, услови на транспорт и условите на продажба. Во промет не смее
да се пушти зеленчук кој е со изменети органолептички особини, односно гнил или
мувлосан, односно загаден со различни инсекти или содржи нечистотии или средства кои
се додаваат заради поправка на бојата, на пример, бакар. Сите видови салата пред
употреба добро да се измијат со безбедна вода за пиење, а по потреба и да се
дезинфицираат со благ раствор на хиперманган.

372
Пр. бр. 8 овошјето и производи од овошје

Овошјето претставува производ преку кој можат да се пренесат патогени

микроорганизми, особено од групата на салмонела и шигела. Со испитувања е докажано
дека во секое парче сурово овошје има патогени микроорганизми од гупата на фекални
бактерии, што води до заклучок дека можат да се најдат и други патогени мокроорганизми
кои постојано живеат во цревата на човекот и животните, доколку овошјето се користи без
претходно да биде убаво измиено под млаз на безбедна вода. Контаминацијата, односно
загаденоста на овошјето особено е значајна затоа што овошјето најчесто се користи свежо,
па затоа во него можат да се најдат патогени микроорганизми од земјата, водата, инсекти,
јајца на цревни паразити или да се контаминира од нечисти раце.
Бидејќи за уништување на паразитите кои живеат на овошјето се употребуваат
пестициди на база на органохлорни и органофосфорни соединенија, како и инсектициди
на база на некои метали кои се отровни за човекот, неопходно е од површината на
овошјето да се отстранат сите штетни биолошки, хемиски и евентуално радиоактивни
материи со темелно миење на секое парче овошје со безбедна вода или да се употреби
минимално количество на дезинфициенс – благ раствор на хиперманган. Овошјето не смее
да се пушти во промет ако е незрело, нагмечено, мувлосано, овенато, нечисто, оштетено,
ниту, пак, ако содржи соли на бакар, олово, арсен, жива или други токсични материи.

Хигиенскиот преглед на конзерви се состои од:

 надворешен преглед
 испитување на бомбажа
 органолептички преглед
 хемиски преглед
 бактериолошки преглед

Надворешниот преглед на конзервата се состои од преглед на декларацијата на

производот, дали ги содржи сите потребни податоци за производот, дали е оштетена
амбалажата и дали постои бомбажа на конзервата (надуеност). Бомбажата може да биде
предизвикана со микробиолошки, хемиски или физички агенси. Во зависност од
причинителот бомбажата може да биде вистинска (биолошка или хемиска) и лажна
(физичка). Биолошката бомбажа настанува како резултат на присуството на гасови
создадени со разложување содржината на конзервата во присуство на микроорганизми.
Хемиската бомбажа настанува како резултат на насобирање на водород кој е резултат на
интеракцијата на киселата содржина со калајот или лимот.
Физичката бомбажа настанува заради механичко оштетување на конзервата или како
резултат на зголемен волумен на содржината (при замрзнување). Докажувањето на
вистинска или лажна бомбажа се изведува многу едноставно со потопувањето на
конзервата во сад со вода и отворање на капакот во водата, ако настане појава на
меурчиња, односнно ослободување на гас од конзервата значи станува збор за вистинска
бомбажа. Вистинска бомбажа се докажува и со чување на конзервата во термостат од 37
0
C во тек на 5-7 дена. Ако после овој период настане зголемување на бомбажата значи
дека е вистинска бомбажа, а ако не настанат промени значи дека тоа е лажна бомбажа.

373
 Органолептички преглед на содржината на конзервата за боја, вкус, мирис и хемиски
преглед на содржината, дали хемиски утврдениот состав одговара на декларираниот
состав. Притоа посебно внимание се обрнува на конзервансите употребени во процесот на
обработка, дали се тие дел од позитивната листа на адитиви и дали се употребени во
рамките на максимално дозволените количества. За микробиолошки преглед се зема и се
доставува оригинален неотворен примерок- конзерва за анализа и се анализира согласно
одредбите од Правилникот за микробиолошка исправност за овој вид производи.

4. БОЛЕСТИ ПОВРЗАНИ СО ХРАНАТА

Под болести поврзани со храната се подразбираат акутни или хронични патолошки

состојби кај луѓето, предизвикани од консумирањето на храна загадена со биолошки
агенси, хемиски токсични материи или физички агенси.
Болестите поврзани со храната предизвикани со биолошки агенси можеме да ги
поделиме на две поголеми групи алиментарни токсоинфекции и алиментарни
интоксикации. Алиментарните токсоинфекции се болести кои настануваат како резултат
на ингестија на храна загадена со живи микроорганизми и патолошките промени во
организмот се случуваат под влијание на микроорганизмите и нивните токсини. Тука
спаѓаат бактериски, вирусни, паразитарни алиментарни инфекции и прионска болест.
Алиментарни интоксикации се патолошки состојби настанати со консумација на храна
која содржи токсини во доволни количества да предизвика болест. Колективна
алиментарна токсоинфекција или труење со храна се нарекува појава на најмалку две
заболени лица со гастроинтестинални симптоми после консумација на контаминирана
храна. Тоа значи дека консумирале храна која потекнува од ист јавен објект за исхрана, од
објекти за колективна исхрана или во семејно опкружување. Тие претставуваат значаен
јавноздравствен проблем и во развиените земји и во земјите во развој и за нивна
превенција потребна е тесна соработка меѓу лекарите, ветеринарите и субјектите од
прехранбената индустрија и угостителството.
Нови предизвици поврзани со појава на големи епидемии поврзани со консумација
на храната се случуваат поради глобализацијата на трговијата со храната, промените на
животниот стил кај луѓето, меѓународните патувања, контаминирањето на животната
средина и климатските промени, промени на животната средина, индуцирано загадување
на животната средина од страна на човекот, природни катастрофи предизвикани од
човечки активности, како и нови технологии во процесот на производство на храна.
Болестите предизвикани од контаминирана храна и вода, претставуваат главен
причинител за зголемен морталитет ширум светот и најважен причинител за зголемен
морбидитет во земјите во развој. Поради можност за епидемиско појавување тие
преставуваат широко распространет јавно здравствен проблем низ цела Европа.
Големи епидемии на заболувања пренесени преку контаминирана храна и вода се
поврзани со екстремни временски промени и температури, кои се очекува да се зголемат
во фреквенција во следните декади. Најчести заразни болести од оваа група се
предизвикани од бактериите Salmonella, Shigella species и Campylobacter. Проливот
предизвикан од храна и вода во која се присутни овие микроорганизми се значаен
причинител на смрт во Европските земји, особено меѓу децата. Проливот причинет од
храна и вода е многу значајна причина за смрт во источните земји на Европскиот регион,
нарочно кај малите деца на возраст од 0 – 6 години

374
4.1. БАКТЕРИИ

4.1.1. Алиментарна токсоинфекција (салмонелоза)

Салмонелозите претставуваат акутно, цревно, инфективно заболување, кое најчесто

се јавува спорадично, поретко во епидемиска форма. Најчесто се јавува како акутен
гастроентеритис, понекогаш се манифестира како тифусна грозница или септикемија.
Дистрибуцијата на Салмонелозите по месеци, покажува дека тие се јавуваат во текот на
целата календарска година, како поединечни случаи, поретко во вид на епидемии, но со
поголем пик во текот на летните и раните есенски месеци. Интрахоспиталните инфекции
предизвикани од салмонелите немаат изразен сезонски карактер. Салмонелозите кои се
појавуваат при косумирање на неисправната храна за, најчесто се последица на лоша
хигиенска пракса за време на нејзиното производство, несоодветно ракување со храната,
или недостаток на ефикасни системи за спречување и контрола на ризици. Ова заболување
најчесто се пренесува преку храна, бидејќи тоа е последица на влегувањето на бројни
видови на салмонела микроорганизми во човекот. Салмонела која е пренесена преку
врвовите на прстите може да преживее неколку часа и сеуште да биде во можност да ја
контаминира храната. Поради потеклото на овие бактерии и нивната осетливост на ниски
температури, за појава на салмонелози обично се окривуваат лошите санитарни услови и
недостиг на термичка обработка на храна.

• Салмонелозите пренесени преку храна, зоонози, особено се важни јавно здравствени

проблеми на целиот регион.
• Во развиените земји и до 30% од луѓето се болни од болести кои се пренесуваат со
храна, и секоја година умираат 20 / 1 000 000 како последица од овие болести.
• Само во Европската унија годишно се регистрираат 400.000 случаи на Salmonellosis и
Campylobacteriosis, кои се најчесто пријавени заразни болести кои се пренесуваат преку
храна. Во САД секоја година се регистрираат по 50.000 заболени лица од Салмонелози,
најчесто во епидемиска форма. Млади деца и адолесценти, постари лица и
имуносупримирани лица може да имаат и потешки симптоми. Се проценува дека скоро
400 лица годишно умираат во САД со клчиничка слика н акутна Салмонелоза.
• Зголемување на отпорност на антимикробни лекови (антибиотици) е особено голем
здравствен проблем, кој делумно е поврзан со широката и некритичка употреба на
антибиотици. Салмонелозите кај луѓето ги вклучуваат следните групи на болести:
• општи циклични заразни болести (тифус и паратифус). Причина за тифусна треска е
S.Typhi а за паратифус е S. paratyphi;
• Алиментарни токсиинфекции. Најчестите причини се S. Еnteritidis, S typhimurium и S.
cholerasuis;
• ентеритиси.

Најголем број на лицата инфицирани со салмонела развиваат пролив, покачена

температура (38-40оС), абдоминални болки, грчеви, слабост, малаксалост, дехидратација
во период од 12 – 72 часа по инфекцијата. За да се појават карактеристични симптоми
потребно е бројот на Салмонели да биде околу еден милион. Заболувањето обично трае 4-

375
7 дена и најголем број од лицата се опоравуваат без терапија. Појавата на пролив може да
биде многу тешка и пациентите мора да бидат хоспитализирани. Проливот се појавува
како резултат на иритирање на цревниот ѕид од страна на ендоотксин. Кај некои пациенти
инфекцијата со салмонела може да се прошири од гастроинтестиналниот тракт во крвниот
систем и оттаму до други ткива и органи и може да предизвика смрт кај лицето, па затоа е
потребен неодложен третман со антибиотици. Оваа бактерија може да биде присутна во
интестиналниот тракт и во други ткива на живината и животните со црвено месо, а
карактеристично за нив е дека овие животни може да живеат без карактеристични
симптоми на болест. Овој микроорганизам е постојан проблем во сировото месо и
живината и бил пронајден дури во 70% од трупови на бројлери. Иако Салмонелите може
да бидат присутни и во коскеното ткиво, главниот извор на инфекција пртетставува храна
која во процесот на производството е контаминирана од страна на работниците, преку
повторното загадување или вкрстена контаминација. Отпорната на антибиотици
Salmonella го зголемува ризикот кај луѓето и тие може да се разболат од тешки форми на
цревни заболувања кои можеи да предизвикаат дури и смрт.Смртноста од ова заболување
е воглавно ниска. Повеќето починати кои се регистрирани се бебињата, стари луѓе, или
оние чие здравје е веќе нарушено од некои други имунолошки заболувања. Салмонелозите
може да бидат особено опасни за луѓето заразени со ХИВ/СИДА.

4.1.2. Алиметарна интоксикација со коагулаза позитивен Staphylococcus

Труењето со храна загадена со коагулаза позитивен Staphylococcus се јавува како

резултат на токсините, кои овој причинител ги излачува во храната и во организмот на
човекот. Стафилококите се чести причинители на труења со храна. Особено ако храната
стои подолго, бројот на бактериите се зголемува (салами, млечни, месни производи,
шлагови, кремови) и се продуцираат ентеротоксини, кои се термостабилни. Болеста
започнува со силно изразени симптоми, јаки болки во стомакот, гадење и повраќање,
ладна пот, намалување на крвниот притисок, колапс. Овие симптоми се манифестираат во
временскиот интервал од 30 минути до 6 часа по консумирањето на храната.
Човекот претставува извор и може да ги пренесува овие причинители доколку ги има во
грлото и носната слузница (бацилоносител), или ако има гнојни промени на неговата кожа
(чиреви, загноени рани). Податоците од литературата укажуваат на назално
бацилоносителство кај 20-40% од популацијата, а носителство на кожата кај 20%.
Контаминацијата на храната настанува при манипулација со загадени раце, особено
загадени прсти или при кивање, кашлање и зборување.

Превенција на стафилококни интоксикации

 лица кои имаат гнојни инфекции на кожата, ангина, ринитис, не треба да доаѓаат во
директен контакт со храната, а ако имаат исекотини или опекотини да се третираат
и покријат со завој;
 редовни санитарно-здравствени прегледи на лицата кои доаѓаат во контакт со
храната, а тоа значи микробиолошки преглед на брис од грло и нос, за откривање
на здрави бацилоносители;
 хигиенско ракување со храната, чување на температура за разладување или
замрзнување.

376
4.1.3. Алиментарни токсоинфекции со условно патогени бактерии

Речиси 2/3 од сите бактериски труења со храна се предизвикани од условно

патогени бактерии. Вообичаено, условно патогените бактерии можат да се најдат во
цревниот тракт на човекот без да предизвикаат заболување. До заболување доаѓа при
нивно нагло размножување и зголемување на бројот во осетлив домаќин или при опаѓање
на отпорноста на домаќинот. Заболувањето се карактеризира со благи симптоми на
дигестивниот тракт со или без покачување на телесната температура.

Escherichia coli

Постојат повеќе групи на E. coli со повеќе подгрупи. E. coli е нормален жител во

дигестивниот тракт кај човекот и животните. Се наоѓа и во вода и храна. Во храната брзо
се размножува. Обично е непатогена. Но постојат патогени соеви, причинители на повеќе
заболувања. Едни од нив се и енетроколитите и колитите. Е.coli значи e дел од нормалната
цревна флора кја луѓето и животните и нејзиното присуство во храната и водата укажува
на фекална контаминација, значи дека се манипулира со храната во лоши хигиенски
услови, со низок степен на општа и лична хигиена.

Ентеротоксигена E.coli (ETEC) предизвикува гастроентеритис кај доенчиња или

патници (патничка дијареа). Настанува заради консумација на контаминирана храна или
вода изложена на фекална контаминација. А тоа се случува заради лоша санитација,
несоодветни хигиенски услови за производство на храна и неизградени хигиенски навики
кај операторите со храна.

Ентеропатогена E.coli (EPEC) предизвикува гастроентеритис кај доенчиња

проследен со крвави течни столици, особено кај доенчиња кои се хранат со рехидрирани
млечни формули, а за рехидрација се користи небезбедна вода, вода загадена со овој вид
E.coli. Но може да се јави и кај возрасните кои консумирале храна, особено свежо
термички недоволно обработено месо.

Ентерохеморагична E. coli (EHEC) или E.coli O157:H7 создава големи количества

на веротоксин или токсин сличен на токсинот на Shigella dysenteriae. Затоа E.coli O157:H7
предизвикува хеморагичен колитис со силни абдоминални болки и крвави столици, на кои
може да се надоврзе хемолитичен уремичен синдром кој се карактеризира со ренална
дисфункција до инсуфициенција и хемолитична анемија. Вулнерабилни групи се мали
деца, хронично болни лица, стари лица и кај нив може да достигне стапка на морталитет
до 50%. E. coli O157:H7 предизвикува болест со нејзиниот токсин (веротоксин) при што
доаѓа до профузни крварења и хеморагични столици. Може да напредува во акутна
бубрежна болест. Значаен извор на инфекцијата е контаминација на необработена и
термички недоволно обработена храна од животинско потекло, месо и месни производи, и
млеко и млечни производи. Резервоар е фецес на мачки, овци и кози. Овој
микроорганизам може да контаминира месо и млеко на овие животни за време на
неадекватна хигиенска обработка.Имунолошките техники кои се поспецифични и
посензитивни од културелните се во предност во однос на изолацијата на предизвикувачот

377
од култура. E. coli O157:H7 се испитува кај пациенти кога лекарот клиничар праќа
примерок за анлиза со работна дијагноза:

1. хеморагичен колитис (ентероколитис)

2. Хемолитичен уремичен синдром
3. Тромбоцитипенична пурпура со течна столица
4. Hoenoch- Schoenlein пурпура со течна столица

Дијагнозата се поставува со изолација на агенсот од фецесот, но и во

инкриминираната храна. Од културелните методи имаме три етапи на обработка –
збогатување, изолација и потврдување. Во летото 2011 година, друг тип на оваа бактерија
(E.coli O104:H4) беше причинител на голема епидемија предизвикана од храна која
започна во Германија и се пренесе во 16 земји, а резултираше со 50 мртви.

Ентероинвазивна E.coli (EIEC) предизвикува болест која наликува на бациларна

дизентерија со абдоминални болки, дијареа, повраќање, треска, премаленост.
Инкриминирана храна –секој вид храна кој подлежи на директна или индиректна фекална
контаминација.

Clostridium perfrigens

Оваа бактерија е присутна во земјата, а претставува нормална флора на цревата на

животните и човекот. Во храната е присутна во форма на спори, резистентни на термички
третман, а болеста е предизвикана од термолабилен ендотоксин кој предизвикува
зголемена интестинална секреција. Најчесто болеста настанува после консумација на
храна која не е доволно термички обработена, чувана на собна температура, потоа
повторно загревана.

Листериози - Listeriosis

Listeria monocytogenes е грам позитивна бактерија, според некои истражувања 1-10%

од луѓето се интестинални носители на листерија. Дијагнозата за листериоза е клинички
потврдена кога ќе се изoлира бактеријата од крвта, цереброспиналната течност, плацента
или фетус. Клинички се манифестира со септикемија, менингитис, енцефалитис,
интраутерина или цервикална инфекција кај бремени жени кај кои предизвикува спонтан
абортус или предвремено раѓање. Текот на болеста може да биде проследен со симптоми
слични на инфлуенца, перзистентна треска или со гастроинтестинални симптоми. Иако е
многу ретко заболување, со стапка до 10 случаи на 1 000 000 жители, има висока стапка на
смртност 20-30%. Вулнерабилни групи се бремени жени, новороденчиња, лица со намален
имунитет заради долготрајна терапија со имуносупресивни средства, лица со малигни
болести, стари лица. Храна во која се среќава листерија: свежо термички необработено
млеко, сирење, сладолед, свеж зеленчук, ферментирани колбаси, свежо или термички
обработено пилешко месо, сите видови свежо месо, свежа или димена риба. Нејзиното
значење се зголемува затоа што има својство да расте и да се размножува на температура
од 30 C, значи кај храна која се чува разладена во фрижидер.

378
Превенција на листериоза

 да се избегнува високоризична храна која термички не се обработува пред

консумација, ова особено се однесува за трудници,
 добра термичка обработка на свежо месо, на преработки од месо (хот-дог или
разладени меса) или остатоци од оброци
 да се избегнува консумација на храна на којашто е изминат рокот на употреба

Јерсиниози –Yersiniosis

Yersiniosis се карактеризира со јасно изразени гастроинтестинални симптоми,

абдоминална болка која наликува на апендицитис. Симптомите започнуваат за 24-48 часа
од моментот на ингестијата. Дијагнозата се потврдува со изолација на агенсот во
биолошки материјал од заболениот, фецес, повратени маси, иако може да се направи и
биохемиска или серолошка идентификација. Осетливи групи се деца, стари лица, лица со
намален имунитет. Храна поврзана со Yersinia: сите видови месо, школки, риба или
термички необработено млеко. Извор може да биде земјата, водата, животните, а тоа значи
лоши санитарно-хигиенски услови, пропусти во постапките за стерилизација.
Несоодветното складирање го зголемува ризикот за појава на болеста.

Кампилобактериози

Campylobacter spp. е бактерија која предизвикува дијареални заболувања кај луѓето

во развиените земји и земјите во развој. Според најновите податоци за инциденцата на
цревните инфекции од ЕУ и пошироко евидентно е дека инциденцата на
кампилобактериозите е повисока од салмонелозите и има тенденција на пораст.
Campylobacter е грам негативна стапчеста бактерија, со спирален облик, завиена во
форма на буквата S. Постојат 16 видови и 6 подвидови на родот Campylobacter, од кои за
човекот значајни се: Campylobacter jejuni, Campylobacter coli, Campylobacter laridis и C.
upsaliensis.
За нивен раст потребни се микроаеробни услови со присуство на 3-10% кислород, а
мал дел од видовите можат да растат во анаеробни услови. Campylobacteriosis е болест
предизвикана од присуство на Campylobacter. Симптомите на болеста се јавуваат два до
пет дена по инфекцијата, но можат да се јават и во период од еден до дест дена по
инфекцијата. Симптомите на болеста се: дијареа, проследена со крв во фецесот,
абдоминална болка, температура, гадење и повраќање. Симптомите траат три до шест
дена, а фаталните последици се ретки и се јавуваат кај многу мали деца, стари и
имунодефициентни пациенти.
Можни се и компликации: бактериемија, хепатит, панкреатит, абортус, а како
постинфективни компликации се: реактивен артрит (болна инфламација на зглобовите) кој
може да трае и до неколку месеци, како и невролошки растројства и парализи кои се
причина за респираторни и невролошки дисфункции или смрт, но, во мал број случаи.
Извор на Campylobacter spp се домашните животни и домашните миленичиња, затоа
се наоѓа во храната од животинско потекло, односно во месо од живина, свињи, во морска
храна -остриги, школки како и во сурово млеко. Болеста кај луѓето се јавува како резултат

379
на консумација на примарно или секундарно загадено месо или млеко, при ракување и
подготовка со храна од животинско потекло или преку пиење на контаминирана вода.

Превенција на кампилобактериози:

 контрола на сите фази од ланецот на храна, започнувајки од производство на

фарма, обработка и подготовка на храната во хигиенски услови, транспорт, чување,
складирање.
 специфични превентивни акции на фармите, со цел редукција на инциденцата на
Campylobacter кај живината.
 спречување на хоризонтална трансмисија на Campylobacter од околината на јато
птици. Овој начин е можен само кога птиците се чуваат затворени во домашни
услови.
 нема докажани методи за редукција на Campylobacter на сточни фарми. Превенција
од контаминација на сурово млеко на фармите не е можно, затоа потрошувачката
на сурово млеко треба да се спречи.
 практиката на добро хигиенско колење ќе овозможи да се редуцира
контаминацијата на труповите со фекалии, но, не би можело да се гарантира
отсуство на Campylobacter во месо и месни продукти.
 едукација за хигиенско ракување со храната на операторите со храна кои
учествуваат во обработката на суровото месо е неопходна, за да се сведе на
минимум микробиолошката контаминација на продуктите.
 ефективна термичка обработка на храната

Бруцелоза - Brucellosis

Бруцелозата е болест-зоонозa од која заболуваат овци, кози, говеда, а се пренесува на

луѓето преку директен контакт со инфективен материјал од заболено животно, или
индиректно преку консумација на термички необработено млеко или младо сирење
направено од термички необработено млеко, или инхалација на агенсот. Превенција на
бруцелозата опфаќа интегриран пристап од страна на надлежните органи за ветеринарната
и хуманата медицина, а тоа значи:

 контрола и елиминација на инфекцијата кај домашните животни

 вакцинација на животните во ендемските региони каде постои висока преваленца
на болеста, и е радикација на болеста во регионите со ниска преваленца
 пастеризација на млекото и производство на сирење од пастеризирано млеко
 едукација на населението за начинот на пренесување на болеста и превентивните
мерки, особено во ендемските подрачја.

Алиметарна интоксикација ботулизам- Botulismus

Clostridium botulinum e анаеробна спорогена бактерија која создава силен егзотоксин.

Познати се 5 типови на Cl. Botulinum, а за човекот патогени се А, B, Е и F. Cl. botulinum
тип А се среќава во конзерви со храна од растително потекло, тип B се среќава во
конзерви со месо, колбаси и шунка, тип Е го има во рибини конзерви. Болеста настанува

380
по консумацијата на храна од конзерва, контаминирана со оваа анаеробна спорогена
бактерија која создава гас и доведува до бомбажа на конзервата. Cl. botulinum создава
терморезистентни спори од кои при поволни температурни и анаеробни услови се
развиваат вегетативните форми. Болеста започнува со гастроинтестинални тегоби, потоа
следат невролошки нарушувања, а леталниот исход настанува заради парализа на
булбарните центри.

Превенција на ботулизмот:

 прехранбените производи пред конзервирање треба добро да се измијат затоа што

спорите се наоѓаат во земјата,
 стерилизација на храната се врши на температура од 1200 Ц и притисок од
1атмосфера,
 конзервите да се чуваат во чиста и сува проветрена просторија, а секоја надуена
конзерва треба да се исфрли од употреба и да се направи микробиолошки преглед.

4.2. ВИРУСИ ВО ХРАНАТА

Во биолошките агенси спаѓаат и вирусите од кои најзастапени како контаминенти во

храната се: Hepatitis A virus, Rotavirus, Norwalkvirus.
Често вирусно заболување поврзано со храната е заразната жолтица или вирусен
хепатит А. Единствен резервоар и извор на зараза за вирусниот хепатит А е човекот.
Инфицираниот човек ги исфрла вирусите преку фецесот, урината и при недоволна лична
хигиена, односно со нечисти загадени раце може да ја загади храната. Начинот на
пренесување на болеста се случува преку загадена вода за пиење, загадена храна и
контактен пат. Болниот човек преку изметот ги загадува своите раце и предметите во
околината и овозможува ширење на болеста. Алиментарниот начин на пренесување, исто
така, е чест но не може лесно да се утврди затоа што се случува преку храна загадена од
лице кое го излачува вирусот.

Превенција на ширење на заразната жолтица преку контаминрана храна

 Лицата кои се заболени од заразна жолтица треба да бидат отстранети од

работното место каде што се во контакт со храна сè до нивно целосно излекување,
 Употреба на здравствено безбедна вода во целиот синџир за производство на храна
 Одржување на личната и општата хигиена

Ротавирусите предизвикуваат гастроентеритис кај возрасните и дијареа кај

доенчињата проследени со повраќање, водени столици, а заболените лица вршат
екскреција на вирусите преку фецесот и на тој начин вршат загадување на рацете,
предметите и храната со која доаѓаат во контакт. Дијагнозата се потврдува со
идентификација на вирусот во фецесот со примена на метода на ензим имуноесеј, или
полиакриламид гел електрофореза или PCR (polymerasa chain reaction). Болеста сe
пренесува од човек на човек преку директен контакт и тоа е најраширен начин во детските
градинки, училишта, на геријатриските или педијатриските оддели во стационарите, но,
исто така, и преку загадена храна или предмети. Вулнерабилни групи се децата на возраст

381
од 6 месеци до 2 години, предвремено родени доенчиња, стари лица,
имунокомпромитирани лица, но, сите старосни групи се поденакво склони кон развој на
инфекцијата.

Norwalk вирусите предизвикуваат типична фекално-орална инфекција,

гастроентеритис, која се пренесува преку контаминирана храна или вода. Водата е најчест
извор за епидемии, особено вода која потекнува од локални водоводи, бунари или други
индивидуални водоснабдителни објектти, рекреациони езера, базени, потоа со школки и
друга морска храна недоволно термички обработена. Но, исто така, заболените лица кои
доаѓаат во контакт со храната претставуваат сериозен извор за секундарна контаминација.

4.2.1. Прионски заболувања

Прионите (proteinaceous infectious particle) се создаваат со мутација на генот кој го

кодира еден протеин на човековото тело, прион протеинот. Прион протеинот -Prion Protein
cellular (PrPC) е физиолошки протеин и се наоѓа на површината на нервните клетки. Овие
изменети форми на прионскиот протеин се поситни од вирусите, а спрема некои
истражувања имаат улога на заштита на овие клетки од слободните радикали на
кислородот. Прион протеинит има молекулска маса од околу 35 kDа. Патолошкиот прион
протеин, кој прв е откриен кај болеста на овците- скрапије има молекулскa масa од околу
27-30 kDa и се означува како PrPSC. Овај прион е отпорен на дејството на протеазата и се
складира во внатрешноста на нервните клетки што доведува до нивна дегенерација и
умирање. Доколку нормалниот прион протеин дојде во контакт са патолошкиот PrPSC,
доаѓа до промена на неговата конформација и тој станува патолошки. Инфективните
приони се многу резистентни молекули во споредба со останатите протеини. Не се
уништуваат ниту со пастеризација ниту со стерилизација. Лек нема, а смртноста е 100%.

Табела 4.2.1: Карактеристики и споредба со нормалниот клеточен прион протеин:

PrPC PrPSC
Нормален клеточен протеин, со сè уште Патолошка форма, за која се претпоставува
недефинирана ф-ја дека е посттранслациска форма на нормалниот
PrP-c
Не е инфективен Инфективен
Полуживот 6 часа Полуживот повеќе години
Мономер Полимер
Растворлив Нерастворлив
Протеаза осетлив Протеаза отпорен (на тој начин полесно се
изолира)
Извор: Хигиена на исхрана (2008)

4.2.1.1. Трансмисивни спонгиоформни енцефалопатии (TSE)

Трансмисивните спонгиоформни енцефалопатии (ТСЕ), уште попознати и како

прионски болести, претставуваат фатални, неизлечиви, прогресивни и хронични

382
невродегенеративни болести што можат да го нападнат човекот и некои животински
видови, како говеда, кози, овци, мачки, ирваси и минк (вид на самур).

Се карактеризираат со:

 присуство на микроскопски вакуоли и депозити на амилоиден (прион) протеин во

сивата маса на мозочното ткиво
 трансмисибилност (преку инокулација, храна) – сè уште не е целосно разјаснета
 продолжен инкубационен период
 не предизвикуваат имунолошки или воспалителен одговор во организмот
 неможност за ин виво дијагноза на овие болести
 се среќаваат како стекнати, фамилијарни или спорадични т.е случаи со непозната
етиологија (кај животните е позната само стекнатата форма)

Кај животните предизвикуваат:

o болест на лудите крави – бовина спонгиоформна енцефалопатија

o спонгиформна енцефалопатија кај мачките,
o скрапије (кај овците),
o пренослива енцефалопатија кај нерцот- transissible mink encephalopati
(TME),
o болест на пропаѓање кај елените-wasting disease и сл.

Кај луѓето предизвикуваат:

o спонгиформна енцефалопатија кај човекот или Кројцфелд-Јакобсова болест

(Creutzfeldt – Jacobs) и „Варијанта на Creutzfeldt - Jacobs-ово заболување“
(хумана форма на болеста на „лудите крави“)
o куру, болест која се пренесува со канибализам,
o Герстман-Штројслер-Шајнкер синдром,
o фатална фамилијарна инсомнија.

4.2.1.2. Бовина спонгиоформна енцефалопатија (болест на „лудите крави”)

Бовина Спонгиоформна Енцефалопатија (БСЕ) или „болеста на лудите крави” е

прогресивно невродегенеративно и фатално заболување на кравите. За првпат е
регистрирана како патолошки ентитет во ноември, 1986 година во Велика Британија,
додека во 1989 година се регистрирани првите случаи на болеста надвор од Велика
Британија. Епидемиолошките истражувања укажуваат на постоење на први случаи на оваа
болест уште во 1985 година. Досега се пријавени преку 180.000 ендемски случаи во
Велика Британија и околу 2.000 ендемски случаи во земјите од ЕУ, САД, Канада и
пошироко.
Симптомите на болеста кај преживарите се карактеризираат со прогресивно оштетување
на ЦНС со промени во однесувањето (вознемиреност или агресија), дисфункција и
некоординираност на статиката, движењата, намалена млечна продукција, губење на
тежина и покрај задржаниот апетит. Смртноста настанува во периодот од 2 недели до 6

383
месеци од започнувањето на симптомите. Идентификација и изолација на причинителот
не е можна ин виво. Дијагноза е можна само пост мортем.

Табела 4.2.1.2. Категоризација на ткивата кај говедата според степенот на инфективност

Висока инфективност Средна инфективност Ниска инфективност Не е забележана инфективност

Голем мозок Лимфни јазли Адренална жл. Крв

’Рбетен мозок Слезина Коскена срж Серум
Тонзили Ликвор Фецес
Хипофиза Колон-дистален Фетус
Илеум-дистален Хепар Срце
Колон-прокс. Бел дроб Бубрег
Ректум-дистален Носна слузокожа Млечна жл.
Панкреас Млеко
Тимус Скелетна м.
n. isciadicus Овариум
Плацента
Плунка и жл.
Тестиси
Извор: СЗО, 1999

4.2.1.3. Хумани форми на трансмисивни спонгиоформни енцефалопатии

а) Creutzfeldt - Jacobs-ово заболување

Претставува фатална невродегенеративна болест со карактеристични

спонгиоформни промени на невропатологија, која на експериментален начин да се
пренесе и на животните. Епидемиолошките испитувања покажуваат проширеност на ова
заболување во повеќе држави во светот, со релативно константна инциденца од 1 случај
на 1 милион жители годишно. CJD се среќава како спорадично заболување (непознат
причинител) во 85% случаи и при фамилијарна поврзаност (генетска мутација) во ранг од
5 до 10%. Не постои причинска поврзаност меѓу причинителот на болеста со
причинителите на ТСЕ кај овците и говедата. Периодот на инкубација изнесува во просек
од околу 10 години. Болеста се манифестира за 4-5 месеци, а е детерминирана кај возрасна
популација од 50 до 75 години, со најмногу смртни исходи околу 65- годишна возраст.
Симптоми се: брза, прогресивна деменција, придружена со невролошки испади, како
атаксија и миоклонус. ЕЕГ покажува карактеристични промени, но останатите рутински
лабораториски тестови, како и церебралните испитувања се нормални или покажуваат
само мали неспецифични промени.
Поради реткоста на болеста и недостаток на рутински дијагностички тестови,
честопати тешко е да се потврди дијагнозата. Постари пациенти со спорадична форма на

384
Creutzfeldt - Jacobs-ово заболување, иницијално може да се водат и како случаи на
деменција

б) Варијанта на Creutzfeldt - Jacobs-ово заболување (хумана форма на болеста на

„лудите крави”)

Прв случај е регистриран на 20.03.1996 година во Велика Британија. што значи

заедничко потекло по време и место со болеста на „лудите крави”. Идентификацијата на
патолошките дефекти на бовината спонгиоформна енцефалопатија се слични со варијанта
на Creutzfeldt - Jacobs-ово заболување во мозокот на макакус мајмуните на кои им е
инокулирано мозочно ткиво од говедо заболено и умрено од бовината спонгиоформна
енцефалопатија. Идентично е и потеклото на инфективниот агенс на БСЕ и vCJD во
студиите кај артефициелно инфицирани глувци (приони), а студиите спроведени кај
лабораториски глувци покажуваат дека трансмисивните карактеристики на БСЕ и vCJD во
лабораториски услови речиси се идентични. Епидемиолошките податоци и следење во 17
земји укажуваат на највисока инциденца на vCJD во Велика Британија, земја со највисок
ризик за експозиција на БСЕ и во Франција (3 случаи на vCJD), но увезува релативно
големи количества на производи од говедско потекло (месо, преработки од месо, сточно
брашно) произведени во Велика Британија.
Болеста се манифестира за 14 месеци, а е детерминирана кај млада популација во
просек од 29 години. Симптоми се брза, прогресивна деменција, придружена со
невролошки испади, како атаксија и миоклонус. ЕЕГ покажува некарактеристични
промени, а за разлика со спорадичната форма на Creutzfeldt - Jacobs-ово заболување,
помладите пациенти со варијанта на Creutzfeldt - Jacobs-ово заболување, многу често се
водат како пациенти со депресија.
Општите превентивни мерки подразбираат да не се консумира говедско месо,
говедски внатрешни органи и месни преработки од сомнително потекло и постојано да се
информира и едуцира населението за начините на заштита од ова заболување.
Посебни мерки на заштита и ризик во здравствени услови од Creutzfeldt - Jacobs-ово
заболување и од варијантата на Creutzfeldt - Jacobs-ово заболување се универзалните
препораки за заштита на здравствените работници, пред сè, поради потенцијалниот ризик
за пренос на болестите преку контаминирани инструменти, питуитарни хормони и дура
матер во офталмологијата и неврохирургијата, како и преку крв и крвни продукти.

4.3. ПАРАЗИТИ

Во биолошките опасности спаѓаат и паразитите, кои предизвикуваат болести кај

животните, а може да бидат пренесени и да предизвикаат болести и кај луѓето. Најчестите
паразити се:

Giardia lamblia. Giardiasis кај луѓето се манифестира со дијареа која може да трае
1-2 недели, но евидентирани се и хронични инфекции кои траат со месеци, тешки се за
третман и кај имунодефицитни лица и кај здрави лица. Подеднакво се осетливи и децата и
возрасните. Инфекцијата настанува најчесто преку загадена вода за пиење, или загаден
зеленчук со цистите на овој паразит, а бацилоносителите имаат голема улога во
загадувањето на храната и водата

385
 Cryptosporidium parvum предизвикува интестинална, трахеална и пулмонална
cryptosporidiosis, инфективната доза изнесува 10 организми, дијагнозата се поставува со
докажување на ооцистите во фецесот на инфицираниот човек. Секој вид на храна може да
биде контаминирана од страна на операторите со храна кои се бацилоносители, но, и
водата за пиење или зеленчукот може да се контаминира ако постои можност за контакт
со отпадни фекални води.

Trichinella spiralis. Трихинелоза е заразно паразитарно заболување од кое

заболуваат животните и тоа домашни и диви животни. Човекот се заразува со
консумирање на недоволно варено месо од заболени животни, најчесто свинско месо.
Заболувањето е проследено со гастроинтестинални симптоми и болки во мускулите.

Toxoplasma gondii. Токсоплазмозата е болест со висока преваленца и со сериозни

долготрајни последици за фетусот. Се проценува дека 25% од општата популација се
носители на токсоплазма паразитот, а токсоплазмозата кај здраво лице предизвикува
умерени симптоми на настинка. Конгенитална токсоплазмоза се јавува кога жената ќе се
инфицира во текот на бременоста, тогаш настанува сериозно оштетување на фетусот, како
што е ментална ретардација, слепило, спонатан абортус. Домакин за Toxoplasma gondii е
мачката а човекот се инфицира преку консумација на контаминирано месо со цисти на
паразитот кое не е доволно термички обработено, консумација на храна или вода загадена
со цисти, преку контакт со инфицирано домашно животно.
Превениција – консумација на термички обработено месо, добро миење на
зеленчукот или овошјето кои доагаат во контакт со земјата, добро миење на рацете и
работните површини по контакт со мачки, земја или свежо месо, недозволен пристап на
мачки во објекти за производство и припрема на храната, пастеризација на млекото и
млечните производи.

Entamoeba histolytica. Предизвикува амебијаза која може да биде асимптоматска, со

лесни гастроинтестинални нарушувања или да има клиничка слика на дизентерија со
слузаво крвави столици. Болеста настанува по ингестијата на една циста преку загадена
вода за пиење или храна, но и преку директен контакт со нечисти раце или загадени
предмети.

Ехинококоза или кучешка тенија е заразно заболување предизвикано од паразити од

кои, примарно, заболуваат животните. Резервоар и извор на зараза првенствено се
кучињата кои се главен домаќин на оваа инфекција. Се работи за фекално-орална
инфекција, кучињата преку фецесот ги исфрлаат јајцата на ехинококусот во
надворешната средина, и вршат загадување на средината, водата и храната, пред сè на
зеленчукот кој се одгледува на отворени површини.

Општи мерки за превенција на заразни и паразитарни заболувања кои се пренесуваат

преку храната се следните:

1. Обезбедување доволни количества на здравствено безбедна вода за пиење

2. Хигиенско отстранување на отпадните води и цврстиот отпад

386
3. Производство и промет со храна во хигиенски услови со висок степен на општа и
лична хигиена
4. Правилна хигиенска постапка во процесот на производство, чување, транспорт и
промет
5. Дезинфекција, дезинсекција и дератизација на просториите и пошироката околина
6. Здравствено воспитување на населението за начинот на пренесување и мерки за
заштита од нив.

4.4. КЛИМАТСКИТЕ ПРОМЕНИ И БОЛЕСТИТЕ КОИ СЕ ПРЕНЕСУВААТ СО

ХРАНА - НОВ ЈАВНО ЗДРАВСТВЕН ПРЕДИЗВИК ВО 21 ВЕК
Нови предизвици поврзани со појава на големи епидемии поврзани со консумација
на храната се случуваат поради глобализацијата на трговијата со храна, промените на
животниот стил кај луѓето, вклучувајќи зголемена консумација на брза храна,
меѓународните патувања, загадувањето на човековата околина предизвикана од човечки
фактор со фекални продукти во средини со ограничена санитација, зголемениот број на
природни катастрофи како резултат на климатските промени, како и нови технологии во
процесот на производство на храна.
Временските услови на различни начини влијаат врз инциденцата на заболувањата,
што се пренесуваат преку храна. Прво, преваленцата на специфични патогени организми
кај животните, може да се зголеми со порастот
на температурата. Второ, синџирот на разладување на храната е потешко да се одржи при
повисоки температури, а продолженото топло време ги зголемува шансите за грешки при
ракување со храна.
Трето, повисоките температури на амбиенталниот воздух, можат да ги забрзаат
циклусите на размножување на патогените организми што се пренесуваат преку храна,
што доведува до повисок степен на контаминација. Високите температури во содејство со
несоодветни хигиенски услови, неправилно ракување со храната, неодржување на
хигиената на рацете, може да доведат до зголемен број на заболувања или епидемии
поврзани со консумација на небезбедна храна.
Следниве патогени организми кои се пренесуваат преку храна и предизвикуваат
најголема загриженост во контекст на климатските промени во Р.Македонија:
Алиментарни токсиинфекции претставуваат група на заболувања кои во периодот од
1991–2008 година континуирано се регистрираат со несмален број секоја година. Во овој
период, пријавени се 26.092 случаи на АТИ или просечно по 1.450 случаи секоја година.
Вкупниот Мб за целиот период за РМакедонија изнесува 1304, 6/100.000 жители, а
просечниот годишен Мб изнесува 72,4/100.000, со јасно видлив одржувачки тренд.
Секогаш во назначениот период, овие заболуивања се наоѓаат на 4-6 место, меѓу
првите десет најчесто пријавувани инфективни заболувања во РМакедонија, во зависност
од фактот дали таа година се регистрирани повеќе епидемии на АТИ.
Синдромските форми поврзани со алиментарните токсиинфекции, во нашата
средина се јавуваат со изразен сезонски карактер (во летните месеци), со неколку
поголеми/помасовни епидемии регистрирани во тек на 2008 год, поврзани со ограничени
затворени колективи и заеднички извор и претставуваат дел од редовната/регуларна

387
патологија, поради што нема да претставуваат предмет на пошироки елаборации во овој
прирачник.
Салмонелози - поновите студии на иследувањата на заболувањата кои се
пренесуваат со храна покажуваат дека случаи на заболување предизвикани од салмонели
се зголемуваат за 5-10% за секое зголемување од еден степен целзиусов.
Во периодот 1991 – 2008 година во РМакедонија пријавени се вкупно 6.969 заболени
лица од ова заболување, со Мб 340,3/100.000 или просечно во текот на секоја година се
регистритарале по 387 заболени лица, со растечки тренд последниве години.
Шигелози - во Р.Македонија во периодот 1991 – 2008 година, шигелозите се
регистрирани со вкупно 2.652 случаи, и вкупен Мб 132,6/100.000 жители за целиот период
или 147 регистрирани случаи на шигелоза секоја година, со тренд на сигнификантно
намалување во последните 8 години, кога просечно се регистрирани по 35 случаи секоја
година. Најверојатно, тоа се должи на подобреното снабдување на населенито со чиста и
хигиенска исправна вода за пиење и други потреби, правилна и хигиенска диспозиција на
течни и цврсти отпадни материи, зголемување на едукацијата и информацијата на
населението поврзана со хигиенските навики, употребата на чиста и квалитетна храна и
др.
Кампилобактер - ризикот од инфекции предизвикани од кампилобактер
(Campylobacter) е правопропорционален со зголемувањето на температурата.
Неодамнешните студии покажуваат зголемување на инциденцата на кампилобактер за 2-
5% за секој степен на зголемување на неделната температура. Иако кампилобактерот
предизвикува болест, која задолжително се пријавува во РМакедонија, во моментов нема
веродостојни податоци за дистрибуција на истите, додека проценките се дека инциденцата
на ова заболување се движи со над 18.000 инфекции годишно.
Други патогени организми што се пренесуваат преку храна, кои предизвикуваат
загриженост во контекст на климатските промени - такви патогени организми се: бруцела,
хепатит А, ешерихија коли O157 H7 (EHEC) и бактерии кои предизвикуваат бактериско
труење со храна (на пример, Clostridium perfringens). Во случајот на овие патогени
организми, ефектот од климатските промени сeуште е во сферата на шпекулациите.
Меѓутоа, поради нивната можна чувствителност на климата и нивната важност за јавното
здравје во Р.Македонија, тие се вклучени во програмите за надзор и превенција на
инфективните заболувања поврзани со топлина.
Овие заболувања подлежат на задолжително пријавување според постоечката
законска регулатива. Од епидемиолошки аспект, во нашата средина позначајни се
болестите, бруцелоза и вирусниот хепатит А. Бруцелозата се регистрира во последните 30
години во РМакедонија, при што во последните 3 години во 2009 г.(287 случаи), во 2008
г.(490 случаи), а во 2007 г.(381 случај). Хепатит А е постојано присутен во РМакедонија и
се регистрира: во 2009 г.(290 случаи), во 2008 г.(243 случаи), во 2007 г.(257 случаи).

4.5. АНТИБИОТИЦИ И АНТИМИКРОБНА РЕЗИСТЕНЦИЈА

Антибиотиците се хемиски супстанции кои имаат способност да го спречуваат

растот и размножувањето или да ги уништуваат микроорганизмите. Затоа наоѓааат
широка примена за лечење на инфективни болести кај лугето и животните. Докажано е
дека некои антибиотици го забрзуваат растот на животните и се употребуваат за такви

388
цели. Нивната примена во ветеринарната целина доведува до појава на резидуи во
прехранбените производи. Тие мали количества антибиотици доведуваат до постепено
навикнување на патогените микроорганизми, односно до создавање на отпорни видови
со поизразено патогено дејство. Исто така, може да предизвикаат алергиски реакции кај
лугето. Антимикробната резистенција посебно е изразена кај Salmonella и Campylobacter,
бактерии причинители на зоонози, болести кај луѓето кои не можат да се лекуваат со веќе
широкоупотребуваните антибиотици заради развиената резистенција.

Ризикот станува уште поголем поради следните научни сознанија:

 Латентна колонизација или манифестна инфекција кај луѓето со резистентните

бактерии внесени преку контаминирана храна по потекло од заболени животни;
 Трансфер на антимикробната резистенција од бактериите внесени со
контаминирана храна на бактериите кои ја чинат нормалната флора во цревниот
тракт кај човекот
 Употребата на антимикробните лекови кај животните, растенијата и во
производството на храна придонесува до создавање на резистентни бактерии и
трансфер на гените носители на резистенција на бактериите причинители на
хуманата патологија.

Храна најчесто контаминирана со резистентни бактерии е пилешкото месо, јајца,

свинско и говедско месо, но можна е контаминација на храната од растително потекло во
текот на подготовката и ракувањето.
Превенцијата на антимикробната резистенција бара интегриран пристап на ниво на
примарното производство и секундарното производство, ветеринарната и хуманата
медицина, сето тоа поткрепено со соодветно законодавство.

4.6. ИНТОЛЕРАНЦИЈА НА ХРАНА

Интолеранција на храната е еден општ термин кој се употребува за да се објаснат

несаканите здравствени ефекти на специфични храни или состојки на храната.

Тука се вклучени:

 алергиските реакции кои се резултат на имунолошки одговор (алергија на

кикиритки или целијакија),
 несакани реакции заради ензимски дефицит (интолеранција на лактоза),
 фармаколошки реакции (сензитивност на кофеин),
 други недефинирани одговори

Под интолеранција на храна не се подразбираат болестите предизвикани со

контаминирана храна со вируси, бактерии, хемиски агенси, ниту аверзија кон храна или
поедини видови храна. Вистинската интолеранција на храна се проценува дека ги
погодува 5-8% од децата и поголем дел од нив во текот на развојот ја надминуваат оваа
состојба, а кај возрасните е застапена со 1-2%.

389
 Алергиска реакција на храна е патолошка реакција на имунолошкиот систем при
ингестија на храна која, кај поголем број од популацијата, не предизвикува несакани
ефекти. Сериозноста на алергиските реакции е варијабилна а некои од нив може да бидата
фатални. При алергија на храна имунолошкиот систем не ја препознава како некои
безбедни протеински компоненти на храната и оваа компонента се нарекува алерген.
Имунолошкиот одговор може да биде брз, веднаш по консумацијата кој се должи на
создавање на антитела познати како IgЕ или може да биде одложен имунолошки одговор,
по неколку часови или неколку денови во кој учествуваат Т лифоцитите. Типичен пример
за одлложен имунолошки одговор е целијакија- преосетливост на глутенот.
Алергиските реакции се локализирани на еден дел од телото а симптомите можат да
вклучат и астма, екцем, осип на кожата, оток на усните, или отежнато дишење, а
сериозната реакција може да се манифестира со анафилактичен шок. Проценките за
алергија на храна се движат од 1 до 2% кај децата и помалку од 1% кај возрасните.
Храна која најчесто предизвикува алергиски реакции е: кравјо млеко, јајца,
кикиритки, лешници, соја и соини производи, риба, школки, цереалии кои содржат глутен.
Алергијата на кикиритки обично е доживотна и може да предизвика сериозна
анафилакса на мали количества на протеинот од кикиритките. Алергијата на кравјо млеко
може да има сериозен тек во раното детство, но со развојот на децата постепено
исчезнува. Целијакијата или сензитивноста на глутен е вообичаено доживотна и бара
придржување на посебен режим на исхрана, но кај некои луѓе има слабо изразени
симптоми и останува недијагностицирана.

4.7. ГЕНЕТСКИ МОДИФИЦИРАНА ХРАНА

Генетски модифицирани организми (ГМО) и генетски модифицирани

микроорганизми (ГММ) се организми или микроорганизми во кои генетскиот материјал
(ДНК) е изменет на начин кој не се случува спонтано или со природна рекомбинација. Тоа
е жив организам кој поседува необична комбинација на генетски материјал добиена со
примена на модерна биотехнологија. Растенијата модифицирани со помош на најновите
техники на молекуларната биологија, а наменети за исхрана на луѓе и животни; се
добиваат во лабораторија за да се добијат одредени својства, да се зголеми отпорноста на
болести или да се подобри нутритивната вредност на храната. Примeр со генот на Bacillus
thurengensis кој е пренесен во пченката за да ја зголеми отпорноста кон инсектите кои го
напаѓаат ова растение.
Причини заради кои се воведуваат генетски модифицираните организми во
производството на храна се очекуваниот пораст на популацијата во светот до 10
милијарди во 21 век, големиот број на луѓе кои страдаат од глад ( 800 милиони луѓе) и 1.3
милијарди луѓе имаат дневен приход помалку или само 1$.
Предности на генетски модифицираните организми се зголемена опорност кон
штетници а тоа значи намалена употреба на пестициди, зголемена отпорност кон болести,
толеранција на хербицидите, толеранција кон ниски температури. Таков е примерот со
внесување на ген од риби од ладните води во домат, Некои од генетски модифицираните
организми имаат нагласена толеранција кон сушна и солена почва, или зголемена
нутритивна вредност (на пример, ориз збогатен со витамини и минерали). Податоците од
2000 година укажуваат дека 68% од ГМО се догледуваат во САД, 23% во Аргентина, 7%

390
во Канада и 1% во Кина. Првата генерација на ГМО се пченка, соја, домат, репа, компири,
втора генерација на ГМО се јаболка, сливи, пченица, Очекувани негативни ефекти од
широката употреба на ГМО се нарушување на биолошкиот диверзитет преку ненамерна
штета на останатите живи организми, намалување на ефективноста на пестицидите,
трансфер на гените на останатите видови растенија со вкрстена поленизација. За
негативните здравствени ефекти кај луѓето сè уште нема доволно научни доакзи, но се
очекува да придонесат за развој на алергиски реакции и неподносливост како резултат на
новосинтетизираните протеини. Со цел да се заштити здравјето на луѓето од несаканите
здравствени ефекти, со европското и националното законодавство се предвидува
проценка на ризикот за секој вид генетски модифициран организам, пред да се направи
намерно ослободување во животната средина или да се стави во промет, a проценката на
ризикот треба да биде од „случај до случај“.
Единствена мерка за заштита на здравјето на потрошувачите од евентуални несакaни
ефекти е означувањето на прехранбените производи кои содржат генетски модифицирани
организми, и тоа само во случај кога содржат повеќе од 1%, согласно (Regulation EC
49/2000) и ако адитивите и зачините потекнуваат од ГМО (Regulation EC 50/2000). Оваа
мерка е воведена од 1997 година и со тоа е препознаено правото на потрошувачите сами
да одлучат дали ќе консумираат храна која е направена или содржи ГМО.

5. КОНТРОЛА НА БЕЗБЕДНОСТ НА ХРАНАТА

Сите имаат право да очекуваат храната што ја консумираат да биде здравствено

безбедна. Ефикасната хигиенска контрола е неопходна за да се избегне можното штетно
влијание по здравјето и економските последици од заболувањата предизвикани од
здравствено неисправна храна. Сите субјекти кои се вклучени во прехранбената
индустрија, од земјоделци, производители, оние кои се вклучени во преработкатата,
подготовката и послужувањето на храната, имаат одговорност да обезбедат здравствено
исправна и безбедна храна.

Сепак, треба да знаеме дека синџирот на производство на храна сè повеќе е

комплексен, а секоја алка од овој синџир треба да има подеднаква важност во заштитата
на здравјето на потрошувачот (слика 5).

391
 Слика 5: Главни фази во синџирот на производство и промет на храна

5.1. УПРАВУВАЊЕ СО ПРОИЗВОДСТВО И ПРОМЕТ СО ХРАНА

Одговорноста за безбедноста на храната е во производителите на храна и лицата кои

учествуваат во прометот на храната. Затоа, раководниот тим кој управува со
производството на храна има обврска да ги создаде сите услови во производството од кои
ќе произлезат безбедни производи. Тие услови се: добра земјоделска практика, добра
хигиенска практика, добра производна практика, како и системот HACCP.

5.1.1. Добра производна практика - ДПП (GMP- Good Manufacturing Practice)

Сообразност со кодовите на практики, индустриските стандарди, законите и

правилниците кои се однесуваат на производство, преработка, ракување, означување и
продажба на прахранбените производи, сето тоа со цел да се заштити населението од
болест , расипување на храната или од измама.
Здравствената исправност, квалитетот и хранителната вредност на прехранбените
производи се значајни компоненти за одржување на довербата кај потрошувачите.
Добрата производна практика (ДПП) е дел од контролата на производство на храна
наменета да обезбеди константно производство на прехранбени производи со строго
определен квалитет кој соодветствува на нивната нанамена. Добрите производни практики
содржат две комплементарни и интерактивни компоненти: самото производство и
системот за контрола и процедури. ДПП претставува програма која ги вклучува основните
и универзални постапки и процедури кои ги контролираат производните услови во
погоните и обезбедува погодни услови за производство на здравствено исправна храна.
ДПП програмата се разликува од НАССР системот, кој се фокусира на критичните точки
во производниот процес кои влијаат на здравствената исправност на храната. ДПП во себе
ги вклучува програмите кои се однесуваат на објектите/околината, опремата/ приборот за
работа, контролата на штетници, контролата на производниот процес, приемот и

392
складирање на суровините и производите, отповикување на производите и обука на
вработените. Добрата производна практика претставува предуслов за воспоставување на
НАССР планот. Пред воспоставување и спроведување на НАССР планот треба да се
изврши претходна проверка дали ДПП е воспоставена и во практика ефикасна, а потоа
програмите да се верификуваат Доколку некои делови од ДПП не се адекватно
контролирани, постои потенцијална можност НАССР планот да биде помалку ефикасен во
обезбедувањето на здравствената исправност на храната. Воспоставувањето на ДПП бара
пишана програма и водење на записи, соодветна обука на вработените, и одржување на
програмата. Добрата земјоделска практика - ДЗП (Good Аgricultural Practice - GAP) се
практики на примарните производители на прехранбени производи неопходни за
производство на безбедни и полновредни земјоделски прехранбени производи, во
согласност со законодавството. Тука посебно се издвојува добрата земјоделска практика
за употреба на пестициди. Добра практика при употреба на ветеринарни лекови - употреба
на одобрени ветеринарни лекови според условите во практиката од страна на
националните власти.

5.1.2. Добра Хигиенска практика – ДХП (Good Hygiene Practice - GHP )

Добрата хигиенска практика и добрата производна практика се услови кои мора да

бидат исполнети пред да се почне спроведувањето на НАССР системот. Примената на
правила на ДХП е важна при превенцијата на ширењето на болести предизвикани од
храна, исто и при применување на рокот на употреба на храната. ДХП се состои од сите
постапки кои се однесуваат на условите и мерките преземени за безбедност и одржливост
на храната низ сите фази на синџирот на производство на храна.

5.1.3. Пакување на храната и означување

Основен услов при пакување на прехранбените производи е материјалот кој се

употребува за пакување на прехранбените производи да не дејствува штетно врз здравјето
на луѓето ниту да доведува до расипување на производот. Затоа треба да се употребуваат
материјали за кои е докажано дека не се штетни и да се проследени со сертификат за
здравствена безбедност. Доколку се користат специјални системи за пакување, процесот
на пакување мора да се контролира и/или набљудува за да се осигура дека крајното
пакување е во согласност со спецификацијата. Како специјални системи се сметаат
системите за вакуум пакувања, пакувања во контролирана атмосфера и пакувања во
модифицирана атмосфера. Означувањето на пакуваните прехранбени производи треба да
биде во согласност со Правилникот за начинот на означување на храната (Сл.весник на
РМ бр.118/2005) и треба да овозможи следење на прехранбените производи.
Кај пакуваните производи се врши преглед на декларацијата, дали таа ги содржи
сите потребни елементи кои треба да ги содржи, а тоа се име на производот,
производител, дата на производство, рок на употреба, состав на производот, присуство на
конзерванси, засладувачи или други адитиви, начин на употреба, начин на чување,
хранлива или нутритивна информација Обезбедување на точна и инфорамативна
декларација е основен услов за заштита на консументот. Декларацијата е наменета да
обезбеди информација за составот на производот и да му дозволи на самиот консумент да

393
ја процени хранливата вредност на храната и да избере храна која ќе ги задоволи неговите
нутритивни потреби. Ако декларацијата не ги содржи сите потребни податоци согласно
Правилникот за означување на храната тогаш тој производ е здравствено небезбеден.
Особено ако декларацијата не содржи информација за рокот на употреба или датумот на
производство. Декларацијата за нутритивниот состав треба да содржи информација за
вкупната енергетска вредност, енергетската вредност од масти, вкупни масти, заситени
масти, холестерол, натриум, вкупни јагленохидрати, растителни или целулозни влакна,
шеќери, протеини, витамин А, витамин Ц, калциум и железо. Некои производители ја
декларираат и енергетската вредност од заситени масти и количеството на полинезаситени
и мононезаситени масти, растворливи и нерастворливи влакна, други јагленохидрати,
калиум, и други витамини и минерали. Постои и стандарден формат за декларирање на
нутритивниот состав. Количеството на нутриенсите се декларираат на една порција, со
исклучок на витамините и минералите, кои се изразуваат како процент од препорачаниот
дневен внес за дневен внес од 2000 ккал;
За да се подобри комуникацијата помеѓу произведувачите и консументите, секој
треба да го применува истиот речник.

Еве неколку термини:

 Обезмастени - помалку од 0.5 г/100 г или 100 мл

 Намалена содржина на масти -  3 г масти/100 г
 Ниска содржина на заситени масти - содржината на заситени масти е помала од 1,5
г/100 г
 Без холестерол – помалку од 0,005 г/100 г
 Намалено количество холестерол -  0,02 г/100 г
 Ниска содржина на натриум - помалку од 0,12 г/100 г

Производот кој е деклариран со„“light”, намалено или додадено, мора да биде сличен
со референтната храна. Сите информации на декларацијата кои го изразуваат
нутритивниот состав мора да бидат придружени со информации за идентитетот на
референтната храна и за процентот или фракцијата за кој хранливата материја е намалена.

5.1.4. Здравствена состојба на вработените лица

Пред вработување на секое лице во производство или промет со храна треба да

достави писмен документ за општата здравствената состојба издаден од доктор на
медицина и доказ дека има извршено санитарно-здравствен преглед. Целта на овој преглед
е да се утврди дали лицето е заболено од некое заразно заболување или можеби е
бацилоносител. Со овој преглед меѓу другото се врши микробиолошки преглед на брис од
нос, грло и копрокултура. Раководството на компанијата има законска одговорност да ги
испрати на санитарно-здравствен преглед вработените кои се во директен контакт со
храната - 2 пати годишно.
Исечениците, отворените рани и гребаниците по укажаната потребна нега треба да се
покријат со водоотпорен завој со впечатлива боја.
Вработеното лице не смее да работи во простории каде се преработува храната ниту
да ракува со храната доколку страда од постојано кашлање, пролив или повраќање;

394
инфекции на лицето, рацете или надлактиците; или доколку постои сомневање за хепатит,
тифузна или паратифузна грозница.
Менаџментот има обврска да не дозволи на лица кои имаат симптоми или страдаат
од горенаведените болести да работат во простории каде се ракува со храна. Доколку
некој од персоналот бил отсутен повеќе од 3 дена поради постојано кашлање, дијареа,
повраќање, инфекција на устата, грлото, носот, ушите или очите, хепатит, тифузна или
паратифузна грозница, на истиот не треба да му биде дозволено враќање на работа без
уверение за неговата здравствена состојба издадено од доктор по медицина дека смее да
се врати да работи со храна.

5.2. АНАЛИЗА НА ОПАСНОСТИ И КРИТИЧНИ КОНТРОЛНИ ТОЧКИ (HACCP)

Системот на анализа на опасности и критични контролни точки (Hazard Analysis and

Critical Control Points- НАССР) укажува на специфични опасности и превентивни мерки,
кои се преземаат за да се обезбеди безбедноста на храната. HACCP системот е научно
базиран и систематичен приод кој ги дефинира специфичните опасности и мерките за
нивна контрола и со тоа овозможува производството на безбедна храна. HACCP системот
е алатка за проценка на опасностите и за воспоставување на контролни системи што се
фокусираат на спречување на овие опасности, а не на контрола и анализа на крајниот
производ. Се базира на превентивни акции, а не на контрола на безбедноста на храната
која се базира на тестирање на крајниот производ. За успешно спроведување на НАССР
системот, како предуслов, неопходно е потполно посветување и ангажирање на управата и
работната сила, мултидисциплинарен пристап и компатибилност со спроведување на
системот за гаранција на квалитетот.
Одговорноста за безбедноста на храната е во производителите на храна и лицата кои
учествуваат во прометот на храната. Затоа раководниот тим кој управува со
производството на храна има обврска да ги создаде сите услови во производството од кои
ќе произлезат безбедни производи. Тие услови се веќе споменати како што е добра
земјоделска практика, добра хигиенска практика, добра производна практика, како и
системот HACCP. Примената на HACCP принципите се спроведува преку исполнување на
следниве задачи, кои се дадени во логичен редослед:
Задача 1 - Формирање на HACCP тим
Задача 2 - Опис на производот и процесот
Задача 3 - Идентификација на намената и начинот на употребата на
производот
Задача 4 - Конструкција на дијаграм на текот на производството
Задача 5 - Потврда на дијаграм на текот на лице место
Задача 6 - Листа на сите можни опасности, анализа на опасностите и
утврдување контролни мерки / Принцип 1
Задача 7 - Одредување критични контролни точки / Принцип 2
Задача 8 - Воспоставување критични лимити за секоја ККТ / Принцип 3
Задача 9 - Воспоставување на мониторинг систем за контрола на ККТ/
Принцип 4
Задача 10 - Воспоставување корективни мерки за потенцијални
отстапувања / Принцип 5
Задача 11 - Воспоставување процедури за верификација / Принцип 6
Задача 12 - Воспоставување евиденција и документација / Принцип 7

395
 Успешната примена на НАССР системот бара потполно ангажирање и учество на
управни тела и работна сила. Овој систем бара и тимски приод кон работата; тимот треба
да се состои од соодветни стручни лица. Стручњаците можат да бидат специјалисти од
превентивната медицина, агрономи, ветеринари, кадар од непосредното производство,
микробиолози, медицински стручњаци, технолози за храна, хемичари и инженери, во
зависност од дадениот проект. Примената на НАССР системот е компатибилна со
примената на системот за квалитет, како што е ISO 9000 серијата, и истиот е систем на
избор кога станува збор за сигурноста на храната. На овој начин се зголемува довербата во
поглед на безбедност на храната и се олеснува меѓународната трговија. Значи овој систем
овозможува, да се направи анализа на опасностите, односно да се процени ризикот, да се
определат критичните контролни точки, да се фиксираат критичните граници, да се следат
и да се корегираат кога процесите ќе излезат од контрола, а потоа постојано да се
верификуваат истите и сето тоа да се документира во рамките на направениот НАССР-
план. НАССР е систем кој укажува на специфични опасности и превентивни мерки за
контрола на истите. Системот се состои од следниве седум принципи:
Принцип бр. 1
Согледување на потенцијалните опасности поврзани со производството на храна во
сите фази, од растење, обработка, индустриска преработка и дистрибуција, па сè до
моментот на консумирање. Проценка на веројатноста на појава на опасности и изнаоѓање
на превентивни мерки за нивна контрола.
Принцип бр. 2
Одредување на точки/постапки/операциони фази кои можат да бидат ставени под
контрола за да ја елиминираат појавата на опасностите или да ја минимализираат
веројатноста за нивна појава - (критична контролна точка (ККТ)). „Фаза”, значи кое било
ниво на производство на храна и/или индустриска преработка, која вклучува суровини,
нивно примање (признаница за истите) и/или преработка, жнеење, транспорт,
формулација (назнака), обработка на податоци, складирање и др.
Принцип бр. 3
Утврдување на критична граница(и), која мора да се почитува со цел ККТ да биде
под контрола.
Принцип бр. 4
Воспоставување на систем за набљудување на контролата на ККТ, преку претходно
планирани тестирања или опсервации.
Принцип бр. 5
Воведување на корективни мерки, што треба да се преземат, кога набљудувањето
укажува на одредени отстапки од ККТ (одредена ККТ не е под контрола).
Принцип бр. 6
Утврдување на постапка за верификација, која подразбира дополнителни тестови и
постапки за докажување на ефикасноста на НАССР системот.
Принцип бр. 7
Водење на документација за сите постапки и евиденција (материјали) кои одговараат
на овие начела и нивната примена.
Примена на принципите на НАССР:
За време на анализите на штетните дејства и операциите што следат за планирање и
примена на системот НАССР, треба да се земе предвид влијанието на суровините,
состојките, усовршеноста на процесот на преработка на храна, улогата на

396
преработувачкиот процес во контролата на опасностите, крајната употреба на продуктот,
ризичната консумерска популација и епидемиолошката евиденција, која се однесува на
сигурноста на храната.НАССР системот треба да се воведе посебно за секоја операција.
ККТ, идентифицирани во кој било даден пример во практиката на хигиената може да не
бидат единствените идентифицирани заради одредена намена или, пак, може да бидат од
различна природа.Примената на НАССР системот треба да биде добро проучена и
потребно е да се направат неопходните промени, доколку се направени моди-фикации
во продуктите, самиот процес или во која било фаза. Исклучително е важно примената
на НАССР да биде флексибилна, односно во контекс со соодветната примена. Секое
правно или физичко лице кое се занимава со производство и промет со храна треба да
обезбеди обука на вработените лица. Несоодветната обука или недостигот од надзор на
вработените кои ракуваат со храна може да биде причина за случајна контаминација на
храната, неточно формулирање или несоодветна преработка на храната. Затоа треба да
постојат записи како доказ за реализираните активности согласно општите барања за
хигиена.
Треба да се одржуваат записи кои се однесуваат на следното:
 Чистење , дезинфекција и контрола на санитацијата;
 Верификација (проверка) на програмите за чистење;
 Проверка на возилата за испорака;
 Проверка на проточната вода онаму каде има таква постапка;
 Проверка на суровините вклучувајќи го и пакувањето;
 Услови за складирање на прехранбените производи;
 Контрола на штетници;
 Проверка на опремата која се користи за детекција или отстранување
на туѓи тела;
 Преземени корективни постапки и што се случува со храната која
не ги задоволува барањата од спецификацијата;
 Одржување на опрема

397
Табела 41: Чекори во апликацијата на системот за Анализа на опасностите и критични контролни
точки(HACCP)
Логични постапки при спроведување на HACCP HACCP Принцип
Составување на HACCP тим

Опишување на производите

Идентификување на нивната намена

Цртање дијаграм на текот на производството

Потврдување на точноста на дијаграмот

Извршување анализа на опасностите со идентификување на сите Принцип 1

потенцијални ризици и наведување на контролни мерки за наведените ризици

Определување на критични контролни точки (ККТ)

Принцип 2

Утврдување на критични ограничувања за секоја ККТ

Принцип 3

Утврдување на систем за мониторинг на секоја ККТ

Принцип 4

Утврдување на корективни акции

Принцип 5

Идентификување на процедури за да се потврди придржување до HACCP

планот Принцип 6

Утврдување на документација и систем за чување записи

Принцип 7
Извор: Србиновска С., Кендровски В, 2006

6. БЕЗБЕДНОСТА НА ХРАНАТА ОД МЕЃУНАРОДЕН АСПЕКТ

Со оглед на тоа дека храната претставува „стока” со која се тргува во рамките на

една држава, односно во повеќе држави (извоз/увоз), а со цел да се воспостават заеднички
стандарди и процедури во производството и прометот безбедноста на храната е третирана
и од меѓународните институции. Така, и според препораките на FAO/WHO и EU White
Paper безбедноста на храната се заснова на четири столба: научен пристап, собирање и
анализа на податоци, контрола и информирање на потрошувачите. (ЕU Comission 2000;
FAO/WHO Global Strategy for food safety, 2002)
Важноста на капацитетот за безбедноста на храната во контекст на јавното здравje и
пристапот на меѓународните пазари е голема.

398
 Земјите во развој имаат можности да ги прошират пазарите за своите производи
преку намалување на царината, новите правила и можности кои произлегуваат од
Спогодбата за примена на санитарни и фитосанитарни мерки (СПС) и зголемената
побарувачка која произлегува од разновидноста во исхраната. Притоа, тие кога извезуваат
храна наидуваат на значајни пречки за да и ги задоволат барањата за здрава и безбедна
храна на земјата - увозник. За да може да ги пласираат своите производи секоја земја-
извозник треба да има основна инфраструктура која опфаќа служби за инспекција на
храна, лаборатории и опрема за контрола на храна, системи за надзор над заразни болести,
регулатива за храна, стратегија за контрола на храната, системи за квалитет и безбедност
на храната воспоставени од страна на индустриската научна и техничка експертиза и
соработка на агенциите за контрола на храната.
Светската здравствена организација (СЗО), Организацијата за храна и земјоделство
(ФАО), Светската трговска организација (СТО) и Светската банка работат заедно на
зајакнување на капацитетот на земјите во развој за основање и спроведување на научно
базирани санитарни и фитосанитарни мерки.

6.1. Кодекс алиментариус

Земјите во развој често зависат од извозот на храна и нивните производи треба да

ги задоволат стандардите за квалитет и хигиенските стандарди наметнати од земјата
увозник. За да се олесни меѓународниот промет и за да се помогне економскиот и
техничкиот развој, ФАО и СЗО во 1963 година го основале Кодекс Алиментариус.
(ФАО/СЗО, 1999) Овој кодекс е составен од стандарди за состав на прехранбени
производи и од прописи кои ја регулираат хигиената на храната, присуството на адитиви,
пестициди и други резидуи, методите за анализа и означувањето.

Главни принципи на Кодексот за хигиена на храната се

 идентификација на основните принципи за хигиена низ целиот синџир на храна
(вклучувајќи го примарното производство, па сè до крајниот потрошувач), за да се
осигура дека храната е безбедна и погодна за човекова употреба,
 препорака за пристап кој се базирa на HACCP, како начин за зголемување на
безбедноста на храната,
 укажување за тоа како да се остварат овие принципи, и
 советување за специфичните прописи, кои можат да бидат потребни за кој било
сектор во синџирот на храна.
Кодекс алиментариус е збир на меѓународни стандарди на храна, прифатени од
Комисијата на Кодекс алиментариус и презентирани како униформен став, стандардите на
основните видови на храна, било преработена, полу-преработена или сурова. Во Кодекс
алиментариус се вклучени прописите за хигиенскиот и хранливиот квалитет на храната,
вклучувајќи ги тука микробиолошките норми, прописите за адитиви, остатоци од
пестициди, контаминенти, прописи за означување и презентација, како и за методите за
анализа и земање на примероци. Исто така, во него се вклучени и прописи од советодавна
природа, во форма на правилници за практична примена, прирачници и други
препорачани мерки.

399
6. 2. Светска трговска организација и безбедноста на храната

Светската трговска организација (СТО) е основана во 1995 година, како наследник

на ГАТТ - Општата спогодба за царински стапки и трговија основана по завршувањето на
Втората светска војна. Од 1995 година, ревидираниот ГАТТ прерасна во спогодба на СТО
што ја опфаќа целата трговија со стоки, како и посебни прашања од областа на државната
трговија, стандарди за стоките, субвенциите и мерките што се преземаат против
дампингот. Во областа на безбедноста на храната е донесена Спогодба за санитарни и
фитосанитарни мерки во која земјите-членки имаат право да преземат санитарни и
фитосанитарни мерки неопходни за заштитата на човековото здравје и здравјето на
животните и растенијата. Клучните принципи се базираат на научни докази, мерки кои се
базираат на проценката на ризикот и привремени мерки каде научните докази се
недоволни.

6. 3. Европската унија и безбедноста на храната

Создавањето на заедничкиот пазар со слободно движење на производите,

вклучувајќи ја и храната, наметна обврска за отстранување на сите бариери/рестрикции
кои го спречуваат слободниот промет на прехранбени производи (кои се одесуваат на
прописите за состав и означување на производите) и за усогласување на прописите на
земјите-членки кои се однесуваат на истите. Иако сите земји-членки на Европската унија
(ЕУ) имаат свое законодавство за контрола на храна, ЕУ игра сè поголема улога во оваа
сфера. Големи промени во Европското законодавство за храна се забележуваат како
резултат на кризата со болеста на лудите крави од 1987 година и диоксинската криза во
1999 година. Донесена е Бела книга за безбедност на храната во 2000 година како
иницијален план кој се реализира со донесување на голем број директиви и регулативи
до 2006 година. (EU Commision, 2000).
Во 2002 година, Европската унија ја усвојува Регулативата бр. 178/2002 за општите
принципи и барања на Законот за храна и формирање на Агенција за храна како независна
институција. Регулативата претставува рамковен закон кој опфаќа: дефиниции, општи
цели како што се високото ниво на заштита, анализа на ризиците, принципот на
претпазливост, принципот на транспарентност, слободното движење на стоките,
користење на меѓународни стандарди, заштита на интересите на потрошувачите. Особено
се потенцира базираноста на анализи на ризикот, се дава можност на користење на
принципот на претпазливост, на пропорционалност, како и нагласеноста за отворена и
транспарентна јавна консултација.
Под Европската комисија дејствува еден цел систем кој ја регулира сферата на
заштитата на здравјето и правата на потрошувачите, а се базира на научна основа. Тој се
состои од Научен управен одбор (НУО) и осум Научни комитети (НК). НУО покрива
прашања кои се однесуваат на здравјето на потрошувачите, а се од мултидисциплинарна
природа, а осумте Научни комитети покриваат прашања кои се однесуваат на храната,
добиточната храна, здравјето на животните и благосостојбата, ветеринарните мерки кои се
поврзани со здравјето на човекот, растенијата и токсичност, екотоксичност и надворешна
средина. Сите овие комитети имаат за задача да обезбедат висококвалитетни научни
препораки за донесување на прописите на ЕУ. Овие прописи се разгледувани од сите
земји-членки, дискутирани од релевантните комитети и одобрени од Советот на министри.

400
Дел од прописите, што зависи од нивниот карактер и вид, се применуваат непосредно и се
обврзувачки за земјите-членки на ЕУ (регулативите), а дел од нив секоја земја-членка се
очекува да ги инкорпорира во своето законодавство (директиви). (www.efsa.eu.int)

6.4. Меѓународни активности за регулирање на безбедноста на храната

Светската здравствена организација донесе резолуцијата со која се бара прифаќање

на глобална стратегија за следење на заболувањата кои се пренесуваат преку храната,
како и започнување со други активности кои се однесуваат на безбедноста на храната и
здравјето. Во тој контекст, меѓу другото, предвидено е и „да се намали здравствениот и
социјалниот притисок од заболувањата кои се пренесуваат преку храната”.

За да се оствари оваа цел се препорачува да се :

1. развијат интегрирани системи за безбедност на храна кои се базираат на анализа на
ризиците и кои се одржливи;
2. одредуваат мерки, базирани на докази во целосниот синџир на храна, со што ќе се
превенира експозицијата од неприфатливи нивоа на биолошки и хемиски агенси во
храната;
3. проценат и управуваат ризиците кои се пренесуваат преку храната со размена на
информации во соработка со другите сектори и партнери.

Земјите треба да го засилат надзорот на контролата на заболувањата кои се

пренесуваат преку храната, да воспостават подобра проценка на ризиците преку развој на
инструменти за адекватна проценка на ризикот во соработка со заедничката ФАО/СЗО
група, да развијат холистички пристап во производството и безбедното користење на
храната, која е создадена со користење на нови методи на производство, вклучително и
генетското инженерство, да обезбедат поголемо вклучување на јавното здравство во
Кодекс Алиментариус во донесувањето на стандардите, водичите и препораките, да ја
подобрат комуникацијата на ризиците преку поддршка од СЗО во развојот на методите за
забрзување на дијалогот и информираноста на потрошувачите и да ја развијат
меѓународната соработка.
Паневропската конференција за безбедност на храната која е одржана во
Будимпешта во 2002 година, исто така, донесени се препораки во однос на безбедноста на
храната. (WHO/FAO, 2002)

Тоа се следниве препораки:

1. Зајакнување на системите за контрола на храната.
2. Соработка во градење на капацитетите,
3. Стратегии за храна базирани на ризикот,
4. Процена на ризиците од страна на националните служби за безбедност на храната
преку зајакнување и изработка на планови за храна и исхрана, програми за следење
на контролата на заболувањата кои се пренесуваат преку храна и глобалниот
систем за следење во животната средина/храна (студии за вкупен внес)-(GEMS
food)

401
Комисијата на Кодекс Алиментариус во својата стратешка рамка за периодот од 2003 до
2007 година дефинира шест цели:
1. Промоција на јасна регулаторна рамка,
2. Промоција на најширока и конзистентна апликација на научните принципи и
анализите на ризиците,
3. Промоција на спој помеѓу Кодексот и другите мултилатерални регулаторни
инструменти и конвенции,
4. Зголемување на капацитетите за ефикасен одговор и експедитивност за новите
предмети, грижи и развивања во прехранбениот сектор,
5. Промоција на максимално членство и партнерство, и
6. Промоција на максимална апликативност на кодекс стандардите.

7. СТРАТЕШКА РАМКА

Вториот Акционен План за храна и исхрана во Република Македонија од 2009

година кој е усвоен од Владата на Република Македонија има за цел да ги истакне
главните предизвици на јавното здравје од областа на исхрана, безбедност на храна и
сигурното снабдување со храна, соочувајќи се со незразните заболувања поврзани со
исхраната, особено со обезитас, дефицит на микронутриенси и болести поврзани со
храната.
Интегралните политики и програми за исхрана, безбедноста на храната и сигурното
снабдување со храна ќе дадат максимални резултати на јавното здравје преку истовремено
истакнување на опасностите поврзани со консумација на храна (несоодветен внес на
храна, дијареа предизвикана со храна или вода) и проценка на ризиците и бенефитите од
консумација на постојните и новите прехранбени производи (нутриенси и контаминенти).
Акциониот план има за цел да ги хармонизира активностите и да промовира
синергизам во употребата на ресурсите на национално ниво.

Табела бр. 2 Здравствени предизвици и групи на акции

здравствени предизвици групи на акции

незаразни заболувања повзани со исхрана 1. Подршка на здрав почеток

обезитас кај деца и адолесценти
дефицит на микронутриенси
болести поврзани со небезбедна храна
2. Одржливо снабдување со безбедна и здрава
храна
3. Обезбедување сеопфатни информации и
едукација на потрошувачите
4. Преземање на интегрални активности во
однос на сродните детерминанти
5. Зајакнување на исхраната и безбедноста на
храната во здравствениот сектор
6. Мониторинг и евалуација,

ЦЕЛИ И НАСОКИ

Вториот Акционен План за храна и исхрана во Република Македонија има за цел да ги

достигне следните здравствени цели:

402
  Да се намали преваленцата на незаразните заболувања поврзани со исхраната
 Да го намали трендот на обезитас кај децата и адолесценти
 Да ја намали преваленцата на болести заради дефицит на микронутриенси
 Да ја намали инциденцата на болести поврзани со храна

Целите за исхрана, безбедност на храната и сигурно снабдување со храната треба да

бидат воспоставени така да може да ги достигнат овие поставени цели. Целите поврзани
со останатите детерминанти на здравјето како што е физичката активност, употребата на
алкохол, безбедноста на водата за пиење, истакнати се во стратешките документи
горецитирани.

Со цел да се достигнат овие здравствени цели, препораките за правилна исхрана треба да

бидат усогласени со препораките на СЗО и ФАО:

 Заситените масти да бидат застапени со помалку од 10% во дневниот енергетски

внес (ДЕВ)
 Трансмасните киселини застапени со помалку од 1% од вкупниот ДЕВ
 Простите шеќери со помалку од 10% ДЕВ
 500 грама овошје и зеленчук дневно
 Помалку од 5 грама сол дневно.

Најмалку 50 % од доенчињата треба да бидат на ексклузивно доење во првите 6

месеци од животот и континуирано хранење со мајчино млеко до 12 месеци.

Целите и насоките за безбедност на храна

Целите треба да бидат базирани на ризици и воспоставени според инциденцата на

заболувањата, поврзани со храна, преваленцата на микробиолошката и на хемиската
контаминација на храната. Намалувањето на салмонелози и ентероколитисите,
ерадикација на бруцелоза треба да бидат приоритети.
Достапноста и пристапноста на здрава храна, како што се овошје и зеленчук треба да
бидат зголемени, а снабдувањето со енергетски богати и нутритивно сиромашни храни
треба да биде намалено. Достигнувањето на целите за сигурно снабдување со храна треба
да биде дел од целите за исхрана за различни социоекономски групи

403
ISBN 978-608-4504-54-2