УНИВЕРЗИТЕТ „ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ“ ВО ШТИП

д-р Билјана Попеска

ФИЗИЧКОТО ВОСПИТАНИЕ И ОБРАЗОВАНИЕ

КАЈ ДЕЦА ОД ПРЕДУЧИЛИШНА И РАНА
УЧИЛИШНА ВОЗРАСТ

е - скрипта

Штип, 2012
 УНИВЕРЗИТЕТ „ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ“ ВО ШТИП

Д-р Билјана Попеска

ФИЗИЧКОТО ВОСПИТАНИЕ И ОБРАЗОВАНИЕ

КАЈ ДЕЦА ОД ПРЕДУЧИЛИШНА И РАНА
УЧИЛИШНА ВОЗРАСТ

е - скрипта

Штип, 2013 година

 УНИВЕРЗИТЕТ „ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ“ ВО ШТИП

Автор:

д-р Билјана Попеска

Рецензенти:
Проф.д-р Илија Клинчаров
Проф д-р Душан Тодоровски
Проф.д-р Јован Јовановски

Лектор:
Весна Ристова

Техничко уредување:
Александар Попески

Издавач:
Универзитет „Гоце Делчев” - Штип

Тираж:
300 примероци

CIP - Каталогизација во публикација

Национална и универзитетска библиотека "Св. Климент Охридски", Скопје
378.147:796(075.8)

ПОПЕСКА, Билјана
Физичко воспитание и образование [Електронски извор] / Билјана Попеска. - Текст, илустр.. -
Штип : Уноиверзитет "Гоце Делчев", 2013

Начин на пристап (URL): http://www.ugd.edu.mk.- Фусноти кон текстот. - Библиографија: стр. 138-
139
ISBN 978-608-4708-23-0

а) Физичко воспитание - Високо образование - Наставни методи - Високошколски учебници

COBISS.MK-ID 93936906
 УНИВЕРЗИТЕТ „ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ“ ВО ШТИП
УНИВЕРЗИТЕТ „ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ” – ШТИП
ПЕДАГОШКИ ФАКУЛТЕТ

асс. д-р Билјана Попеска

ФИЗИЧКОТО ВОСПИТАНИЕ И ОБРАЗОВАНИЕ

КАЈ ДЕЦА ОД ПРЕДУЧИЛИШНА И РАНА
УЧИЛИШНА ВОЗРАСТ

Штип, 2012

ISBN 978-608-4708-23-0
 СОДРЖИНА

ДЕЛ I. ОСНОВИ НА ФИЗИЧКО ВОСПИТАНИЕ И ОБРАЗОВАНИЕ

1. ТЕОРЕТСКИ АСПЕКТИ НА ФИЗИЧКОТО ВОСПИТАНИЕ И МЕТОДИКАТА НА

ФИЗИЧКОТО ВОСПИТАНИЕ И ОБРАЗОВАНИЕ.........................................................1
1.1. ФИЗИЧКО ВОСПИТАНИЕ И ОБРАЗОВАНИЕ– ПОИМ, ДЕФИНИЦИЈА,
ПРЕДМЕТ..........................................................................................................1
1.2. ФИЗИЧКО ВОСПИТАНИЕ И ОБРАЗОВАНИЕ – ЦЕЛИ И
ЗАДАЧИ.............................................................................................................2
1.3. МЕТОДИКА НА ФИЗИЧКО ВОСПИТАНИЕ И ОБРАЗОВАНИЕ -
ПОИМ, ДЕФИНИЦИЈА,ПРЕДМЕТ................................................................6

1.4. МЕТОДИКА НА ФИЗИЧКО ВОСПИТАНИЕ И ОБРАЗОВАНИЕ - ЦЕЛ И

ЗАДАЧИ.............................................................................................................7

2. КАРАКТЕРИСТИКИ НА РАСТОТ И РАЗВОЈОТ............................................................9

2.1. РАСТ, РАЗВОЈ, СОЗРЕВАЊЕ, РАЗВОЈНИ ДОМЕНИ...................................9
2.2. ЗАКОНИТОСТИ ВО РАЗВОЈОТ....................................................................11
2.3. РАЗВОЈНИ ПЕРИОДИ И СТЕПЕНИ..............................................................13
2.3.1. Фази во моторичкиот развој................................................................15

3. РАЗВОЈНИ КАРАКТЕРИСТИКИ НА ДЕЦАТА ВО ПРЕДУЧИЛИШНАТА И

РАНАТА УЧИЛИШНА ВОЗРАСТ (карактеристики на физичкиот, функционалниот,
моторичкиот, когнитивниот и социо – емоционалниот развој)........................................16
3.1. КАРАКТЕРИСТИКИ НА ФИЗИЧКИОТ РАСТ И РАЗВОЈ...........................17
3.2. ПРОМЕНИ ВО ФУНКЦИОНИРАЊЕТО НА ОРГАНСКИТЕ СИСТЕМИ -
ФУНКЦИОНАЛЕН РАЗВОЈ............................................................................20
3.2.1. Скелетен систем - градба, функција, развојни промени....................20
3.2.2. Мускулен систем - градба, функција, развојни промени....................23
3.2.3. Адипозен систем (систем на масно ткиво) – градба, функција,
развојни промени............................................................................................. 28

I
 3.2.4. Респираторен систем- градба, функција, развојни промени...............29
3.2.4.1. Градба и функција на респираторниот систем...................29
3.2.4.2. Промени во респираторниот систем во тек на развојот....30
3.2.5. Кардоваскуларен систем - градба, функција, развојни промени...31
3.2.5.1. Кардоваскуларен систем – градба и функција....................31
3.2.5.2. Развојни промени во кардиоваскуларниот систем.............37
3.2.6. Нервен систем - градба, функција, развојни промени....................39
3.2.6.1. Градба и функции на нервниот систем................................39
3.2.6.2. Промени во нервниот систем како резултат на развојот...40

3.3. КОГНИТИВЕН РАЗВОЈ.....................................................................................42

3.3.1. Когнитивен развој во периодот на мало дете 1 - 3 год........................42
3.3.2. Когнитивен развој во периодот на рано детство 3–6 год. Возраст... 42
3.3.3. Когнитивен развој во периодот на средно детство од 7 до 11 год.....44

3.4. СОЦИО – ЕМОЦИОНАЛЕН РАЗВОЈ...............................................................45

3.4.1. Социо – емоционален развој во период на мало дете 1 - 3 год..........45
3.4.2. Социо – емоционален развој во период на рано детство 3 – 6 год.....45
3.4.3. Социо – емоционален развој во период на средно детство 7 – 11
години.....................................................................................................46

3.5. МОТОРИЧКИ РАЗВОЈ.......................................................................................48

3.5.1. Динамика на јавувањето на основните телесни движења................48
3.5.2. Карактеристики на моторичкиот развој во периодот на мало дете од
1 до 3 години..........................................................................................50
3.5.3. Карактеристики на моторичкиот развој во предучилишна возраст,
рано детство 3 – 6 години.....................................................................51
3.5.4. Карактеристики на моторичкиот развој во периодот на рана
училишна возраст, средно детство 7 – 11 години..............................54

II
4. ВЛИЈАНИЕТО НА ФИЗИЧКОТО ВОСПИТАНИЕ И ОБРАЗОВАНИЕ ВРЗ
ФОРМИРАЊЕТО НА КОМПЛЕТНАТА ЛИЧНОСТ.........................................................56

4.1. ПЕДАГОШКО ВЛИЈАНИЕ НА ТЕЛЕСНОТО ВЕЖБАЊЕ...........................57

4.2. БИОЛОШКО ВЛИЈАНИЕ НА ТЕЛЕСНОТО ВЕЖБАЊЕ..............................59

5. УЧЕЊЕ НА ТЕЛЕСНИ ДВИЖЕЊА - ПРОЦЕС НА ФОРМИРАЊЕ НА МОТОРНИ

НАВИКИ, СТРУКТУРА НА ПРОЦЕСОТ НА ОБУЧУВАЊЕ, НИВОА НА
РЕУЛАЦИЈА ..........................................................................................................................61
5.1. ПРОЦЕС НА ФОРМИРАЊЕ НА МОТОРИЧКИТЕ НАВИКИ........................62
5.2. СТРУКТУРА НА ПРОЦЕСОТ НА ОБУЧУВАЊЕ И УПРАВУВАЊЕ СО
ДВИЖЕЊАТА.....................................................................................................66

6. ТЕЛЕСНИТЕ ВЕЖБИ КАКО СРЕДСТВО НА ФИЗИЧКОТО ВОСПИТАНИЕ И

ОБРАЗОВАНИЕ.....................................................................................................................68
6.1. АНАЛИЗА НА ТЕЛЕСНИТЕ ВЕЖБИ..............................................................69
6.2. КЛАСИФИКАЦИЈА НА ТЕЛЕСНИТЕ ДВИЖЕЊА.......................................72
6.3. СОДРЖИНИ ВО ФИЗИЧКОТО ВОСПИТАНИЕ И ОБРАЗОВАНИЕ..........73

7. МОТОРИЧКИ СПОСОБНОСТИ....................................................................................78
7.1. СНАГА..................................................................................................................79
7.2.КООРДИНАЦИЈА................................................................................................82
7.3. БРЗИНА................................................................................................................83
7.4. ФЛЕКСИБИЛНОСТ............................................................................................85
7.5. РАМНОТЕЖА......................................................................................................87
7.6. ПРЕЦИЗНОСТ.....................................................................................................89
7.7. ИЗДРЖЛИВОСТ..................................................................................................90

КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА...............................................................................................91

ДЕЛ II. ДИДАКТИЧКО - МЕТОДСКИ АСПЕКТИ НА ФИЗИЧКОТО

ВОСПИТАНИЕ И ОБРАЗОВАНИЕ.....................................................................96

1. ОРГАНИЗАЦИСКИ ФОРМИ ......................................................................................96

1.1. ЧАС ПО ФИЗИЧКО ВОСПИТАНИЕ И ОБРАЗОВАНИЕ..............................97
1.1.1. Oптоварување на часот по физичко воспитание и образование.......101
1.1.1.1. Физиолошко оптоварување......................................................102

III
 1.1.1.2. Интелектуално оптоварување..............................................103
1.1.1.3. Емоционално оптоварување................................................104
1.1.2. Tипови наставни часови по физичко воспитание и образование...106
1.2. УТРИНСКО ВЕЖБАЊЕ................................................................................107
1.3. МИКРОПАУЗИ..............................................................................................107
1.4. ПРОШЕТКИ....................................................................................................108
1.5. ИЗЛЕТИ...........................................................................................................109
1.6. ПРИРЕДБИ......................................................................................................111
1.7. ЛЕТУВАЊА И ЗИМУВАЊА........................................................................112
1.8. НАТПРЕВАРИ................................................................................................113

2.0. ОРГАНИЗАЦИСКИ ФОРМИ НА ЧАС ФИЗИЧКОТО ВОСПИТАНИЕ И

ОБРАЗОВАНИЕ...................................................................................................................114

3.0. МЕТОДИ НА РАБОТА...............................................................................................116

4.0. ДИДАКТИЧКИ ПРИНЦИПИ......................................................................................118

4.1. ПРИНЦИП НА СИСТЕМАТИЧНОСТ И ПОСТАПНОСТ...........................119

4.2. ПРИНЦИП НА СВЕСНОСТ И АКТИВНОСТ...............................................121
4.3. ПРИНЦИП НА ОЧИГЛЕДНОСТ.....................................................................121
4.4. ПРИНЦИП НА ДОСТАПНОСТ И ИНДИВИДУАЛИЗАЦИЈА...................122
4.5. ПРИНЦИП НА СЕСТРАНОСТ .......................................................................123
4.6. ПРИНЦИП НА ТРАЈНОСТ НА ЗНАЕЊАТА ...............................................123
4.7. ПРИНЦИП НА ЗДРАВСТВЕНО – ВОСПИТНА НАСОЧЕНОСТ...............124
4.8. ПРИНЦИП НА ПРАКТИЧНА ПРИМЕНЛИВОСТ.......................................124

5.0. ПЛАНИРАЊЕ И ПРОГРАМИРАЊЕ ВО ФИЗИЧКОТО ВОСПИТАНИЕ И

ОБРАЗОВАНИЕ...................................................................................................................125

5.1.ПОЈДОВНИ ЕЛЕМЕНТИ ВО ПЛАНИРАЊЕТО............................................125

5.2. ВИДОВИ ПЛАНИРАЊЕ..................................................................................126
5.2.1. Годишно глобално планирање..........................................................126
5.2.2. Квартално планирање.........................................................................127
5.2.3. Месечно и тематско планирање........................................................127

IV
 5.2.4. Тематско планирање во детските градинки.....................................127
5.2.5. Дневно оперативно планирање (планирање на наставен час)......128

6.0. СЛЕДЕЊЕ, ЕВИДЕНТИРАЊЕ, ОЦЕНУВАЊЕ ВО ФИЗИЧКОТО ВОСПИТАНИЕ

И ОБРАЗОВАНИЕ...............................................................................................................129

6.1. СЛЕДЕЊЕ И ПРОВЕРУВАЊЕ ВО ФИЗИЧКОТО ВОСПИТАНИЕ...........129

6.1.1. Следење на здравствена состојба......................................................130
6.1.2. Следење на морфолошките карактеристики....................................130
6.1.3. Следење и проверување на моторичките способности...................130
6.1.4. Следење и вреднување на воспитното влијание и воспитните
резултати........................................................................................................131
6.2. ОЦЕНУВАЊЕ ВО ФИЗИЧКОТО ВОСПИТАНИЕ........................................132

7.0. МЕРКИ ЗА БЕЗБЕДНОСТ............................................................................................133

8.0. СПРАВИ И РЕКВИЗИТИ.............................................................................................135

ПРИЛОГ 1 - ПРОТОКОЛ ЗА МЕРЕЊЕ НА МОТОРИЧКИ СПОСОБНОСТИ...........137

Л И Т Е Р А Т У Р А.............................................................................................................138

V
 Дел I. ОСНОВИ НА ФИЗИЧКО ВОСПИТАНИЕ И
ОБРАЗОВАНИЕ

1. ТЕОРЕТСКИ АСПЕКТИ НА ФИЗИЧКОТО ВОСПИТАНИЕ И

МЕТОДИКАТА НА ФИЗИЧКОТО ВОСПИТАНИЕ И ОБРАЗОВАНИЕ

1.1. ФИЗИЧКО ВОСПИТАНИЕ И ОБРАЗОВАНИЕ – ПОИМ, ДЕФИНИЦИЈА,

ПРЕДМЕТ

Воспитанието е процес на формирање на човекот, изградување и обликување на

човековото суштество со сите негови телесни, интелектуални, морални, естетски и
работни особини (Баракоска, 2004, стр 121). Воспитанието како целенасочен процес има
единствена цел „развој на комплетна личност“ и истата се остварува преку активности и
воспитни влијанија во доменот на физичкото, интелектуалното, моралното, естетското и
работното воспитание.
Физичкото воспитание како комплементарен дел на севкупното воспитание,
допринесува за развојот на личноста преку примена на разновидните средства на
физичкото воспитание со кои се делува на човекот во целина, а не само на човековото
тело. Според тоа, физичкото воспитание не е само поттикнување на растот, развојот и
функциите на човековиот организам, развивање на телесните способности, школување на
движењата и унапредување на здравјето, туку и научно користење на систем на физички
вежби, игри и спортови со кои се развиваат севкупните телесни и духовни сили и
способности на човекот (Костова, стр 173).
Воспитанието е општествено условен процес, односно промената на општествените
состојби условува промена во воспитанието во сите негови подрачја. Во услови на
современо живеење, технолошки напредок и комјутеризација, човекот еволуира како
општествено суштество, но биолошките потреби за движење остануваат исти. Во таа
смисла, физичкото воспитание добива повеќезначајна улога во одржување на рамнотежата
меѓу променетите услови на живот и работа и елементарните потреби за движење,
одржување на здравјето, творечките и работните способности. Сè позначајната улога на

1
физичкото и здравственото воспитание е резултат на два главни фактори: хипокинезијата
која има особено негативни последици по растот и развојот на децата и потребите на
современото живеење. Овие фактори во корелација со развојните особености и потреби на
децата во секој возрасен период одделно, барањата на современото живеење и потребата
за адаптирање на тие барања, како и современите сознанија во областа на кинезиологијата
и методиката на физичкото воспитание и образование се основните детерминанти кои ги
дефинираат целите на физичкото воспитание и образование (Findak, 2006).

1.2. ФИЗИЧКО ВОСПИТАНИЕ И ОБРАЗОВАНИЕ –ЦЕЛИ И ЗАДАЧИ

Генералната цел на физичкото воспитание и образование може да се дефинира

како задоволување на био – психо – социјалните потреби за движење како начин за
подобрување на адаптивните и творечките способности во современите услови на
живот и работа (Findak, 2006), односно постигнување на физичко совршенство на
човекот во контекст на современите услови на живеење. Како критериум за таквиот
вид на физичко совршенство се наведуваат: добра здравствена состојба, физичка
работоспособност и творечка активност на луѓето (Рачев, 1998). Овие и слично
дефинирани цели на физичкото воспитание1 (Баракоска, 2004; Костова, Анастасовски,
1993; Тодоровски, 2007) се остваруваат во рамките на задолжителните активности по
физичко воспитание во предучилишните установи, односно на часот по физичко и
здравствено образование во одделенската настава. Генерална цел е основата за
дефинирање на конкретните цели за секој возрасен период, задачите, активностите и
очекуваните резултати кои треба да се постигнат преку воспитно – образовниот процес и
наставата по физичко воспитание и образование.

Од дефинираната генерална цел на физичкото воспитание и образование

произлегуваат конкретни цели кои согласно искуствата и сознанијата од развиените земји

1
Во различни степени во системот на формално образование во Р.Македонија сегментот на физичкото
воспитание и образование се именува на различен начин. Во предучилините установи е именувано како
физичко воспитание, во одделенската настава се иманува како физично и здравствено образование, во
предметната настава како спорт и спортски активности. За потребите на овој труд ќе го користиме терминот
физичко воспитание и образование, со нагласување на потребните специфики во сгментите каде има
потреба.

2
во Европа, САД и Канада и програмските определби на Р. Македонија во доменот на
физичкото и здравствено образование, авторот Клинчаров (2007) ги дефинира следниве
три подрачја или области:

I. Стекнување и развој на моторни вештини и знаења – домен на движење;

II. Психо – социјален развој –домен на социјализација;
III. Стекнување здравствени придобивки и навики и позитивно влијание врз физичкиот
развој - домен на здравје.

Табела 1. Подрачја на физичкото и здравствено образование

Извор: Klincarov, I. (2007). The role of physical education teacher education quality in school physical education
process in Republic of Macedonia, 4th FIEP European Congress Physical education and Sports, Bratislava, Slovakia.

3
 I. Стекнување и развој на моторички вештини и знаења.
Оваа група на цели генерално се однесува на областа на движење и се
еквивалентни на т.н. образовни задачи (Анастасовски,1990; Баракоска,2004; Тодоровски,
2007). Оваа група задачи се однесува на четири сегменти, тесно поврзани меѓусебно
условени:
 Развој на базични движечки вештини (природни движечки форми – локомоторни,
нелокомоторни, манипулативни).
 Стекнување и развој на елеметарните облици на специфични моторни вештини од
различни движечки категории.
 Развој на моторички способности
 Стекнување знаења за концептите на изучените моторни вештини (техника,
тактика, правила, примена и сл). (Клинчаров, 2007)

II. Психо – социјален развој.

Сегментот на психо – социјален развој, односно доменот на социјализација опфаќа
активности насочени кон:
 Развој на позитивни интерперосонални односи и социјални однесувања преку
учество во физичка активност, односно развој на:
- интерперсонални комуникациски вештини,
- вештини за компромис и одбивање,
- вештини за разбирање,
- вештини за соработка и групна работа,
- советодавни вештини;

 Развој на персонални вештини:

- вештини за донесување на одлуки и критичко размислување;
- вештини за донесување на одлуки и решавање на проблеми;
- вештини за критичко размислување;
- вештини за управување и самоконтрола;
- вештини за зголемување на самодоверба и способности за постигнување
контрола;
- преземање на одговорност;
- способност за разликување или донесување промени;
- вештини за управување со чувствата;
- вештини за управување со стресот (Клинчаров, 2007).

4
 Преку остварувањето на задачите од сегментот на психо – социјалниот развој се
влијае врз социјалниот, емоционалниот и моралниот развој на децата и учениците,
односно на перцепцијата за себе си, формирањето на сликата за себе си,
интерперсоналната комуникација и социјализација, развојот на позитивните морални
особини. Наведените задачи се остваруваат преку непосредната реализација на
програмските содржини по физичко воспитание и обрзование. Остварувањето на овие
задачи претставува конкретизација и реализација на т.н. воспитни задачи на физичкото
воспитание и образование.

III. Стекнување на здравствени придобивки и навики и позитивно влијание врз

физичкиот развој
Сегментот на здравствените придобивки од реализацијата на содржините по
физичкото воспитание и образование, односно доменот на здравје се однесува на:
 позитивно влијание врз физичкиот и функционалниот раст и развој;
 подобрување на здравствено насочените моторички способности и
функционалните капацитети;
 формирање и правилно држење на телото, превенција и отстранување на телесни
деформитети;
 стекнување навики за здрав и активен начин на живот (правилна исхрана, редовна
физичка активност, здрав сон, активен одмор, редовен ритам на животот);
 стекнување на отпорност и јакнење на здравјето;
 стекнување здрави хигиенски навики.
Оваа група задачи се остварува преку практична реализација на програмските
содржини по физичко и здравствено образование, непосредно следење на ефектите,
промените и влијанијата кои ги предизвикува физичката активност врз детскиот
организам. Овие задачи се еквивалент на т.н биолошки задачи на физичкото воспитание и
образование.

Најголем дел од нотираните цели и задачи структурирани како една целина се

наведни во Националната програма по физичко и здравствено образование за
задолжителното деветгодишно образование предложена од Бирото за развој на
образованието на Р.М. и Стандардите за ран детски развој за децата од 0 до 6 години

5
предложени од Министерството за труд и социјална политика. Нивното конкретизирање,
односно структурирање во три целини, овозможува попрецизно разграничување и
прецизирање на задачите и соодветен избор на активностите.

1.3. МЕТОДИКА НА ФИЗИЧКО ВОСПИТАНИЕ И ОБРАЗОВАНИЕ – ПОИМ,

ДЕФИНИЦИЈА, ПРЕДМЕТ

Терминот методика на физичко воспитание и образование своите корени ги има во

грчкиот термин mĕthodos што значи истражување на појавите, односно појава која се
истражува (Findak, 2003) и физичко и здравствено воспитание што значи траен, плански и
составен процес на делување на човекот преку физичката активност (Findak, 2003). Како
самостојна дисциплина, методиката на физичкото воспитание и образование има свој
предмет, цел и задачи на истражување; методи и постапки на работа и содржини кои се
имплементираат во тек на воспитно – образовниот, односно наставниот процес.
Сложеноста на системот - човек и холистичкиот пристап во растот и развојот во
детската возраст од една страна и законитостите, принципите и постапките во воспитно –
образовниот процес од друга страна, условуваат тесна поврзаност меѓу методиката на
физичкото воспитание и образование како научно подрачје со анатомијата,
физиологоијата, биохемијата, хигиената од една страна и хуманистичките науки:
педагогија, дидактика, психологија, развојна психологија, социологија, антропологија од
друга страна.
Предмет на методиката на физичкото воспитание и образование е процесот на
физичка активност во сите манифестни форми – настава по физичко воспитание и
образование, воннаставните и вонучилишните облици на работа (Findak, 2003);
севкупниот процес на физичка активност (методи на работа, организациски форми,
развивање на движечки навики, формирање на моторички знаења и умеења), односно
човековата единка во услови на физичка активност, неговата реакција на физичкото
вежбање и ефектите од истото (Рачев и сор, 1998).
Од дефинираниот предмет произлегува дека методиката на физичкото воспитание
и образование својата основа ја има во кинезиологијата, но во корелација со воспитно –
образовниот процес (Findak, 2003). Оваа релација укажува дека кинезиологијата е
иницијалната основа за методиката на физичкото воспитание и образование не само од

6
аспект на правилно интерпретирање на антрополошкиот статус на субјектите вклучени во
процесот на телесно вежбање, туку и од аспект на утврдување на потребните промени под
влијание на физичката активност и конкретните начини за остварување на овие промени.
Овој процес на телесно вежбање се остварува во конкретни услови, оптимално планиран и
програмиран, раководен со конкретни и правилно избрани методско – дидактички форми,
методи, принципи и средства на работа, под водство на воспитувач или наставник како
организатор, креатор и реализатор на целиот процес (Findak, 2003).
Субјект во целиот овој процес е човекот, но во улога на раководител на целиот
процес, односно во улога на спортски педагог (Рачев и сор, 1998).

1.4. МЕТОДИКА НА ФИЗИЧКО ВОСПИТАНИЕ И ОБРАЗОВАНИЕ - ЦЕЛ И

ЗАДАЧИ

Цел на методиката на физичкото воспитание и образование е да ги оспособи

студентите – идни воспитувачи и наставници за самостојно планирање, организација и
реализација на воспитно – образовниот (наставниот) процес по физичко воспитание и
образование и самостојна, ефикасна реализација на предвидените програмски содржини
од ова подрачје (Findak, 1995, 2003; Тодоровски 2007; ).

Основна задача на методиката на физичкото воспитание и образование е да ги

проучува и утврди општите законитости, принципи, форми, методи и услови за
реализација на наставните, воннаставните и вонучилишните форми на работа во доменот
на физичкото воспитание и образование (Findak, 2003). Од оваа основна задача,
произлегуваат многубројни конкретни задачи на методиката на физичкото воспитание и
образование систематизирани во неколку категории. Тие се следните:
1. Формирање на позитивни ставови кај студентите и стекнување знаења за вредноста,
значењето и улогата на физичкото воспитание и образование за севкупниот развој на
децата преку запознавање и проучување на:
 развојните карактеристики и антрополошки обележја на сите развојни степени и
возрасни периоди;

 влијанието на телесното вежбање врз правилниот раст и развој на децата во сите

возрасни периоди;

7
  особеностите на физичкиот раст и моторичкиот развој во корелација со останатите
развојни домени;
 средствата и содржините на физичкото воспитание и образование, нивните
особености, класификации, примена и практична реализација во конкретни возрасни
групи и
 општи и посебни цели на физичкото воспитание и образование и можностите за
нивно остварување.

2.Стекнување знаења и оспособување за практична работа и реализација на воспитно–

образовниот процес по физичко воспитание и образование, преку усвојување на:
 дидактичко – методичките законитости, нивните теоретски и практични аспекти;
 реализацијата и текот на наставниот процес;
 начини за примена и управување со справите, помошните средства и реквизитите;
 принципите на планирање и програмирање на воспитно – образовниот процес по
физичко воспитание и образование;
 формите на следење, проверување и оценување на работата и напредокот на децата
и учениците;
 оспособување за практична примена на сите организациски форми на работа;
 запознавање со иновирани наставни техники кои се користат во наставата по
физичко воспитание и образование и оспособување за нивна практична примена
(Findak, 2003).

3. Развој на творечки, креативен и самокритички однос кон воспитно – образовната работа

во делот на физичкото воспитание и образование.

4. Оспособување за научно - истржувачка активност во делот на физичкото воспитание и

образование, следење и имплементирање на нови научни сознанија, наставни практики,
методички иновации и пристапи во работата.

5. Оспособување и упатување на студентите (идни наставници) за примена на формите на

самообразование, дообразование и интерес за перманентно образование (Тодоровски,
2007).

8
 2. КАРАКТЕРИСТИКИ НА РАСТОТ И РАЗВОЈОТ
Физичката активност во потесна смисла, односно физичкото и здравственото
образование во поширока смисла се условени од бројни фактори систематизирани во две
групи: внатрешни и надворешни фактори. Додека надворешните фактори се однесуваат на
надворешното опкружување (социјалната и општествената средина, начин на живот и сл.),
внатрешните фактори се однесуваат на субјектите вклучени во процесот на физичко
воспитание и образование и се условени од нивната возраст, степенот на развој и
развојните законитостите. Во таа смисла, растот, созревањето и развојот како клучни
термини и познавањето на развојните особености на секој возрасен период, се основен
предуслов за успешна педагошка работа со децата во предучилишната и раната училишна
возраст.

2.1. РАСТ, РАЗВОЈ, СОЗРЕВАЊЕ, РАЗВОЈНИ ДОМЕНИ

Растот, развојот и созревањето се едни од најчесто употребуваните термини кога

зборуваме за децата. Растот и созревањето иако се однесуваат на специфични биолошки
активности, често се употребуваат како синоними, додека развојот има пошироко значење
(Malina et all, 2004).

Растот подразбира квалитативни и квантитативни промени во големината на

телото и делови од телото (Haywood & Getchell, 2005). Промените во големината се
резултат на три меѓусебно поврзани клеточни процеси: 1) зголемување на бројот на
клетките – хиперплазија; 2) зголемување на големината на клетките – хипертрофија и 3)
зголемување на интерклеточната супстанција (Malina et all, 2004). Како резултат на овие
промени, односно како резултат на растот, децата стануваат повисоки, потешки, се
зголемува поткожното масно ткиво, органите добиваат во големина. Растот како
доминантна биолошка активност во првите две декади од човековиот живот не се должи
само на факторот созревање и генетскиот фактор, туку и на влијанието на средината,
исхраната, начинот на живот и сл. Промените во физичкиот раст вообичаено се следат
преку промени на должинските мерки, ширините на телото, обеми и кожни дипли.
Најзначајните индикатори за промените во физичкиот раст се промените во телесната
тежина и висина кои се значајно условени од полот и возраста на децата.

9
 Созревањето се објаснува како процес на постигнување на зрелост, односно
состојба на оптимално функционално интегрирање на органските системи и способноста
за репродукција. Созревањето е процес кој се случува во сите ткива, органи и органски
системи под дејство на ензимите, хемиските процеси и функциите во организмот (Malina
et all, 2004). Крајна фаза на созревањето како процес е постигнување на зрелост, пр:
сексуална зрелост е состојба на комплетно функционирање на репродуктивниот систем;
скелетна зрелост е комплетно завршен процес на осификација (окоскување) на скелетот.

Развојот претставува поширок концепт од растот и созревањето и се однесува на

промените кои започнуваат со зачнувањето и продолжуваат низ животниот век, а се
резултат на биолошки, когнитивни и социо – емоционални процеси и промени (Сантроцк,
2008; Паттерсон, 2009), односно ги опфаќа процесите на диференцијација и промени во
функционирањето на ткивата и органите - биолошко гледиште и промени во
однесувањето и прилагодувањето на социјалната средина - социолошко гледиште (Malina
et all, 2004). Според Шкариќ (2004), развојот подразбира процеси и промени кои ја водат
единката кон повисок стадиум, односно означува квалитативни и квантитативни промени
кои водат кон сè поголемо диференцирање на деловите и пофлексибилна интеграција на
расчленетите делови во целовита структура. Квантитативните промени се скалести
промени лесни за мерење, додека квалитативните промени претставуваат скокови или
промени во самата природа или видот на појавата и се јавуваат како нови системи на
поведенија.
Развојни домени
Развојните промени се однесуваат на сите сегменти од човековото функционирање
и во таа смисла може да се зборува за моторички, когнитивен, социјален и емоционален
развој (Malina, Bouchard & Bar – Om, 2004). Наведените аспекти, според теоријата за
интегралниот развој на Исмаил (1976), не се независни, туку меѓусебно се значајно
поврзани и условени и се дел од еден интегриран систем – човекот.
Моторички развој. Моторичкиот развој се однесува на промените во моторичкото
однесување и факторите кои ги условуваат тие промени. Претставува секвенционален и
континуиран процес и е тесно поврзан со возраста (Haywood & Getchell, 2005).
Моторичкиот развој како континуиран процес означува промени во функционалните
капацитети на единката; секвенционалните промени укажуваат дека после една фаза следи

10
друга, фазите се одвиваат по точно утврден редослед и се резултат на интеракцијата
помеѓу индивидуата и околината; поврзаноста со возраста, укажува на постоењето на
периоди на забрзан и успорен раст кои се исти или слични за припадниците на ист
возрасен период.
Моторичкиот развој се однесува на развој на способностите за движење, односно
развојните промени кои се случуваат во моторичкото однесување и факторите кои ги
предизвикуваат овие промени. Ова се однесува подеднакво на процесот на промените и
резултатот од тие промени. Значајно е да се нагласи дека не сите промени во движењата се
резултат на развојот. Промените кои се резултат на искуството, а не на карактеристиките
на одредена возраст не се резултат на моторичкиот развој туку претставуваат моторичко
учење (Haywood & Getchell, 2005).2
Когнитивниот развој се однесува на промените во мислењето, помнењето,
способноста за резонирање, перцепциите, вниманието, концентрацијата, говорот и
фантазијата (Patterson, 2009).
Социо – емоционалниот развој ги опфаќа развојните промени во емоциите,
концептот за самиот себе, интерперсоналната комуникација и социјалните релации
(Patterson, 2009).

2.2. ЗАКОНИТОСТИ ВО РАЗВОЈОТ

Развојните промени во сите развојни домени се манифестираат на посебен и

специфичен начин условени пред сè од возраста на децата и актуелната фаза на развој. Во
таа смисла секој возрасен период има свои специфики и особености, но постојат и
одредени законитости или општи тенденции на развојот кои имаат корени во созревањето
и се независни од културните влијанија и учењето (Николоска, 2002). Тие законитости се:
 правец во развојот;
 интермитентност;
 константност на развојниот ред;
 алтернативност;

2
Haywood, K., Getchell, N. (2005) Life span motor development стр. 5

11
  латерализација на функциите (функционална асиметричност) и
 тенденција на елиминирање на излишно ангажираните мускули) (Шкариќ, 2004;
Haywood & Getchell, 2005; Николовска, 2008; Smiljanič & Toličič, 1975). Наведените
законитости на развојот се однесуваат на сите развојни аспекти, но особено се
потенцирани и видливи во сегментот на моторичкиот и сензорниот развој.

Правец во развојот. Физичкиот, моторичкиот и сетилниот развој се одвиваат во

два правци: цефало – каудален и проксимо – дистален.
Цефало – каудалниот правец на развојот означува дека развојните промени се
одвиваат од главата кон долните екстремитети, каде врвот на стапалата е завршна точка на
тој развој. Во таа смисла детето прво ја крева главата, потоа рамениците, продолжува да
стои, да оди и најдоцна да се подига на прсти.
Проксимо – дисталниот правец на развојот претставува развојна законитост
според која развојните промени се одвиваат од поблиските кон подалечните делови од
рбетниот столб, односно моторната контрола се воспоставува побрзо кај деловите кој се
поблиску до рбетниот столб, а потоа кај периферните делови. Во таа смисла, движењата
во рамениот зглоб се изведуваат во периодот на интраутериниот развој,опозицијата на
палецот се јавува меѓу 3 и 4 месец, додека фаќањето на предметите со палец и со прстите
се случува меѓу 8 и 9 месец од животот на новороденчето (Тодоровски, 2007).

Интермитентноста во развојот се однесува на тенденцијата одредени форми на

однесување да се појавуваат и губат, сè до нивно стабилизирање. Јавувањето и губењето
на одредена функција или однесување се одвива неколку пати. Интервалот меѓу едното и
другото јавување се намалува, додека времетраењето се продолжува сè до конечно
зацврстување. Пример: детето ја крева главата со навршени шест недели, потоа оваа
способност се губи за да се утврди во 3 месец од животот. Оваа законитост се однесува на
моторичкиот развој, развојот на говорот и мислењето.

Константност на развојниот ред или непроменливост на јавувањето на

одредени функции означува одвивање на развојните промени по точно утврдени фази кои
се надоврзуваат по константен и непроменет ред. Независно од индивидуалното темпо на
развој, јавувањето на функциите секогаш оди по утврден ред, односно способноста на

12
детето да седи ќе се јави пред неговата способност да стои, исто како што прво почнува да
оди пред да почне да трча.
Алтернативност во развојот означува интензивен развој на одредена функција,
додека останатите мируваат, односно стагнираат, односно наизменично јавување на
развојните функции. На пример: некои деца најпрво ќе прозборат, а потоа ќе проодат,
додека други деца прво проодуваат, но не прозборуваат и проодуваат истовремено.
Латерализацијата на функциите (функционална асиметричност) е тенденција
која се однесува само на моторичкиот развој и подразбира промени од подеднаква
контрола на билатералните органи кон контрола на унилатералните органи, односно
детето кое по раѓањето е симетрично, постепено станува асиметрично или унилатерално,
односно повешто се служи со едната рака, око, нога, стопало со конечна поголема
развиеност на цела една страна на телото.
Тенденција на елиминирање на излишно ангажирани мускули. Претставува
особеност на моторичкиот развој која се манифестира како склоност на малите деца при
изведбата на движењата да вклучуваат многу непотребни мускулни групи и да трошат
многу повеќе енергија. Во тек на развојот непотребните мускулни групи се исклучуваат,
движењата стануваат порационални и поекономични.

2.3. РАЗВОЈНИ ПЕРИОДИ И СТЕПЕНИ

Процесите на раст и развој на децата го опфаќаат периодот од зачнувањето до 18

годишна возраст и истите се случуваат во домените на моторичкиот, когнитивниот,
социјалниот и емоционалениот развој. Периодот од раѓање до почеток на зрелоста,
генерално е поделен во три фази: до една година (доенче), детство и адолесценција
(Malina et all, 2004; Santrock, 2008; Patterson, 2009).

13
Слика 1. Периоди и домени на развој. Детскиот развој ги вклучува домените на моторички,
когнитивен и социјален развој, проучувани низ пет периоди на развој.

Извор: Patterson, 2008, Infancy and childhood.

Согласно физичките и психолошките карактеристики, детството претставува

подолг период во чии рамки се разликуваат повеќе потпериоди. Со мали разлики најчесто
применуваната поделба на детството ги опфаќа периодите:

 првите неколку недели од раѓањето – новороденче;

 период до 1 години - доенче (eng. infancy);
 период на мало дете 1 – 3 (eng. toddler);
 рано детство или предучилишен период 3 – 6 години (eng. early childhood);
 средно детство или ран училишен период 6/7 – 10/11 години (eng. middle childhood) и
 доцно детство или средна училишна возраст 10/11 – 14 години (eng. late childhood)
(Stojanovič, 1977; Бердихова 1975; Шкариќ 2004, Malina et all, 2004; Николоска, 2008; Santrock,
2008; Patterson, 2009).
Поделбата на детството на развојни периоди е во корелација со интегрираноста на
децата во воспитно – образовниот систем и нивната вклученост во воспитно - образовните
институции, кои се во релација со студиските групи на Факултетот за образовни науки.

14
 2.3.1. Фази во моторичкиот развој

Секој развоен период се карактеризира со одредени специфики и промени кои

произлегуваат од конкретниот период (Santrock, 2008). Овие промени се јавуваат во сите
развојни домени. Од аспект на физичкото воспитание, неговите задачи и цели, особено се
значајни промените кои се случуваат во доменот на моторичкиот развој и појавата на
развојот на движењата во секој од наведените возрасни периоди. Во однос на возраста на
децата, Gallahue & Ozmun (1998)3 моторичкиот развој го делат на следниве периоди:
1) Фаза на рефлексни движења - до 1 год;
 период на кодирање (прибирање) на информации, трае од пренаталниот
период до четири месец и
 период на декодирање (процесирање) на информациите трае од четири
месеци до 1 година
2) Фаза на почеток на движењата до 2 год или фаза на инхибирање на рефлексите;
3) Фаза на основни движења од 2 до 7 год или почеток на основната зрела фаза;
 иницијална фаза (2- 3 години)
 елементарна фаза (4 – 5 години) и
 зрела фаза (6 – 7 години).
4) Фаза на специјализирани движења од 7 год па натаму, која се дели на:
 фаза на развој на општи моторички способности (7 – 10 год),
 фаза на развој на специфични моторички способности (10 – 13 год) и
 фаза на специјализација во движечките активности (од 13 год натаму).

Во фаза на основни движења која трае од 2 до 7 години, движењата на децата

постепено стануваат се покоординирани и поефикасни. Оваа фаза е идеален период децата
да ги совладаат фундаменталните движења, односно основните локомоторни,
манипулативни и нелокомоторни вештини. Овие движечки вештини се развиваат
континуирано низ развојните фази (Papalia & Olids, 1981; Tihanuyi, 1982; Gallahue, 1987).
Периодот од 2 до 3 години (иницијална фаза) се карактеризира со груби, неритмични,
некоординирани движења во која најголемиот број на компоненти од целината на

3
Наведедено кај Pišot & Planinšec, 2005; Matejek, 2007; Age group development program.

15
движењата недостасуваат. Во следниот период на возраст од 3 до 4 години (елементарна
фаза) се подобруваат координацијата и ритамот, децата имаат поголема контрола над
нивните движења, но сè уште истите се неспретни и со недостаток на континуитет и
флуидност. На возраст од 5 до 7 години, односно во зрелата фаза најголемиот број на
фундаменталните движења се усвоени и се карактеризира со интеграција на сите составни
делови од движењето во целина. Движењата се координирани, механички исправни и
ефикасни (Age group development program).
После 7 годишна возраст започнува следната фаза на специјализирани движења,
која во почетокот е насочена кон развој на моторичките способности, кои потоа преку
примена на различни посложени форми на движење овозможуваат развој на специфични
движечки способности и усвојување на специфична техника од различни спортски
дисциплини. Локомоторните, нелокомоторните и манипулативните движења се
изведуваат сè побрзо, посигурно, координирано и целно се употребуваат во комплексни
спортски и останати секојдневни активности (Gallahue & Ozmun, 1998, наведува Pišot &
Planinšеc, 2005).

3. РАЗВОЈНИ КАРАКТЕРИСТИКИ НА ДЕЦАТА ВО

ПРЕДУЧИЛИШНАТА И РАНАТА УЧИЛИШНА ВОЗРАСТ
(карактеристики на физичкиот, функционалниот, моторичкиот,
когнитивниот и социо – емоционалниот развој)

Децата не претставуваат мали возрасни луѓе. Тие се посебни инивидуи со свои

карактеристики и специфични потреби кои произлегуваат од возраста и степенот на развој
по кои значајно се разликуваат од возрасните. Разликите не се однесуваат само на
степенот на развој или начин на однесување, туку и во градбата на органите, органските
системи и организмот во целина како и во начинот на нивното функционирање.
Познавањето на особеностите и спецификите на секој период се основен предуслов за
успешна работа со одредена возрасна категорија. Ова подеднакво се однесува на
физичкиот, функционалниот, моторичкиот, социјалниот и емоционалниот развој.

16
 3.1. КАРАКТЕРИСТИКИ НА ФИЗИЧКИОТ РАСТ И РАЗВОЈ

Промените во големината на некои делови од телото и на телото во целина, како и

промена на односот помеѓу нив се означени како физички раст (Pišot&Planinšec, 2005;
Haywood & Getchel, 2005). Телесната тежина и висина се најзначајни индикатори за
промените во физичкиот раст и се значајно условени од полот и возраста на децата.
Физичкиот раст се одвива во четири фази: 1) прва фаза на забрзан раст - кај
новороденчињата и во раното детство, 2) прва фаза на успорен раст - континуиран, но
успорен раст во периодот на средното детство, 3) втора фаза на забрзан раст - период на
пубертет и 4) втора фаза на успорен раст - завршување на растот после адолесценијата
Овие промени шематски формираат S – крива (sigmoid, сигмоидална крива) (Malina et al,
2004).
Телесна висина. Телесната висина ја следи S – кривата на раст, односно забрзан
раст во раното детство и успорен, но континиуран раст во периодот од 6 до 10 години.
Најинтензивниот раст во висина се забележува до првата година, односно околу 2 см секој
месец. До крајот на првата година од животот должината на доенчето е приближно
двапати поголема отколку по раѓањето. Поконкретно детето во првата година во висина
просечно расте околу 25 см, во втората година 12,5 см, во третата година од 7,5 до 10 см,
за веќе во четвртата година од животот до пубертетот годишно да расте од 5 до 7,5 см.

Телесна тежина. Паралелно со промените во телесната висина настануваат и

интензивни промени во телесната тежина. Промените во телесната тежина покрај
условеноста од другите фактори кои го определуваат развојот значајно влијание има
исхраната во квалитативен и квантитативен поглед. Тежината на новороденчето просечно
изнесува од 2,5 до 4,5 кг. Машките деца вообичаено се потешки од женските. Во петтиот
месец по раѓањето тежината вообичаено се удвојува, а кон крајот на првата година детето
е трипати потешко отколку по раѓањето. Со текот на годините тежината на телото
постепено се зголемува, а се намалуваат и разликите меѓу машките и женските деца.
После втората година детето е четирипати потешко отколку по раѓањето. Детето во
периодот од 5 до 10 годишна возраст, во тежина годишно добива околу 2,5 кг (Gallahue,
1987 наведено во Age group develioment; Pišot & Planinšеc, 2005).

17
 Табела 2. Промени во телесната висина и телесната тежина (според L.Moll, наведува Findak, 1995)

Машки Женски Машки Женски

Год Висина/ Зголем Висина во цм. Зголем Год Тежина Зголемување Тежина Зголемување
см ување ување во кг. во кг.
во цм. во кг. во кг.
во цм.

Новоро- 50 49 Новоро- 3.4 3.2

Денчиња денчиња

1 75 25 74 25 1 10.2 6.8 9.7 6.5

2 85 10 84 10 2 12.7 2.3 12.2 2.5

3 93 8 92 8 3 14.7 2.0 14.2 2.0

4 99 6 98 6 4 16.5 1.8 15.7 1.5

5 104 5 103 5 5 18.0 1.5 17.0 1.3

6 109 5 107 4 6 20.5 2.5 19.0 2.0

7 115 6 113 6 7 23.0 2.5 21.0 2.0

Промени настануваат и кај одделни делови од телото. Повеќето делови од телото,

со исклучок на поткожното масно ткиво и димензиите на главата ја следат генералната
шема на раст како телесната тежина и висина (Malina et all, 2004). Главата кај
новороденчето изнесува ¼ од висината на телото. Нејзиниот однос кон висината на телото
постојано се менува. На крајот на втората година изнесува 1/5 од висината на телото; во 6
година 1/6. За споредба, кај возрасен човек овој однос е 1/8. Екстремитетите кај
новороденчето претставуваат 1/3 од должината на телото, додека должината на рацете и
нозете е приближно иста. Веќе во седмата година поради интензивниот раст на нозете, тие
се трипати подолги од рацете. Трупот има свое индивидуално темпо на развој и значајно
ја дефинира телесната висина (Мalina et al, 2004). Неговата големина кај 7 годишно дете е
двапати поголема во однос на онаа кај новороденче.
Промените во растот на главата, телото и должината на зглобовите предизвикуваат
телото на децата да биде диспропорционално (Caine & Lindner, 1985; Dworetzky, 1990)

18
 Слика 2. Постнатални промени во телесните пропорции
Извор: Haywood & Getchel (2004) Life Span Motor Development

Покрај веќе споменатите, како елементи на морфолошкиот статус се наведуваат и

должината и ширината на екстремитетите, трупот и градниот кош. Овие вредности кај
децата во предучилишна возраст се детерминирани од телесната висина и се генетски
определени иако одредени истражувања покажуваат нивно зголемување кај единки
вклучени во тренажен процес.
Полот претставува значаен фактор кој го одредува периодот и времетраењето на
растот. Во периодот на раното детство, односно до 6 годишна возраст разликите меѓу
половите се минимални, односно момчињата се малку повисоки и потенки од
девојчињата. Во тек на детството, девојчињата созреваат побрзо, односно на иста возраст,
девојчињата се биолошки позрели од момчињата. Позначајни разлики меѓу половите се
јавуваат после 7 година и разликите се особено видливи и интензивни во перидот на
пубертет (Haywood & Getchel, 2004). Меѓу половите се јавуваат и разлики во телесните
облици. За девојчињата во раната училина возраст е специфичен поголем обем на
колковите, листовите и бутините, додека момчињата имаат широки гради, поизразени
мускулни облици и повитки нозе споредено со своите врснички. За момчињата во овој
период специфична е поголема ширина на рамењата во однос на колковите ( Malina et al,

19
2004). Интензивниот раст кај девојчињата започнува на 9 годишна возраст, а кај
момчињата на 11 годишна возраст.

3.2. ПРОМЕНИ ВО ФУНКЦИОНИРАЊЕТО НА ОРГАНСКИТЕ СИСТЕМИ

ФУНКЦИОНАЛЕН РАЗВОЈ

Функционалниот развој кај децата во предучилината и раната училишна возраст го

следи темпото на општиот раст и развој и се карактеризира со промени кои се однесуваат
на начинот на функционирање на органите и органските системи. Сознанијата за
функционалните промени се значајни во смисла на разбирање на реакциите на детскиот
организам на физичко оптоварување и истите имаат свои импликации врз моторичкиот
развој и моторичкото однесување (Malina et al, 2004). Органите брзо растат и се развиваат.
Одредени ткива и органи имаат специфично темпо на развој, кое кај децата е значајно
поразлично од она кај возрасниот човек (Tanner, 1962; Roemich & Rogol, 1995; Rolland-
Cachera, 1995 (наведено во Matejek, 2007; Haywood & Getchell, 2005).

3.2.1. Скелетен систем - градба, функција, развојни промени

Системот на коски и зглобови го претставуваат скелетниот систем. Скелетниот

систем го дефинира обликот и изгледот на нашето тело. Останати значајни функции на
скелетниот систем се: обезбедување на подршка и заштита на внатрешните органи,
движење на телото и производство на крв.
Коските се едни од составните делови на скелетниот систем. Тие претставуваат
тврд орган со бела боја чија основна функција е да обезбедат стабилност на човековото
тело. Должината на коските и нивното темпо на раст ја одредуваат висината на нашето
тело и должината на деловите од телото.
Кај новороденчето коската е составена од `рскавица која претставуваа цврста, но
еластична материја, која во процесот на раст и развој постепено се менува во коска преку
процесот на осификација. Осификацијата е процес во кој во коскеното ткиво постепено се
намалува количината на вода, а се зголемува количината на минерални соли во прв ред
калциум и фосфор кои му даваат тврдина на коскеното ткиво. Осификацијата е
проследена со зголемена густина на коската, раст на коската во должина и ширина, како и

20
промена на нејзината структура со додавање на нови коскени слоеви – ремоделирање
(Haywood & Getchell, 2005; Malina et al 2004). Процесот на осификација започнува кај
новороденчето, се интензивира на 4 и 5 годишна возраст, продолжува и во периодот на
раната и средната училишна возраст и завршува со завршување на растот.
Растот на коските во должина варира зависно од возраста. Релативното
издолжување на фибулата од 58% во првата година од животот, постепено се намалува на
27% во периодот од 1 до 2 година, 17% меѓу 2 и 3 година и околу 7% меѓу 6 и 7 година.
Овие промени се нерамномерни и различно се одвиваат во различни коски (Malina et al
2004). Коските на стопалото први растат и завршуваат со растот, потоа следуваат коските
на потколеницата и натколеницата. Паралелно со промените во должината, се зголемува и
густината на коските со што се обезбедува цврст и сигурен развој на коскениот систем
(Malina, 1993).
Коските кај новороденчето се меки, еластични и пластични. Активната соработка
на стопалото со останатите делови од телото започнува со исправањето на детето.
Присилувањето на детето да стои подолго од можностите има негативни последици и
резултира со деформитети. Процесот на осификација продолжува интензивно и во
натамошниот период. Особен напредок се забележува во периодот од 4 – 5 години што се
рефлектира и на растот на коските. Ова од своја страна резултира со појак и поотпорен
коскен систем подготвен да одговори на барањата и напорите кои се очекуваат со
тргнувањето во училиште.

Зглобовите претставуваат место каде се спојуваат коските. Во зависност од

можноста да се движат коските, зглобовите се делат на: 1) неподвижни – фиброзни
зглобови, коските во овие зглобови не можат да се движат, пример: зглобови не черепот.
2) полуподвижни зглобови кои овозможуваат минимални движења, пример: зглобови меѓу
ребрата и пршлените и 3) подвижни зглобови во кои коските се движат слободно во
повеќе насоки, пример: зглобовите на рамото, коленото и сл.

Соствен дел на скелетниот систем е `рбетниот столб кој е составен од 34 мали

коски – пршлени, кои според функцијата и поставеноста се поделени во пет групи: вратни
(7), градни (12), слабински (5), крсна коска (5) и тртна коска или опашка (5). `Рбетниот
столб има улога во заштита на `рбетниот мозок, кој поминува низ `рбетниот канал,

21
сместен во `рбетниот столб; овозможува подршка на горниот дел од телото; ја одржува
исправената положба на телото, овоовозможува голем број на движења и сл.
`Рбетот до 4 месец е речиси рамен. Со подигнување на главата кај детето се
формира вратната кривина, додека со седењето, а потоа со исправањето и одот се
формираат градната и слабинската кривина. `Рбетот во предучилишниот период поради се
уште незавршениот процес на осификација е неотпорен и подложен на деформитети. Ова
особено треба да се има во предвид при оптоварувањето за време на физичката активност,
но и при изборот на игри и играчки на децата, бидејќи долготрајната неправилна положба
на седење или држење на телото за време на игра или секојдневна активност може да
резултира со одреден деформитет.

22
 3.2.2. Мускулен систем - градба, функција, развојни промени

Градба и функција на мускулниот систем

Мускулите се активниот дел од локомоторниот апарат и со својата работа
(контракција и деконтракција) учествуваат во секое движење на нашето тело.

Мускулите во нашето тело ги имаат следните

функции:
 Овозможуваат движење на сите делови од
телото;
 Го дефинираат обликот и изгледот на
нашето тело;
 Ги заштитуваат и држат во одредена
позиција абдоминалните органи;
 Ги стабилизираат зглобовите за време на
движењето;
 Овозможуваат задржување на нормален
исправен став;
 Помагаат во циркулацијата на крвта низ
телото;
 Генерираат топлина во телото кога се
контрахираат (Beashel, P., Sibson, A. & Taylor,
J, 2004).

Сл. 3. Приказ на мускулен систем

Човековото тело е изградено од 327 парни и 2 непарни мускули. Во зависност од

градбата и функцијата која ја имаат, мускулите може да ги поделиме во три главни групи:
1. Скелетни мускули (напречно пругасти или волеви мускули).
Овие мускули се припиени за коските (скелетни мускули), набљудувани под
микроскоп и се составени од пруги (напречно - пругасти) и работат по наша желба (волеви
мускули). Мускулната контракција предизвикува скратување на мускулите, скратените
мускули ги влечат коските со што се предизвикува движење. Скелетените мускули ја
овозможуваат изведбата на сите движења на човекот.

23
 2. Мазни мускули (неволеви мускули)
Мазните мускули се наоѓаат на ѕидовите на внатрешните органи (крвни садови,
црева, стомак и сл). Набљудувани под микроскоп овие мускули се мазни, без пруги и
работат автоматски, без учество на свеста и независно од нашата волја. Преку контракција
на мускулите на ѕидовите на крвните садови и цревата се овозможува движење на крвта и
храната со што се овозможува проток на крвта низ крвните садови и соодветно храната
низ цревата.
3. Срцев мускул
Срцевиот мускул е специјален тип на мазен (неволев) мускул кој по функција
припаѓа на мазните мускули, односно работи автоматски, независно од нашата волја, но
под постојана инервација и хемиска контрола. Срцевиот мускул по градба е напречно
пругаст мускул, односно е изграден од пруги. Се наоѓа на ѕидовите на срцето и работи
постојано, без замор. Со секоја негова контракција се испумпува крв од срцето во
крвотокот.
Мускулите се изградени од мускулни влакна, групирани во мускулен сноп.
Мускулните снопови кај скелетните мускули се групираа и преку тетивите се поврзуваат
со коските. Секоја тетива цврсто е поврзана со коските. Скелетните мускули вообичаено
се долги и тенки. Со контракција тие се скратуваат и се прошируваат. Сите мускулни
влакна не се контрахираат заедно. Бројот на контрахирани мускулни влакна зависи од
силата потребна за реализација на одредено движење.

Слика 4. Приказ на мускулно влакно

24
 Разликуваме повеќе видови на мускулни влакна кои генерално се сведени во две
категории (според систематизацијата предложена од Golnick et al, 1973; Costyll et al, 1976;
Koc, 1982, Enoka, 1994, наведува Perič, 2003):
 брзо контрахирачки (FT влакна – fast twich, бели влакна) и
 споро контрахирачки (ST влакна –slow twich, црвени) мускулни влакна.
Во однос на молекуларната структура на овие два типа мускулни влакна нема значајни
разлики. Разлики се јавуваат во поглед на биохемиските и физиолошките својства.

Табела 3. Разлики меѓу спори и брзи мускулни влакна

Спори (црвени) мускулни влакна Брзи (бели) мускулни
ST влакна –slow twich влака
FT влакна – fast twich
Бавно контрахирачки (спори) Брзо конрахирачки
(брзи)
Добро снабдени со кислород Слабо снабдени со
(црвени) кислород
Работат долго време без замор Работат кратко, брзо се
заморуваат
Работат бавно, без многу сила Работат брзо, со
поголема сила
Активности во кои е потребна Активности во кои е
издржливост: (аеробни активности) потребна брзина:
Пр: џогонг, пливање на долги патеки, (анаеробни активности)
возење велосипед Пр: кревање товар,
спринт, скокови

Нашите мускули се мешавина од бели и црвени мускулни влакна. Нивниот

процентуален однос ги детерминира основните моторички: снага, брзина, маса, отпорност
на замор и сл. Бројот на црвени и бели мускулни влакна кај секоја човек е различен и е
генетски условен. Луѓето со поголем број бели мускулни влакна имаат предизпозиции за
поголем успех во активности на брзина и снага и обратно, луѓето со поголем број црвени
или бавно контрахирачки мускулни влакна имаат предиспозиција за поголем успех во
активности кои бараат издржливост.
Како работат мускулите?
Мускулите секогаш работат во парови. Мускулите можат само да влечат, но не и да
туркаат. Кога еден мускул се контрахира преку зглоб за да приближи две коски, друг

25
мускул на спротивната страна работи за да ги држи коските раздалечени. Во зависност од
движењето кое трба да го изведат, мускулите можат да бидат:
 флексори – се контрахираат за да се свиткаат зглобовите;
 екстензори – се контрахираат за да се истегнат зглобовите;
 агонисти – главни извршители на дејствието, мускули кои го вршат движењето;
 антагонисти – мускули кои по функција се спротивставуваат на агонистите;
 синергисти – помошни мускули кој ја помагаат работата на агонистите;
 фиксатори – мускули кои фиксираат одделни делови од телото и
 неутрализатори - ги неутрализираат непотребните дополнителни движења.

Промени во мускулниот систем во тек на развојот

Растот и развојот на коските и скелетот е тесно поврзани и условен од растот и

развојот на мускулите. Mускулниот систем кај детето има свои особености и значајно се
разликува од градбата и функционирањето кај возрасниот човек.
По самото раѓање мускулите на новороденчето морфолошки се оформени, но се
слаби. Составот на мускулите во раната детска возраст постојано се менува. Мускулното
ткиво содржи доста вода, а малку белковини. Содржината на водата во мускулите на 6
месечниот фетус изнесува 97% од мускулната маса, кај новороденче овој процент е 80%,
додека за споредба во мускулот на возрасен човек водата е застапена со 70 – 75%, а
останатиот дел го сочинуваат белковини.
Во хистолошки поглед кај новороденчето и кај малите деца мускулните влакна се
тенки и со помал број на контрактилни елементи (миофибрили), но со поголем број на
јадра. Во текот на развојот дебелината на мускулните влакна се зголемува. Промените се
прикажани во Табела 4.
Табела 4. Дебелина на мускулно влакно (според Матеев, наведува, Stojanovic. M, 1977. Стр 72)4
Возраст Дијаметар на мускулно влакно (во микрони)
новороденче 7
5,5 месеци 9,5 – 10
10 месеци 13
1 – 3 година 20
6 година 30 - 35

4
Stojanovic.M. (1977) Biologija razvoja coveka sa osnovima sportske medicine. Beograd. str 72.

26
 Вкупната мускулна маса во споредба со телесната тежина се менува со растот, но
кај децата таа останува релативно мала. Тежината на мускулите кај новороденчето
изнесува 23% од вкупната телесна тежина, на возраст од 2 – 3 години изнесува 27%, во 7
година изнесува околу 33% и продолжува значајно да се зголемува кај момчињата до 17
годишна возраст кога изнесува околу 54% од вкупната маса (Malina et al, 2004), додека кај
возрасниот човек постигнува вредност од 43%. Со развојот на мускулната маса расте и
мускулната снага. Снагата првенствено зависи од големината на физиолошкиот пресек на
мускулното влакно, но и од бројот на мускулните влакна. Со порастот на дебелината и
бројот на мускулните влакна се зголемува и снагата која може да ја оствари мускулот. Во
текот на развојот на детето, со одделни вежби може да се зголеми мускулната маса преку
зголемување на бројот на мускулни влакна. Ова зголемување во предучилишната возраст
е еднакво за машките и за женските деца.
Процесот на раст и развој се манифестира и кај мускулите каде промените се
јавуваат како:
 хиперплазија – зголемување на бројот на мускулни клетки и
 хипертрофија - промени во големината на мускулот.
Растот на мускулот се одвива во две димензии, дијаметар и должина. Зголемувањето
на мускулната маса или дијаметарот на мускулот се случува како резултат на
хипертрофијата на мускулните влакна преку зголемување на миофиламентите и
миофибрилите, додека промените во должината се резултат на создавање нови и
зголемување на должината на старите сарколеми и е условено од растот на коските
(Wilmore & Costill, 2002). Поради промените кои настануваат кај мускулите, лигаментите
и тетивите истите стануваат појаки, но сеуште се недоволно подготвени да издржат тешки
надворешни оптоварувања (Hughston, 1986; Portmann, 1993).
Во текот на развојот сите мускули не се развиваат рамномерно. Во почетокот на
развојот прво се развиваат поголемите, а потоа помалите мускулни групи. Во првите
месеци од животот кај новороденчето се забележува зголемен тонус на мускулите
флексори, па така детето лежи со свиткани нозе, раце и шаки. Подоцна доаѓа до
урамнотежување на мускулниот тонус, мускулната снага и растот. Ова урамнотежување
во голема мерка е условено и одредено од активноста на детето, условите за живот и
исхраната.

27
 Од 4 година мускулатурата на телото се зголемува за сметка на масните клетки,
Развојот на мускулната маса условува пораст на мускулната снага, која бележи значаен
скок кај децата на 6 годишна возраст и континуирано се зголемува во следниот период.
Мускулната маса кај машки деца на 7 годишна возраст изнесува околу 33 % од вкупната
телесна тежина, со тенденција на зголемување и на возраст од 17 години изнесува 54% од
вкупната телесна тежина (Haywood& Getchell, 2005). На 7 годишна возраст доаѓа до
диференцијација, односно кај машките мускулните облици се поизразени, додека кај
девојчињата се скриени под слој на масни клетки.
Бројот на споро или брзо контрахирачки мускулни влакна е геетски определен. Но
15 – 20 % после раѓањето сеуште не се издифиренцирани (Baldwin, 1984; Colling – Saltin,
1980, наведено кај Haywood & Getchel, 2004). Ова укажува на влијанието на телесното
вежбање во процесот на доокомплетирање на мускулните влакна

3.2.3. Адипозен систем (систем на масно ткиво)

градба, функција, развојни промени

Масно ткиво. Масното ткиво има есенцијална улога во организмот во смисла на

енергетско депо, изолација и заштита. Количината на масно ткиво рапидно се зголемува
во првите шест месеци од животот и продолжува со постепено и континуирано
зголемување до 8 годишна возраст подеднакво кај двата пола. Во периодот на пубертет и
адолесценција масното ткиво продолжува континуирано да се зголемува кај момчињата,
додека кај девојчињата се забележува поголемо и позабрзано зголемување (Malina et al,
2004). Индивидуалната дебелина варира во периодот на новороденче и во раното детство.
Дебелото бебе, ретко ќе порасне во дебело дете, но детето кое е дебело на 7 и 8 годишна
возраст веројатно е дека ќе ја задржи дебелината (Haywood & Getchel, 2005).
Во телото, масното ткиво е распределено како висцерално (околу внатрешните
органи) и поткожно масно ткиво. Кај децата до 6 и 7 годишна возраст забележителен е
тренд на редукција на поткожното масно ткиво за сметка на зголемувањето на
висцералните масти. После овој период забележително е зголемување на поткожното
масно ткиво кај девојчињата и постепена редукција на истото кај момчињата ( Malina et al,
2004).

28
 Од аспект на дистрибуцијата на поткожното масно ткиво децата на 6 и 7 годишна
возраст имаат релативно поголема поткожна маса на екстремитетите во однос на трупот.
Овој период е клучен во смисла на промени во поткожното масно ткиво. Имено од 4 до 7
годишна возраст се забележуваат релативно стабилни вредности на поткожното масно
ткиво. После овој период карактеристично е континуирано, линеарно и забрзано
зголемување на овие вредности (Malina et al, 2004).

3.2.4. Респираторен систем- градба, функција, развојни промени

3.2.4.1. Градба и функција на респираторниот систем

Во тек на фзиичката активност, за правилно одвивање на сите процеси потребен е

кислород кој организмот го снабдува преку системот за дишење, односно респираторниот
систем. Составни делови на респираторниот систем се: ларинкс (низ кој навлегува
воздухот), трахеа или дишник, трахеата понатаму се разгранува на две гранки, поединечно
наречени бронхуси кои завршуваат во белодробните крила. Бронхиите понатаму се
разгрануваат до помали цевчиња наречени алвеоли и во нив настанува размена кислородот
и јаглеродниот диоксид. Процесот на дишење и размена на гасовите го потпомагаат:
ребрата, меѓуребрените мускули и дијафрагмата.

Сл. 5. Слика на бели дробови и составни делови

29
 Дишењето уште се нарекува респирација, вдишувањето инспирум, а издишувањето
експирум. Процесот на дишење поминува низ неколку фази: 1) вдишување чист воздух
богат со кислород преку белите дробови, 2) размена на кислород и јаглерод диооксид во
белите дробови, на ниво на алвеоли, 3) внес на кислород во крвотокот и транспорт низ
организмот. Од аспект на физичкото вежбање, значајни се:
 дишниот волумен - количината на воздух што се вдишува и издишува во тек на
еден респираторен систем);
 дишна фреквенција - број на вдишувања и издишувања во тек на една минута,
 минутен волумен - количината на воздух која се вдишува за време од 1 мин

 витален капацитет - максималната количина на воздух која може да се истисне од

белите дробови со едно форсирано издишување, на кое претходело максимално
вдишување.

3.2.4.2. Промени во респираторниот систем како резултат на развојот.

Белите дробови се зголемуваат пропорционално со растот во висина, созреваат, со

што се подобруваат и респираторните функции. Се зголемува бројот на алвеолите,
односно од 20 милиони кај новороденче, до 300 милиони кај деца на 8 годишна возраст
(Malina et al.2004). Во предучилишната возраст примарните дишни патишта и бронхиите
се потесни отколку кај возрасните. Белодробните алвеоли, бронхиите и носните отвори се
кратки и тесни. Ова условува промени во типот и начинот на дишењето, кое од стомачно и
дијафрагмално, кај децата на 6 и 7 годишна возраст поминува во градно дишење кое е
плитко и релативно брзо поради сеуште недоволно развиениот граден кош.

Бројот на дишни движења (вдишувања, издишувања) се менува со годините. Во

првата година бројот на овие дишни движења е 30 пати во минута, на возраст од 3 до 5
год, се движи од 22 до 24, додека во периодот на 6 години се намалува на 20 до 22 дишни
движења во минута (Malina et al.2004). Зголемената фреквенцијата е замена за малата
длабочина на дишењето. На децата во оваа возраст им е потребна поголема количина на
кислород отколку на возрасните.

30
 Дишниот волумен и максималната кислородна потрошувачка (VO2 max) линеарно
се зголемуваат и се доближува до вредностите кај возрасните (Bar – Or; Malina &
Bouchard, 1991). Промените во функциите на респираторниот систем на децата се
одвиваат повеќе во зависност од промената во телесната висина, отколку со хронолошката
возраст (Quanjer et al, 1995). Високо тренирани деца на 6 год возраст имаат анаеробен праг
кој достигнува вредност до 75 – 85% од VO2 max (Portman, 1993).

31
 3.2.5. Кардоваскуларен систем - градба, функција, развојни промени
3.2.5.1. Кардоваскуларен систем - градба, функција

Срцето, крвта и крвните садови се составни елементи на кардиоваскуларниот или

циркулаторниот систем.

Сл. 6. Приказ на кардиоваскуларен систем

32
Циркулаторниот систем во нашиот Циркулаторниот систем е поделен на два
организам ги има следниве функции: составни делови:

 Транспорт на кислород и хранливи  Белодробна циркулација -

материи до сите клетки транспорт на крв богата со
 Отстранување на јаглеродниот јаглероден диоксид од срцето до
диоксид и продукти од клеточниот белите дробови каде истиот се
метаболизам надвор од клетките заменува со кислород и враќање
 Транспорт на хормони до различни на оксидираната крв (крв богата
делови од телото со кислород) назад во срцето.
 Одржување на константна телесна
 Системска циркулација –
температура и постојано ниво на
транспорт на чиста крв (богата со
течности
кислород) од срцето до сите
 Заштита од бактерии (Beashel et al,
делови од телото и враќање назад
2004)
и замена со деокигенирана крв
назад до срцето која потоа преку
белодробната циркулација се
транспортира во белите дробови.

Сл. 7. Приказ на белодробна системска циркулација

33
 Срцето е виталниот човеков орган кој не одржува во живот. Тоа претставува
мускулна пумпа, изградено е од посебен срцев мускул 5 кој постојано се контрахира без
замор. Срцето ја пумпа крвта богата со јаглерод диоксид во белите дробови и ја враќа во
крвотокот крвта богата со кислород. Неговата работа се одвива во 3 фази:
(1) Внес на крвта во срцето – деоксигениранат крв од телото преку двете големи вени
(vena cava) навлегува во десната преткомора. Во исто време оксигенираната крв преку
белодробните артерии внесуваат крв во левата преткомора.
(2) Пумпање на крв од преткоморите во коморите
(3) Испумпување на крвта надвор од срцето – десната комора испумпува крв во
пулмоналната артерија која се транспортира до белите дробови. Истовремено левата
комора испумпува крв во аортата која се транспортира низ крвотокот до сите клетки.

Сл. 8. Срце

Реализацијата на сите три фази означува еден срцев циклус. Една комплетна срцева
контракција и релаксација е наречена срцево отчукување. Бројот на срцеви отчукувања во
минута се означува како срцева фреквенција или пулс. Бројот на срцеви отчукувања во

5
Подетално во делот за мускулни влакна

34
една минута кај здрав возрасен човек изнесува од 60 до 80 удари во минута. За време на
физичка активност, понтенизвна работа или емоционална ситуација (паника, страв, стес),
бројот на срцеви отчукувања се зголемува.

Сл. 9. Капиларна мрежа

Артериите, вените и крвните капилари се крвните садови преку кои се

транспортира крвта низ организмот.
Артерии. Артериите транспортираат крв надвор од срцето до сите делови од
телото и носат крв богата со кислород. Артеријата која излегува од срцето се вика аорта и
е најголема артерија. Понатаму се дели на помали артерии, се до најситни гранчиња -
артериоли кои се разгрануваат на уште поситни цевчиња – капилари. Артериите се
еластични, имаат мал отвор низ кој циркулира крвта, која тече под голем притисок како
резултат на контракцијата на ѕидовите на артериите.
Вени. Вените транспортираат крв до срцето и тоа е крв која е богата со јаглерод
диоксид. Најголема вена е вена кава и таа излегува директно од срцето. Белодробната
артерија транспортира крв од срцето до белите дробови и таа е единствената артерија која
носи неоксидирана крв. Вена кава слично на аортата се дели на помали гранчиња – вени,
кои натаму се разгрануваат до венули и завршуваат со капилари. Вените имаат тенки,
нееластични ѕидови, голем отвор низ кој протекува крвта која се движи под мал притисок.
На ѕидовите на вените има валвули кои го спречуваат движењето на крвта во обратен
правец.

35
 Капилари. Капиларите се најелементарните делови на циркулаторниот систем кои
ги поврзуваат артериолите и венулите. На ниво на капиларите се разменуваат гасовите и
хранливите материи во клетките како резултат на нивните многу тенки ѕидови.

Тесно поврзани поими со работата на кардиоваскуларнот систем и физичката

активност се: ударниот волумен, минутниот волумен и крвниот притисок.
 Количината на крв што срцето ја исфрлаа при секоја контракција се нарекува
ударен волумен. Оваа количина е иста за двете комори и изнесуваа 70 – 80 мл.
 Количината на крв што срцето ја испумпува преку аортата и белодробната артерија
низ целото тело за време од една минута се нарекува минутен волумен.
 Притисокот кој го врши крвта врз крвните садови се нарекува крвен притисок. Во
различни крвни садови притисокот е различен. Во артериите е повисок, а понизок
во вените кои се подалку од срцето и се нашироки. Се мери како систоличен
(максималниот приисок на крвта) и дијастоличен крвен притисок (најнизок
притисок на крвта). Крвниот притисок варира во зависност од возраста, физичката
активност, стресот, пушењето, режимот на исхрана и телесната тежина.

Крв. Количината на крв во телото кај секој човек е различна, условена е од

телесната големина и претставува 7% од телесната тежина. Основната функција на крвта е
транспорт на хранливите материи низ телото и заштита од инфекции. Крвта е составена од
55% плазма и 45 % крвни клетки.

Плазмата е жолтеникава течност, најмногу вода и растворливи материи: соли и

калциум, глукоза и други хранливи материи, хормони, јагерод диоксид и други материи.
Крвни клетки се:
 Црвени крвни клетки – еритроцити. Тие ја даваат црвената боја на крвта, содржат
хемоглобин кој го врзува кислородот и се познати како носачи на кислород. Се создаваат
во коскевата срцевина пред се на долгите коски, градната коска, ребрата и пршлените.
 Бели крвни клетки – леукоцити. Тие се трпати поголеми од црвените крвни клетки,
но се далеку помалубројни. Имаат заштитна улога во одбраната на организмот од
бактерии, преку јадење на бактериите или формирање на антитела кои ги уништуваат
бактериите. Се создаваат во сржта на коските, лимфните јазли и во слезината. Нивниот
број рапидно се зголемува во состојба на болест или инфекција во организмот.

36
  Крвни плочки – тромбоцити. Имаат функција да ја згрутчуваат крвта и да го
стопираат нејзиното лесно губење. Претставуваат парчиња на посебни клетки кои се
создаваат во црвената срж на коските.

3.2.5.2. Развојни промени во кардиоваскуларниот систем

Како и останатите системи и кардиоваскуларниот систем претрпува промени како

резултат на општиот раст и развој. Големината, обликот и функционалните вредности на
срцето постојано се менуваат во тек на развојот на организмот. Кај новороденчето веднаш
по раѓањето срцето е релативно големо, со округла форма, со еднаква развиеност на
левата и десната половина. Во првите неколку дена по раѓањето се смалува васкуларниот
простор и мало смалување на големината, наредните неколку недели срцето повторно ја
зголемува својата тежина и на крајот од првата година е двапати потешко отколку по
раѓањето. Истовремено доаѓа и до задебелување на мускулните ѕидови на срцето. Поради
поголемата функционална оптовареност, левата страна е подебела од десната. Во 3 – 4
година срцето е четирипати потешко, во 5 – 6 година е потешко за пет пати. Срцето кај
деца на 6 годишна возраст по својата големина и форма се доближува до изгледот кај
возрасните. Волуменот на срцето кај дете на 7 годишна возраст изнесува околу 250 –
300см³ и е во поголема корелација со телесната тежина отколу со телесната висина (Malina
et al, 2004). Срцето ја добива својата вообичаена крушковидна форма. Кај слаби и
астенични деца, со слабо развиена мускулатура срцето е издолженои мало. Овие деца
имаат слаба циркулација, полесно се заморуваат и имаат смалени работни способности.
затоа кај нив треба да се применуваат лесни физички активности и да се избегнуваат
големи физички напори.
За правилно функционирање на срцето неопходна е добро развиена капиларна
мрежа која се развива околу мускулните влакна. Бројот на капиларите постојано се
зголемува од раѓањето до зрелата возраст паралелно со општиот развој. Кај новороденче
бројот на капилари на срцето на мм2 изнесува 3.365 и на секој капилар доаѓаат 6 мускулни
влакна. Со текот на развојот овој однос се менува. За споредба, бројот на капиларите на
срцето кај возрасен човек на мм2 изнесува 3.342, но на еден капилар доаѓа едно мускулно
влакно.

37
 Крвните садови кај децата се многу пошироки отколку кај возрасните, крвта тече
слободно, така што зголемената потреба на ткивата за крв лесно се задоволува.
Количината на крв на 1 кг телесна маса е многу поголема отколку кај возрасните, крвта
поминува пократок пат, со поголема брзина на проток што резултира со поголема срцева
фрекфенција.
Фрекфенцијата на срцето се менува со годините. Кај новороденче изнесува 140
удари во минута, во втората година приближно околу 105, во третата година околу 100
удари во минута, а во четвртата година од 90 до 95 удари во минута. Просечен 6 годишник
во фаза на одмор просечно има базален пулс6, околу 80 удари во минута (Malina et al,
2004). На 10 годишна возраст се јавуваат разлики меѓу половите. Базалниот пулс е за 3 до
5 удари повисоки кај девојчињата отколку кај момчињата. Истиот тренд се забележува и
во позиција на седење и мирување (Malina et al, 2004). Под напор пулсот може да
достигне вредности до 210 – 215 удари во минута (Portman, 1993). За споредба
фрекфенцијата на срцето кај возрасен човек се движи од 60 – 80 удари во минута.
Промени настануваат и во волуменот на крвта. На 2 кг телесна ги има следните вредности:
новороденче – од 80 до 110мл крв; крај на првата година – од 75 до 100 мл крв, а кај
возрасен човек од 75 до 80 мл крв.

Табела 5. Промени во некои физиолошки параметри во процесот на развој

возраст телесна маса во кг брзина на пулс во мин време на кружење на крв во мин
новороденче 3,2 134 12,1
3 год 12,5 108 15,0
14 год 34,4 87 18,6
возрасен 53,6 72 22,1
7
Извор: Фиродот (Наведува Findak,1995, стр 26)

6
Базален пулс - пулс во мирување измерен кај дете кое спие
7
Findak, V.(1995) Metodika tjelesne i zdravstvene kulture pretskolskom odgoju. Zagreb: Skolska knjiga, str 26

38
 Табела 6. Срцева фреквенција кај деца во различни возрасни периоди
Возраст варијации средни вредности
0 – 1 месец 70 – 170 120
1 – 11 месеци 80 – 160 120
2 години 80 – 130 110
4 години 80 – 120 100
6 години 74 – 115 100
8
Според Медвед (Наведува Findak,1995, стр 26 )

Нервната регулација на детското срце не е завршена. Поради динамиката на

нервните процеси во кората на големиот мозок има недоволно усовршена регулација на
дишењето и крвотокот и слаба прилагоденост на физички напори. Затоа децата брзо се
раздразнуваат, срцето лесно се возбудува, лесно се постигнува аритмија во работата, па
така срцето при работа, односно при физичка активност брзо се заморува. Со промена на
активноста детското срце брзо се смирува и се опоравува. Затоа физичката активност или
играта кај децата не треба да трае долго време, почеста промена на содржините и промена
на работата и одморот.

3.2.6. Нервен систем - градба, функција, развојни промени

Нервниот систем е еден од најзначајни системи во човековото тело. Тој ги

контролира нашите движења и говорот. Од неговото функционирање е условено
мислењето, анализата, меморијата. Степенот на развој на нервниот систем е директно
поврзан со социјалниот, когнитивниот, емоционалниот и моторичкиот развој (Haywood &
Getchel, 2004). Развојот на структурите и функциите на нервниот систем се случуваат во
раните периоди на човековиот развој и се условени од влијанието на бројни внатрешни и
надворешни фактори.

3.2.6.1. Градба и функции на нервниот систем

Примањето и обработката на информациите и сигналите од надворешната средина
и внатре од човековото тело, нивното процесирање и креирање на соодветен одговор во
форма на движење или реакција се функции на нервниот систем. Овие функции се

8
ibid

39
остваруваат преку составните елементи на нервниот систем: черепниот мозок, рбетниот
мозок и периферните нерви.
 Черепниот мозок (ЦНС) ја контролира секоја наша активност, ги анализира
примените сигналите и информации, донесува одлука и започнува акција. Сместен е во
черепот и обвиткан со течност која го заштитува.
 `Рбетниот мозок го претставува периферниот нервен систем. Сместен е во
рбетниот канал во `рбетниот столб. Тој собира информации и дава одговор преку сигнали
од мускулите и останатите органи кои треба да реагираат , односно ја остварува
комуникацијата меѓу рецепторните органи (органи кои примаат информации од различни
извори) и ефекторните органи (органи кои реагираат на сигналите и информациите
пратени од ЦНС – мускули и жлезди). Рецепторните органи зависно од информациите од
каде ги примаат се делат на:
- екстерорецептори – примаат информации надвор од нашето тело, од надворешната
средина (очи, уши допир);
- интерорецептори – примаат информации од органите во телото и
- проприорецептори – примаат информации за положбата на телото и делови од
телото во просторот. Се наоѓаат во мускулите, тетивите и зглобовите.
 Нервните влакна носат пораки во и од сите делови од телото. Сноповите од
нервните влакна влегуваат во рбетниот столб и излегуваат од отворите на пршлените.
Може да бидат сензорни нерви кои носат информација од рецепторните органи до ЦНС и
моторни нерви кои носат информации од ЦНС до ефекторните органи.

3.2.6.2. Промени во нервниот систем како резултат на развојот

Развојот на нервниот систем започнува уште во преднаталниот период. Невроните

(клетки на нервниот систем кои примаат и праќаат информации) се формирани до
четвртиот месец од преднаталниот живот. До 6 месец од преднаталниот живот, невроните
се наоѓаат на нивната конечна позиција која ја имаат во тек на целиот живот. Во
постнаталниот живот, невроните растат се поврзуваат со останатите неврони и формираат
меѓусебни врски (Haywood & Getchel, 2004).

40
 Нервниот систем во постнаталниот период се карактеризира со интензивен развој.
Помеѓу 5 и 7 години доаѓа до брз развој на коските на черепот кои на 10 год достигнуваат
нормални вредности. Се зголемува тежината на мозокот која кај децата на 4 годишна
возраст постигнува 80 % од развојот на возрасните, додека во средното детство е речиси
иста како кај возрасниот човек (1300 грама), (Webb, Monk & Nelson, 2001, наведува
Patterson, 2009). Се јавува забрзан раст на малиот мозок. Нервниот систем како целина е
многу помал во споредба со нервниот систем кај возрасните. Невроните растат
пропорционално со физичкото издолжување на телото. Со зголемување на синапсите се
подобрува комуникацијата помеѓу невроните (Williams, 1983). Доаѓа до целосна
миелинизација и истата е најчесто комплетирана до 6 годишна возраст (Gallahue, 1987).
Брзиот раст на нервниот систем во раното детство го прави невролошки развој подложен
на надворешните влијанија. Во таа смисла лошите услови на живот, слабата исхрана и
нестимулирачка средина може да го успорат растот на мозокот и да остават последици
кои можеби никогаш не може да се поправат (Haywood & Getchel, 2004).

Во периодот од 6 до 8 години најголем дел од нервните структури со своето ниво

на развој се доближуваат до нивото на развој кај возрасните. Така кај 6 годишни деца
нервниот систем достигнува 90% од развојот на возрасен човек. Брзиот раст на мозокот и
централниот нервен систем условува брзо нервно-мускулно созревање што резултира со
брз и интензивен моторички развој (Malina et al, 2004). Со овие промени се формираат
услови за подобрување на некои моторички способности, во прв ред координацијата.
Добрата развиеност на основните моторички способности претставува предуслов за
диференцијација на специфичните латентни моторички димензии (Malina, 1991, наведено
во Lasan et al, 2005). Во периодот на 6 и 7 години диференцијацијата на моторичките
димензии е поизразена кај девојчињата во однос на момчињата (Strel&Šturm,1981; Bala,
2003; Pišot&Planinšec, 2005).
Забрзаниот раст на малиот мозок условува интензивен развој на нервната
поврзаност помеѓу малиот мозок и кортексот. Ова резултира со способност за
разликување дразби кои имаат различно сензорно потекло: кинестетските, тактилните,
слушните и видните способности, за нивна ефикасна обработка, поврзување со
претходните искуства и формирање на движења како одговор на примените дразби (Pišot,
1997).

41
 3.3. КОГНИТИВЕН РАЗВОЈ

Промените во мислењето, помнењето, перцепциите, вниманието, концентрацијата,

говорот и фантазијата се опфатени со когнитивниот развој (Patterson,2008). Во детството
когнитивниот развој е бурен и интензивен, се карактеризира со постојани развојни
промени поинакви во секоја возраст. Поради големите разлики во промените
когнитивниот развој ќе го разгледаме во три возрасни групи - период на мало дете, рано
детство и средно детство.

3.3.1. Когнитивен развој во периодот на мало дете 1 - 3 год.

Периодот од 1 до 3 години е период на интензивен когнитивен развој. Според

теоријата за когнитвниот развој (Пијаже) децата на оваа возраст се наоѓаат во т.н
сензомоторна фаза, која е поделена на 6 потфази, од кои последните две се однесуваат на
периодот од 1 до 2 години и се карактеризираат со изведување на движења со цел
решавање на одредени проблеми (12 – 18 месеци) и користење на ментални слики или
останати претстави за решавање на проблеми (18 – 24 месеци) (Patterson, 2009). Односно,
децата формираат одредени претстави за големина, облик, растојание со чија примена ја
запознаваат околината, преземаат одредени активности и решаваат проблеми.
На 3 годишна возраст детето разликува големо и мало, малку и многу,
прераскажува случки. Се развиваат помнењето и фантазијата. Интензивно се развива
говорот. На крајот на 2 година детето користи околу 260 зборови, прави мали реченици.
Почнува да се формира како мала индивидуа, поставува прашања на кои очекува
одговори. Со зборови бара да јаде и да пие, го изговара своето име. Учи самостојно да
јаде. Главна карактеристика на овој период е големата љубопитност за се што ги
опкружува. Започнуваат симболичките игри, детето решава одредени проблеми
користејќи помагала, ги поврзува предметите и појавите, учи со увидување.

3.3.2. Когнитивен развој во периодот на рано детство 3 – 6 годишна возраст

Во предучилишниот период продолжува напредокот во когнитивниот развој.

Согласно теоријата на Пијаже за периодите во когнитивниот развој, децата во
предучилишната возраст се наоѓаат во предоперационалниот период (2 – 7 год) кој се

42
карактеризира со значаен напредок во говорот и стекнувањето на поими. Карактеристично
за оваа фаза е користењето на ментални симболи (зборови и претстави) со кои ги
претставуваат предметите, ситуациите и настаните од околината. Начинот на мислењето
кај децата значајно се разликува од логичкото размислување кај возрасните и се
карактеризира со конкретност (детето размислува само за видливи предмети кои се
поврзани со моменталната ситуација), иреверзибилност (нема логичко поврзување на
заемно поврзани појави), егоцентризам (сите околу него гледаат и размислуваат на ист
начин како него), центрација (насоченост на само еден аспект од ситуацијата), зависност
од перцепцијата, трансдуктивно расудување (неможност за меѓусебно поврзување и
споредување на познати поими), се уште не ги користи индуктивното и дедуктивното
размислување (Vidović i sar, 2003; Шкариќ, 2004; Николоска, 2008).
Когнитивниот развој во периодот меѓу 3 и 6 години е многу интензивен. На 4 –
годишна возраст децата почнуваат да се ориентираат во време и денови во неделата,
започнува каузалното мислење; на 5 годишна возраст разликува напред и назад, раскажува
по слики, прераскажува кратки приказни; возраста од 6 години е период во кој детето
разликува лева и десна страна, знае што е во средина, раскажува приказна откако ќе ја чуе,
воочува разлики, посочува како се употребува одреден премет. Иако има забрзан
интелектуален развој, детето има потешкотии да го задржи вниманието и
концентрацијата, брзо минува од една на друга улога, од еден на друг предмет. Затоа им е
неопходна помош и насочување од возрасните.
Карактеристика на овој период е љубопитноста, интересирањето и постојаните
прашања Каде? Кога? Зошто? Децата покажуваат интерес за сè поголема употреба на
симболички функции и значајно се развива говорот (Piaget, 1970; Gallahue, 1987). Говорот
се повеќе се ослободува од погрешното говорно изразување и станува сè поразбирлив.
Според развојните психолози (Пијаже, Алтман), когнитивниот развој се одвива
истовремено со моторичкиот развој, односно моторичката активност обезбедува
ексцитација на ЦНС, што ја одредува моториката како стимулатор на севкупниот развој на
детето. Од друга страна, преку моторичката активност се стимулираат речиси сите
когнитивни функции. Оттука моторичката активност е од непроценливо значење за
целокупниот развој особено во првите 6 години од детскиот живот (Pišot & Planinšec,
2005).

43
 3.3.3. Когнитивен развој во периодот на средно детство од 7 до 11 години

Во период на 6 и 7 годишна возраст, децата почнуваат да користат логички

операции и правила при решавањето на проблемите наместо користењето на интуицијата
(Piaget, 1970). Децата во овој период започнуваат да го користат каузалното мислење.
Помнењето станува сè потрајно, но тие се уште не се во состојба ефикасно да го користат
како возрасните и затоа им е потребно подолго време за да ги запомнат обработените
информации. Како се зголемува фондот на знаења им се подобрува меморијата (Haywood,
1993), со што се зголемува и способноста за учење. Мислењето е сè повеќе искуствено,
синтезата како мисловна активност се повеќе се применува.
Во периодот помеѓу 7 и 8 год забележително е зголемувањето на способноста за
концентрацијa (Gallahue, 1987, Tihansy, 1990) и се зголемува од одделение во одделение.
Вниманието и концентрацијата на децата значајно се условени од нивниот интерес, волја
и активната вклученост во дадена активност. Преку примена на активности кои се
интересни и забавни, кои ги активираат и мотивираат децата, вниманието може да се
задржи подолго време (Gallahue ,1987). Децата се диференцираат според видот на
помнење, односно некои го помнат напишаното (визуелни типови), некои слушнатото
(аудитивни типови), некои она што ќе го напишат (моторички типови) или подеднакво
исто од сите сложени форми.
Перцепциите на децата на оваа возраст стануваат диференцирани и насочени
согласно нивниот интерес и волја. Овој период уште се нарекува и „наивен реализам”,
бидејќи детето го сфаќа светот таков како што е. Перцепциите се целосни, насочени кон
целината, но не и посебните делови (Haywood, 1993). Перцепцијата на времето и
временските периоди како недела и година подобро се распознаваат и временски се
ориентира според своето искуство.
Говорот продолжува да се подобрува и станува сè поразбирлив. Континуирано се
збогатува детскиот речник, па така седумгодишните деца разбираат приближно 10.000
зборови и го продолжуваат пасивниот речник со фреквенција од 20 зборови на ден
(Anglin, 1993, наведува Николовска, 2008), додека активно користат и знаат околу 3600
зборови. Содржината на детскиот говор се состои од теми од детското секојдневие.
Детската фантазија во период од 7 до 11 годишна возраст е многу развиена и жива, но
нестабилна. Децата имаат голема когнитивна флексибилност и многу од нивното време го

44
поминуваат во играње имагинарни игри (Piaget, 1970; Gallahue, 1987; Orlick,). Овие игри
се значајни за развивање на детското творештво и креативност.

3.4. СОЦИО – ЕМОЦИОНАЛЕН РАЗВОЈ

Социо – емоционалниот развој се однесува на промените во емоциите, концептот

за самиот себе и интерперсоналните односи (Patterson, 2009). Развојните промени се
интензивни и специфични за секој возрасен период.

3.4.1. Социо – емоционален развој во период на мало дете 1 - 3 год.

Децата на возраст меѓу 1 и 3 години според Ериксон (1963) се наоѓаат во фаза на

автономија наспроти срам и двоумење, односно разрешување на конфликтот меѓу срамот
во ситуација кога се зависни и гордоста во ситуација на независност (наведува Patterson,
2009). Околу 21 месец се развива радоста, нешто подоцна се јавува љубомората и
тврдоглавоста. Детето во овој период реагира на емоционалните реакции на возрасните, се
јавуваат беспричински напади на бес, врескање или смеење. Во периодот меѓу 2 – 3
години се развива волјата која често се судира со волјата на возрасните. Во однос на
социјалниот развој започнува период на интерес за групни активности. Ова е период на
паралелни игри со другите деца, но секој игра сам.

3.4.2. Социо – емоционален развој во период на рано детство 3 – 6 години.

Емоционалниот развој во овој период го означува појава на емоции како: срам,

завист, недеж и гордост. Агресивноста како начин на однесување до 4 година е
инструментална (Шкариќ, 2004), а со појавата на говорот преминува во вербална. Кај
детето се развиваат првите естетски чувства. Детето почнува емоционално да се врзува.
Во подоцнежниот период развива чуваство за одговорност, заштитнички се однесува кон
помалите деца. Околу 5 – 6 година децата ги распознаваат сопствените чувства на среќа,
љубов, бес, разочарување. Се јавуваат реалистични стравови и страв од натприридни
суштества.
Во периодот од 3 до 6 години, детето го развива поимот за себе кој се базира на
конкретни податоци. Детето има добро или лошо мислење за себе. Развива почит кон
самото себе, но и кон другите луѓе. Степенот на самопочитување на детето во голема

45
мерка е одреден од односот на возрасните пред сè родителите кон детето и неговото
прифаќање како единка. Детето кое е прифатено и сакано такво какво што е, се развива во
индивидуа со поголема почит кон себе.
На возраст од 6 години децата имаат стекнато позрело размислување и разбирање
на сопствените емоции и нивната функција. Лутината се јавува сè поретко. Способноста за
самостојно регулирање на емоциите им дозволува да се однесуваат согласно социјално
прифатените начини на однесување во присуство на возрасни и врсници, што им
овозможува развој на сопствената проценка за самиот себе и сликата за себе (Dworetzky,
1990, наведено во Age group development program).
Ова е период на интензивна социјализација на детето. Се јавува интерес за
заеднички активности со другите деца и потреба за дружење со врсниците. На 5 годишна
возраст детето учестувува во игри со врсници од ист пол, веќе во наредниот период
избира најдобар пријател, соработува и се дружи со останатите деца, лесно и слободно
комуницира со возрасните. За децата на возраст меѓу 5-тата и 7-та година, пријателските
врски се привремени – лесно се воспоставуваат и се прекинуваат (Gallahye, 1987;
Roopnarine & Johnson). Иако е релативно независно (само јаде, се облекува, оди на
спиење) и понатаму има потреба од присуството и контрола на возрасните лица.

3.4.3. Социо – емоционален развој во период на средно детство 7 – 11 години

Од аспект на социо – емоционалниот развој, периодот од 7 до 10 годишна возраст е

т.н. „мирен период” кој се карактеризира со генерално оптимистично расположение и
фаза во развојот која се карактеризира како почеток на развојот на концептот за себе си
или детското гледање на себе си. Во оваа фаза на развојот, децата често се срамежливи и
нервозни, плашливи во нова ситуација, неволни да ја напуштат безбедноста на она што им
е познато (Gallahue, 1987). Често се егоцентрични, претпоставуваат дека сите
размислуваат на начин како нив и затоа често имаат проблеми во делењето со другите и
комуникацијата со другите деца (Gallahue, 1987).
Кај децата во периодот на средно детство веќе се воспоставени индивидуалните
разлики во развојот на личноста (Ериксон, 1963). На возраст до 12 години, децата
поминуваат низ психолошка фаза во која мора да научат да чувствуваат одговорност,
особено кога се натпреваруваат во парови. Поразот предизвикува чувство на

46
инфериорност. Успехот е основен за градење на сликата за себе, особено во тек на оваа
фаза, бидејќи децата се борат да бидат компетитивни и неинфериорни во однос на другите
деца (Ериксон, 1963).
Во социјален поглед децата сè повеќе се равиваат. Пресудна улога во овој социјален
развој има емоционалната клима во опкружувањето на децата – семејството и
училиштето. Детето поминува сè повеќе време со се поширок круг на деца. Повисокото
когнитивно ниво кај децата на оваа возраст е причина за поквалитетна социјална
интеракција со врсниците и децата започнуваат со формирање на пријателски врски. До 7
годишна возраст пријателските врски се привремени и лесно се воспоставуваат. Пријател
е детето со кое седи во клупа или играат иста игра. На возраст помеѓу 7 и 9 год децата
генерално формираат пријателства со деца од ист пол и возраст (Gallahye, 1987;
Roopnarine & Johnson). Комуникацијата со луѓе надвор од семејството влијае врз развојот
на самопочитувањето како чувство на лична вредност и припаѓање. Децата започнуваат да
се споредуваат со другите, се јавуваат популарни и непопуларни деца. Развивањето на
нови видови на социјална интеракција и компетенција претставува основа за развој на
способноста за комуникација, реципроцитет, емпатија и заедничко решавање на
проблемите (наведено кај Pišot & Paninšec, 2004). Децата на оваа возраст, преминуваат од
фаза на егоцентризам кон фаза на алтруизам.

47
 3.5. МОТОРИЧКИ РАЗВОЈ

Моторичкиот развој претставува секвенционален и континуиран процес на

модификација низ кој детето усвојува одредени шеми или форми на движење и вештини.
Овој процес е резултат на влијанието на неколку фактори кои вклучуваат: нервно –
мускулно созревање, кое претставува генетска компонента; развојните карактеристики на
детето (големината на телото, телесните пропорции и телесната градба), темпото на раст и
созревање, влијанието на претходното моторичко искуство и новото моторичко искуство
(Malna et al, 2004). Преку различните форми на движење детето стапува во интеракција со
околината, ја осознава и делува во неа и го збогатува своето искуство. Движењето на
децата им овозможува целосно запознавање на светот (Thalen, 2000).
Специфика на предучилишната и раната училишна возраст е доминацијата на
моторичкиот развој наспроти интелектуалниот и социјалниот, односно најголемите
промени настануваат во моториката, а движењето, активноста и играта се доминантните
медиуми преку кои се реализираат останатите аспекти на развојот. Во прилог на ова,
повеќето фактори укажуваат дека малите деца реагираат со цело тело и ум и со сите
моторички способности. Корелација помеѓу моторичкиот, интелектуалниот и
емоционалниот развој кај мали деца, се зголемува со возраста што укажува на зголемена
можност за позитивно влијание врз интелектуалното и емоционалното однесување на
децата преку развој и унапредување на нивното моторно однесување (Bala, 2005).
Бидејќи аспектот на моторичкиот развој е од централен интерес на физичкото
воспитание и образование во разработката е задржана концепцијата како и останатите
домени во развојот - период на мало на мало дете, рано и средно детство, но со поголем
акцент на секоја возраст во рамките на овие периоди. Претходно, накратко е објаснета
динамиката на јавувањето на основните телесни движења.

3.5.1. Динамика на јавувањето на основните телесни движења

Движењата на рацете се јавуваат во пренаталната фаза, а движењата во зглобот на

лактот и во зглобовите на дланката, како и во зглобовите на прстите се јавуваат до 9
месец.

48
 Околу седмиот месец со појавата на опозицијата на палецот се формира фаќање на
предмети како посебно движење, иако попримитивните форми на фаќање, на база на
Дарвиновиот рефлекс на фаќање, можат да се констатираат веќе по раѓањето. Во рамките
на фаќањето, се појавува и носење на поситни предмети, односно се појавува пренесување
на играчките од место на место без придвижување на телото во просторот. Носењето на
потешките предмети во состав на сложените движења, придвижувањето на телото по
тлото повеќе е домен на функционалното усовршување, развивање на силата и
издржливоста отколку самата форма на движењето. Фрлањето е поврзано со фаќањето,
бидејќи фрлањето всушност е волево испуштање на предметите кои претходно биле
фатени помеѓу прстите на раката. Фрлањето во далечина, фрлањето во височина,
фрлањето со намера за погодување на цели во хоризонталната и вертикалната рамнина
повеќе се израз на високото ниво на моторички способности (експлозивната сила,
прецизноста, координацијата), отколку што се прецизни телесни движења.
Превртувањето од грб на стомак и обратно како потполно телесно движење се
јавува помеѓу вториот и третиот месец.
Вртењето на тлото околу надолжната оска на телото за 360º т.е., од положба на грб
преку едната страна, стомакот и другата страна, повторното доведување на телото во
положба на грб, детето може да ја изведе во шестиот месец.
Седењето се формира до 9-тиот месец преку неколку фази.
Ползењето како најелементарна форма на придвижување по тлото и „освојување
на просторот“ се јавува околу шестиот месец. Карактеристично е дека првите промени со
сопствените движења на телото детето ги изведува движејќи се наназад. Ползењето се
јавува помеѓу 7-миот и 9-тиот месец.
Четириножното придвижување по тлото го заменува ползењето околу 9-тиот
месец.
Исправањето и стоењето со помагање започнуваат значително порано, како
самостојно телесно движење е завршено околу 12-тиот месец.
Одењето минува низ четири карактеристични фази почнувајќи од 9-тиот месец, а
поголем број на деца во 18-тиот месец одат самостојно, слободно и сигурно.

49
 Трчањето во почетокот е само несигурно брзо одење. Меѓутоа, веќе околу 3-тата
година трчањето ги добива сите биомеханички компоненти на циклично одразување на
нозете од тлото со фаза на лет.
Со појавата на трчањето може да се каже дека скокањето веќе е формирано како
телесно движење, бидејќи трчањето претставува низа на скокови, сепак, извршувањето на
едно поединечно скокање со телото со одразување со двете нозе, а особено со одскок на
едната и доскок на обете нозе, се јавува нешто подоцна од трчањето, но околу четвртата
година детето веќе може да ги изведе сите основни видови скокови.

3.5.2. Карактеристики на моторичкиот развој во периодот на мало дете од 1 до 3

години

Возраста од 1 до 3 години е период на интензивен моторички развој, преку

усвојување на основните форми на движење преку кои се осознава околината и се
задоволува вродената љубопитност. Моторичкиот развој ги има следниве карактеристики:

Период од 1 до 2 годишна возрaст

Фаза на инхибирање на рефлексите (Gallahue & Ozmun,1998)
13мес. Стои без потпирање; самостојно одржува рамнотежа.
14мес. Клекнува и станува; оди на кратки растојанија, ползи и запира;
оди наназад несигурно; сака да се качува по скали.
15мес. Самостојно оди.
Слика 11
16мес. Трча во круг.
18мес. Ја бутка топката со една нога; влече предмети; само седи на стол;
скока на двете нозе со придржување; се качува по скали со одредено
темпо; зема, носи и преместува предмети.
20мес. Трча; шутира топка без да изгуби рамнотежа; отвора врата.

21мес. Се симнува по скали со придржување за рака (Gajič, 1985).

Период од 2 до 3 годишна возраст

Фаза на основни движења - иницијална фаза (Gallahue & Ozmun,1998). Овој

периодот се карактеризира со груби, неритмични, некоординирани движења во која

50
најголемиот број на компоненти од целината на движењата недостасуваат. Специфични
промени се:

24мес. Се качува по скали без придржување; подигнува предмети од под

без придржување; оди сигурно наназад; повеќе сака да трча отколку да
оди; фрла предмети преку глава; детето е преокупирано со една
активност која се повторува: потскокање,лулање,вртење во круг.
2 години и 3 месеци. Се одржува на две нозе; балансира на една нога.
Слика 12
2 години и 6 месеци. Оди по права линија; фрла топка над 1 метар; скока
на една нога; оди на прсти (Gajič, 1985)

Период на 3 годишна возраст

Фаза на основни движења - иницијална фаза (Gallahue & Ozmun,1998).

3год. Фрла предмети во одреден правец; слегува по скали без

придржување, скала по скала; се качува по скалинаизменично лева и
десна нога; скока на две нозе; оди на прсти и пети напред - назад;
прескокнува препрека висока 5 см; се качува по предмети; трча
стабилно и брзо; постојано е во движење - хиперактивно; моторно
Слика 13
неспретно; се сопнува и често паѓа.(Gajič, 1985)

3.5.3. Карактеристики на моторичкиот развој во предучилишна возраст,

рано детство 3 – 6 години
Во овој период доаѓа до јакнење на коскено - мускулниот систем, се подобруваат
моторичките способности. Развојот на нервниот систем условува подобрување на
координацијата. Од просторните односи кои децата ги усвојуваат на возраст од 3 до 4
години, вообичаено прво се ориентираат за горе – доле, потоа напред – назад и на крај ги
усвојуваат страните (Kuczaj & Maratsos, 1975, наведено во Haywood, 2004). Според
поделбата на моторичкиот развој предложена од Gallahue & Ozmun,1998 ова е фаза на
основни движења и ги има следниве особености:

51
Период на 4 годишна возраст
Фаза на основни движења – елементарна фаза (Gallahue & Ozmun,1998). На
возраст од 4 години (елементарна фаза) се подобруваат координацијата и
ритамот, децата имаат поголема контрола над нивните движења, но се уште
истите се неспретни и со недостаток на континуитет и флуидност.

4год. Се движи во ритам на музика; оди по права линија нога пред нога, со
раширени раце; вози велосипед на три тркала; слегува по скали нога пред нога;
скока од втората скала; во трчање шутира топка; скока суножно во место; скока
во далечина до 60 см; прескокнува препрека широка 20 см; фаќа фрлени
предмети.
Слика 14

4 години и 4 месеци. Оди косо; фрла топка преку 3 метри; се облекува и соблекува;
прескокнува јаже и обрач.

Период на 5 годишна возраст

Фаза на основни движења – елементарна фаза (Gallahue & Ozmun,1998)

5год. Трча со промена на правецот; скока на една нога; стои на прсти;

се качува по скали на различни начини; совладува различни препреки.

5 години и 5 месеци. Фаќа и фрла топка; води топка со нога; оди по

клупа долга 3 метри; се јавуваат основните моторни способности.

Слика 15

Период на 6 годишна возраст

Фаза на основни движења –зрела фаза (Gallahue & Ozmun,1998) На возраст од 6 до 7
години, односно во зрелата фаза најголемиот број на фундаменталните движења се
усвоени и се карактеризира со интеграција на сите составни делови од движењето во
целина. Движењата се координирани, механички исправни и ефикасни (Age group
development program).
Детето на 6 годишна возраст стои на една нога без потпор 40 сек; вози
велосипед; игра бадмингтон; скока јаже со двете нозе истовремено;

52
фаќа топка со една рака; фаќа топка во скок; врзува врвки на обувки.
Детето веќе добро ги има совладано основните облици на движење:
одење, трчање, фаќање, фрлање, качување, ползење, влечење, носење,
туркање.Децата се способни да совладуваат елементарни техники од
одредени спортови како скијање, пливање, лизгање, знае да вози
велосипед, ролери, да игра бадмингтон. Машките деца веќе почнуваат
да играат фудбал, девојчињата скокаат ластик, јаже, плочка итн.
Покрај наведените промени во движечките манифестации специфични промени се
случуваат и во останатите сегменти од моторичкиот развој. На возраст од 3 до 4 години,
децата ги усвојуваат просторните односи и вообичаено прво се ориентираат за горе – доле,
потоа напред – назад и на крај ги усвојуваат страните (Kuczaj & Maratsos, 1975, наведено
во Haywood, 2004).
Латерализацијата како свесност дека телото има две страни кои се движат
независно се јавува во периодот околу 4 - тата година (Hecaende & Ajuriaguerra, 1964).
Приближно на возраст околу 4 – 5 години карактеристично е разликувањето на лева и
десна страна (Ayres, 1969; Williams, 1973, наведено во Haywood, 2004). Вообичаено раката
која се јавува како доминантна во раното детство најчесто до 4 годишна возраст, останува
доминантна и понатаму (Sinclar, 1971). Истражувањата потврдиле дека 90% од децата ја
преферираат десната рака, додека само околу 10 % ја одбираат левата (Gallahue, 1987,
наведено во Age group development program).
Визуелната сензација (осетливост) се подобрува во тек на детството, со мали но
значајни придобивки. Посебен напредок има во периодот помеѓу 5 и 7 години (Haywood,
1993). Децата на оваа возраст генерално се далековиди (farsightedness) и не се подготвени
за гледање на блиску во тек на подолг временски период (Gallahue, 1987). После петтата
година се подобрува способноста за следење со очите и контролата на движењата со
очите, визуелната осетливост континуирано се подобрува, но сепак видот кај децата не е
созреан до 9 години (Williams,1983). До 6 – тата година, обработката на информациите кај
децата е многу помала отколку кај возрасните. Ова предизвикува потешкотии во
координацијата очи – рака и очи – стопало. Со развој на свесноста за времето и позицијата
на телото во просторот, кај децата се подобрува координацијата и синхронизираноста
помеѓу деловите од телото (Gallahue, 1987).

53
 3.5.4. Карактеристики на моторичкиот развој во периодот на рана училишна
возраст, средно детство 7 – 11 години

Од аспект на моторичкиот развој, децата во раната училишна возраст, односно на

возраст од 7 до 11 годишна возраст се наоѓаат во т.н. фаза на специјализирани движења,
конкретно во периодот на развој на општи моторички способности (7 – 10 год) и
почетокот на периодот на развој на специфични моторички способности (10 – 13 год). Во
овој период локомоторните, нелокомоторните и манипулативните движења се изведуваат
се побрзо, посигурно, координирано и целно се употребуваат во комплексни спортски и
останати секојдневни активности (Gallahue & Ozmun, 1998, наведува Pišot & Planinšеc,
2005). Ова овозможува развој на општите моторичките способности, кои потоа преку
примена на различни посложени форми на движење овозможуваат развој на специфични
движечки способности и усвојување на специфична техника од различни спортски
дисциплини. (Gallahue, 1987). Овие движења понатаму имаат значајна улога во
оформувањето на спортскиот капацитет на децата во иднина (Gallahue, 1987; Tihanyi,
1982, наведено во Age group development program).
Според Gallahue, (1987) во тек на фазата на зрели движења значително почнува да
се зголемува интересот на децата за одреден спорт. Децата може да се вклучат во
спортови како атлетика, гимнастика, пливање, тенис, скијање, лизгање, боречки вештини,
кошарка, фудбал, ракомет, возење велосипед, возење ролери, пинг – понг и сл.
Покрај брзиот развој на контролата над големите мускулни групи, која се уште не е
целосно воспоставена, интензивно се развива и контролата над малите мускулни групи со
што се овозможува вршење на прецизни движења (Kukolj, 2006). Од аспект на разликите
помеѓу половите, моторичкиот развој се манифестира во две карактеристични фази - фаза
на релативна усогласеност во развојот на моторичките способности и фаза на диморфизам
(Kukolj, 2006). Во манифестацијата на моторичките способности децата во раната
училишна возраст се наоѓаат во првата фаза – фаза на релативна усогласеност која трае до
12 години и во овој период не се забележуваат поголеми значајни разлики меѓу половите,
што е потврдено во бројни истражувања (Bala,1981; Perić,1991;Bala,1997;
Bala&Nicin,1997; Plninšec,2001; Bala,2002; Pejćić&Malacko, 2005)
Развојот на перцептивните способности претставува значаен фактор за
моторичкиот развој (способноста за перцепција). Кај децата на возраст од 6 и 7 години,

54
често постои збунетост за свесноста за телото, просторот, насоката и времето (Gallahue,
1987). До 10 год, кај деца без визуелни аномалии, визуелната активност го достигнува
нивото како кај возрасните (Hаywood, 1993; Getchel, 2004). Проценката за оддалеченоста
на различни објекти варира во зависност од далечината на објектите, се подобрува со
возраста и релативно созрева до 12 години (Collins,1976). Способноста да се следи
предмет кој се движи и да се одговори со соодветно движење се воспоставува околу 12
год (Williams, 1968, 1983). Интеграцијата на видот и слухот се подобрува во периодот
помеѓу 5 и 12 години, додека визуелно – кинестетската интеграција може да продолжи сè
до 11 години (Williams, 1983).
Значаен за моторичкиот развој е развојот на кинестетскиот систем кој ни дава
информација за положбата на деловите од телото во текот на одредено движење,
позицијата на телото во просторот и движењата на телото. Перцепцијата за деловите од
телото се формира различно кај децата. На возраст од 6 години речиси 2/3 од децата ги
идентификуваат деловите од телото, на возраст до 9 години грешките се многу ретки.
Просторната ориентација подразбира локализирање на делови од телото во просторот и
ориентација во просторот и е тесно поврзана и условена од видот. Особено се развива во
периодот помеѓу 6 и 8 години (Haywood &Getchel, 2004).
Способноста за разликување на насоките е поврзана со латералноста и се развива
во периодот помеѓу 6 и 12 години. Со наполнети 10 години, речиси сите деца без грешка
разликуваат лево и десно (Ayres, 1969; Williams, 1973, наведено во Haywood, 2004).

55
 4. ВЛИЈАНИЕТО НА ФИЗИЧКОТО ВОСПИТАНИЕ И ОБРАЗОВАНИЕ ВРЗ
ФОРМИРАЊЕТО НА КОМПЛЕТНАТА ЛИЧНОСТ

Процесот на физичко воспитание и образование кој најнепосредно се остварува

преку наставата по физичко и здравствено образование во одделенската настава, односно
преку задолжителната активност по физичко воспитание во предучилишното воспитание
има значајно влијание врз развојот на комплетната детска личност. Ова влијание е во
контекст на теоријата на Исмаил за интегралниот развој, според која развојот на
моторичките потенцијали и стекнувањето на различни движечки искуства и моторички
знаења пред се е поврзан со телесниот, функционалниот, интелектуалниот и социо -
емоционалниот развој кај децата (Ismail, 1976).
Оттука, со правилниот избор и реализација на различните содржини предвидени со
програмите по физичко воспитание и образование во одделенската настава и
предучилишното воспитание се овозможува предизвикување на позитивни
трансформациски промени во сите развојни домени.
Преку реализација на содржините по физичко воспитание и образование се
стекнуваат нови моторички движења, односно одредени знаења. Процесот на
стекнувањето на знаењата е поврзан со когнитивната сфера, со перепциите, брзината на
мисловните и сознајните процеси.
Усовршувањето на новите движења води кон подобрување на моторичките
способности кои кога се развиени на повисоко ниво овозможуваат усвојување на нови
покомплексни движења. Со нивно усвојување се зголемува самодовербата во сопствените
можности, се зголемува мотивираноста, се подобрува сликата за себе и перцепцијата за
сам себе.
Реализацијата на движењата овозможува да се подобрат функционалните
капацитети и се влијае на функционалниот развој со што се влијае на остварување на
подобар здравствен статус.
Вклучувањето во различни видови игри како колективна активност ја подобрува
комуникацијата меѓу децата, социјалната интеракција, односно се влијае на социјалниот
аспект на развојот. Вклученоста во игрите предизвикува позитивни емоции, чувство на
радост, веселба, односно се влијае на емоционалниот аспект од развојот.

56
 Примената на игри со правила, доживувањето на победа и пораз, истрајноста во
реализацијата на активностите, упорноста, довербата, емпатијата се елементи кои имаат
значајна улога во моралното оформување на личноста, односно се аспекти на моралното
воспитание кое се остварува преку физичката активност.
Наведените аспекти на влијанието на физичкото воспитание и образование за
полесно усвојување во литературата најчесто се класифицирани како педагошко и
биолошко влијание (Тодоровски, 2007). Оваа поделба е направена пред сè од дидактички
причини, но во практичната работа овие сегменти се во неразделна и единствена целина
што повторно ја нагласува интегралноста во развојот.

4.1. ПЕДАГОШКО ВЛИЈАНИЕ НА ТЕЛЕСНОТО ВЕЖБАЊЕ

Педагошкото влијание подразбира поволно влијание на телесното вежбање врз

когнитивниот развој, моралните и социо – емоционалните карактеристики (Тодоровски,
2007). Ова влијание генерално се остварува преку реализација на задачите од сегментот на
психо – социјален развој со кои се влијае на перцепцијата за себе си, формирањето на
сликата за сам себе, интерперсонална комуникација и социјализација, развој на позитивни
морални особини (Клинчаров, 2007).

Влијанието врз моралниот аспект од личноста, односно моралното воспитание е

можеби најсензитивното прашање во развојот на личноста. Секој човек во себе поседува
скриени потенцијали во доменот на моралното. Важно е само тие да се препознаат и да се
развијат, а содржините и активностите од физичкото воспитание се најефикасниот медиум
во овој домен. Кога тие ќе оживеат и ќе се развијат, тогаш ќе оживее и најблагородното во
човекот, она што човекот го прави „човек“ во вистинската смисла на зборот.
Содржините по физичко воспитание и образование имаат значајна улога во
развојот на следниве морални особини: умереност (држење на средна мера, избегнување
на крајности и претерувања), самокритичност (критички поглед за сопствените слабости и
недостатоци), трпеливост (чекање поволни услови, постепено, систематско и доследно
движење кон поставената цел), совесност (целосно и редовно исполнување на своите
должности, чувство на морална обврска), пожртвуваност (несебичен гест, давање нешто
некому и правење нешто, иако е тешко), верност (посветеност, приврзаност), другарство

57
(однос во кој владее разбирање и блискост, меѓусебно почитување), емпатија
(сочувствување, разбирање за проблемите на другите луѓе), разумност (способност за
донесување решенија во сообразност со разумот), толерантност (неупотреба на насилство
при побивањето на туѓи мислења и ставови во ситуација на застапување на своите
ставови), хуманост (човечност, стремеж за облагородување на човекот), одговорност
(чувство на должност), доследност (постојаност, останување верен на своите ставови и
идеали), самостојност (независност од другите), патриотизам (љубов кон татковината),
достоинственост (углед кој го ужива човекот, чувство за својата вредност), праведност
(непристрасно вреднување на човековите постапки), одлучност (енергично,
непоколебливо и иницијативно постапување), вистинољубивост (настојување и стремеж
да се сознае и да се зборува само точно), оптимизам (животен став за сé што се случува да
се гледа од добрата страна). Моралните особини се дефинирани според Етичкиот речник9
и според инструментот користен во истражувањето „Моралните квалитети на нашите
ученици“.10
Во воспитувањето на овие квалитети преку физичка активност значајна улога
имаат постапките на возпитувачите и наставниците. Утврдено е дека децата во
предучилишната и раната училишна возраст позитивно реагираат на авторитет, фер казна,
дисциплина. Лошо и негативно реагираат на критики (Orlick & Botterill, 1975; Gallahue,
1987; Schmidt, 1993). Овие детски реакции во теоријата на Пијаже за моралниот развој се
именувани како хетерономна моралност или моралност на авторитет и должност, односно
за децата на оваа возраст да се биде добар, значи да се биде послушен, а добро е она што
авторитетот го наредува. (Николовска, 2008).
Од аспект на содржините доминантни стануваат кооперативните игри и игрите на
правила. Избраните активности треба да овозможат позитивни ривалства, самопочитување
и почитување на другите, фер игра и меѓусебна поддршка, додека треба да се избегнуваат
активности кои ќе ги засрамат децата, негативни коментари и омаловажувања. Децата на
возраст помеѓу 7 и 9 години генерално сметаат дека напорот кој го вложиле е причина за
она што го постигнале, додека оние на возраст помеѓу 9 и 10 год делумно ги разликуваат

9
Темков,К. (2004). Етички речник, Скопје:Просветно дело
10
Vukasović, A. (1977). Moralne kvalitete naših učenika,Zagreb:Izdavački zavod Jugoslovenske
akademije

58
улогата на способностите и напорот (Nicholls & Miller, 1984; Brustad, 1993, наведено во
Age group development). Како резултат на ова децата повеќе се насочени кон постигнување
на целта, отколку кон натпревар (Roberts, 1993).

4.2. БИОЛОШКО ВЛИЈАНИЕ НА ТЕЛЕСНОТО ВЕЖБАЊЕ

Биолошкото влијание на телесното вежбање се однесува на промените кои

настануваат во органите и органските системи како резултат на физичката активност.
Овие промени се однесуваат на функционирањето на кардиоваскуларниот,
респираторниот, дигестивниот, ендокриниот систем, нервниот и локомоторниот систем.
Градбата и основните функции на секој од наведените органи и органски системи детално
се разработени во делот од скриптата именуван како Функционален развој (3.2.). Во овој
дел е разработено конкретното влијание на телесното вежбање врз органите и организмот
во целина.
Успешното реализирање на одредени телесни движења и вежби е тесно поврзано
пред сè со успешното и ефикасно функционирање на локомоторниот апарат, односно
системот на коски, мускули и зглобови. Промени условени од физичката активност
најмногу се манифестираат врз мускулите како активна компонента во движењето. Како
резултат на телесното вежбање во мускулите се случуваат следниве квалитативни
промени: формирање на нови мускулни влакна, зголемување на обемот на постоечките
мускулни влакна што резултира со зголемување на обемот на мускулот. Покрај ова
настануваат и забележителни промени во хемискиот состав кои резултираат со зголемена
мускулна снага и издржливост.
Со јакнење на мускулите и нивните помошни елементи тетиви и лигаменти се
обезбедува зајакнување на целото тело, подобар изглед, снага за изведување на
најразлични секојдневни активности (носење товар), правилно држење на телото и
одржување на нормален исправен став на телото. Мускулите кои се основна градежна и
движечка компонента на човековото тело, доколку не се активни атрофираат - срцето кое
е услов за живот е мускул. Атрофираните и слаби мускули го ограничуваат движењето на
коските, а со тоа и движењето на целото тело. Намаленото движење ја намалува
циркулацијата, што резултира со успорување на метаболизмот и намалување на
функцијата на сите органи и органски системи.

59
 Коските го претставуваат пасивниот дел од локомоторниот апарат кој дава
потпора на телото. Движењето на коските е овозможено од контракцијата на мускулите и
предизвикано од нервни импулси, со што се овозможува придвижување на целото тело.
Како резултат на телесното вежбање коските се збогатуваат со калциум, зајакнуваат и се
здобиваат со еластичност. Вежбањето не влијае на должината на коската. Поради
пластичноста на коскеното ткиво во детската возраст и периодот на адолесценција, не е
препорачливо децата и адолесцентите да практикуваат активности како кревање товар,
учество во контактни спортови кои бараат сила, трчање на долги патеки и слични
активности кои може да ја нарушат структурата на коската и да го нарушат нормалниот
тек на развојот.
Како резултат на физичката активност значајни промени се случуваат во кардио –
васкуларниот систем. Од аспект на срцето доаѓа до зголемување на обемот на срцето во
мирување како и зголемување на функционалната дебелина на срцевиот мускул. Доаѓа да
подобување на способноста на срцето да пумпа крв, односно се зголемува ударниот
волумен што резултира со пумпање на поголема количина крв во белите дробови и
зголемување на количината на кислород кој преку крвта се транспортира до активираните
мускули. За време на физичка активност во мускулите навлегува трипати повеќе кислород
отколку во мирување (Beashel et all, 2004). Овие промени резултираат со поефикасна и
поекономична работа на срцето која се манифестира преку намален број на отчукувања во
минута, побрзо враќање на пулсот до нормални вредности во мирување после
поинтензивен напор, односно побрзо оправување; се зголемува и збогатува капиларната
мрежа со што транспортот на крвта е поефикасен, се зголемува бројот на црвени крвни
зрнца.
Зголемената потреба од кислород како резултат на телесното вежбање резултира со
забрзано дишење и зголемена активност на мускулите кои го овозможуваат овој процес –
меѓуребрените мускули и дијафрагмата. Кај тренираните луѓе во споредба со
нетренираните се забележуваат значајни разлики во обемот на градниот кош и во
белодробниот капацитет. Дишењето е подлабоко и се вдишува поголема количина на
воздух. Зголемените перформанси на органите за дишење кај тренираните луѓе
резултираат со поекономична работа која се манифестира преку намален број на
вдишувања во мирување. Со зајакнување на мускулите на градниот кош се овозможува

60
полесно и побрзо истиснување на воздухот со помалку напор. Се збогатува алвеоларната
мрежа (мрежа на дишни каналчиња) со што вдишениот кислород побрзо и поефикасно се
транспортира и искористува.
Покрај наведените ефекти, како резултат на физичката активност доаѓа до
забрзување на метаболизмот што овозможува полесна и побрза разградба на хранливите
материи, побрзо елиминирање на непотребните продукти и отрови од организмот преку
различни механизми пред се преку потењето. Зголемената контракција на стомачните
мускули поволно делува на работата на желудникот и пересталтиката на цревата, се
балансира работата на хормоналниот систем. Се излачува хормонот ендорфин кој влијае
на подобрување на расположението, се намалува стресот, се подобрува сонот,
концентрацијата и сл.
Сите наведени аспекти укажуваат на значењето на телесното вежбање за здравјето
и благосостојбата на целиот организам.

5.0. УЧЕЊЕ НА ТЕЛЕСНИ ДВИЖЕЊА

ПРОЦЕС НА ФОРМИРАЊЕ НА МОТОРНИ НАВИКИ, СТРУКТУРА НА
ПРОЦЕСОТ НА ОБУЧУВАЊЕ, НИВОА НА РЕУЛАЦИЈА

Една од основните задачи на задолжителните активности по физичко воспитание

во предучилишното воспитание и образование и соодветно на наставата по физичко
воспитание и образование во одделенската настава е стекнувањето на одредени моторички
знаења, навики и умеења.
Знаењата се однесуваат на свесно усвоени факти, поими, правила и слично,
односно: знаења за телесното вежбање (законитости за телесното вежбање, влијанието на
физичката активност врз органзимот и сл) и знаења од телесното вежбање (усвоена
техника или елементи од техниката на одредени движења, теоретски знаења за одредена
спортска дисциплина, правила на одредени спортови и сл) (Matič, 1978; Анастасовски,
1990).
Умеењата и навиките претставуваат одреден степен на владеење со техниката на
одредено моторно движење, односно претставуваат веќе усвоен начин на движење.
Разликата меѓу моторните умеења и моторните навики е во степенот и карактерот на
управувањето со движењето. Кај моторичките умеења вниманието е насочено кон

61
техниката и начинот на изведбата на движењето. Односно моторичкото умеење може да
се сфати како преодна етапа во процесот на усвојување на моторичките навики.
(Анастасовски, 1990), се уште недоволно научени движења (Puni,1965)11.
Моторите навики претставуваат автоматизирана изведба на одредено моторичко
движење, вежба или активност, односно моторичко движење кое се изведува по
автоматизам без или со минимално учество на свеста, додека вниманието е насочено кон
останатите елементи од играта, тактиката, правилата и слично. Според Матиќ „навиката е
научена склоност или тенденција некоја активност (однесување или реагирање) секогаш
да се изведува на ист начин“12. Обуката и умеењето на телесните движења им претходат
на моторната навика. Моторичката навика или моторичкото знаење е повисок степен на
совладаност на движењата и може да се повторуваат на ист начин во различни услови.

5.1. ПРОЦЕС НА ФОРМИРАЊЕ НА МОТОРИЧКИТЕ НАВИКИ

Процесот на усвојување на моторичките навики, односно процесот на учење на

телесните движења е сложен процес и во него учествуваат сите функции и способности на
детето и ученикот: когнитивни, перцептивни, емоционални, моторички и функционални.
Самиот процес на учење на телесното движење е овозможен од способноста на
централниот нервен систем (кората на големиот мозок - моторни зони) да гради одредени
нервни структури наречени „динамички стереотипи” (Matic, 1978).
Учењето на нови движења поминува преку три релативно автономни фази кои што
можат да се воочат од почетокот на учењето на новото движење до моментот кога тоа
движење се смета за научено 13.
Почетната фаза на учење на движењата се нарекува фаза на генерализација или
фаза на неиздиференцирани движења. Оваа фаза покрај т.н. „расфрленост” на движењата,
се карактеризира со присуство на многу непотребни, непрецизни, несигурни и
некоординирани движења. Во почетните изведби, движењата се реализираат со
ангажирање на голем број мускулни групи, многу повеќе од оптимално потребните за
реализација на конкретното движење. Покрај големите енергетски потреби, за ова фаза

11
Puni, A., S. (1965) Ogledi is psihologije sporta. Beograd: Zavod za izdavanje udžbenika SR Srbije. str:119.
12
Radovanović, R. (1966) Sistem efikasnog samoobrazovanja. Beograd: Zavod za izdavanje udžbenika SRS. str. 41,
подвлекол M. M.
13
Matic,M. (1978) Cas telesnog vezbanja. Beograd: NIP.Partizan, str.93-100

62
карактеристично е големо интелектуално оптоварување, бидејќи вниманието е насочено
кон секое поединечно движење (Gajič, 1985). Затоа во почетокот на учењето на одредено
движење заморот е многу поголем, а работата е неекономична и напорна. Меѓутоа, оваа
фаза е значајна за натамошното учење.
Во тек на оваа фаза движењето се повторува повеќе пати. Значајно за процесот на
учење на телесните движења е формирањето на јасна визуелна претстава (процес на
визуелизација) за движењето кое треба да се изведе. Визуелизацијата се остварува преку
правилното демонстрирање на движењето, кратки појаснувања, имитацијата на
природните форми на движење и слично. Откако ќе се создаде престава за движењата се
преминува кон практично изведување на движечката задача и истата се повторува повеќе
пати.
Со секоја повторена изведба на движењето се забележуваат нови елементи, се
ослободуваат блокираните зглобови и постепено се елиминираат излишно активираните
мускули, работата ја продолжуваат само оние кои учествуваат во реализирањето на
движењето. На овој начин се преминува во втората фаза во учењето на движењата, фаза
на диференцијација. Во текот на оваа фаза неодредените и нејасни моторни претстави и
чувства стануваат сè појасни и прецизни, а движењата стануваат усогласени, економични
и точни, се регулира мускулната контракција на агонисстите и антагонистите. Во тек на
фазата на концентрација се менува и раководењето со движењето. Движењето кое
претходно било управувано од кората на големиот мозок, постепено поминува на пониско
ниво на управување, што значи се помало учество на свеста во изведбата. Во оваа фаза
вообичаено се формира една водечка алка на движењето, односноелемент кој е
доминантен и понатаму го води движењето. Во оваа фаза посебно внимание треба да се
обрати на греките кои може да се јават и нивно корегирање.
Кога движењето е управувано од проприорецепторите, а движењето е сè помалку
под учество на свеста, движењето е формирано. Таквото движење има просторна,
временска и динамичка структура, односно процесот на учење на движењата поминува во
последната фаза или фаза на автоматизација. Во оваа фаза движењата се
рационализирани, нема непотребно ангажирани мускулни групи, движењето се изведува
автоматски, без учество на свеста, а вниманието е насочено кон други елементи:
околината, условите, другите учесници во играта, тактиката (доколку станува збор за

63
натпревар) и слично. Со натамошното увежбување и изведба на наученото движење во
нови и отежнати услови, стекнатите автоматизми постепено се стабилизираат (фаза на
стабилизација) и се градат услови за изведба на друго посложено движење.
Времетраењето на процесот на учење на телесните движења, односно процесот на
формирањето на моторичките навики е условено од повеќе фактори меѓу кои позначајни
се: бројот и нивото на претходно усвоените движења, моторичкото искуство, степенот на
развиеност на моторичките способности, степенот на непознавање на новото движење и
слично (Kukolj, 2006). Претходно усвоените движења може да го олеснат учењето на
новото движење (позитивен транфер) или да го успорат и отежнат овој процес (негативен
тансфер).
Ефикасноста на учењето се заснова на меѓусебната поврзаност на „обидите и
грешките“, односно прилагодувањето на новите движења на прикажаниот модел. Учењето
ќе биде поуспешно, односно процесот на усвојувањето на моторичката навика ќе биде
пократок во колку вежбањето е често, се врши навремена и соодветна корекција на
грешките, се отстрануваат битните грешки кои суштински влијаат на правилната изведба
на движењата и истите се корегираат брзо и ефикасно.
Моторичкото учење е слично на когнитивното учење. При дефинирањето на
моторичкото учење кое е сфатено како процес на усвојување на моторичките навики и
одредено моторичко однесување, значајни се четири основни карактеристики:
1) Учењето е процес преку кој се развива способноста за изведба на одредени научени
движења;
2) Учењето се одвива како резултат на практично вежбање или искуство;
3) Учењето не може да се набљудува директно (како што е случај со когнитивното
учење), бидејќи претставува процес кој предизвикува промени во однесувањето кои
промени се внатрешни и не може директно да се проценат;
4) Учењето предизвикува релативно трајни промени во способноста за
манифестирање на вештините и умееењата (Schmidt,R & Lee, T, 2005).
Моторичкото учење и промените кои настануваат како резултат на овој процес
може да се прикажат преку кривата на учење. Хоризонталните линии укажуваат на фаза
на успорен напредок во учењето додека вертикалните линии го покажуваат процесот на
активно учење (Nichols, B, 1986)

64
 Графикон 1. Крива на учење

Извор: Nichols, B. (1986) Moving and learning, the elementary school physical education experience.

Почетната хоризонтална линија соодветствува на разбирањето на задачата или

движењето кое треба да се изврши и првата изведба на движењето. Првите неколку
изведби резултираат со подобрување на движењето и појавата на првата вертикална крива.
Ова подобрување е резултат на усојувањето на одделни делови од движењето или
движењето како целина. Овој период од учењето е потпомогнат од мотивацијата, првите
успешни обиди во реализацијата на движењето и претходното искуство манифестирано во
форма на позитивен трансфер. Следните хоризонтални линии на кривата укажуваат на
плато во учењето или застој во процесот на учење кој може да биде резултат на фактори
кои се однесуваат на оној кој учи (недостаток на интерес за учење, потреба од повеќе
време за интегрирање на способностите) на учителот – воспитувачот или наставникот
(несоодветно темпо на обработка на содржините, потреба за примена на поинаков пристап
или метод на учење, модифицирање на барањата на можностите на децата и учениците)
или на средината за учење (просторни и материјални услови, климатски фактори и сл). За
да се минимализира појавата на плато на учењето, потребно е наставникот или
воспитувачот да го реорганизира процесот на учење преку приближување на содржините
и можностите на оние кои учат, соодветни поттикнувања и охрабрувања, повратна
информација и слично (Nichols, B, 1986, Matič, 1978).
Поимите на учење, оттука и на моторичкото учење се тесно поврзани со помнењето
и заборавањето. Од аспект на моторичкото учење помнењето се дефинира како релативно
трајно одржување на одредена способност за изведба на одредено моторичко движење.
Доколку одредено движење е усвоено до степен на автоматизација и може да се задржи
така, станува збор за моторичка меморија. Заборавањето е процес обратен на мислењето,

65
односно губење на одредена претходно научена моторичка форма, односно движењето да
не може да се репродуцира (Schmidt,R & Lee, T, 2005). За разлика од когнитивното учење
каде процесот на заборавање настапува порано, кај моторичкото учење заборавањето оди
многу споро, односно во кората на големиот мозок во моторичката зона се прават записи
за усвоеното движење кои се релативно трајни и не се менуваат после подолг период (пр:
возење велосипед, скијање, пливање и сл) (Schmidt,R & Lee, T, 2005).

5.2. СТРУКТУРА НА ПРОЦЕСОТ НА ОБУЧУВАЊЕ И УПРАВУВАЊЕ СО

ДВИЖЕЊАТА

Една од задачите на физичкото воспитание и образование е подобрувањето на

моториката во целост. Конкретно, преку избор на соодветни содржини и активности,
соодветно применети и реализирани преку почитување на основните дидактичко –
методски законитости да се влијае позитивно на усвојувањето на моторичките навики и
умеења, кои со нивната примена ќе предизвикаат позитивни трансформациски промени во
одделни димензии на човековата личност. За да се оствари оваа комплексна задача,
процесот на формирање на моторички навики, односно процесот на обучување поминуваа
низ следниве фази:
 Обезбедување услови за реализација на моторичката активност;
 Почеток на учењето на новата моторичка активност;
 Техничко усовршување на движењето, ослободување од непотребните движења,
односно формирање на моторни умеења;
 Зацврстување на усвоените навики, односно изведба на движењето во нови, непознати
или отежнати услови и нивна успешна практична применливост (Анастасовски, 1990;
Рачев и сор, 1998).
Почетокот на учењето на новата моторичка активност, подразбира усвојување на
основната техника на движењето, без подетална разработка. Основна задача на оваа етапа
е запознавање на детето или ученикот со движењето преку демонстрирање на начинот на
изведба и усни напатствија за битните елементи од техниката на изведување, мотивирање
за реализација, информации за применливоста на движењето, влијанието врз организмот и
сл.

66
 Цел на третата етапа, техничко усовршување на движењето, ослободување од
непотребните движења, односно формирање на моторни умеења е усвојувањето на
деловите од движењето или целото движење до степен на умеења, односно степен во кој
свеста е активно вклучена. Учениците се запознати со елементите од техниката, неговите
карактеристики (просторни, временски и енергетски) специфичните моменти на кои треба
да се фокусираат при изведбата. Со повторувањето на движењето истото се ослободува од
непотребните движења и непотребно ангажираните мускулни групи, се откриваат и
корегираат грешките, движењето се изведува со поголема брзина, ритам, посигурно и
поефикасно со што се зголемува самодовербата и мотивацијата за продоложувањето со
активноста.
Последната етапа подразбира зацврстување на движењето до степен на
автоматизација и преминување во моторичка навика која се зацврстува преку повторени
изведби на движењето со поголема сила и во нови нестандардни услови. Се намалува или
целосно се исклучува учеството на свеста во реализацијата, вниманието и мисловните
потенцијали се насочени кон условите и средината во која се остварува движењето.
Зацврстувањето на моторичките навики вклучува елемент на усовршување кој е особено
значаен за децата во предучилишната и раната училишна возраст кога организмот сеуште
е во фаза на раст и развој. Промените во морфолошките и функционалните капацитети
даваат можност за поголемо физичкото оптоварување (Рачев и сор, 1998).
Од аспект на управувањето со движењата истите се под директна контрола на
централниот нервен систем и се хиерархиски структурирани. Општо прифатен е моделот
на Бернтајн, според кој модел контролата на мускулната работа се остварува на 5 нивоа на
централниот нервен систем. Првото и второто ниво се најниско ниво на регулација,
први се јавуваат во регулацијата на движењата и се наоѓаат најниско на хиерархиската
систем на управување. Под контрола на првото и второто ниво се моторичките својства.
Третото и четвртото ниво на регулација на движењата се однесуваат на
помладите структури во нервниот систем, повисоко ниво на управување на движењата кое
се однесува на регулација на техниката на изведба на движењата. Последното петтото
ниво на контрола на движењата, основата ја има во високите кортикални центри од кои
зависи симболичката координација и истите се одговорни за ефикасност во тактичкото
решавање на задачите (Kukolj, 2006).

67
 6. ТЕЛЕСНИТЕ ВЕЖБИ КАКО СРЕДСТВО НА ФИЗИЧКОТО
ВОСПИТАНИЕ И ОБРАЗОВАНИЕ

Физичката активност, односно телесното вежбање претставува еден од основните

стимулатори за растот и развојот на децата во предучилишната и раната училишна
возраст. Правилно избраните и соодветно дозирани телесни вежби се значаен предуслов
за правилниот раст и развој на децата и нивното влијанието е условено од бројни фактори.
Сознанието дека секое дете е посебно и различно од останатите деца и има индивидуални
особености, карактеристики и потенцијали укажува дека една иста вежба кај различни
деца ќе предизвика различни ефекти, но и ист ефект може да се постигне преку примена
на различни вежби (Findak, 1995). Оттука, покрај познавањето на развојните
карактеристики на секоја возраст, значаен предуслов за правилна примена и избор на
телесните вежби како основно средство на физичкото воспитание и образование е и
познавањето на нивните особености и карактеристики како посебна форма на моторичко
движење.
Но не секое движење може да се дефинира како телесна вежба. Единствено
движењата кои се изведуваат и применуваат со цел решавање на одредена моторичка
задача (Findak, 1995), односно се осмислени и се насочени кон предизвикување позитивни
трансформации на севкупните човекови потенцијали, поаѓајќи од почетната кон
посакуваната состојба во форма на планска и организирана активност се дефинираат како
телесни вежби (Тодоровски, 2007).
Од аспект на влијанието и целите кои може да се постигнат, телесните вежби се
применуваат во функција на:
 одржување и корекција на правилното држење на телото - вежби за оформување на
телото и корективни вежби;
 развивање и одржување на моторичките способности;
 совладување на моторички умеења и навики;
 унапредување на сопственото здравје (Анастасовки,1990; Findak, 1995).

68
 6.1. АНАЛИЗА НА ТЕЛЕСНИТЕ ВЕЖБИ

Телесните движења се сложени и имаат одредена структура која гледано од

биомеханички аспект може да биде: кинематичка и динамичка (Рачев и сор, 1998).
Кинематичката структура на телесните движења ја сочинуваат 4 групи на
структурни елементи:
1) механички елементи
2) енергетски елементи
3) елементи на ритам (каде се обединуваат механичките и енергетските елементи во една
целина) (Leskošek, Findak,1995).
1) Механички елементи. Механичките елементи може да се анализираат во простор и во
време. Во просторни елементи на телесната вежба спаѓаат:
 почетна положба,
 насока на движење;
 амплитуда на движење.
Почетна положба. Правилната почетна положба овозможува стабилна положба на
телото со која се создаваат поволни услови за правилно изведување на движењата. Од
почетната положба зависи изведбата на движењата, насоката, амплитудата и брзината на
реализацијата и слично. Движењата може да се изведуваат од почетна положба на седење,
стоење, лежење, потпирање, упор, чучањ и слично.
Насока на движење. За успешно изведување на движењата, односно за максимално
искористување на внатрешните сили и намалување на негативното влијание на
надворешните сили, определувањето на правилната насока на движењата има големо
значење. Различен правец на движење овозможува активирање на различни мускулни
групи со што се предизвикува различно влијание врз организмот. Треба да знаеме дека
само една насока е правилна и овозможува успешно изведување на техничката изведба,
односно секоја друга насока може да доведе до нарушување на правилната структура на
техничката изведба.
Амплитуда на движењата. Амплитудата го одредува квалитетот на изведбата на
одредено движење и се однесува на растојанието меѓу деловите од телото вклучени во
реализацијата на одредено движење. Кај одредени движења, поголемата амплитуда
овозможува полесно изведување на техниката на повеќе елементи, а изведбата со

69
поголема амплитуда во одделени спортски дисциплини (пр: гимнастика, ритмичка
гимнастика, уметничко лизгање) се вреднува со повисока оценка. Покрај тоа изведбата на
движења со поголема амплитуда има поголемо влијание на организмот и значајна уога во
развивање на одредени специфични и општи моторички способности.
Во временски елементи на телесното движење се вбројуваат: брзина и
истовременост на движењето.
Брзина. Од аспект на брзината на изведбата на движењата, истите може да бидат
изведени брзо, умерено, бавно. Брзината на движењето на телото и на поединечните
делови зависи од техниката на изведување на елементот. Секој елемент има своја
оптимална брзина на изведување.
Истовременост и повторливост на движењето. Во исто време се изведуваат
движења со повеќе делови на телото, во различни насоки и со различна брзина.
Истовременото изведување на поединечни сегменти од техничката изведба се применува
при изведување на поголем број на елементи. Пример: за да се изведе скок шут во
кошарка, замавот со рацете и нозете кон горе и напред треба да се изведе во исто време со
одразувањето со нозете. Несинхронизираната изведба на овие движења ја нарушува
структурата на движењата, елементот не може да се изведе или ќе се изведе со нарушена
структура со што се намалува ефикасноста на изведеното движење.

2) Енергетски елементи. Во оваа група елементи на телесната вежба припаѓаат:

 интензитет
 траење на движењето
 карактеристики на движењето.
Интензитет. Примената на соодветен интензитет во изведата на одредено
движење значајно го одредува постигнувањето на посакуваниот ефект. Кај добро
совладаната техника на изведба на одредено движење се применува помало нервно –
мускулно напрегање, се оптимализира потрошувачката на енергија и сл. Ако при
изведувањето на некое движење се ангажирани поголем број мускулни групи, мускулното
напрегнување на активираните мускули е помало. Доколку некоја мускулна група е
повеќе оптоварена интензитетот е поголем, во тој случај е потребно ангажирање и на
други мускулни групи за да се намали интензитетот на оптоварување на поединечни
мускулни групи.

70
 Траење на движењето: Според траењето на изведбата, вежбите можат да бидат
краткотрајни, среднотрајни и долготрајни. Експлозивните движења при фрлање на
предмети, припаѓаат во група вежби со краткотраен карактер, скокање во далечина во
група вежби со средно времетраење, а трчање во група на долготрајни вежби. Во процесот
на учење траењето на изведбата на поединечните движења со делови на телото и
движењето на целото тело тешко се совладува 14.
Карактеристики на движењето. Според карактерот на движењето разликувме
вежби со динамичко мускулно напрегнување - динамички вежби, кои се карактеризираат
со наизменично свиткување и испружување на мускулите, а како резултат се јавува
преместување на делови на телото и целото тело во просторот. Статичките вежби се
карактеризираат со мускулни напрегнувања кои обезбедуваат задржување на определена
положба на телото или на целото тело. Како дополнително оптоварување за вежбачот
претставува преминот од изведување на динамички елементи во статички и обратно.

3) Ритам. При изведување на одредено движење треба да го имаме во предвид ритамот на

изведата на движењето (менување на нагласениот и ненагласениот дел во движењето).
Ритамот во движењето се согледува во времето и просторот. Изведбата на елементите со
потребен ритам на изведба покажува повисоко ниво на техничката изведба.
Многу е важно изведувањето на техниката на елементите да се одвива во
потребниот ритам, во согласност со барањата за правилната техничка изведба, бидејќи на
тој начин се овозможува автоматизирање и изведување на вежбата со најмало
оптоварување, односно усовршување на техничката изведба на највисоко ниво.
Во процесот на учење и усовршување, наведените елементи од структурата на
гимнастичките елементи треба да се научат и усовршат за да се обезбеди добра техничка
изведба. Доколку некои од наведените елементи не се совладани, структурата на телесната
изведба се нарушува и елементот се изведува со помали или поголеми грешки.
Горе споменатите аспекти на телесната вежба се однесуваат на кинематичката
сттруктура во телесното вежање. Динамичката структура ги вклучува внатрешните и
надворешните сили кои влијаат на движењето: сила на грвитација, земјина тежа,
мускулна сила, сила на инерција и слично.

14
Ilic,D. (1999) Motorna kontrola i ucenje brzih pokreta. Beograd: Zadudjbina Andreevic.

71
 Познавањето на карактеристиките на движењето е значајно од аспект на создавање
на појасна претстава за секое движење, соодветен избор на предвежби кои ќе се
применуваат во процесот на учење, утврдување на степенот на усвоеност на техниката на
движењата, анализа и вреднување на научените и помалку научените делови од техниката
и сл.
6.2. КЛАСИФИКАЦИЈА НА ТЕЛЕСНИТЕ ДВИЖЕЊА

Како ште веќе споменавме, телесните вежби се комплексни и динамични, со

различни карактеристики и аспекти. За полесно изучување, согласно различните
карактеристики на телесните вежби, истите се систематизирани и поделени според
неколку критериуми:
 Циклични и ациклични движења. Движењата за кои е карактеристично
ритмично повторување на едно исто движење се нарекуваат циклични. Во оваа група
спаѓаат: одење, трчање, ползење и сл. Движењата на кои им недостасуваат ритмични
повторувања, односно секое движење е посебна уметничка вредност.Овде спаѓаат
движењата кои се користат во скијање, борење, фрлања и сл.
 Статички и динамички. Оваа поделба е условена од карактерот на
оптоварувањето и условите за манифестација на силовите способности. Кај статичките
движења станува збор за силови оптоварувања со изометриска контракција кои се
изведуваат споро. Динамичките вежби се изведуваат брзо и истите овозможуваат
манифестација на брзинско – силови способности.
 Способноста за која се наменети. Се делат на вежби за снага, координација,
рамнотежа, флексибилност, прецизност итн.
 Анатомски карактеристики. Во зависност од анатомските карактеристики и
влијанието кое го имаат, телесните вежби се делат на: вежби за раце и раменски појас,
вежби за труп, стомачна и грбна мускулатура и нозе.
 Според интензитетот на изведбата, движењата се делат на вежби со максимален,
субмаксимален, голем и умерен интензитет.

72
 6.3. СОДРЖИНИ ВО ФИЗИЧКОТО ВОСПИТАНИЕ И ОБРАЗОВАНИЕ

Целите и задачите на физичкото воспитание и образование се остваруваат преку

примена и реализација на фундаменталните движечки вештини, односно базичните
движења кои се вродени начини на движење и на моторичко однесување. Од нив
понатаму, преку процесот на учење, комуникацијата со средината и во интеракција со
процесите на раст и развој се развиваат посложени и научени форми на движење или
специфични моторички вештини и моторички навики кои се основа на сите спортови и
спортски дисциплини.
Активноста на поединецот, стимулативната средина и процесот на континуирано
телесно вежбање и формирањето на навики за движење кај децата, во голема мерка го
детерминираат бројот на моторичките вештините и навики со кои ќе располага еден
поединец како база, односно моторичко искуство за ефикасно натамошно вклучување во
бројни спортски дисциплини.
Наставата, односно воспитно – образовната работа по физичко воспитание како
организиран, систематски и континуиран процес значајно придонесува во креирањето на
моторичкото искуство кај децата. Во програмите и плановите по физичко воспитание во
предучилишното воспитание, односно физичко и здравствено образование во
одделенската настава застапени се фундаменталните движечки вештини како основни
содржински елементи.
Фундаменталните движечки вештини се сите моторички активности со утврдена
шема на движења кои се основа за останати поспецифични и покомплексни спортови и
движечки вештини кои ги практикуваат луѓето (Gallahue, 1989; Wickstrom, R, 1990,
наведено кај Jurimae & Jurimae, 2001). Секоја од фундаменталните движечки вештини има
дефинирани карактеристики кои се воочливи и кои укажуваат на единствените
карактеристики и особеностите на движењето (Burton & Miller, 1998; Roberton, 1977,
наведено кај Jurimae & Jurimae, 2001). Моторните движења кои се применуваат во
спортовите се усовршена верзија на фундаменталните движечки вештини.
Фундаменталните движечки вештини се поделени во три основни категории
(Nichols, 1986; Jurimae & Jurimae, 2001; Malina, et al. 2004):

73
 Локомоторни вештини – одење, трчање, скокање, скокање во низи,
подскокнување, ползење, прескокнување, галопирање, тркалање, качување,
провлекување, лизгање, пропулзија низ вода
 Нелокомоторни вештини – вртење, ротирање, нишање, балансирање, свиткување,
спуштање, истегнување, увинување, висење.
 Манипулативни вештини: одбивање, носење, фрлање, фаќање, додавање,
дриблање, тркалање, удирање со рака, заробување, удирање со нога.
Сите наведени форми на движење се јавуваат во различен период од развојот на
детето. Нивното јавување е детерминирано од степенот на развој на централниот нервен
систем, но секогаш се јавуваат и развиваат по еден утврден непроменет редослед кој е ист
за сите индивидуи (константност на развојниот ред), независно од индивидуалното
темпото на развој. Динамиката на јавувањето на фундаменталните движечки вештини
подетално е разработена во поглавјето 3.5.1.

Одење. Одењето е најосновен облик или форма на движење. Во тек на животот,

низ развојните фази се менува начинот на кој поединецот оди. Она што останува исто и го
обележува одењето како филогенетска форма на движење е етапата на 50 %
синхронизација меѓу нозете, односно период на двојна подршки или потпора (кога двете
нозе се потпираат на подлогата) по која следи фаза на потпор на само една нога (Haywood
& Getchell, 2005). Постојат различни видови на одење кои се класифицираат според
различни критериуми: поставеноста на стапалата, положбата на телото, брзината на
движење, должината на чекорите, условите и теренот по кој се движи и сл. Во однос на
овие поделби, некои од формите на одење се: одење на прсти, на пета одење во чучната,
получучната положба, со кратки и долги чекори, брзо, бавно и умерено темпо, рамен и
нерамен терен, по надолнина и угорнина и сл (Тодоровски, 2007; Матиќ, 1978).

Трчање. Трчањето претставува понапредна форма на движење од одењето, се

јавува подоцна во развојот, но овие две форми, но имаат многу заеднички карактеристики,
Во двете форми на движење нозете се движат симетрично, но во обратен правец.
Разликата меѓу овие две форми е во постоењето на фаза на лет кај трчањето, односно фаза
во која ниту една нога нема контакт со подлогата. Децата започнуваат да трчаат 6 до 7
месеци откако ќе проодат. Првите обиди за трчање се всушност брзо одење, бидејќи

74
недостасува фазата на лет. Како и кај одењето и кај трчањето се разликуваат различни
видови како на пр: слободно трчање, споро, умерено, брзо трчање, трчање со високо
подигнати колена, трчање на прсти, трчање по рамен и нерамен терен, преку препреки,
змијулесто трчање, цик – цак трчање и сл (Тодоровски, 2007; Матиќ, 1978). Преку
примена на различни начини на трчање, во различни услови се јакне мускулатурата на
долните екстремитети и се влијае на подобрување на брзината, експлозивната снага на
нозете, координацијата и сл.

Ползење и лазење. Ползењето и лазењето се првата форма на локомоција која се

јавува кај децата (доенчињата). Ползењето (eng. crawling) претставува форма на движење
на раце и стомак – војничко ползење (Haywood & Getchell, 2005), односно движење каде
има поголема потпорна површина и подлогата се допира со градите, стомакот и рацете.
При лазењето (eng. creeping) телото се движи така што се потпира на површината само со
рацете и нозете, најчесто колената (Haywood & Getchell, 2005). Ползењето и лазењето
може да се реалзираат како едновремена работа на двете раце и двете нозе, наизменична
работа на рацете и нозете, движење со едната рака и нога, потоа другата рака и нога,
лазење нанапред, лазење наназад, по намалена површина и сл (Тодоровски, 2007; Матиќ,
1978). Преку примена на ползењето и лазењето поволно се влијае на јакнење на
мускулатурата на рацете и раменскиот појас и грбната мускулатура. Како форма на
движење е особено препорачлива кај децата, бидејќи овозоможува правилно формирање
на кривините на `рбетниот столб. Ползењето и лазењето најчесто се комбинираат со
провлекување и качување по различни предмети, справи и сл.

Скокање. Скокањето претставува форма на движење каде телото се турка

(одразува) од подлогата со една или две нозе и се спушта (доскокнува) на подлогата на
една или на двете нозе. Како посебни форми на движење, слични на скокањето, кои се
јавуваат во тек на детството се поскокнување – движење при кое се одразува со една нога
и се доскокнува на истата нога и прескокнување кое претставува движење со проекција на
телото кон напред при што се одразува со една нога и се доскокнува на другата нога.
Прескокнувањето се разликува од поскокнувањето во продолженото време на лет
(Haywood & Getchell, 2005). Во зависност од тоа како се изведува одразот и доскокот, на
кое место се остварува доскокот и слично, се разликуваат повеќе видови на скокови како:

75
скок со една и две нозе напред, назад, во страна, наизменични скокови во страна и напред,
скок во височина, скок во далечина, скок во длабочина, скок преку препреки, скок со јаже,
стилизирани скокови (еленски, детски поскок), имитации (скок како зајак, скок како жаба)
и сл. Скоковите позитивно влијаат пред сè на развојот на мускулатурата на долните
екстремитети. Со нивна примена позитивно се влијае на развојот на експлозивната снага,
координацијата, издржливоста, брзина на движење со нозете и сл. Поради поголемото
оптоварување и поголем интензитет на работа кој се јавува при примена на скоковите,
потребно е да се предвидат соодветни паузи, како и примена на вежби за истегнување за
доминантно ангажираните мускулни групи.

Тркалање. Претставува ротационо движење на целото телото во страна околу

замислена хоризонтална оска. Примената на тркалањето со децата во предучилишна и
раната училишна возраст има особено поволно влијание врз развојот на севкупната
мускулатура на телото и особено позитивно влијае врз развојот и подобрувањето на
координацијата на целото тело. Може да се реализира по рамна или коса површина, со
испужени или свиткани раце, со или без предмет. Може да биде тркалање по определен
предмет или под определен предмет. Во групата на тркалања се вбројуваат и „колут
напред“ или тркалање напред и „колут назад“, односно тркалање со целото тело наназад
кои претставуваат научена форма на движење.

Фрлање. Фрлањето припаѓа во групата на манипулативни вештини и се однесува

на исфрлање на одреден предмет со раце. Познати се бројни варијации на фрлањето, но
кај децата во предучилишна и раната училишна возраст најзастапени се фрлање со две
раце над глава и фрлање со една рака над глава. Покрај овие, се среќаваат и други форми
на фрлање кои се специфични пред сè за децата во раната училишна возраст и повозрасни.
Може да се фрлаат најразлични предмети како топчиња со најразлична големина и
тежина, каменчиња, стапчиња, палки, вреќички со песок, медицинки со помала тежина и
сл. Фрлањето влијае позитивно на развојот на снагата на рацете и раменскиот појас,
прецизноста и координацијата. Фрлањето често е поврзано со погодување на определена
цел, па оттука и со манифестацијата и развојот на прецизноста како моторичка
способност. Целта која треба да се погоди може да биде различно поставена –
хоризонтална, вертикална, високо, ниско, поблиску, подалеку.

76
 Дигање и носење. Претставуваат форми на манипулативни активности кои се
поврзани со манипулација и транслокација на предмети кои може да бидат вреќички со
песок, топки, јажиња, обрачи, чуневи, столчиња, масички, коцки и други предмети од
опкружувањето на децата. Зависно од формата и големината на предметите, истите може
да се креваат со една или со две раце и да се носат индивидуално, во парови, тројки и
поголеми групи. Придонесуваат кон доминантно јакнење на мускулатурата на рацете,
раменскиот појас и трупот.

Туркање, влечење и потиснување. Туркањето во биомеханичка смисла

подразбира поместување на различни справи и реквизити: клупа, шведска клупа, столче,
масичка и сл (Тодоровски, 2008). Влечењето како форма подразбира влечење на
разновидни предмети: количка на тркалца, санка како и влечење односно надвлекување на
јаже со другарче, обрач, палка и сл. Поттиснувањето најчесто се реалзира во парови или
помали групи и може да се оствари како потиснување со дланки, со рамо, грб со грб со
другарчето, потиснување со нозе и сл. Сите наведени форми овозможуваат развој на
снагата, пред сè статичката снага. Преку нив се јакнат мускулите на рацете и раменскиот
појас, трупот и нозете. При реалзиацијата на овој тип на движења посебно внимание треба
да се обрне на оптоварувањето и изборот на паровите кои треба да бидат со приближно
изедначени сили.

77
 7. МОТОРИЧКИ СПОСОБНОСТИ
Моторичките способности15 се индивидуални, резултат на целосното ангажирање
на човекот, не се јавуваат одвоено и зависат од вродените особини и стекнатите
способности. Моторичките способности ги објаснуваат разликите меѓу луѓето и се
менуваат под влијание на систематски тренинг. Тие ги обединуваат физичките квалитети,
биохемиските процеси и функционалните промени (Kukolj, 2006). Моторичките
способности покажуваат одредено ниво на развиеност на основните движечки латентни
димензии на човекот кои овозможуваат изведба на одредени движења. Тие се основна
вредност во просторот на човековата моторика преку кои човекот комуницира со својата
средина.
Постоењето на моторичките способности првенствено е одредено од наследството
или она што поединецот го носи како потенцијал и од влијанието на средината. Тие се
релативно постојани, траат цел живот и се основа за формирање на моторичките навики.
Постоењето на способностите е скриено сè до моментот на човековата активност, за која
треба одредена способност. Манифестирањето и подобрувањето на способностите се
остварува единствено преку функционирање (Gajič, 1985).
Моторичките способности се невидливи, односно егзистираат во т.н латентен
моторички простор. Со едноставни или сложени моторички движења (тестови) се
предизвикуваат нервно – физиолошки процеси, а реакциите од тие процеси се
регистрираат, мерат, вреднуваат и споредуваат. Моторичките способности се мерат
индиректно со различни мерни инструменти при што се доаѓа само до нивна проценка
(Bala, 1990). Тестовите кои се применуваат треба да бидат стандардизирани, со
задоволителни мерни карактеристики соодветно на возраста. Тестовите кои се
применуваат во проценката на моторичките споосбности на децата се специјално
конструирани за таа намена или модифицирани и прилагодени на можностите на децата.
Секој поединец има различен степен на развиеност на моторичките способности.
Индивидуалните разлики во нивното манифестирање се резултат на генетските

15
Поимот моторички способности во литературата се среќава и како: биомоторички (Opavski, 1975),
латентни моторички димензии (Momirović, 1970; Kurelić i sar, 1975) психомоторички, физички својства
(Zaciorski, 1975), антропомоторички димензии (Kukolj, 1993). За потребите на овој труд ќе го користиме
помот моторички способности.

78
предиспозиции, индивидуалното темпо на развој, активностите на поединецот во
онтогенетскиот развој и влијанијата од надворешната средина (Kukolj, 2006).
Во просторот на човековата моторика егзистираат моторичките способности: снага,
координација, брзина, флексибилност, рамнотежа, прецизност и издржливост. За секоја од
овие способности детално ќе ги разработиме нивното дефинирање, поделби, критични
периоди на развој и методи за развој, следење и вреднување, степенот на вроденост и сл.

7.1. СНАГА

Дефинирање и поделба. Снага (силина)16. Во литературата која ги проучува

моторичките способности постои дуализам во примената на поимите сила (јачина, eng.
strength, force) и снага (силина, моќ, eng. power) како елементарни својства на човекот
(Kukolj, 2006).
Под поимот сила се подразбира способност за совладување на отпор или
спротивставување на оптоварувањето првенствено со помош на мускулно напрегање
(Зациорски, 1975), способност на мускулите да делуваат со големи сили во статички
услови или против голем отпор, при мали брзини на скратување на мускулите (Jarič,
Kukolj, 1996)17 и најчесто се поистоветува со статичката сила.
Според Курелиќ и сор (1975)18 снагата е моторичка способност за развивање на
максимална сила со цел да се совлада некој отпор.
Во литературата се среќаваат поделби на снагата според три различни критериуми,
односно според (1) режимот на работа, (2) тополошката манифестација на снагата и (3)
односот меѓу снагата и телесната тежина.

Според режимот на работа, односно отпорот кој треба да се совлада снагата се

јавува во три акциони видови: експлозивна, репетативна снага и статичка сила.
Експлозивната снага се дефинира како способност на човекот за краткотрајна
максимална мобилизација на мускулните сили за забрзување на движењето на телото кое
се поместува во просторот или со него се делува на предметите во околината.

16
Авторот Јовановски, Ј (1998) терминот снага го заменува со силина, како термин посоодветен за
македонскиот литературен јазик.
17
Kukolj, M. (2006). Antropomotorika. Fakultet sporta i fizickog vozpitanja. Beograd
18
Kurelić i sar.(1975) Struktura i .........1975. str:9-10.

79
 Репетативната снага е дефинирана како динамичка способност за развивање на
мускулна сила која овозможува повторување на некои едноставни движења поврзани со
подигнување или поместување на тежината на товарот или телото, односно способност за
репетативно поместување на тежината или на телото со совладување на отпор со
изотоничка контракција на мускулите.
Статичката сила е способност за подолго задржување на изометриска контракција
на мускулите со која телото или одделни делови од телото се задржуваат во одредена
положба.
Заедничко за статичката сила и репетативната снага е совладувањето на отпорот во
приближно исто време, додека поврзаноста помеѓу статичката сила и експлозивната снага
е објаснето со активирање на поголем број мускулни единици. Експлозивната снага се
поврзува со поимот енергија, додека репетативната снага се поврзува со поимот моќ.
Покрај акционите фактори на снага, се јавуваат и тополошки фактори на снага:
снага на рацете и раменскиот појас, на трупот и снага на нозете.
Последниот критериум за поделба на снагата е според односот меѓу мускулната
снага и телесната тежина. Во однос на овој критериум разликуваме апсолутна и релативна
снага. Под релативна снага се подразбира снага ан 1 кг сопствена тежина (Zaciorski,
1975), додека под апсолутна снага се подразбира снагата која се манифестира при
одредено движење не земајќи ја предвид сопствената тежина.
Периоди на развој. Снагата се зголемува постепено со растот на детето. На помала
возраст не постојат разлики во однос на снагата помеѓу машките и девојчињата, додека на
7 год доаѓа до диференцијација, односно поизразени мускулни облици кај машките
наспроти женските деца (Findak, 1995, Pišot & Planinšec, 2005). Снагата и мускулната
издржливост продолжуваат линеарно да се зголемуваат со возраста сè до период од 13 –
14 годишна возраст (Malina & Bouchard, 1991). Сензитивен период19 во развој на снагата е
периодот од 13 – 14 години и перидот од 17 – 18 години, статичката издржливост
интензивно се развива во периодот од 14 – 15 години (Kukolj, 2006). Коефициентот на
вроденост на снагата е релатино низок х = 0.50, што дава можност за нејзино подобрување
со примена на соодветни активности.

19
Периоди со високо темпо на пораст на моторичките способности,односно најголем степен на реакција на
организмот на надворешните стимулуси (телесни вежби) што резултира со потикнување на развојот на
моторичките способности (Kukolj, 2006)

80
 Во периодот на предучилишната и раната училишна возраст лигаментите, тетивите
и мускулите стануваат појаки, но не се подготвени да издржат тешко надворешно
оптоварување (Hughston, 1986; Portmann, 1993). Во периодот на раната училишна возарст
изведбата на движењата интензивно се подобрува. Како резултат на ова подобрување
доаѓа до значајно зголемување на мускулното ткиво и мускулната маса, што резултира со
развој на снагата (Gallahue, 1987; Malina & Bouchard,1991).

Активности. Активностите кои ја активираат мускулната снага и издржливост се

значајни за подобрување на нивото на фитнес кај децата. Овие активности се препорачува
да треба да бидат разновидни, едноставни и забавни (пр: трчање, возење велосипед,
подигнување на предмети), сите треба да бидат надгледувани и да се во согласност со
индивидуалните можности на децата (Gallahue, 1987). Како содржини кои успешно може
да се користат во развојот на снагата кај децата се краткотрајните трчања со максимален и
субмаксимален интензитет насочени кон развој на експлозивната снага; различни видови
на скокови, качувања, згибови, носење на предмети со различна тежина и големина,
фрлања на различни предмети (топки, медицинки, вреќички со песок), туркања и влечење
и сл.

Методи за проценка. Експлозивната снага кај децата во предучилишна и раната

училишна возраст се проценува со примена на тестовите: скок во далечина од место,
фрлање медицинка во далечина, фрлање на медицинка во висина на гради од седење, 20м
висок старт, Сарџентов тест и др. Некои од тестовите кои се применуваат за проценка на
репетативна снага се: склекови, подигнување на трупот, исправање на трупот, влечење со
рацете по коса клупа, суножни поскоци во далечина и др. За проценка на статичката снага
најчесто се применува тестот вис во згиб. Други тестови кои се применуваат се
задржување во положба лежење на грб и на мев.

81
 7.2. КООРДИНАЦИЈА

Дефинирање и поделба. Во просторот на човековата моторика, координацијата

егзистира како способност со најсложена структура, нејзиното манифестирање е поврзано
со другите моторички способности што претставува причина за нејзино отежнато
изолирање во латентентен простор како независна и самостојна димензија. Сложената
структура е причина за различното дефинирање на координацијата. Во литературата се
среќаваат дефиници кои ја определуваат координацијата како: моторичка способност
потребна кога прв пат се решава движечката задача (Gredelj, 1975, наведува Јовановски
1998), способност за изведување сложени моторички задачи (Metikoš & Hošek, 1972),
способноста на човекот правилно, брзо и рационално да го организира движењето во
новонастанати услови (Матеев, 1977), способноста за целисходно и контролирано
енергетско, временско и просторно организирање на движењата во целина (Gajič, 1985).
Сумирано, координацијата претставува моторичка способност со сложена структура која
овозможува изведување сложени моторички задачи, реорганизација на веќе усвоените
движења во нови отежнати услови, учење на нови движења, изведба на движења кои не се
автоматизирани и кои бараат одреден психички напор итн.
Како моторичка способност со сложена структура и карактеристики,
координацијата тесно се поврзува со интелегенцијата и моторното учење и уште се
именува како моторна интелегенција. Координацијата како комплексна способност за
реализирање сложени движења се однесува на изведбата на движењата кои не се
автоматизирани и кои бараат одреден психички напор. Согласно ова, развојот на
координацијата најмногу е условен од развојот на нервниот систем, што условува
позитивна поврзаност помеѓу интелегенцијата и координацијата и одредување на
координацијата како моторна интелегенција. Досегашните истражувања покажале дека
координацијата има релативно висок коефициент на вроденост х = 0.80 (Rajtmajer, 1991),
односно со примена на соодветни движечки активности оваа способност може да се
подобри за околу 20%.
Периоди на развој. Поволни периоди за развој на координацијата се периодите од
6 до 12 години и 15 години (Kukolj, 2006). Развојот на координацијата во раната возраст
овозможува усвојување на сложени движечки структури и претставува основа за
натамошениот развој на снагата и брзината. Ова укажува на приоритетното значење на

82
координацијата како моторичко својство, односно на нејзината улога на база во
формирањето на останатите способности. Развојот на нервниот систем условува
напредување на моторичкиот развој и услови за подобрувањето на координацијата.
Методи на проценка. Некои од тестовите кои се користат за проценка на
координацијата се: координација со палка, полигон назад, слалом со 2 топки, тркалање со
топка, тркалање топка околу обрач, одење по дрвени скали наназад, чекори во страна,
трчање цик – цак, префрлување на топка околу телото, тркалање топка околу стопалата,
градење столб од пластични коцки, составување коцки по големина, градење столб од
големи лесни коцки и др.

7.3. БРЗИНА

Дефинирање и поделба. Брзината претставува комплексно антропомоторичко

својство кое егзистира во просторот на човековата моторика. Најчесто се дефинира како
способност на човекот да изврши моторна активност за минимално време (Zaciorski,
1975), способност која со помош на мускулни напрегања во составот на моторичките
единици, овозможува одредено тело да се придвижи на што подолг пат за што пократко
време (Opavski, 1975), способност за брзо изведување на прости моторички задачи за
пократко време (Kurelič et al.1975).
Гледано од аспект на структурата на брзината и нејзините манифестации најчесто
се издвојуваат три форми:
1) Брзина на реакција или латентно време на моторичка реакција - времето кое
поминува од појавата на некој сигнал до моторички одговор или реакција на тој сигнал.
2) Брзина на поединечни движења - време кое поминува од почетокот до крајот на
одредено движење.
3) Фреквенција на движења или сегментарна брзина - зачестеност на одредено
движење во единица време, односно способност за брзо вклучување и исклучување на
спротивни мускулни групи, (Perič, 2003; Kukolj, 2006).
Наведените манифестации на брзината се релативно независни помеѓу себе, но се
надополнуваат во сложените движења во конечното преместување на човековото тело или
неговите делови во просторот (Јовановски, 1998). Во бројни истражувања за брзината е
утврдено постоење на следниве фактори на брзина: 1) фактор за брзина на движењата со

83
менување на насоката на движење (агилност); 2) фактор за брзо трчање (краток спринт),
поврзан со репетативна и експлозивна снага и 3) фактор на сегментарна брзина
(фреквенција на одредени движења) каде се среќава максимална фреквенција на одделни
движења со константна брзина. Како посебен вид на брзина, која нема корелација со
брзината на движење се издвојува брзината на реакција на визуелни и звучни
надразнувања која се идентификува со латентното време на реагирање и опфаќа период од
појава на надворешна дразба до почеток на моторички одговор. Според Метикош (1989)
брзината е основна моторна способност во многу спортови која има значајно влијание и во
спортските дисциплини каде резултатот зависи од сосема други способности.

Периоди на развој. Со текот на возраста и со усовршувањето на нервната

регулација доаѓа до зголемување и подобрување на можностите за развој на брзината.
Својот максимум брзината го достигнува помеѓу 20 и 25 година. Брзината на движење
најлесно се подобрува во период помеѓу 7 и 13 год (Weineck, 1990), попрецизно во
периодите од 7 до 8 години, од 8 до 9, меѓу 10 и 11 година (Kukolj, 2006). Последователно,
со ова се подобрува и брзината на реакција, која својот значителен раст го бележи во
периодот од 7 до 10 години (Hahn, 1987)20 додека за развој на фрекфенцијата на движење,
значајни се периодите од 7 до 9 и од 12 до 13 год.
Можностите за подобрување на брзината се лимитирани поради високиот
коефициент на вроденост на оваа способност, h = 0.95, поврзано со моторичката
оперативност како индивидуална одлика на поединецот (Јовановски, 1998).
Активности. За равој на брзината се користат активности кои овозможуваат
манифестација на максималната брзина на изведба како трчања на кратки растојанија,
трчање на даден сигнал од различно сензорно потекло, брзо трчање со промена на
правецот и сл. Во периодот меѓу 6 и 7 година и понатаму до 11 година, како најсоодветен
метод на тренинг за развој на брзината е оној кој вклучува повторувања (кратки
растојанија, кратки серии на брзи движења, итн). Систематичниот тренинг на брзина е
оправдано да се користи со деца на оваа возраст доколку се дадени доволно големи
периоди на опоравување, со цел да се избегне заморот и зголемувањето на млечната

20
Age group development program...

84
киселина (Portman, 1993). Ова е значајно да се има во предвид знаејќи го фактот дека
претпубертетските деца не се подготвени целосно да ја отстранат млечната киселина и
затоа имаат помалку способности да се спротивстават на вежбањето со висок
субмаксимален интензитет (Bar – Or, 1983). Манифестирањето на брзината зависи од
формираноста на нервно – мускулниот систем и биохемиските процеси, од кои зависи
брзината на контракција.
Методи на проценка. За проценување на брзината се користат бројни моторички
тестови. Некои од нив се: трчање 10м летечки старт, трчање 4 х 10м, змијулесто трчање 4
х 5м. За проценка на сегментарната брзина најчесто се применуваат тестовите: тапинг со
рака, тапинг со нога, тапинг со нозе во ѕид, тапинг со рака на четири полиња.

7.4. ФЛЕКСИБИЛНОСТ

Дефинирање и поделба. Во однос на дефинирањето на флексибилноста, најголем

број автори се сложни дека таа претставува способност за изведување на движења со
големи или максимални амплитуди (Zaciorski, 1975; Kurelič et al. 1975; Јовановски, 1998),
способност на локомоторниот апарат да остварува движења со оптимална амплитуда
(Perič, 2003), способност за лесно остварување на движења со голем обем (Gajič, 1985).
Флексибилноста зависи од должината на актуелните мускули и степенот на
подвижност во соодветните зглобови, а се манифестира преку амплитудата на движење
(Kukolj, 2006). Подвижноста во зглобовите е условена од анатомската структура на
коскениот систем и лигаментите како и од еластичноста на мускулите, но во голема мерка
е детерминирана од наследниот фактор и не е под влијание на систематското вежбање.
Должината на мускулите, односно можноста за нивно истегнување е регулирано од два
значајни проприорецептивни елементи – мускулното влакно и Голдџиевиот тетивен
апарат (Perič, 2003).
Амплитудата на движењата постигната во некој зглоб е мерка за флексибилноста.
Зависно од улогата на мускулот во актелниот зглоб се разликуваат два вида на
флексибилност: активна и пасивна. Активна флексибилност, подразбира флексибилност
која е постигната со сопствени мускулни усилби (Јовановски, 1998), под непосредно
влијание на актуелните мускули (Kukolj, 2006), максимални амплитуди на движење
постигнати со активирање на мускулни групи кои го контролираат движењето во одделни
85
зглобови со помош на мускулна контракција (Zaciorski, 1975; Kurelič et al. 1975).
Пасивната флексибилност подразбира постигнување одредена амплитуда во зглобот под
влијание на надворешни сили (Kurelič et al. 1975; Јовановски, 1998; Kukolj, 2006). Од
надворешните сили најчесто се застапени силата на гравитацијата, силината на другите
мускулни групи, со дејство на партнерот итн.
Авторот Периќ (2003)21 зборува за два вида на флексибилност кои ги именува како
динамичка (фазна) која доминира во брзи движења и се јавува во најголем број спортови и
статичка флексибилност карактеристична за движења со голема амплитуда кои се
изведуваат бавно. Овие два вида на флексибилност се условени од функционалната
усогласеност меѓу мускулното влакно и Голдџиевиот апарат. Статичката подвижност
уште се поистоветува со статичката или изометриската снага, додека динамичката
подвижност која уште се дефинира и како способност за брзо повторување на движењата
во флексија и со голема амплитуда, често пати се поврзува со факторот на брзина.
Периоди на развој. Поволен период за развој на флексибилноста е периодот од 9
до 10 години и од 13 до 14 години. Голем број автори претпоставуваат дека
флексибилноста како способност е поразвиена во помалата возраст отколку подоцна во
пубертетскиот период, односно дека малите деца се природно пофлексибилни. Според
истражувањата (Haywood, 1993) флексибилноста кај поединци опаѓа доколу не се тренира
дури и во периодот на детството.
Подобра флексибилност е забележана кај девојчињата отколку кај момчињата, но
се смета дека разликите не се резултат на полот, туку на поголемата прифатливост на
вежбите за флексибилност од страна на девојчињата кој се зголемува со порастот на
возраста (Haywood & Getchell, 2004). Набљудувањето на децата покажува опаѓање на
флексибилноста со порастот на возраста. Кај момчињатата флексибилноста се намалува
после 10 год, а кај девојчињата после 12 година. На тестовите за проценка на
флексибилноста најдобри резултати покажале испитаниците на возраст помеѓу 6 и 9
години, но оваа способност опаѓа со порастот на годините. Според истражувањата на
Krahenbuhl & Martin (1977)22 флексибилноста кај момчињата и девојчињата најмногу
опаѓа во периодот помеѓу 10 и 14 години, додека во други истражувања е забележано и кај

21
Perič, D (2003). Antropomotorika…..str 155 – 156.
22
Наведува Haywood,Getchell (2004) Life span development….

86
деца во второ одделение, односно 7 – 8 години. Опаѓањето на флексибилноста со возраста
се смета дека е резултат на порастот на коските во должина, што е проследено со
издолжување на мускулите (Micheli, 1984). Со порастот на возраста се зголемуваат и
варијациите во флексибилноста како резултат на физичката активност, односно поголемо
опаѓање е забележано кај оние кои се физички неактивни за разлика од физички
поактивните деца. Големото влијание на физичката активност во одржувањето на
флексибилноста е резултат на релативно нискиот коефициент на вроденост на оваа
способност.
Покрај возраста и полот, флексибилноста зависи и од периодот на денот во кој се
вежба (најголема флексибилност се забележува меѓу 10 и 18 часот), видот на физичкото
вебање, психичката напнатост, надворешната температура, вежбите за загревање и сл.
(Kukolj, 2006).
Методи на проценка. За проценка на флексибилоста кај децата во предучилишна
и раната училишна возраст се применуваат некои од следниве тестови: длабок претклон
на клупа, разножување од лежење на грб, претклон расчекорно на под, седни и дофати и
др.

7.5. РАМНОТЕЖА

Дефинирање и поделба. Рамнотежата претставува способност на човекот за

воспоставување или одржување на потребната положба на телото во време (Јовановски,
1998). Зациорски (1975), ја дефинира како способност за задржување на стабилна
рамнотежна положба на телото при изведување на разни движења и положби. Според
Gallahye (1987) рамнотежата претставува моторичка способност која е совршен пример за
интегрираност на перцепцијата и движењето.
Авторите зборуваат за два вида рамнотежа:
 статичка рамнотежа - кога телото мирува, способност за задржување на
избалансирана положба подолго време и
 динамичка рамнотежа - способност за задржување на избалансирана положба на
телото и промена на положбата во серија движења.

87
 Во своите истражувања Курелиќ и сор (1975) покрај овие два вида на рамнотежа
изолираат уште еден – фактор на балансирање на предмети.

Периоди на развој. Како способност, рамнотежата најмногу е условена од

наследните особини, пред сè од ефикасноста на работата на малиот мозок каде се
обработуваат информациите од вестибуларниот апарат, но во одреден степен може да се
менува зависно од потребите и ситуацијата. Манифестацијата и развојот на рамнотежата е
условен од развиеноста на видот, проприорецепторите, вестибуларниот систем итн.
Подобрувањето на рамнотежата, зависи од типот на задачата и генерално се развива во
периодот од 3 до 19 години. Истражувањата кои се однесуваат на наследната условеност
на рамнотежата покажуваат дека рамнотежата е одредена со влијанието на надворешните
средински фактори и генетскиот код. Коефициентот на вроденост на рамнотежата
пресметан кај различни тестови е релативно висок и се движи во границите од 0.41 – 0.74.
23
Како растат децата во развојот на рамнотежата повеќе се потпираат на кинестетските
информации отколку на визуелните информации. Преку примена на различни движења во
кои се нагласува кинестетското доживување, односно запознавање на телото и делови од
телото преку движење, се обезбедуваат значајни моторички искуства кои им помагаат на
децата во редефинирањето на моторната контрола (Haywood, 1993; Portmann, 1993).

Активности. Рамнотежата може да се подобрува преку примена на различни

видови на одење, трчање и ползење по намалена површина (шведска клупа, ниска и
висока греда, јаже и сл.), различни видови игри во кои треба да се задржи одредена
рамнотежна положба, балансирање во одредена позиција и сл.

Методи на проценка. За проценка на рамнотежата се користат некои од следниве

тестови: одење по превртена шведска клупа, стоење на клупа во ширина, стоење на клупа
во должина, стоење на една нога со затворени очи и сл.

23
Gajic,M. (1985) Osnovi motorike coveka…

88
 7.6. ПРЕЦИЗНОСТ

Дефинирање и поделба. Прецизноста е дефинирана како способност за

изведување на прецизно насочени и дозирани движења (Kurelič et al. 1975). Таа е поврзана
со прецизна проценка на просторните и временските параметри на определениот систем
на движење и со адекватни движечки реакции при тие промени. Се разликуваат два вида
на прецизност:
 прецизност со непосредно водење на предметите или на дел од телото и
 прецизност со гаѓање или фрлање на предмети.
Разликата помеѓу овие два вида на прецизност се однесува на потребата за
претходно брзо пресметување на сите компоненти кои управуваат со движењето при летот
кај прецизноста со фрлање и можноста за корегирање на движењето кај прецизноста со
водење. Прецизноста често не може да се одвои како посебна способост поради нејзината
поврзаност со координацијата, бидејќи движењата кои бараат точно насочена и дозирана
мускулна активност често бараат посебен вид координација око – рака и поретко око –
нога (Gajič, 1985). Ова укажува на зависноста на прецизноста од центарот за перцепција и
неговата поврзаност со ретикуларните системи, што пак зависи од перцептивната
контрола на мускулната активност која има оптички и кинетички карактер. Резултатите на
тестовите за прецизност може да варираат во зависност од емоционалната состојба на
изведувачот и неговата раздразливост.

Активности. Различни игри и движечки задачи со водење на предмети со различна

големина и должина (палки со различна должина со чие посредство ќе се погодуваат
статички или подвижни цели, пикадо со палки со различна должина, водење на топка или
друг поголем предмет со помош на палки, со или без погодување на одредена цел,
активности кои наликуваат или се воведна форма на голф, крикет, безбол итн) се
содржини кои се соодветни за развој на прецизноста со водење. За развој и усовршување
на прецизноста со исфрлање се препорачуваат различни игри со топчиња или други
предмети со кои ќе се погодуваат хоризонтални и вертикални цели со различна големина
(пикадо, мини билијард и сл).

Методи на проценка. За проценка на прецизноста со исфрлување може да се

применат тестовите: фрлање обрач на сталка, фрлање на тениско топче во вертикална цел,

89
гаѓање со топче во хоризонтална цел со рака, гаѓање со топче во вертикална цел со нога,
додека за проценка на прецизноста со водење се прперачуваат тестовите: гаѓање со краток
стап и гаѓање со долг стап.

7.7. ИЗДРЖЛИВОСТ

Дефинирање и поделба. Издржливоста се дефинира како способност за

извршување на одредена активност што е можно подолго време без намалување на
интензитетот, односно способност за спротивставување на заморот. Развојот на кардио –
респираторниот систем кај децата на предучилишна и рана училишна возраст овозможува
развој на аеробната и анаеробната издржливост. Гледано од аспект на ангажираноста на
телесната мускулатура, издржливоста може да биде:
 општа (глобална, неспецифична) каде при активност се ангажира повеќе од 2/3 од
мускулната маса и
 локална (регионална, специфична) каде во работата е ангажирано повеќе од 1/3 од
мускулната маса.
Издржливоста се развива заедно со промените во кардиоваскуларниот,
респираторниот и нервно регулаторниот систем. Брзината и степенот на подобрување
зависи од: интензитетот, повторувањето на вежбите, вкупното време на вежбање и
вкупниот обем на вежбање.

90