• KUTSAL GEOMETRİDEN MİKROKOZMOS İNSANA •

Antik Mısır’dan Antik Yunan’a, Orta Çağ’ın en karanlık yüzyıllarından Rönesans

sanatına değişmeyen ve her daim kutsallık atfedilen bir şey vardır: Geometri.
Pisagor için kadim bilgeliğini oturttuğu düzlem, Platon’un Akademisi’ne kabul için bir kriter
olan; Orta Çağ’da ise “Septem Artes Liberales”, yani “7 Özgür Sanat” olarak Skolastik
müfredatta yerini alan Geometri ; Rönesans aydınlanmasında biraz daha farklı bir yerdedir.
Çünkü bu, bizi Rönesans felsefesinde “Mikrokozmos İnsan” tabirine götürecektir. Yani Orta
Çağ’daki Geometri, bize nasıl kusursuz kozmosun işleyişini gösteriyorsa, Rönesans
döneminde bunun yanına “mikro”kozmos olan insan da eklenir.
Kozmosun yaratılışını Geometri ile ilişkilendiren Platon biraz da masalımsı bir anlatımla
Timaios diyaloğunda şöyle işler:
“Evrenin mimarı, hangi örneğe bakarak evreni yapmıştır? (…) değişmeyeni mi yoksa
olmuş olanı mı? Eğer bu evren güzelse ve onu yapan iyi ise, yapıcının gözlerini ebedi olandan
ayırmadığı açıktır…. Evren bu şekilde yaratılmışsa akılla ve zihinle kavranabilen, değişmeyen
şeye göre biçimlendirilmiş demektir, o zaman da bir şeyin kopyası olması gerekir.”
“Ebedi olandan ayırmadığı” burada ebedi olan “İdealar” ; “yapıcı” olarak nitelendirdiği
kişi ise “Tanrı Demiurgos”tur. Yani görünen dünyadaki her şey sahtedir ve İdealar dünyasında
o “sahte” şeyin mutlak, değişmez ve kusursuz bir “ilk” hali vardır. Tanrı ise bu “ilk hal”lere
yani “model”lere bakarak evreni yaratmış, kozmosu bir düzene oturtmuştur.
Bu diyalogta Platon, “…Bu yuvarlak biçim hepsinin en kusursuzu, kendi kendine en çok
benzeyendir.” Diyerek “dairesel” formun, şeylerin en kusursuzu olduğunu söylemektedir. İşte
bu yüzdendir ki Orta Çağ boyunca mimaride yoğun olarak kullanılan form kusursuz olarak
kabul edilen “daire” ve “kare” olacaktır.
İşte Tanrı Demiurgos’un tüm bu yaratım işleminin en özet hali; düzensizlikten düzenin
sağlanmasıdır. Timaios diyaloğu her ne kadar Platon’un belki de en beyin yakıcı diyaloğu olsa
da anlattıkları çok değerlidir.
Timaios’ta anlatılan kozmos, “ruh” ve “akıl” ile yaşayan bir varlıktır. İşte insan da
bundan farksız olarak “ruh” ve “akıl” ile yaşar. Orta Çağ ve Rönesans zıtlaşması bu noktada
başlar. Orta Çağ felsfesi (bazı filozofları dışarıda tutmakla beraber) “varlık”ta olan “beden”e
tamamen “günah” gözüyle bakarken Rönesans’ta “akıl” ön plana çıkmıştır. Yani insan
(mikrokozmos) ile evren (makrokozmos) arasındaki uçurum aza indirgenmeye çalışılmıştır.
Rönesans’ın düşünce boyutundaki bu gelişmelerin hemen hemen tek kaygısı insan ve evreni
tamamiyle birleştirmektir. Bu düşünceyi en fazla destekleyecek bir diğer kaynak ise Mısırlı
bilge Hermes Trismegistus’tan külliyatındaki Zümrüt Tablet’tir. Ve şu cümle geçer, “Aşağıda
olan yukarıda olan gibidir; yukarıda olan ise aşağıda olan gibi.”
13.yüzyıl mistik filozofu Meister Eckhart ise buna çok benzer şekilde şöyle der, “Tanrı
insanı yarattığında Tanrılığın en içi insanla birdi. Her bir yaratık Tanrıyla doludur ve bir
kitaptır.”
Batı’daki tüm bu düşünceler ise Doğu’da Sufi metafiziğinde “Vahdet-i Vücut” olarak karşılık
bulur. Tevhid inancından kopan bu anlayış, “Ene’l-hakk” yani “Hak’ta gayrı değilim.”
cümlesini sarfeden Hallac-ı Mansur’un idamına neden olacaktır.
Mikrokozmos insan tabirinin Rönesans sanatına yansımalarına bakalım şimdi. En baştan
beri bahsettiğimiz Platon metinleri ve Hermes Trismegistus külliyatı gibi pek çok eserin çeviri
hareketleriyle insan, evrenin bir modeli olarak alınmaya başlanmıştı. Her türlü eser, odak
noktası “insan” olarak alınıp yaratılıyordu. Tanrı ve insan arasındaki bu ilişkiye somut gözle
bakılıyor ve kutsal geometri benimseniyordu. İşte bu yüzden tamamen insanı ezip geçen ve
Tanrı’ya ulaşmaktan başka amacı olmayan Gotik katedrallerden vazgeçilmiş; yine kare ve
daire gibi kutsal formlara sadık kalınsa bile tamamen “insan” baz alınarak yapılar inşa
edilmeye başlanamıştı. Perspektif denen olgu insan ve bakışı sayesinde vardı.
Kutsal geometri dedik, kusursuzca işleyen kozmos dedik; Rönesans’ta insanın bu
kozmostan farksız olduğu düşüncesinden, aşağıdakinin yukarıdaki ile aynı oluşundan
bahsettik. Böylece geldiğimiz son nokta; mikrokozmos olan insanın, evrene yani
makrokozmosa yaklaşma kaygısının olması gerektiğidir. Platon da insanın zaten İdeaların
varolduklarını bildiğini söyler ama bunun farkında değildir. İşte bu yüzden onları akıl ile
kavramak mecburiyetindedir. 
Görseller: Leonardo Da Vinci’nin meşhur “Vitruvius Adamı”
Liber Divinorum Operum kitap kapağı, Aziz Bingenli Hildegard, 11-12.yy