Универзитет „Св.

Кирил и Методиј“

Природно-математички факултет – Скопје

Институт за хемија

Структура на атоми и молекули

Одбрани поглавја од физичка хемија

Нумерички задачи и проблеми

Проф. д-р Миха Буклески

Скопје, 2019
Класична механика
 
F  m  a - Њутнова равенка за движење

ако υ « c, тогаш m = const. (класична механика)

ако υ ~ c, тогаш m ≠ const. (релативистичка механика)


 d
a 
dt  dr
 
 d dt
F  m  
dt dr   dt
 
r (t ) t
 F  
d  dt
m  dr   dt

ro 0

 (t )
1 
t

 0 Fdt
t
d    
r (t )  ro    dt

o
m
0

1 
t
  t
 (t )   o   Fdt   
r (t )  ro    dt
m0
0

1 
t
 
 (t )   o   Fdt
m0

 
Ако е познато r (t ), (t ), тогаш позната е траекторијата.

1. Електрон влетува во електрично поле образувано меѓу плочите на плочест

кондензатор. Почетната брзина на електронот е υо, а влетувањето во полето се
одвива така што првобитната насока на движење на електронот е нормална на
насоката на силовите линии на полето. Да се определи каква ќе биде
траекторијата на електронот во електричното поле, односно каква ќе биде
положбата на електронот за време t по влетувањето во електричното поле, ако
се знае дека неговата јачината е Е.

 
F  ma

   
F  Fx  i  Fy  j  Fz  k , Fz = 0
  
F  Fx  i  Fy  j

   
a  ax  i  a y  j  az  k , az = 0
  
a  ax  i  a y  j

   
 o   o, x  i   o, y  j   o, z  k , υy = 0, υz = 0

1
 
   o, x

Fx  m  a x Fx  e  E x  e  0  0
Fy  m  a y Fy  e  E y
0  m  ax  ax  0

d x
ax   0, →  x  const.
dt
 x  o  o, x

dx dx
x  , o 
dt dt
dx   o dt  x  o  o, x
xt    o  t xt    o  t

Fy  m  a y
e  Ey  m  ay , E = Ey
e  E  m  ay
eE d y
ay  , ay 
m dt
d y eE

dt m
eE
d y  dt
m
 y (t )
eE
t

 d y 
0
m 0
dt

eE dy
 y (t )  t , y 
m dt
dy e  E
 t
dt m
eE eE
dy   t dt  y (t )  t
m m
eE eE 2
y (t ) t

0 dy  m  0 tdt , → y (t ) 
2m
t

Важи само за слободен електрон (не за јадро со електрон)!

2. Јон на натриум се движи рамномерно праволиниски со брзина υо = 100 km/s.
Во моментот to, упаѓа во електрично поле со јачина од 50 kV/m, а е насочено

1
нормално на движењето на јонот. Да се пресмета положбата на јонот во момент-
от на времето t = 1 μs.

υо = 100 km/s
E = 50 kV/m
t = 1 μs
x(t) = ?
y(t) = ?

 x (t )  o, x  100 km/s

x(t )   o t  105 m/s  106 s  0,1 m

eE 2 N M ( Na )
y (t )  t , m( Na )  n( Na)  M ( Na )   M ( Na ) 
2m NA NA
eE NA
y (t )   t2
2 M ( Na )
1,6  1019 C  50  103 V/m 6,022  1023 mol1
y(t )   3 1
2

 106 s  0,105 m
2 23  10 kg mol

Димензионална анализа:

 y(t )   C  V m F = e·E → N  C  V m 1 
 mol 1  s 2 
1

,
 kg mol 1 

 y(t )   N  s F = m·a → N  kg  m s 2 
 2

,
 kg 
 kg  m  s 2  s 2 
 y(t )     m
 kg 

Вредноста за y(t), може да се пресмета и преку вредноста за x(t):

x(t )   o t
x
t
o
eE 2
y (t )  t
2m
2
eE  x 
y  
2m   o 

3. Електрон влетува во хомогено електростатско поле, така што насоката на

првобитното движење на електронот е паралелна со векторот на јачината на
полето. Доколку јачината на полето е Е, а почетната брзина на електронот е υо,

2
да се најде положбата на електронот во временскиот момент t од моментот на
влетувањето во полето.
 
F  ma
Fx  m  a x Fx  e  E x  e  E
Fy  m  a y Fy  e  E y  e  0  0
0  m  ay

d y
0  m , →  y  const.  0
dt
dy
0 , → y  const.  0
dt

Fx  e  E x
Fx  m  a x
m  ax  e  Ex
d x
m  e  Ex
dt
e  Ex
d x  dt
m
 x (t )
e E
t

 d x  m 0 dt
o

eE
 x (t )   o , x  t
m
eE dx
 x (t )   o, x  t , x  во динамика:    o  а  t
m dt
dx eE
  o, x  t
dt m
eE
d x   o , x dt   t dt
m
eE
x (t ) t t

 d x   o , x  dt 
0 0
m 0
tdt ,

e E t2 t2
x(t )   o , x t   во динамика: x   o t  а 
m 2 2
рамномерно забрзано движење

4. Хлориден јон се движи рамномерно праволиниски со почетна брзина од

250 km/h при што упаѓа во лонгитудинално поле (поле паралелно со првобитна-
та насока на движење на јонот). Јачината на полето е 50 kV/m. Доколку се знае

3
дека јонот упаѓа од позитивната кон негативната плоча на кондензаторот, да се
пресмета по колку време јонот ќе запре.

Fx  e  E x
Fx  m  a x
m  a x  e  E x
d x
m  e  E x
dt
e  Ex
d x   dt
m
 x (t )
eE
t

 d x   m 0 dt
o

eE
 x (t )   o , x   t
m

t
m
 x (t )   o, x  , m(Cl)  n(Cl)  M (Cl) 
N
 M (Cl) 
M (Cl)
eE NA NA

t
M (Cl)
 x (t )  o, x 
NA  e  E
35,45 kg/mol  250  103 m 
t  0  
6,022  10 23 mol1  1,6  1019 C  50  103 V/m  3600 s 
t  5  107 s  0,5 μs

Димензионална анализа:
 kg mol 1 m   kg  m 
t    1   , F = e·E → N  C  V m 1 
 mol  C  V m
1
s   C  V m 1  s 

t    kg  m    kg  m 
2   s
 N s   kg m  s  s 

4
Релативистичка механика
Ако υ ~ c, тогаш m ≠ const.
Единственото нешто што е константно е брзината на светлината во вакуум - с.
с = 3·108 m/s

mo
m , limmo  
2  c
1
c2

E = m c2
ΔE = Δm c2 Eo = mo c2
E = m c2

1. Електрон се движи со брзина еднаква на една десетина од брзината на

светлината. Да се провери колку ќе се промени количникот e/me при овие
услови во споредба со случајот кога me = me,o.

c

10
φ=?
e
m
 m  o
e m
mo

mo 2
  1
mo c2
2
1
c2

5
 2
 c 
 
  1   2  1  2 2
10 c2
c 10  c

  1  0,01  0,99  0,995

e e
e e
 m ; 0,995  m ;  0,995 
e e m mo
mo mo
e e

m mo

2. Електрон се движи со 80 % од брзината на светлината. Колкав ќе биде

количникот e/me при овие услови во споредба со случајот кога me = me,o?

υ = 0,8 с
φ=?
e
m
 m  o
e m
mo

mo 2
  1
mo c2
2
1
c2

  1
0,8  c 2  1
0,64  c 2
c2 c2

  1  0,64  0,36  0,6

e e
e e
 m ; 0,6  m ;  0,6 
e e m mo
mo mo
e e

m mo

6
3. Да се запише релативистичкиот израз кој ја дава врската меѓу вкупната
енергија и импулсот на честичката, доколку масата на мирување на честичката е
mo. Да се спореди релативистичкиот израз со класичниот израз кој ја дава
врската меѓу кинетичката енергија на објектот и импулсот.

E = f(p)
mo = 9,1∙10–31 kg

Класична механика:
p = m ∙ υ (закон за запазување на импулсот)
p = mo ∙ υ

mo   2 mo
Ek  
2 mo

Ek 
mo2   2 m 
 o
 2


p2
2 mo 2 mo 2 mo

Релативистичка механика:
mo
m
2
1
c2
2
m 1 2
 mo /(2)
c
 2 
m 1  2
2
  mo2
 c 
m 2  2
m2  2
 mo2
c
m 2  c 4  m 2   2  c 2  mo2  c 4
m 2  c 4  m 2   2  c 2  mo2  c 4 E = m ∙ c2
Eo = mo ∙ c2
E 2  p 2  c 2  Eo2
E   p 2  c 2  E o2

E p 2  c 2  E o2

4. Кинетичката енергија на еден електрон изнесува 1 МeV. Колку изнесува него-

вата брзина? Колкава е разликата меѓу брзините, ако наместо релативистичкиот
пристап, се користи класичен?

7
Ek = 1 MeV
υ=?

1 eV е енергијата што ја добива честичка со полнеж q кога ќе се најде во поле со

потенцијална разлика од 1 V:
Ek = q ∙ ΔV

За електрон q = e = 1,6∙10 –19 C ∙ 1 V = 1,6∙10 –19 J

Ek = 1 MeV = 1,6∙10 –19 ∙ 106 J = 1,6∙10 –13 J

Класична механика:
m  2
Ek 
2
2 Ek 2  1,6  1013 J
 
m 9,1  10 31 kg
υ = 5,93∙108 m/s

Релативистичка механика:
Е = Ео + Еk
m∙c2 = mo∙c2 + Ek
mo  c 2 1
 mo  c 2  E k /
2 mo  c 2
1 2
c
1 Ek
 1
 2 mo  c 2
1 2
c
2 1
1 2

c Ek
1
mo  c 2

2 1
1 2
 2
c  Ek 
1  
 mo  c
2

2 1
2
 1 2
c  Ek 
1  
 mo  c
2

1
  c 1 2
 Ek 
1  
 m  c2 
 o 

8
 1
  3  108 m/s 1  2
 1,6  1013 J 
1  
 
 9,1  1031 kg  3  108 m/s 
2 

υ = 2,44∙108 m/s

5. Да се определи релативистичкиот импулс и кинетичката енергија на електрон

кој се движи со брзина еднаква на 90 % од брзината на светлината.

p = m∙υ
mo E = Eo + Ek, E = m∙c2, Eo = mo∙c2
p  m∙c2 = mo∙c2 + Ek
2
1 Ek = m∙c2 – mo∙c2
c2
mo c 2
mo Ek   mo c 2
p  0,9  c  2
(0,9  c) 2 1
1 c2
c2
 
 
0,9  c  mo 2 1 
p E k  mo c   1
 1 
2
0,9 2  c 2 
1  
 
2
c2 c
0,9  c  mo
p  
1  0,81  
2 1 
0,9  3  108 m/s  9,1  1031 kg E k  mo c   1
p
 1  0,91 c
2
0,19 
 
 
2
c
p = 5,64∙10–22 kg m s–1

 1 
Ek  mo c 2   1
 1  081 

 1 
E k  9,1  1031 kg  3  108 m/s  1
 0,19 

Ek = 1,06∙10–13 J

6. Специфичниот полнеж на електронот добиен при експерментални мерења из-

несува 8,8∙1010 C/kg. Колкава е вредноста на релативистичката маса и брзината
на електронот?

9
e/m = 8,8∙1010 C/kg
m=?
υ=?

e/m = 8,8∙1010 C/kg m 2  2

m 
2
 mo2
e 1,6  1019 C c 2
m 
8,8  1010 C/kg 8,8  1010 C/kg m  c  m 2   2  mo2  c 2
2 2

m = 1,82∙10–30 kg m 2   2  m 2  c 2  mo2  c 2
mo2 2
mo  2  c2  c
m m2
2
1 m 
2
c2   c 1   o 

2 m 
m 1 2
 mo /(2) 2
c  9,1  1031 kg 
  3  10 m/s 1  
8

 2  30
 1,82  10 kg 
m 1  2
2
  mo2
 c  υ = 2,12∙108 m/s

7. Да се најде врската меѓу масата и енергијата на еден систем поаѓајќи од

релативистичкиот израз за масата на системот.

mo
m
2
1
c2
2
m 1 2
 mo /(2)
c
 2 
m 2 1  2   mo2
 c 
m 2  2
m2  2
 mo2
c
m  c  m 2   2  mo2  c 2 / d
2 2

  
d m 2  c 2  m 2   2  d mo2  c 2 
1
2m  c 2 dm  2m dm   2  2m 2 d  0 /
2m
c 2 dm  dm   2  m   d  0
c 2 dm  dm   2  m   d …(1)

d
dE  d'W  F ds ; F  m  a  m
dt

10
 d ds
dE  m ds  m d
dt dt
dE  m  d
dE   d( m   )
dE   ( dm  m d )
dE   2 dm  m  d … (2)

c 2 dm  dm   2  m   d …(1); dE   2 dm  m  d … (2)
dE = c2 dm
ΔE = Δm ∙ c2
E – Eo = (m – mo) c2
E = m c2; Eo = mo c2

8. Да се покаже дека во случај кога υ « с, релативистичкиот израз за кинетичката

енергија на објектот со маса m, се сведува на класичниот израз за кинетичката
енергија.

m  2
Ek 
2
E = Eo + Ek
mo
Ek = E – Eo = mc2 – mo c2; m
2
1
c2
mo c 2
Ek   mo c 2
 2
1
c2
 
 
 1 
E k  mo c 2   1
 1 
2

 
 
2
c

υ2/c2 = x
 1  1  x 
1 1 / 2
 1 ; υ « с → υ2/c2 = x « 1
1 x
f ( x)  1  x 
1 / 2

1 1 1
f ( x)  f (0)  f (0)  x  f (0)  x 2  f (0)  x 3  ...
1! 2! 3!

f ( x)  1  x 
1 / 2
f ( 0)  1

11
 f ( x) 
1
1  x 3 / 2 f (0) 
1
2 2

f ( x)  1  x 
3 5 / 2 3
f (0) 
4 4

f ( x)  1  x 
15 7 / 2 15
f (0) 
8 8

1  x 1 / 2  1  1  1  x  1  3  x 2 1 15
   x 3  ...
1! 2 2! 4 3! 8

1  x 1 / 2  1  1  x
2
1 1
1  x ; υ2/c2 = x
1 x 2
1 1 2
1  
2 2 c2
1
c2
 
 
2 1  2 
2
mo 2
E k  mo c   1  mo c  2 → Ek 
 1  2

2c 2
 
 c2 

12
Осцилации и бранови
1. Да се запише и реши њутновата равенка за линеарен хармониски осцилатор!

Линеарен осцилатор – осцилатор кај кој осцилациите се во една димензија

(долж x оската).
Пример за осцилатор во 3 димензии: балон што се шири и собира.
Пример за осцилатор во 1 димензија: H–Br, (протеинска молекула)–Н,
(тежок атом)–(лесен атом)

Услов за хармоничност: F ~ x
F = –k ∙ x ; k – силова константа (константа на силата)

F  m a
Fx  m  a x ; Fx = –k ∙ x
d x 2
d x
Fx  m   m 2
dt dt
2
d x
 kx  m  2
dt
2
d x
m  2  kx  0
dt
2
d x k
 x  0; m > 0, k > 0 → k/m > 0
dt 2 m
k/m = ω2
d2x
2
2x  0 диференцијална равенка од II ред. Решението е: x(t) ~ e±ait
dt

x(t) ~ e±ait
dx
 e  ait  ai
dt
13
d2x
2
 a 2 e  ait
dt

d2x k
 x0
dt 2 m
 a 2 e  ait   2 e  ait  0
e  ait ( 2  a 2 )  0
e  ait  0;  2  a 2  0
 2  a 2  a  

x(t) ~ e±ait
x(t )  c1  e it  c2  e it c1, c2 – константи на интеграција
x(t )  c1  e it  c2  e it
e±iφ = cos φ ± i∙sin φ
eiωt = cos ωt + i∙sin ωt
e–iωt = cos ωt – i∙sin ωt
x(t )  c1 cost  i sin t   c2 cost  i sin t 
x(t )  c1  c2 cost  i  c1  c2 sin t c1 + c2 = B, i (c1 – c2) = A
x(t )  B cost  A sin t
x(t )  A sin t  B cost A, B = ?

t=0 → x=0
x(0)  A sin   0  B cos  0  0  B  1
0B
x(t) = A∙sin ωt

+x
sin ωt = 1 → max
sin ωt = –1 → min
A = xmax
t/s
–x

x(t) = xmax∙sin ωt
ω2 = k/m
k
 ; ω - кружна фреквенција на системот
m
2
 ; Т - период потребен да се направи една полна
T
осцилација
1
 ; ν – линиска фреквенција
T
ω = 2πν
x(t) = А∙sin 2πνt; x(t) = А∙sin 2πt/T

14
Браново движење

Лонгитудинален бран

Трансверзален бран

Браново поле, Бранов процес, Фронт на бранот

2. Тргнувајќи од равенката за рамен бран, да се дојде до израз (диференцијална

равенка) која опишува ширење на рамен бран.
 2x 2t  2 2
U ( x, t )  U o sin  ; k, 
  T   T
U ( x, t )  U o sinkx  t 
2
- бранов број во физиката

1 ~
  - бранов број во хемијата

 2U ( x, t )  2U ( x, t )
 ? ; ?
x 2 t 2
U ( x, t )
 k  U o cos(kx  t )
x
 2U ( x, t )
 k 2  U o sin(kx  t )
x 2
 2U ( x, t )
  k 2  U ( x, t )
x 2

U ( x, t )
   U o cos(kx  t )
t
 2U ( x, t )
  2  U o sin(kx  t )
t 2
 2U ( x, t )
  2  U ( x, t )
t 2

15
 2U ( x, t )
x 2  k 2  U ( x, t )

 2U ( x, t )   2  U ( x, t )
t 2
 2U ( x, t ) k 2  2U ( x, t ) 2 2
 2 k, 
x 2  t 2  T
 2
2

 2U ( x, t )     2U ( x, t )
 

x 2  2  t 2
 
 T 
 2U ( x, t )  T   2U ( x, t )
2

   λ=c∙T
x 2  t 2
 2U ( x, t )  T   2U ( x, t )
2

  
x 2  c T  t 2
 2U ( x, t ) 1  2U ( x, t )
 2
x 2 c t 2

3. Честичка од материјална средина која образува браново поле е оддалечена од

изворот на бранот на растојание од 1 m. Ширејќи се, бранот стигнува до
честичката за време од 1 ms од моментот кога започнал брановиот процес.
Доколку елонгацијата на честичката е 4 mm, да се определи амплитудата на
брановиот процес, ако брановата должна е 3 cm, а фреквенцијата е 10 kHz.

x=1m
t = 1 ms = 10–3 s
U = 4 mm = 4∙10–3 m
λ = 3 cm = 3∙10–2 m
ν = 10 kHz = 104 Hz = 104 s–1
Uo = ?

2 2
U ( x, t )  U o sinkx  t  ; k,   2
 T
 2 x 
U ( x, t )  U o sin  2t 
  
U ( x, t )
Uo 
 2x 
sin  2t 
  
4  103 m
Uo 
 2  1 m 
sin 2
 2  104 s 1  103 s 
 3  10 m 
Uo = 7,27 mm

16
4. Низ материјална средина се шири бран чија амплитуда изнесува 0,5 cm, а
неговата бранова должина е 15 cm. Да се пресмета елонгацијата на некоја точка
која се наоѓа на растојание 20 cm од изворот во моментот кога изворот на
бранот извршил една полна осцилација сметано од почетокот на брановиот
процес. Колку ќе изнесува елонгацијата на честичката, ако вредноста за
брановата должина е еднаква на растојанието на кое се наоѓа честичката од
изворот на бранот?

Uo = 0,5 cm
λ = 15 cm
x = 20 cm
t=T
U=?

2 2
U ( x, t )  U o sinkx  t  ; k, 
 T
 2x 2 
U ( x, t )  U o sin  t
  T 
 2x 
U ( x, t )  U o sin  2 
  
 2  20 cm 
U ( x, t )  0,5 cm sin  2 
 15 cm 
U(x,t) = 0,073 cm = 0,73 mm

x=λ
 2x 2 
U ( x, t )  U o sin  t
  T 
U ( x, t )  U o sin(2  2 )  U o sin 0
U(x,t) = 0

17
Зрачење на апсолутно црно тело

Слика. Модел на апсолутно црно тело

Величини:
U - енергија емитирана од апсолутно црно тело
u - густина на зрачење на апсолутно црно тело (енергетска густина)
V - волумен на апсолутно црно тело
Т - термодинамичка температура
k - Болцманова константа (или kB)
σ - Штефан-Болцманова константа
h - Планкова константа
b - Винова константа
М - ексцитанца (енергија што ја зрачи апсолутно црно тело)
ρ - спектрална густина на енергијата на електромагнетното зрачење
λ - бранова должина на зрачењето
U du du
u  , u  a  T 4 , M    T 4 ,  ( )  ,   ( )  , max  T  b
V d d
2 5 k 4
 3 2
 5,670  108 W m  2 K  4
15h c
R 8,314 J K 1 mol1
k  1
1,381 1023 J K 1
N A 6,022  10 mol
23

h = 6,626·10–34 J s–1

ρν(ν)

νmax ν
Слика. Графичка зависност на функцијата ρν(ν)

18
 ρλ(λ)

Слика. Графички приказ на Виновиот закон за поместување, max T  const.

1. Врз основа на предложената формула за спектралната густина на енергија на

зрачење на апсолутно црно тело, изразена преку кружната фреквенција ω, од
страна на Вин:
   
  ( )  A   3  exp ,
 T 
да се изрази спектралната густина на енергија на зрачење како функција од
фреквенцијата ν и брановата должина λ.

ρω (ω) ρν(ν)
?

ω ν
du du
  ( )  ,  ( ) 
d d
du    ( ) d , du   ( ) d
  ( ) d   ( ) d
    2
 ( ) d  A   3  exp d ,   2
 T  T
d  2 d

 2    
 ( ) d  A  2 3  exp  (2 d )
 T
 2    
  ( ) d  16 A   4  3  exp  d
 T

19
  2    
16 A   4  3  exp    ( )
 T
  ( ) d   ( ) d

ρν(ν) ρλ(λ)
?

ν λ

du du
 ( )  ,   ( ) 
d d
du   ( ) d , du    ( ) d
 ( ) d    ( ) d
 2     c
 ( ) d  16 A   4  3  exp  d ,  
 T 
 1 
d  c   2  d ,
  
c
d    2 d

1  2    c   c 
 ( ) d  16 A   4  c 3 3  exp    2 d 
  T     
1  2    c 
 ( ) d   16 A   4  c 4 5  exp d
  T   
1  2    c 
 16 A   4  c 4  exp    ( )
 5
 T   
1  2    c 
  ( )  B  c 4 5  exp
  T   

2. Од Виновата формула за ρλ(λ):

 2π    c 
1
  ( )  B  c 4 
 exp
    T 
5

да се најде врската меѓу максималната вредност за брановата должина и

температурата, т.е. да се најде врската меѓу λmax и T!

λ = λmax

20
d  ( )
0
d
2 π c
d  1   T 
Bc  5 e
4
0
d   
2 π c 2 π c
 1  1   2π    c  1  
B  c 4  5 6  e  T  5  e  T     2    0
    T    
 5  2 πTc 1 2π    c  2 πTc 
B  c  6  e
4
 5 2 e 0
    T 
2 π c
1   2π    c 
B  c4  e  T
 5    T   0
6

2 π c
1  2π    c 

Bc  6  e  5 
4  T
0

0 
 0   T
0 0

2π    c
5
 T
2π    c
 T 
5
2π    c
max  T   const.
  5 
const .

2π    c
max  T  b , b
5

3. Рејли и Џинс, врз основа на класични теориски разгледувања, ја предложиле

следнава форма на функцијата која ја опишува спектралната густина на енергија
на зрачење на апсолутно црно тело:
8  2
k T  ( ) 
c3
а) Да се покаже дека ваквиот облик на функцијата ρν(ν) дава физички
неприфатливи резултати за густината на зрачење на апсолутно црно тело (т.н.
ултравиолетова катастрофа),

б) Да се изведе соодветниот израз за ρλ(λ).

8  2
a)  ( )  k T ,
c3
k T   ,  - средна енергија на класичен осцилатор

21
 8  2
 ( )  
c3

du
 ( ) 
d
du   ( )  d

u    ( )  d
0

8  2
u k  T  d
0 c3

8  k  T
u
c 3 
0
 2  d


8  k  T  3
u 
c3 3 0

б)
du du
 ( )  ,   ( ) 
d d
du   ( ) d , du    ( ) d
 ( ) d    ( ) d

8  2 c  c 
 ( ) d  k  T d ,   d    2  d
c 3
   
2
c
8   
 ( ) d     k  T   c  d
 2 
c3   
8  c 2  k  T  c 
 ( ) d     2  d
c 3  2    Рејли и Џинс
8  k  T
 ( ) d   d Вин
4
Интензитет / а.u.

 ( ) d    ( ) d
8  k  T Планк
  ( )  
 4

ν/Hz

22
4. Поаѓајќи од изразот за ρν(ν) од обликот:
8  2
 ( )  
c3
каде, ‹ε› е средната енергија на системот осцилатори, претпоставувајќи дека
осцилаторите може да примат и оддадат енергија само во определени износи
(кванти, порции), да се изведе планковиот израз за ρν(ν).

ε~ν
ε = h∙ν
N i :  i  ih
No :  o  0
ih
Ni 
 e k T
No
 ?

    i  Pi ,  i  ih
i 0

Ni
Pi  , N   Ni
N i 0

Ni
  ih
i 0 N
h 
 
N
i  N
i 0
i


h  i  N i
  i 0


N
i 0
i

 ih

h  i  N o  e k T

  i 0
 ih

 No  e
i 0
k T

 ih

h  N o  i  e k T

  
i 0
ih

No  e k T

i 0
 ih

h  i  e k T
h

  i 0
 ih
xe k T

e
i 0
k T

23
 
h  i  x i
  i 0


x
i 0
i

hν « k ∙T → x < 1
n

x
i 0
i
 x 0  x1  x 2  .x 3  ...  1  x  x 2  .x 3  ...

n
 1  x 
1
x
1
i

i 0 1 x

h  x i  x i 1
  i 0

1  x 1
 

d i
h  x x
i 0 dx
 
1  x 1
d   i
h  x  x 
dx  i 0 
 
1  x 1
h  x
d
1  x 1
  dx
1  x 1
x 11  x   1
2
  h
1  x 1
x 11  x   1
2
  h
1  x 1
h
x 
  h xe k T
1 x
h

k T
e
  h h

1 e k T

1
  h h
e k T
1

8  2
 ( )  
c3
8  2 1 8h 3 1
 ( )  h h
,  ( )  h
c3 c3
e k T
1 e k T
1

24
5. Да се покаже дека планковата формула за ρν(ν) се сведува на формулата на
Рејли и Џинс во случај на ниски фреквенции.

8h 3 1
 ( )  h
c3
e k T
1
ν→0
h
«1
k T
h
h
e k T  1 
k T
8h 3 1
 ( ) 
c 3
h
1 1
k T
8h 3 k  T
 ( ) 
c3 h
8 2
 ( )  k T
c3

6. Врз основа на планковиот израз за ρν(ν) да се изведе израз за ρλ(λ) и врз основа
на тој израз да се дојде до виновиот закон за поместување.

du du
 ( )  ,   ( ) 
d d
du   ( ) d , du    ( ) d
 ( ) d    ( ) d
8h 3 1 c
 ( )  ,  
c3 h

e k T
1
 c
d     d
 
3
c
8h 
 1  c 
h   2  d    ( ) d
c3   
e 1k T

8hc 1
  ( )   5
 hc
e  k T  1

d  ( )
0
d

25
  
d  8hc 1 
    0
d   5 hc

 e  k T  1 
 5  hkcT 
1
 hkcT
2
  hck T  h  c 
8hc 6 e  1  5  1 e
1
 1 e     0
          k  T 
2
    
 5  hkcT 
1
h  c
hc
 hkcT  
2

8hc 6 e  1  7 e   k T e  1   0

     k T 
     

   
1 1
1   k T  hkcT
hc

hc
h c
8hc 6  e  1  5  e   k T e
  1   0
       k  T   

1
hc
hc
 hc
 k T   k T

5 e e  1 0
  k T  
 
hc
z
  k T
 5  z  e z e z  1  0
1

z  e z e z  1  5
1

z  ez
5
ez 1
z  e z  5e z  5
 z  5  e z  5  0
z = zo
hc
zo 
max.k  T
hc
max.T  b
zo kB

max.T  b

7. Да се покаже дека моларниот топлински капацитет при константен волумен

на цврсто тело не зависи од температурата, според класичната физика и за сите
цврсти тела изнесува 3R (според правилото на Дилон и Петит).

CV,m = 3R
N - атомски кристал
3N - степени на слобода
3N – 6 - вибрациони степени на слобода

26
3N – 6 ≈ 3N
NA - градбени единки
U m  3N A  

3NA - вкупен број осцилатори

 - средна кинетичка енергија на осцилаторите

R
U m  3N A  kT , k
NA
R
U m  3N A  T
NA
U m  3RT Um - внатрешна моларна енергија

 U   (3RT ) 
CV ,m   m    
 T V  T V
CV,m = 3R

8. Да се покаже дека со користење на планковиот израз за средната енергија на

систем од осцилатори, кои може да се најдат во определени енергетски состој-
би, се добива резултат што укажува на тоа дека моларниот топлински капацитет
при константен волумен кај цврстите тела е функција од температурата и зависи
од тоа за кое цврсто тело се работи.

h 
U m  3N A   ,   h
e k T  1
h
U m  3N A  h
e k T
1

 
 U m    h 
CV ,m     3N A  h 
 T V T 
 e k T  1 
h 1
  k T 

CV ,m  3N A h  e  1
T  

2
 h  h h  1 
CV ,m  3N A h  1   e k T  1 e k T   2 
  k  T 

27
 h

h
2 2
e k T
CV ,m  3N A 2
 2
kT  h 
 e  1
k T
 
 
h

 h 
2 k T
e R
CV ,m  3N A   k  k
 kT 
2
 khT  NA
 e  1
 
 
h

 h 
2 k T
R e
CV ,m  3N A    
 kT  N A  h
2

 e  1
k T
 
 
h

 h  h
2 k T
e
CV ,m  3R    ,   E - Ајнштајновска температура
 kT   h
2
 k
 e k T  1
 
 
E
 
2
eT
CV ,m  3R   E  
 T   E
2

 e  1
T
 
 
CV ,m  3R  f E (T ) , f E (T ) - Ајнштајновска функција
E
 
2
eT
f E (T )   E  
 T   E
2

 e T  1
 
 

Постои добра согласност при

високи вредности за темпера-
турата. Недостатокот е резултат
на тоа што се смета дека сите
осцилатори се од ист тип.

9. Да се разгледа граничниот случај на Ајнштајновата формула за моларниот

топлински капацитет при константен волумен на цврстите тела во случај кога:
а) Т » θЕ
28
б) Т « θЕ

а) Т » θЕ
lim CV ,m (T )  lim CV ,m (T )
T  E E
0
T
E
E
  E
2
eT
CV ,m  3R   E   , ex  1 x , e T  1
 T   E
2
 T
 e T  1
 
 

E   E 
2

  1  
 3R    
T T 
CV ,m
 E
2

1   1
 T 
   E
CV ,m  3R  1  E  , 0
 T  T
CV ,m  3R

б) Т « θЕ
E
 1
T
E
E 
2
eT
CV ,m  3R     ,
 T   E
2

 e T  1
 
 
E
 
2
eT
CV ,m  3R   E  
 T   E 
2

e T 
 
 
E 
2

 
 3R   
T
CV ,m E
eT

E 
2
 E
CV ,m  3R     e T
T 

E
 
2

e T
побрзо опаѓа отколку што  E  расте.
T 

Боров модел на атомот

29
1. Применувајќи го принципот за урамнотеженост на Кулоновската и центрифу-
галната сила како и Боровиот постулат за квантизираност на орбиталниот
момент на импулс, да се изведат изрази за наведените физички величини кај
водородниот и нему сличните атоми:
- радиус на ротација на електронот околу јадрото
- брзина на ротација
- енергија што ја има електронот во дадена стационарна состојба

Радерфорд:

- вектор на линиска брзина

d
 a c - центрипетално забрзување
dt

Бор:

Fc – Кулоновска сила
Fcf - Центрифугална сила
1 Z ee 1 Z  e2
Fc    
4 o r2 4 o r 2
2
Fcf  m 
r

Fcf  Fc
2 1 Z  e2
m  
r 4 o r2
Z  e2 h
m   r   , m   r  n квантизирана величина,
4 o 2
момент на импулс на движење
h Z  e2
n  
2 4 o
Z  e2
n  h  
2 o

Z  e2 1
n  
2 o  h n

h Z  e2 1
m  n  r  n , n  
2 2 o  h n

30
 Z  e2 1 h
m  r  n
2 o  h n 2

h 2 o
rn  n 2
m  Z  e 2

n = 1, 2, 3, …
Ако n = 1, тогаш
h 2 o
r1   a o (радиус на првата Борова орбита)
m  Z  e 2

En = Ek + Ep
m   n2 1 Z  e2
En   
2 4 o rn
m Z 2  e4 1 Z  e2  m   Z  e2 1
En       2
2 4   o2  h 2 n 2 4 o h 2 o n
1 m  Z 2  e4 1 1 m  Z 2  e4 1
En   2 2  2   2 2  2
8 o  h n 4 o  h n
1 m  Z 2  e4 1
En    2 2  2
8 o  h n

En  2  Ek - Виријална теорема
En < 0 – стабилен систем

1 m  Z 2  e4 1  1 m  Z 2  e4 1 
Em  En    2 2  2     2 2  2 
8 o  h m  8 o  h n 
1 m  Z 2  e4  1 1 
Em  En   2 2  2  2  , Em  En  
8 o  h  n m 
  h m,n
1 m  Z 2  e4
 1 1  c
h m,n   2 2  2  2 ,  m ,n 
8 o  h n m  
c 1 m  Z 2  e4  1 1 
h   2 2  2  2 
 8 o  h  n m 

31
1 1 m  Z 2  e4  1 1  1 m  e4
  2 3  2  2 , RH   2 3
 8 o  h c n m  8 o  h c
RH - Ридбергова константа за атом на водород

1  1 1  1
 RH  Z 2 2  2 ,  ~
 n m  

 1 1 
~  Z 2  R H    2
n m 
2

2. Да се определи од која Борова орбита, електронот на атом од водород,

преминува во орбита карактеризирана со n = 2, ако се знае дека овој премин е
проследен со емисија на фотон со бранова должина од 487 nm. Вредноста на
Ридберговата константа за атом на водород изнесува 10.973.713 m–1.

Z = 1 (атом на водород)
n=2
λ = 487 nm
RH = 10.973.713 m–1
m=?

c
  h   h

1  1 1 
 Z 2 RH  2  2 
 n m 
1  1 1 
 2  2 
  Z RH  n
2
m 
1 1 1
 2 
m 2
n   Z 2 RH
1   Z 2 RH  n 2
 2
m2 n    Z 2 RH
n 2    Z 2 RH
m2 
  Z 2 RH  n 2
  RH
m  nZ
  Z 2 RH  n 2
487  109 m  10.973.713 m 1
m  2 1
487  109 m  12  10.973.713 m 1  2 2
m=4
3. Да се определи точната вредност на Ридберговата константа која би се добила
доколку при изведувањето на изразите базирани на Боровиот атомски модел, се

32
води сметка за фактот дека електронот не орбитира околу фиксно јадро, туку
дека и електронот и јадрото се движат околу заеднички центар на маси. Масата
на електронот е 1840 пати помала од масата на јадрото на атом на водород.
mp
me 
1840

е– μ

јадро центар на маси

e 4 me
RH 
8 o2 h 3 c
e4
RH 
8 o2 h 3 c
1 1 1
 
 m p me
1 me  m p

 mp  me
m p  me

me  m p
e4 me  mp e 4 me mp mp
RH      R
8 o2 h 3 c me  mp 8 o2 h 3 c me  mp me  mp
H 

ако левата страна на изразот се помножи и подели со масата на електронот (што

нема да доведе до суштинска промена на изразот), ќе се добие:
mp
me
RH  RH 
mp
1
me
1840 1840
RH  RH   RH 
1  1840 1841
RH  0,999  RH

4. Да се пресмета разликата на брановите должини (нивниот однос) на Балмеро-

вата Hα – линија емитирана од страна на атом на водород, со атом на деутериум
и атом на тритиум (трициум).

33
 1 1 1 
Лајманова K – серија  Z 2 RH  2  2 
 1 m 
1  1 1 
Балмерова L – серија  Z 2 RH  2  2 
 2 m 
1 1 1 
Пашенова М – серија  Z 2 RH  2  2 
 3 m 
1  1 1 
Брекетова N – серија  Z 2 RH  2  2 
 4 m 
1  1 1 
Пфундова O – серија  Z 2 RH  2  2 
 5 m 

Балмерова Hα – линија → m = 3, Z = 1
1  1 1
 Z 2 RH  2  2 
 2 3 
e 
4
RH  2 3
8 o h c

1 1 1 mp  me
За протиум:   , H 
H m p me me  m p
1 1 1 2m p  me
За деутериум:   , D 
D 2 m p me me  2 m p
1 1 1 3mp  me
За трициум:   , T 
T 3mp me me  3mp

1  1 1
 Z 2 RH  2  2 
H 2 3 
1  1 1
 Z 2 RD  2  2 
D 2 3 

34
 1  1 1
 Z 2 RT  2  2 
T 2 3 

e4 H e 4  me mp mp
RH    RH 
8 o h c 8 o h c me  mp
2 3 2 3
me  m p
e4 D e 4  me 2m p 2m p
RD  2 3  2 3  RH 
8 o h c 8 o h c me  2mp me  2 m p
e 4 T e 4  me 3mp 3mp
RT  2 3  2 3  RH 
8 o h c 8 o h c me  3mp me  3mp

1 mp
RH 
H RH me  m p me  2 m p
  
1 RD 2m p 2(me  mp )
RH 
D me  2 m p
mp
1 2
D me 1  2  1840
 
H mp 2(1  1840)
2(1  )
me
D 3681

H 3682

5. Да се определи првата енергија на ексцитација како и брановите должини на

резонантните линии за водородо сличните јони: Li2+ и Be3+.

n=1
m=2

За Li2+
Z=3

1  1 1 
E 
27
 Z 2 RH  2  2  hcRH
 n m  4
1 1  27
1
 32 RH  2  2  E  6,636  10 34 J  s 3  108 m/s 10973713m 1
 1 2 
4
1 3
 9 RH ΔE = 1,47∙10–17 J
 4
4

27RH
c
E  h  h


35
За Be3+
Z=4

1  1 1 
E  h  h
c
 Z 2 RH  2  2 
 n m  
1 1 1  E  12hcRH
 4 2 RH  2  2 
 1 2  E  12  6,636  1034 J  s 3  108 m/s 10973713m 1
1 3
 16RH ΔE = 2,62∙10–17 J
 4
1

12RH

6. Во спектрите на една ѕвезда, откриени се спектрални линии чии бранови

должини се четири пати покуси (помали) од соодветните линии кај спектарот на
атомот на водород. Кој елемент е доминантен во хемискиот состав на ѕвездата?

H
Z 
4

1 1 1 
 Z H RH  2  2 
2

H n m 
1  1 1 
 Z 2 RH  2  2 
Z n m 
1  1 1 
Z H RH  2  2 
2

H n m 

1  1 1 
Z 2 RH  2  2 
Z n m 
Z 1
 2
H Z
H
4  1
H Z 2
4 = Z2
Z = 2 → Хелиум

7. Колку изнесуваат граничните бранови должини во спектарот на атом на

водород за премини кон n = 1, 2, 3, 4, 5… ∞

1
En ~
n2

36
n=1
m=∞
Z=1

1  1 1 
 Z 2 RH  2  2 
 n m 

1 1 1 
 RH  2  2 
 1  
1
 RH

1
 
RH

n=2
m=∞
1  1 1 
 RH  2  2 
 2  
1 R
 H
 4
4
 
RH

n=3
m=∞
9
  …
RH

37
Квантно-механички модел на атомите

Равенка на де Броли
h
 , p = m∙υ
p
h

m 

1. Поаѓајќи од формулата која што го опишува ширењето на рамен прогресивен

бран во една димензија, од обликот:
U ( x, t )  U o  expi(kx  t ),
да се изведе израз со кој може да се опише движење на прогресивен де бролиев-
ски бран во една димензија.

2 2
U ( x, t )  U o  expi(kx  t ), k ,  2
 T
 2  1 px
U ( x, t )  U o  expi( x  2t ) , 
    h
 2  p x 2 
U ( x, t )  U o  expi( x ht )
 h h 
 2  h
U ( x, t )  U o  expi  ( p x  x  ht ) ,   , E = h·ν
 h  2
i 
U ( x, t )  U o  exp ( p x  x  Et )
 

2. Поаѓајќи од де Бролиевската формула за врската меѓу брановата должина и

импулсот на електронот, да се дојде до математичката формулација на вториот
боров постулат.

a) б)
Слика. Графички приказ на а) конструктивна интерференција и б) деструктивна
интерференција.

38
За да биде исполнет условот за контруктивна интерференција како што е
прикажано на сликата погоре, потребно е должината на орбитата на електронот
да биде целоброен производ од брановата должина, т.е L = nλ
h
L = 2rπ = nλ,  
p
h
2r  n
p
h
pr  n
2
h h
m   r  n , 
2 2
m   r  n

3. Да се пресмета де Бролиевската бранова должина на

а) електрон со кинетичка енергија од 10 eV,
б) електрон со кинетичка енергија од 1 МeV,
в) молекула водород која се движи со брзина од 2200 m/s,
г) топче со маса од 45 g и брзина од 22 m/s.

m   2 m   2 m m 2   2 m   
2
h p2
a)   , Ek      
p 2 2 m 2m 2m 2m
p2
Ek 
2m
p 2  2m  Ek
p  2m  E k
p  2mo,e  Ek
h h
 
p 2mo,e  E k
6,626  1034 J  s

2  9,1  1031 kg  10  1,6  1019 J

  3,88  10 10 m  388 pm

Димензионална анализа:


 J s  

kg  m 2

 s 2  s   kg  m 2  s 1 
 , J = N∙m = (kg m s–2) m
1 
 kg  J   2 2
kg  kg  m  s    kg  m  s 

  m

39
б) Е = Ео + Еk
m∙c2 = mo∙c2 + Ek

mo  c 2 1
 mo  c 2  E k /
 2 mo  c 2
1
c2
1 Ek
 1
2 mo  c 2
1
c2
2 1
1 2

c Ek
1
mo  c 2
2 1
1 2
 2
c  Ek 
1  
 mo  c
2

2 1
2
 1 2
c  Ek 
1  
 mo  c
2

1 1
  c 1 2
 3  108 m/s 1  2
 Ek   1,6  1013 J 
1   1  
 mo  c  
 9,1  1031 kg  3  108 m/s 2 
2
  
υ = 2,44∙108 m/s

h h mo
  , m
p m  2
1
c2
h 2
 1 2
mo   c


6,626  1034 J  s
1 
2,44  108 m/s  
2

 1,74  1012 m  1,74 pm

9,1  1031 kg  2,44  108 m/s 3  108 m/s
2
 
Димензионална анализа:
 J s m 2  s 2   kg m 2 s 2 s 
 1
1   1 
, J = N∙m = (kg m s–2) m
 kg  m  s m 2  s 2   kg  m  s 

  m

40
в) υ = 2200 m/s
h h N M (H 2 )
  , m  n  M (H 2 )   M (H 2 ) 
p m  NA NA
NA  h

M (H 2 )  
6,022  1023 mol1  6,626  1034 J  s

2  103 kg mol1  2200 m s 1

  9,07  1011 m  90,7 pm

Димензионална анализа:
   kg m 2 s 2   s 
 m  s  2  s 2  ,
mol1  J  s
 1 1 
 1 
J = N∙m = (kg m s–2) m
 kg  mol  m  s   kg  m  s 

  m

г) m = 45 g
υ = 22 m/s

h h
 
p m 
6,626  1034 J  s

45  103 kg  22 m/s

  6,69  10 34 m

41
1. Поаѓајќи од функцијата што опишува ширење на де Бролиевски бран во
насока на x оската:
 2 i 
U ( x, t )  U o  exp  Et  p x x  ,
 h 
да се покаже дека операторите на x компонентата на импулсот, кинетичката
енергија и вкупната енергија на системот, може да се запишат во облиците:

pˆ x  i
x
2 2
Tˆ  Eˆ k   
2m x 2

Hˆ  Eˆ  i 
t
Доказот да се базира на проверка дали функцијата U(x, t) e сопствена функција
на споменатите оператори и соодветната сопствена вредност.

Решение:
класична физика: рх → p̂ x : квантна механика
Е = Еk + Ер → Hˆ  Tˆ  Uˆ
Ĥ - Хамилтонова функција (Хамилтонијан на
функцијата, хамилтонов оператор),
Tˆ - резултат на транслаторното движење,
Uˆ  f ( x, y, z)

 i 
U ( x, t )  U o  exp  Et  p x x 
  

pˆ xU ( x, t )  i U ( x, t )
x
   i 
pˆ xU ( x, t )  i U o  exp  Et  p x x  
x    
 i  i
pˆ xU ( x, t )  i  U o exp  Et  p x x   p x
   
 i 
pˆ xU ( x, t )  p x  U o exp   Et  p x x 
  
U ( x ,t )

pˆ xU ( x, t )  p x  U ( x, t )

42
 2 2
TˆU ( x, t )    U ( x, t )
2m x 2
2 2   i 
TˆU ( x, t )    U o exp  Et  p x x  
2m x 2    
2     i 
ˆ
TU ( x, t )    U o exp  Et  p x x  
2m x x    
2    i   i 
TˆU ( x, t )    U o exp  Et  p x x     ( p x ) 
2m x       
2 i    i 
TˆU ( x, t )    p x  U o  exp  Et  p x x  
2m  x    
  i   i 
TˆU ( x, t )    i  p x  U o  exp  Et  p x x     ( p x ) 
2m      
p2  i 
TˆU ( x, t )  x  U o  exp  Et  p x x 
2m   
U ( x ,t )

p x2  2 i 
ˆ
TU ( x, t )   U o  exp  Et  p x x 
2m   h 
U ( x ,t )

p2
TˆU ( x, t )  x  U ( x, t )
2m


Hˆ U ( x, t )  i  U ( x, t )
t
  i 
Hˆ U ( x, t )  i  U o exp  Et  p x x  
t    
 i  i 
Hˆ U ( x, t )  i  U o exp  Et  p x x    E 
    
 i 
Hˆ U ( x, t )  E  U o exp  Et  p x x 
  
U ( x ,t )

Hˆ U ( x, t )  E  U ( x, t )

2. Знаејќи дека операторот на x компонентата на импулсот во квантната механи-

ка, го има обликот:

43
 
pˆ x  i
x
да се изведе обликот на операторот на вкупниот импулс за движење во три
димензии!

 
1D:   xi  x
 
p  px i  px

3D:

     
p  m    xi  y j z k
 
   
p  m xi  y j z k
   
p  m x i  m y j  m z k
   
p  pxi  p y j  pz k

  i 
pˆ x  i U ( x, t )  U o  exp  Et  p x x 
x   

U ( y, t )  U o  exp  Et  p y y 
 i 
pˆ y  i
y   
  i 
pˆ z  i U ( z, t )  U o  exp  Et  p z z 
z   
  
pˆ  pˆ x i  pˆ y j  pˆ z k
       
pˆ  i i    i  j    i k
x  y   z 
            
pˆ  i i  j  k  i j k 
 x y z  x y z
p̂  i  

3. Знаејќи дека операторот на x компонентата на импулсот во квантната механи-

ка, го има обликот:

pˆ x  i
x
да се изведе израз за операторот на кинетичката енергија за движење во една и
три димензии!

Решение:

44
 m 2 m m 2   2 m 
2
Еk     , p = mυ
2 m 2m 2m
p2
Еk 
2m

pˆ 2 
Tˆ  x , pˆ x  i
2m x
1 2 1    
Tˆ  pˆ x    i   i 
2m 2m  x  x 
 2
 2
Tˆ    2
2m x

или:

 1 2 2 2 2 2
2
ˆ pˆ x2 1 
T     i   i    
2m 2m  x  2m x 2 2m x 2


ˆ pˆ 2    
T p  pxi  p y j  pz k
2m
   
        
p 2   p, p   p x i  p y j  p z k  p x i  p y j  p z k
  
p 2   p, p   p x2  p y2  p z2
     
 
i ,i  1 i  i  1, i  j 0
     
 
j, j  1 j  j  1, i k  0
 
     
k,k 1 k  k  1, j k  0

Tˆ 
1
2m

pˆ x2  pˆ y2  pˆ z2 
1   
2
    
2 2
ˆ
T   i     i     i  
2m  x   y   z  
 
2  2 2 2  2 2 2
Tˆ    2  2  2         2  
2m  x y z  x 2
y 2
z 2

ˆ 2 2 2
T    
2m 2m

45
Бранова функција Ψ

1D: 2D:

3D:

За систем од 2 електрона, 3D:

За N електронски систем, 3D:

Ψ(x1, y1, z1, x2, y2, z2, x3, y3, z3… xN, yN, zN)
или скратено:
Ψ(q), q – севкупност од релевантни координати

46
Борнова интерпретација на брановата функција

Ψ(x, y, z)
dx, dy, dz
dx∙dy∙dz = dV
Ψ ( x, y, z )  dV  dW ,
2
W - веројатност за наоѓање на електронот во
волумен dV
dW
Ψ ( x, y , z ) 
2
- веројатност на единица волумен (густина на веројатност)
dV
Ψ ( x, y, z )   ( x, y, z ) - густина на веројатност
2

e  Ψ ( x, y, z )
2
- густина на електронскиот облак

Ψ ( x, y, z )  Ψ * ( x, y, z )  Ψ ( x, y, z )
2

1. Да се запише Хамилтонијанот за слободна честичка со маса m, која се движи

долж x оската, како и соодветната стационарна Шредингерова равенка.

Решение:
Hˆ  Tˆ  Uˆ , За слободна честичка, U(x) = 0
Hˆ  Tˆ

pˆ 2 
Tˆ  x , pˆ x  i
2m x
2 2
Tˆ   
2m x 2
2 2
Hˆ   
2m x 2

Hˆ Ψ ( x)  EΨ ( x)
2 2
  Ψ ( x)  EΨ ( x)
2m x 2
 2Ψ ( x) 2m
  2 EΨ ( x)
x 2

 2Ψ ( x) 2m
 2 EΨ ( x)  0
x 2 

Стационарна = временски независна

Ψ (q, t )
Временски зависна Шредингерова равенка: Hˆ Ψ (q, t )  i
t

47
2. Да се запише Хамилтоновиот оператор и стационарната Шредингерова равен-
ка за слободна честичка со маса m, која се движи слободно во трите просторни
димензии.

Решение:
Hˆ  Tˆ  Uˆ , За слободна честичка, U(x, y, z) = 0
Hˆ  Tˆ

ˆ pˆ 2
T p̂  i  
2m
      
pˆ  i i  j  k 
 x y z 
2
Tˆ 
1
 i   2     2
2m 2m
2  2 2 2 
Tˆ    2  2  2 
2m  x y z 
2  2 2 2 
Hˆ    2  2  2 
2m  x y z 

Hˆ Ψ ( x, y, z)  EΨ ( x, y, z)

2  2 2 2 
    Ψ ( x, y, z )  EΨ ( x, y, z )
2m  x 2 y 2 z 2 
 2   2Ψ ( x, y, z )  2Ψ ( x, y, z )  2Ψ ( x, y, z ) 
      EΨ ( x, y, z )
2m  x 2 y 2 z 2 
  2Ψ ( x, y, z )  2Ψ ( x, y, z )  2Ψ ( x, y, z )  2m
      2 EΨ ( x, y, z )
 x 2
y 2
z 2
 
  2Ψ ( x, y, z )  2Ψ ( x, y, z )  2Ψ ( x, y, z )  2m
     2 EΨ ( x, y, z )  0
  x 2
 y 2
 z 2
 
2m
 2Ψ  2 EΨ  0


3. Да се запише Хамилтоновиот оператор и стационарната Шредингерова

равенка за слободна честичка со маса m, која се движи во xy рамнината.

Решение:
Hˆ  Tˆ  Uˆ , За слободна честичка, U(x, y) = 0
Hˆ  Tˆ

48
 
ˆ pˆ 2    
T pˆ  i i  j 
2m  x y 

ˆ 2  2 2 
T    
2m  x 2 y 2 
2  2 2 
Hˆ    2  2 
2m  x y 

Hˆ Ψ ( x, y)  EΨ ( x, y)

2  2 2 
  2  2 Ψ ( x, y )  EΨ ( x, y )
2m  x y 
 2   2Ψ ( x, y )  2Ψ ( x, y ) 
     EΨ ( x, y )
2m  x 2 y 2 
  2Ψ ( x, y )  2Ψ ( x, y )  2m
     2 EΨ ( x, y )
 x y
2 2
 
  2Ψ ( x, y )  2Ψ ( x, y )  2m
    2 EΨ ( x, y )  0
 x y 2
2
 

4. Да се запише стационарната Шредингерова равенка за честичка која се движи

долж x оската и има потенцијална енергија зададена со функцијата U(x).

Решение:
Hˆ  Tˆ  Uˆ ,
pˆ x  
2
ˆ
T pˆ x  i  i
2m x

2 2
Tˆ   
2m x 2
2 2
Hˆ     Uˆ ( x)
2m x 2

Hˆ Ψ ( x)  EΨ ( x)
 2 2 
   2  Uˆ ( x) Ψ ( x)  EΨ ( x)
 2m x 
 2  2Ψ ( x) ˆ
   U ( x)Ψ ( x)  EΨ ( x)
2m x 2

49
 2Ψ ( x) 2m ˆ 2m
 2 U ( x)Ψ ( x)   2 EΨ ( x)
x 2
 
 2Ψ ( x) 2m ˆ 2m
 2 U ( x)Ψ ( x)  2 EΨ ( x)  0
x 2
 
 2Ψ ( x) 2m
x 2
 
 2 E  Uˆ ( x) Ψ ( x)  0


5. Да се запише стационарната Шредингерова равенка за честичка која се движи

во трите просторни димензии и има потенцијална енергија зададена со
функцијата U(x, y, z).

Решение:
Hˆ  Tˆ  Uˆ , Uˆ  U ( x, y, z)
2
Hˆ  Tˆ  Uˆ ( x, y, z) Tˆ   
2m
ˆ 2 2
H    U ( x, y , z )
2m

Hˆ Ψ ( x, y, z)  EΨ ( x, y, z)
 2 2 
    U ( x, y, z ) Ψ ( x, y, z )  EΨ ( x, y, z )
 2m 
 2  2 2 2  
  2  2  2   U ( x, y, z ) Ψ ( x, y, z )  EΨ ( x, y, z )
 2m x y z 
   
 2   2Ψ ( x, y, z )  2Ψ ( x, y, z )  2Ψ ( x, y, z ) 
      U ( x, y, z )Ψ ( x, y, z )  EΨ ( x, y, z )
2m  x 2 y 2 z 2 
  2Ψ ( x, y, z )  2Ψ ( x, y, z )  2Ψ ( x, y, z )  2m 2m
     2 U ( x, y, z )Ψ ( x, y, z )   2 EΨ ( x, y, z )
 x 2
y 2
z 2
  
  2Ψ ( x, y, z )  2Ψ ( x, y, z )  2Ψ ( x, y, z )  2m 2m
     2 U ( x, y, z )Ψ ( x, y, z )  2 EΨ ( x, y, z )  0
 x 2
y 2
z 2
  
  2Ψ ( x, y, z )  2Ψ ( x, y, z )  2Ψ ( x, y, z )  2m
     2 E  U ( x, y, z ) Ψ ( x, y, z )  0
 x 2 y 2 z 2  
 2Ψ ( x, y, z )  2 E  U ( x, y, z Ψ ( x, y, z )  0
2m


50
Својства на брановата функција

Hˆ Ψ (q)  EΨ (q)
Ψ (q) dq  dW
2

Ψ ( x, y, z ) dx dy dz  dW dx dy dz  dV
2

Ψ ( x, y, z ) dV  dW
2

 dW  1
 Ψ ( x, y, z) dV  1
2

Брановата функција мора да биде:

1. нормирана (нормализирана). За тоа, потребно е да биде исполнет условот:

 Ψ ( x, y , z ) dV  1 , односно:
2

 Ψ (q) dq  1
2

2. еднозначно определена, односно за секоја вредност на q, да постои само

едно решение,
3. непрекината,
4. конечна за конечни вредности на q,
5. со континуиран наклон (може да се повлече тангента во секоја точка).

Првиот извод на функцијата треба, исто така да биде непрекината функци-

ја, затоа што шредингеровата равенка е двоен диференцијал, па во случај на
прекината функција ќе има бесконечна вредност во точката на прекин.
На Слика ? е прикажана една функција која ги задоволува сите услови да
биде добра бранова функција. Таа е еднозначно определена, непрекината,
конечна со континуиран наклон.

Слика. ? Еднозначно определена, непрекината функција која е конечна во конечен

опсег на вредности х и има континуиран наклон.

51
 На Слика ?, пак, дадени се функции кои не ги исполнуваат условите да
бидат добри бранови функции. На Слика ?а дадена е функција која е прекината
и како резултат на тоа, изводот во точката на прекин има бесконечна вредност .
На Слика ?б е дадена функција за која постојат две решенија за определена
вредност на х. Тоа значи дека функцијата не е еднозначна. На Слика ?в,
прикажана е функција која има бесконечна вредност за конечен интервал на х
вредности. Тоа значи дека не е можно да се најде прв извод од оваа функција.
На Слика ?, пак, прикажани се две функции кај кои не може да се дефинира
тангента во секоја точка, односно тие немаат континуиран наклон.

Слика. ?. а) прекината функција, б) функција со две решенија за една вредност на х, в)

бесконечна ф-ција над конечна област

Слика. ?. Две функции кои немаат континуиран наклон.

Честичка во кутија

1. Да се реши стационарната шредингерова равенка за честичка во еднодимен-

зионална потенцијална јама со бесконечно високи ѕидови (потенцијална кутија).

52
Област I и III:

0, x  0, a
U ( x)  
, x  0, a

 I ( x)  0 x   , 0
 III ( x)  0 x  a,  

Област II:

x  0, а U(x) = 0
Hˆ  Tˆ  Uˆ ( x) Uˆ ( x)  U ( x)  0
2 d2
Hˆ   
2 m dx 2
Hˆ Ψ II ( x)  EΨ II ( x)
 2 d 2Ψ II ( x) 2m
  2
 EΨ II ( x)  0  2
2m dx 
d Ψ II ( x) 2mE
2
2mE
 2 Ψ II ( x)  0 2
2 0
dx 2  
d Ψ II ( x)
2

2
  2Ψ II ( x)  0
dx
Ψ II ( x)   2Ψ II ( x)  0
''
Ψ  e  iax
Ψ II' ( x)  e  iax (ia)
Ψ II'' ( x)  ia  e  iax (ia)
Ψ II'' ( x)  a 2  e  iax
Ψ II'' ( x)  a 2  II ( x)
 a 2  e  iax   2  e  iax  0
 iax
e  
 2  a2  0
0

 2  a2  0
a  

Ψ II ( x)  c1  e  ix  c2  e ix c1 и c2 се воведуваат за р-ка од II ред

e  i  cos  i sin 
e  ix  cosx  i sin x

Ψ II ( x)  c1 cosx  i sin x   c2 cosx  i sin x 

Ψ II ( x)  c1  c 2  cosx  ic1  c 2 sin x
    
B A

Ψ II ( x)  A sin x  B cosx

53
Ψ II (0)  0 Ψ II (a)  0
Ψ II ( x)  A sin x  B cosx Ψ II (a)  A sin a  B cosa
Ψ II ( x)  A sin 0  B cos 0 0  Asina  0
0  A  0  B 1 sin a  0
0B
  a  n
n
 , n  1, 2, 3...
a
n0

Ψ II ( x)  A sin x  B cosx
n
Ψ II ( x)  A sin x  0 cosx
a
n
Ψ II ( x)  A sin x
a

Ψ ( x ) dx  1
2
II
0

nx
a

A dx  1
2
sin 2
0
a
a
nx nx
A 2  sin 2 dx  1 z
0
a a
a
x z
n
a
dx  dz
n
n
a 1  cos 2 z
A2  sin z dz  1 sin 2 z 
2

n 0
2
n
a 1  cos 2 z
A2
n 
0
2
dz  1

a  1 n 1
n

A2   dz   cos 2 zdz   1 t = 2z
n 2 0 2 0 
dt = 2dz
n n n
a 1 1  n
  dz   cos t dt   1  cost dt  sin t  sin n  sin 0  0
2
A
n 2 0 4 0  0
0

n
n
 dz  z
0
0
 n  0  n

54
 a 1 
A2  n  0  1
n  2 
a
A2  1
2
2
A
a

n
Ψ II ( x)  A sin x
a
2 n
Ψ II ( x)  sin x Ψ I ( x)  0 Ψ III ( x)  0
a a

2 d2 2 n
Hˆ Ψ n ( x)  E nΨ n ( x) , Hˆ    ; Ψ n ( x)  sin x
2m dx 2 a a

ˆ 2 d2  2 n  2 2 d  n  n 
H   2 sin x      cos x  
2m dx  a a  2m a dx  a  a 

ˆ  2 n 2 2 2 n  2 n 2 2
HΨ n ( x)   sin x   Ψ n ( x)  E nΨ n ( x)
2m a 2 a a 2m a 2
Ψ n ( x)

 2 n 2 2
En  
2m a 2
n 2 2  2 n2h2
En  En 
2ma 2 8ma 2

 2 2
За n = 1, E1 
2ma 2
 2 2
За n = 2, E2  4 
2ma 2
 2 2
За n = 3, E3  9 
2ma 2
…

Отткука следува дека:

 2 2
E2  4  2
 4  Е1 , E2  4  Е1
2ma

Е1

 2 2
E3  9  2
 9  Е1 , E3  9  Е1
2ma

Е1

55
 2 n
Ψ n ( x)  sin x
a a

2 
Ψ 1 ( x)  sin x
a a

2 2
Ψ 2 ( x)  sin x
a a

2 3
Ψ 3 ( x)  sin x
a a

2. Моделот на честичка во еднодимензионална кутија е груба апроксимација за

конјугираните молекули. Кај овој модел, се претпоставува дека π електроните
слободно се движат долж јаглеродната низа на конјугирани двојни врски и затоа
е наречен модел на слободни електрони (МСЕ). Должината на кутијата L може
да се апроксимира на:
L = N(C) · 1,40 Å,
каде N(C) е бројот на јаглеродни атоми. При пополнување на електроните по
енергетските нивоа се користи принципот на Паули.
Според МСЕ, да се претстави и пополни енергетскиот дијаграм за
молекулата на окта-1,3,5,7-тетраен и да се пресметаат енергиите на енергетските
нивоа (орбиталните енергии). Колку изнесува вкупната енергија на π електрони-
те кај оваа молекула?
Да се определи брановата должина на енергијата потребна за ексцитација
на електрон од највисоко пополнетата молекулска орбитала (НОМО) во
најниската непополнета молекулска орбитала (LUMO).

56
L = N(C) · 1,40 Å = 8 · 1,40·10–10 m = 11,2·10–10 m
m = 9,1·10–31 kg
h = 6,626·10–34 J s

n2h2
En 
8mL2

E1 
h2

6,626 1034 J s 2

8mL2 8  9,1  1031 kg  11,2  1010 m 2

E1  4,8077  10 20 J

En  n 2  Е1
E1  12  Е1  1  4,8077  1020 J E1  4,8077  10 20 J
E 2  2 2  Е1  4  4,8077  1020 J E 2  1,9231 1019 J
E3  32  Е1  9  4,8077 1020 J E3  4,3269 1019 J
E 4  4 2  Е1  16  4,8077  10 20 J E 4  7,6923 1019 J
E5  52  Е1  25  4,8077 1020 J E5  1,2019 1018 J

Евк. = 2·Е1 + 2·Е2 + 2·Е3 + 2·Е4 = 2·(Е1 + 4·Е1 + 9·Е1 + 16·Е1)

Евк. = 2·(30·Е1) = 60·Е1 = 60·4,8077·10–20 Ј
Евк. = 2,884610–18 Ј

λ=?
c
Е  h  

hc
Е  Е  E LUMO  E HOMO  E5  E 4

hc hc
 
Е Е5  E4
6,626  1034 J s  3  108 m/s
  4,59  107 m
12,019  1019 J  7,6923 1019 J
  459 nm

3. За дводимензионален конјугиран систем може да се користи моделот на

честичка во дводимензионална кутија. Во овој случај, енергијата може да се
запише:

57
 h 2  n12 n22 
  
E n1 ,n2 
8m  L12 L22 
каде, L1 и L2 се соодветните должини, а n1 и n2 се квантните броеви за првата и
втората димензија, соодветно1.
Графенот претставува слој од јаглеродни атоми во облик на дводимензио-
нална хексагонална решетка, кај која С-атомите се наоѓаат во темињата. Расто-
јанието меѓу два соседни С-атоми во еден шетчлен прстен е приближно 1,4 Å.
Ако се знае дека површината А на еден правилен шестаголник со страна а е:
3 3 2
а , А
2
да се определи бројот на електрони во графен со димензии 11 Å × 11 Å занема-
рувајќи ги терминалните С-атоми на вака дефинираниот слој. Колку изнесува
енергијата на забранетата зона (разликата во енергиите на HOMO и LUMO)?

L1 = L2 = 11 Å = 11·10–10 m
a = 1,4 Å = 1,4·10–10 m

P = L1 · L2 = 11 Å · 11 Å = 121 Å2
2
3 3 o

А 1,4 A   5,09 Å
2
2  

о
Р 121А 2
N (прстени )   о
А
5,09 А 2
N(прстени) ≈ 24

Еден С-атом истовремено припаѓа на 3 прстени. Тоа значи дека секој С-атом ќе
има придонес од 1/3 кон еден прстен или 1/3 · 6 атоми во прстенот = 2 С-атоми
кои целосно припаѓаат на прстенот кај графенот. Според тоа, вкупниот број С-
атоми, а воедно и на слободни електрони, во графенот ќе биде:
N(C) = N(e–) = 2·N(прстени) = 2·24 = 48

Овие 48 електрони треба да се распределат во енергетските нивоа, според

растењето на енергијата. Енергијата може да се пресмета врз основа на
комбинациите на квантни броеви, според:

E n1 ,n2 
 n n 
2
1
h2 2
2,  E
h2
8mL2 8mL2
 
E n1 ,n2  n12  n22  Е

1
означите за должината на страните и за соодветните квантни броеви може да се означат и како
Lx, Ly и n1, n2 соодветно, како резултат на тоа што тие се донесуваат на двете просторни
димензии во рамките на кои е дефинирана кутијата.

58
 Комбинација на квантните Број на е–,
n12 + n22 Енергија
броеви (n1, n2) кумулативно
(1, 1) 2 2·E 2
(1, 2); (2, 1) 5 5·E 6
(2, 2) 8 8·E 8
(1, 3); (3, 1) 10 10·E 12
(2, 3); (3, 2) 13 13·E 16
(1, 4); (4, 1) 17 17·E 20
(3, 3) 18 18·E 22
(2, 4); (4, 2) 20 20·E 26
(3, 4); (4, 3) 25 25·E 30
(1, 5); (5, 1) 26 26·E 34
(2, 5); (5, 2) 29 29·E 38
(4, 4) 32 32·E 40
(3, 5); (5, 3) 34 34·E 44
(1, 6); (6, 1) 37 37·E 48
(2, 6); (6, 2) 40 40·E 52
(4, 5); (5,4) 41 41·E 56

Комбинацијата квантни броеви (6, 1) го карактеризира највисоко пополнетото

енергетско ниво (HOMO), па според тоа, следното непополнето ниво (LUMO) се
карактеризира со комбинацијата (6, 2) или (2, 6).

E HOMO  6  1 
2 2 h2
 37 
6,626  10 34 J s 
2

 1,8841 1018 J
8  9,1  10 kg  11 10 m 
2   2
8mL 31 10

E LUMO  2  6 
2 2 h2
 40 
6,626 1034 J s
2

 1,9936  1018 J
8  9,1  10 kg  11 10 m 
2   2
8mL 31 10

Eg  ELUMO  EHOMO  1,9936 1018 J  1,8841 1018 J  1,0950 1019 J

4. Моделите за честичка во едно- и дводимензионална кутија, може да се

прошират и на честичка во тридимензионална кутија со димензии L1, L2 и L3,
така што енергијата би се пресметувала според равенката:
h 2  n12 n22 n32 
E n1 ,n2 ,n3     ,
8m  L12 L22 L33 
каде n1, n2 и n3 се квантните броеви за секоја од трите димензии.
Запиши ги изразите за пресметување на енергијата на петте најниско-енер-
гетски нивоа и прикажи ги графички водејќи сметка за нивната дегенерираност.

59
 E n1 ,n2 ,n3 
 n n n 
2
1
2
2
h2
, 2
3  E
h2
8mL2 8mL2

En1 ,n2 ,n3  n12  n22  n32  Е 

Комбинација на квантните
Ниво n12 + n22 + n32 Енергија
броеви (n1, n2, n3)
1 (1, 1, 1) 3 3·E
2 (1, 1, 2); (1, 2, 1); (2, 1, 1) 6 6·E
3 (1, 2, 2); (2, 1, 2); (2, 2, 1) 9 9·E
4 (1, 1, 3); (1, 3, 1); (3, 1, 1) 11 11·E
5 (2, 2, 2) 12 12·E

12 E1; n = (2, 2, 2)

11 E1; n = (1, 1, 3); (1, 3, 1); (3, 1, 1)

9 E1; n = (1, 2, 2); (2, 1, 2); (2, 2, 1)

6 E1; n = (1, 1, 2); (1, 2, 1); (2, 1, 1)

3 E1; n = (1, 1, 1)

60
Расел-Сандерсово и јј спрегање

2 S 1
L J - ознака за терм
L – квантен број на вкупен орбитален момент на импулс,
Ј – квантен број на вкупен момент на импулс,
S – квантен број на вкупен спински момент на импулс,
2S + 1 – мултиплицитет на термот.

Големината на квантниот број на вкупен орбитален момент на импулс, може да

се пресмета според:

L   L( L  1)
и има вкупно 2L +1 ориентации кои се разликуваат по квантниот број ML, кој
може да ги има вредностите од +L до –L.

Големината на квантниот број на вкупен спински момент на импулс, може да се

пресмета според:

S   S (S  1)
и има вкупно 2S +1 ориентации кои се разликуваат по квантниот број MS, кој
може да ги има вредностите од +S до –S.

Големината на квантниот број на вкупниот момент на импулс, може да се

пресмета според:

Ј   Ј ( Ј  1)
и има вкупно 2Ј +1 ориентации кои се разликуваат по квантниот број MЈ, кој
може да ги има вредностите од +Ј до –Ј.

L  l1  l 2 , l1  l 2  1, l1  l 2  2, ..., l1  l 2 
S  s1  s 2 , s1  s 2  1, s1  s 2  2, ..., s1  s 2 

l – орбитален момент на импулс (орбитален момент на количество движење)

ѕ – спин (внатрешен момент на количество движење)
ј – вкупен момент на импулс (вкупен момент на количество движење)

  
l   l (l  1) , s   s ( s  1) , j   j ( j  1)

Правилото за претставување на вредноста за L со букви е исто како и за

орбиталниот квантен број, така што ознаките:
s p d f g …
l: 0 1 2 3 4 …
соодветно би биле:
S P D F G …
L: 0 1 2 3 4 …

61
За определување на термовите се користи пристапот за:
- Расел-Сандерсово (RS) спрегање (за атоми со мал атомски број),
- јј спрегање (за атоми со голем атомски број).

Расел-Сандерсовото спрегање е применливо во случај на атоми со мал

атомски број кога спин-орбиталното спрегање е слабо и е ефикасно кога сите
орбитални моменти дејствуваат заедно. Тогаш, може да се смета, дека сите
орбитални моменти на импулсот на електроните се спрегаат за да го дадат
вкупниот орбитален момент на импулс L и сите спинови на електроните се
спрегаат за да го дадат вкупниот спин Ѕ. Потоа, L и S се прегаат за да го дадат Ј.
  
J  LS , J  L  S , L  S  1, L  S  2, ..., L  S 

jj спрегањето е применливо во случај на атоми со поголем атомски број

кога спин-орбиталното спрегање е силно кога одделните спински и орбитални
моменти на електронот се спрегаат во одделни ј вредности, а потоа овие
моменти се комбинираат и го даваат вкупниот момент Ј.
        
j1  l1  s1 , j2  l2  s2 , j  j1  j 2

62
1. Од систем од два нееквивалентни d-електрони, да се определат сите можни
термови во апроксимација на Расел и Сандерс.

l1 = 2, s1 = ½
l1 = 2, s1 = ½

  
L  l1  l 2

L   L( L  1) , L  l1  l 2 , l1  l 2  1, l1  l 2  2, ..., l1  l 2 
L  4, 3, 2, 1, 0

  
S  s1  s 2

S   S (S  1) , S  s1  s 2 , s1  s 2  1, s1  s 2  2, ..., s1  s 2 
S  1, 0

  
J  LS

J   J ( J  1) , J  L  S , L  S  1, L  S  2, ..., L  S 

L = 4; S=1 → J  5, 4, 3
L = 3; S=1 → J  4, 3, 2
L = 2; S=1 → J  3, 2, 1
L = 1; S=1 → J  2, 1, 0
L = 0; S=1 → J  1

L = 4; S=0 → J  4
L = 3; S=0 → J  3
L = 2; S=0 → J  2
L = 1; S=0 → J  1
L = 0; S=0 → J  0

2 S 1
LJ

L  2, S  1,  J  3, 2, 1 L  1, S  1,  J  2, 1, 0
 
 2S  1  2  1  3 , 2S  1  2  1  3
 3 D ,3 D ,3 D  3 P ,3 P ,3 P
 3 2 1  2 1 0

63
2. Да се запишат сите термови во рамките на Расел-Сандерсовата шема кои
може да произлезат од електронските конфигурации:
a) 2s12p1
б) 2p13d1

a) l1 = 0, s1 = ½
l2 = 1, s2 = ½

L  l1  l 2 , l1  l 2  1, l1  l 2  2, ..., l1  l 2 
L  1

S  s1  s 2 , s1  s 2  1, s1  s 2  2, ..., s1  s 2 
S  1, 0

L  1, S  1,  J  2, 1, 0

2S  1  2  1  3
 3 P ,3 P ,3 P
 2 1 0

L  1, S  0,  J  1

 2S  1  0  1  1
 1P
 1

б) l1 = 1, s1 = ½
l2 = 2, s2 = ½

L  l1  l 2 , l1  l 2  1, l1  l 2  2, ..., l1  l 2 
L  3, 2,1

S  s1  s 2 , s1  s 2  1, s1  s 2  2, ..., s1  s 2 
S  1, 0

L  3, S  1,  J  4, 3, 2 L  2, S  1,  J  3, 2, 1
 
 2S  1  2  1  3  2S  1  2  1  3
 3 F ,3 F ,3 F  3 D ,3 D ,3 D
 4 3 2  3 2 1

L  1, S  1,  J  2, 1, 0

2S  1  2  1  3
 3 P ,3 P ,3 P
 2 1 0

64
L  3, S  0,  J  3 L  2, S  0,  J  2
 
 2S  1  0  1  1  2S  1  0  1  1
 1P  1P
 3  2

L  1, S  0,  J  1

 2S  1  0  1  1
 1P
 1

3. Во рамките на шемата за јј спрегање, да се определи кои спектални термови

може да произлезат во:
а) систем што се состои од 1р и 1f електрон,
б) систем што се состои од 1d и 1f електрон.

a) l1 = 1, s1 = ½
l2 = 3, s2 = ½
     
j1  l1  s1 , j2  l2  s2
  
j  j1  j 2
 3 1 
j1   , 
2 2
 7 5 
j2   , 
2 2

 3  7 
j1    j2    → J  5, 4, 3, 2
2 2
 3  5 
j1    j2    → J  4, 3, 2,1
2 2
 1   7 
j1    j2    → J  4, 3,
2 2
 1   5 
j1    j2    → J  3, 2
2 2

б) l1 = 2, s1 = ½
l2 = 3, s2 = ½
     
j1  l1  s1 , j2  l2  s2
  
j  j1  j 2

65
 5 3
j1   , 
2 2
 7 5 
j2   , 
2 2

 5   7 
j1    j2    → J  6, 5, 4, 3, 2, 1
2 2
 5   5 
j1    j2    → J  5, 4, 3, 2,1, 0
2 2
 3  7 
j1    j2    → J  5, 4, 3, 2
2 2
 3  5 
j1    j2    → J  4, 3, 2,1
2 2

4. Напиши ги симболите за можните термови кај:

а) Li: [He]2s1; в) Sc: [Ar]3d14s2;
б) Na: [Ne]3p1; г) Br: [Ar]3d104s24p5.

a) Li: [He]2s1,
l = 0, s = ½, j = ½
2
2s + 1 = 2, S½

б) Na: [Ne]3p1
3 1 
l = 1, s = ½ , j   , 
2 2
2
2s + 1 = 2, P3/2, 2P1/2

в) [Ar]3d14s2
Единствен неспарен електрон е електронот во d орбиталата.
5 3
l = 2, s = ½ , j   , 
2 2
2
2s + 1 = 2, D5/2, 2D3/2

г) [Ar]3d104s24p5
Единствен неспарен електрон е електронот во pz орбиталата.
3 1 
l = 1, s = ½ , j   , 
2 2
2
2s + 1 = 2, P3/2, 2P1/2

5. Кои вредности за Ј може да се појават во термовите: 3D, 4D и 2G? Колку

состојби, кои се разликуваат по МЈ, му припаѓаат на секој терм?

66
3
D:
2S + 1 = 3, D ≡ 2,
S = 1, L=2
J  L  S , L  S  1, L  S  2, ..., L  S ; М Ј   Ј ,  Ј 
J  3, 2, 1 Ј = 3, М Ј   3,  2,  1, 0,  1,  2,  3 , 7
Ј = 2, М Ј   2,  1, 0,  1,  2 , 5
Ј = 1, М Ј   1, 0,  1,, 3

4
D:
2S + 1 = 4, D ≡ 2,
S = 3/2, L=2
J  L  S , L  S  1, L  S  2, ..., L  S ; М Ј   Ј ,  Ј 
7 5 3 1  7  7 5 3 1 1 3 5 7 
J  , , ,  J  , М Ј  , , , ,  ,  ,  ,   8
2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2
5   5 3 1 1 3 5
J  , М Ј  , , ,  ,  ,   6
2  2 2 2 2 2 2
3  3 1 1 3
J  , М Ј  , ,  ,   4
2  2 2 2 2
1   1 1
J  , М Ј  ,   2
2  2 2

2
G:
2S + 1 = 2, D ≡ 4,
S = 1/2, L=4
J  L  S , L  S  1, L  S  2, ..., L  S ; М Ј   Ј ,  Ј 
9 7  9  9 7 5 3 1 1 3 5 7 9 
J  ,  J    , М Ј   , , , , , , , , ,  10
2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2
7  7 5 3 1 1 3 5 7 
J  , М Ј  , , , ,  ,  ,  ,   8
2 2 2 2 2 2 2 2 2

67
Теорија на групи

Дефиниции и теореми во теоријата на групи

Група претставува множество елементи меѓусебно поврзани со определе-

ни правила. За било кое множество елементи да образува математичка група,
потребно е да ги задоволува четирите правила:

1. Затвореност: бинарната комбинација од било кои два елементи од

групата или бинарната комбинација од самиот елемент, треба да даде
елемент кои исто така припаѓа на групата.
А ∙ В = С*, (А, В и С се елементи од групата)
Во општ случај не важи комутативниот закон, т.е.
А ∙ В ≠ В ∙ А**
Доколку за некоја група важи комутативниот закон, тогаш таа група ја
нарекуваме Абелова група:
А ∙ В = В ∙ А - Абелова група
2. Единечен елемент: во групата мора да постои еден елемент кој при
комбинација со другите елементи од групата, нема да ги промени. Овој
елемент се нарекува единечен елемент и се означува со „Е“.
Е∙А=А∙Е=А
3. Да важи асоцијативниот закон:
(А ∙ В) ∙ С = А ∙ (В ∙ С)
4. Инверзен елемент: секој елемент мора да има свој инверзен елемент, кој
исто така ќе припаѓа на групата и ќе биде таков што ќе важи:
А ∙ А–1 = А–1 ∙ А = Е, А–1 - инверзен елемент

Теорема: Инверзниот елемент на комбинацијата од два или повеќе елементи е

еднаков на производот од инверзните елементи на секој елемент, но запишани
по обратен редослед:
(А ∙ B ∙ C ∙ … X ∙ Y)–1 = Y–1 ∙ X–1 ∙ … ∙ C–1 ∙ B–1 ∙ A–1
Доказ:
А∙B∙C=D
–1
Изразот, прво, се комбинира со A од лево:
A–1 ∙ А ∙ B ∙ C = A–1 ∙ D
Е ∙ B ∙ C = A–1 ∙ D / В–1
В–1 ∙ B ∙ C = В–1 ∙ A–1 ∙ D
Е ∙ C = В–1 ∙ A–1 ∙ D / С–1
*
Знакот „∙“ во теоријата на групи означува комбинација, а не множење. Така на пример, А ∙ В се
означува како „А комбинирано со В“ или „комбинација на А со В“. Во некои случаи комбинаци-
јата може да означува множење.
**
Како резултат на тоа што не важи комутативниот закон, мора да се нагласи дали комбинација-
та со некој елемент ја вршиме од левата или десната страна.

68
 С–1 ∙ C = С–1 ∙ В–1 ∙ A–1 ∙ D
Е = С–1 ∙ В–1 ∙ A–1 ∙ D
За да биде исполнет овој услов, мора:
С–1 ∙ В–1 ∙ A–1 = D–1
Затоа што
Е = D–1 ∙ D
Ако А ∙ B ∙ C = D, тогаш (А ∙ B ∙ C)–1 = D–1, a најдовме дека D–1 = С–1 ∙ В–1 ∙ A–1,
па од тука следува:
(А ∙ B ∙ C)–1 = С–1 ∙ В–1 ∙ A–1

Таблица на множење на група

Бројот на елементи во една конечна математичка група е наречен ред на

групата и се означува со „h“.
Ако постои целосно и иредуцибилно множество од h елементи на една
група и ако се познати комбинациите меѓу сите елементи, множеството може да
се претстави со помош на т.н. таблица на множење на група. Таа таблица ќе се
состои од h редови и h колони и се вели дека е од h-ти ред.

Теорема за прераспределба: Секоја колона и секоја редица од таблицата на

множење на група го содржи секој елемент од групата, еднаш и само еднаш.
Оттука произлегува дека во една таблица не може да има две редици или две
колони кои ќе бидат идентични.

Доказ: Затоа што сите елемент од една редица и сите елементи од една колона
се различни, следува дека и нивната комбинација е различна. Како резултат на
тоа што има вкупно h елементи во групата, секој треба да биде присутен еднаш
и само еднаш.

- Таблица на множење на група од прв ред (h = 1)

G1 E
E E
Оваа група се состои само од единечниот елемент и само формално
гледано претставува математичка група, но ги исполнува сите услови за да
биде група.
- Таблица на множење на група од втор ред (h = 2)
G2 E А
E E А
А А Е
Постои само еден начин да се пополни таблицата на множење од втор ред,
па со тоа постои само една таблица на множење на група од втор ред.

69
- Таблица на множење на група од трет ред (h = 3)
Пополнувањето на таблицата започнува со запишување на елементите во
првата редица и првата колона:
G3 E А В
E E А В
А А
В В
Постојат два начини да се продолжи со пополнување на таблицата. Првиот
начин е ако се претпостави дека А ∙ А = В, а вториот начин е ако се земе
дека А ∙ А = Е.
G3 E А В G3 E А В
E E А В E E А В
А А В Е А А E ?
В В Е А В В
Ако го прифатиме вториот начин на пополнување на пополнување, т.е.
дека А ∙ А = В, таблицата нема да може да се пополни затоа што во еден
ред или една колона ќе се јават два исти елементи, а тоа не е во согласност
со теоремата за прераспределба. Според тоа, постои само еден начин да се
пополни таблицата на множење од трет ред.
- Таблица на множење на група од четврти ред (h = 4)
Еден од начините на кој може да се пополни оваа таблица е ако се земе
дека А ∙ А = Е, од каде ќе прозилезе и дека В ∙ В = Е и С ∙ С = Е, а другиот
начин е ако се земе дека А ∙ А = В од каде ќе произлезе дека В ∙ В = Е и
дека С ∙ С = В.
G4(1) E А В С G4(2) E А В С
E E А В С E E А В С
А А Е С В А А В С Е
В В С Е А В В С Е А
С С В А Е С С Е А В
Ова се единствените два начини на кои може да се пополни таблицата на
множење на група од четврти ред.
- Таблица на множење на група од петти ред (h = 5)
Ако се земе предвид симетричниот начин на пополнување на таблицата на
множење, како во случајот на G4(1), т.е. ако се земе предвид дека:
А ∙ А = Е,
В ∙ В = Е,
С∙С=Еи
D ∙ D = Е,
ќе се забележи дека таблицата нема да може да се пополни во согласност
теоремата за прераспределба:

70
 G5 E А В C D
E E А В C D
А А E
В В E
С C E
D D E
При тоа, може да се утврди дека постои само еден начин, односно има
само една комбинација според која може да се пополни оваа таблица.
G5 E А В C D
E E А В C D
А А В С D E
В В С D E A
С C D E A B
D D E A B C

Циклични групи

Циклични групи се оние групи кај кои од еден елемент може да се

генерираат сите останати, и кај кои важи:
Хh = E
G3 e наједноставната нетривијална група која припаѓа на т.н. циклични групи.
При пополнувањето на таблицата на множење на оваа група, утврдуваме дека
важи А ∙ А = В и дека А ∙ В = Е:
G3 E А В
E E А В
А А В Е
В В Е А
Од таблицата се гледа дека:
А
А∙А=В
А∙А∙А=В∙А=Е
Според тоа, јасно е дека е исполнет условот за тоа од еден елемент да може да
се генерираат сите останати елементи од групата и истовремено важи Аh = E,
т.е. A3 = А ∙ А ∙ А = Е.

Сите циклични групи истовремено се и Абелови. На пример, за групата

G4(1):
А4 = А ∙ А ∙ А ∙ А = Е
А∙В=СиВ∙А=С

71
Класи

Ако А и Х се два елемента од групата, тогаш Х–1АХ е исто така некој

елемент кој припаѓа на таа група:
Х–1АХ = В
Ова се означува како: В е конјугиран со А преку елементот Х.

Правила:
1. Секој елемент е конјугиран сам со себе: Х–1АХ = А
Доказ:
Х–1А Х = А / Х
Х ∙ Х–1А Х = Х А
ЕАХ=ХА
А Х = Х А / Х–1
А Х Х–1 = Х А Х–1
А Е = Х А Х–1
А = Х А Х–1
Х–1 А Х = А
Х А Х–1 = А, што е точко ако и само ако Х и А комутираат.

2. Доколку А е конјугиран со В, тогаш и В е конјугиран со А:

А = Х–1 В Х → В = Y–1 А Y
Доказ:
А = Х–1 В Х /Х
Х А = Х Х–1 В Х
Х А = Е В Х / Х–1
Х А Х–1 = В Х Х–1
Х А Х–1 = В Е
Х А Х–1 = В

Х = Y–1
Х–1 = Y, Y–1 e инверзен на Х
→ Y–1 А Y = B

3. Ако А е конјугирано со В и С, тогаш В и С се конјугирани меѓу себе.

Ако А = Х–1 В Х и А = Y–1 С Y, → В = Z–1 С Z
Доказ:
A = Х–1 В Х, A = Y–1 С Y
–1 –1
Х ВХ=Y СY/X
X Х–1 В Х = X Y–1 С Y
В Х = X Y–1 С Y / Х–1
В Х Х–1 = X Y–1 С Y Х–1
В = X Y–1 С Y Х–1, X Y–1 = Z–1, Y Х–1 = Z
B = Z–1 C Z

Множеството елементи кои се конјугирани едни со други, се нарекува класа.

72
Пример: Да се определи колку класи има во рамките на множеството G6(1).
G6(1) E А В C D F
E E А В C D F
А А E D F B C
В В F E D C A
С C D F E A B
D D C A B F E
F F B C A E D

E образува класа. Е е конјугирано со Е, преку Е

E–1 A E = E–1 A = E A = A
B–1 A B = B–1 F = B F = C B–1 B = E → B–1 = B
C–1 A C = C–1 D = C D = B C–1 C = E → C–1 = C
D–1 A D = D–1 C = F C = B D–1 D = F
F–1 A F = F–1 B = D B = C F–1 F = D

→ {A, B, C} образуваат класа.

E–1 D E = E–1 D = E D = D
A–1 D A = A–1 B = A B = F
B–1 D B = B–1 C = B C = F
C–1 D C = C–1 A = C A = F
F–1 D F = F–1 E = D E = D

→ {D, F} образуваат класа.

{E}, {A, B, C}, {D, F} – три класи.

Теорема: Во било која Абелова група, секој елемент е во класа сама за себе, т.е.
секој елемент образува класа.

Доказ: За секоја Абелова група, важи комутативниот закон.

E–1 X E = E–1 X = E X = X
A–1 X A = A–1 A X = E X = X
B–1 X B = B–1 B X = E X = X
.
.
Y–1 X Y = C–1 C X = E X = X

73
Елементи и операции на симетрија

Рамнина на симетрија σ

- Мора да минува низ телото (молекулата).

- Ако операцијата на симетрија – рефлексија преку рамнината на
симетрија σ(xy) се примени на некој од атомите со координати (xi, yi, zi),
ќе се добие еквивалентна конфигурација, така што:
(xi, yi, zi) → (xi, yi, zi)
- Специјален случај на атоми се атомите кои лежат на самата рамнина.
- Секоја планарна молекула поседува барем една рамнина на симетрија.
- Последица од постоењето на рамнина на симетрија:
1. сите атоми од даден вид кои не лежат на рамнината на симетрија,
мора да се во парен број, затоа што секој атом мора да има партнер
од другата страна на рамнината.
2. ако во молекулата само еден атом од даден вид, а молекулата
поседува рамнина на симетрија, тогаш тој атом мора да лежи на
рамнината на симетрија. Ако пак постојат повеќе рамнина на
симетрија кај молекулата и кај таа молекула има еден атом од даден
вид, тогаш тој атом се наоѓа на правата или точката образувани од
пресекот на тие рамнини.
- Една рамнина на симетрија генерира една операција на симетрија.
- Два пати применета операција на симетрија – рефлексија, дава
идентитет:
σ2 = Е
σ4 = σ2 ∙ σ2 = Е
...
σ2n = E, n = {0, 1, 2, 3, …}, т.е. n = N

σ3 = σ2 ∙ σ = E ∙ σ = σ
σ5 = σ2 ∙ σ2 ∙ σ = E ∙ E ∙ σ = σ
…
σ2n + 1 = σ, n = {0, 1, 2, 3, …}, т.е. n = N
- Постојат молекули кои немаат рамнина на симетрија, а постојат
молекули и со бесконечно многу рамнини на симетрија.

Центар на симетрија i
Ако молекулата може да се доведе до еквивалентна конфигурација со
промена на координатите на секој атом од (xi, yi, zi) во (–xi, –yi, –zi), тогаш
велиме дека молекулата поседува центар на инверзија.
- Центарот на симетрија генерира една операција на симетрија – инверзија.
- Ако во центарот на инверзија има атом, тој се нарекува специјален атом
и не се поместува при изведувањето на било која операција на симетрија.
- Ако молекулата има центар на симетрија, тогаш сите атоми освен атомот
во центарот (ако постои таков) мора да јават во пар.

74
 - Не треба да се бара центар на симетрија во молекули кои содржат
непарен број атоми од повеќе од еден вид.
- Два пати применета операција инверзија преку центарот на симетрија,
дава идентитет:
i2 = Е
i4 = i2 ∙ i2 = Е
...
i2n = E, n = {0, 1, 2, 3, …}, т.е. n = N

i3 = i2 ∙ i = E ∙ i = i
i5 = i2 ∙ i2 ∙ i = E ∙ E ∙ i = i
…
i2n + 1 = i, n = {0, 1, 2, 3, …}, т.е. n = N

Оска на симетрија Сn
n - ред на оската. n - број на најмали (по агол) ротации кои доведуваат до
еквивалентна конфигурација, а треба да се повторат n пати за да се добие екви-
валентна конфигурација која истовремено ќе биде и идентична.
- Ротација за 2π/n се означува како Cn.
- Cn повторена m пати, се означува како Cnm.
- Cnn = E
Cnn+1 = Cn
Cnn+2 = Cn2
…
- Елементот на симетрија Cn генерира n операции на симетрија - ротација.
- Постојат молекули кои не содржат оска на симетрија, но постојат
молекули со бесконечно многу оски на симетрија. Таквите молекули се
линеарни молекули.
- Не постојат молекули кои имаат само две оски С2 оски на симетрија. Ова
е математички невозможно.
- Ако постојат две С2 оски на симетрија нормални една на друга, тогаш
мора да постои уште една С2 оска која ќе биде нормална на другите две.
- Постоењето на една С3 оска на симетрија и една С2 оска која е нормална
на С3 оската, условува постоење на уште две други С2 оски под агол 2π/3
и 4π/3 во однос на другата С2 оска, а нормални на С3 оската. Истото важи
и за било која друга оска од непарен ред С2n+1 и С2 оска нормална на неа.
Така, постоењето на една С2n+1 и С2 оска нормална на неа, условува
постоење на уште n – 1 оски од втор ред или вкупно n оски од втор ред.
За Сn (n - парен број), овие резултати се помалку очигледни.

Невистиски оски на симетрија Sn

Невистинската ротација претставува операција на симетрија која е
комбинација од ротација, па рефлексија (или обратно, важи комутативниот
закон).
- Операцијата на невистинска ротација за агол 2π/n се означува со Sn.

75
 - Ако во молекулата постои оска на ротација Сn и рамнина на симетрија
нормална на оваа оска, тогаш постои и Sn оска на симетрија, но
постоењето на Sn оска на симетрија не повлекува постоење на Сn оска и σ
рамнина на симетрија.
Пример: метан и етан во anti- конформација.
- Елементот на симетрија Sn генерира n операции на симетрија – невистин-
ска ротација.
- За n - парен број, важи Snn = E
Snn означува дека се изведени операциите Сn и σ, па повторно Сn и σ... сè
додека Сn и σ не се изведат n пати. Штом n е парен број, n повторувања
на σ ќе дадат идентитет, а истовремено и n повторувања на Сn ќе дадат
идентитет:
Snn = Cnn ∙ σn, Cnn = E и σn = E
Snn = Е ∙ Е = Е
Ако Snn = Е, тогаш:
Snn+1 = Sn
Snn+2 = Sn2
…
→ Snm = Cnm, за m - парен број
- Постоењето на Sn оска (n - парен број), условува постоење на Сn/2 оска:
n = 2m
S2m, S2m2, S2m3, S2m4, … S2m2m
S2m, Sm, S2m3, Sm2, … E
C2m, Cm, C2m3, Cm2, … E → m = n/2 → Cm = Cn/2

- За n - непарен број:
Snn = Cnn ∙ σn = E ∙ σ = σ
Sn = Cn ∙ σ
Sn2 = Cn2
Sn3 = Cn3 ∙ σ
…
Snn = σ

Производ од операции на симетрија

YX = Z
Прво се применува операцијата на симетрија Х, а потоа Y. Овој редослед е
еднаков како да се примени само операцијата на симетрија Z.
(x , y , z ) X
1 1 1 (x , y , z ) Y
2 2(x , y , z )
2 3 3 3

(x1, y1, z1) Z (x3, y3, z3)

-

76
 C2(x) C2(y)
[x1, y1, z1] (x2,- y2, - z2) (-x3, -y3, z3)
C2(z)
(x1, y1, z1) (-x3, -y3, z3)
C2(x) ∙ C2(y) = C2(z)
Од тука следува дека ако постојат C2(x) и C2(y), тогаш мора да постои и
C2(z) оска која претставува нивен производ.

- Во случај кога постојат елементите на симетрија С4 и една рамнина на

симетрија, операцијата С4 условува постоење на втора рамнина на
симетрија која е нормална во однос на првата:
σ(xz) [x1, y1, z1] → [x1, –y1, z1]
C4(z) [x1, y1, z1] → [y1, –x1, z1]

C4(z) σ(xz) [x1, y1, z1] → C4(z) [x1, –y1, z1] → [y1, x1, z1]
σd [x1, y1, z1] → [y1, x1, z1]

C4(z) σ(xz) = σd
Со комбинацијата C4(z) и σd се добива и σdʹ која минува низ вториот и
четвртиот квадрант.

- Ако постојат оските C4(z) и С2(y), тогаш постои и С2 оска која лежи во
вториот и четвртиот квадрант во xy рамнината под агол 45 º во однос на
С2(y):
C4(z) [x1, y1, z1] → [y1, –x1, z1]
C2(y) [x1, y1, z1] → [–x1, y1, –z1]
C4(z) C2(y) [x1, y1, z1] → C4(z) [–x1, y1, –z1] → [–y1, –x1, –z1]
C4(z) C2(y) = C2

C2 [x1, y1, z1] → [–y1, –x1, –z1]

Еквивалентни елементи на симетрија и еквивалентни атоми

Множество од еквивалентни елементи на симетрија е множество од

елементи кои може да поминуаат едни во други со помош на некоја операција
на симетрија.
На пример, кај молекулата на BF3, сите три оски на
C2' симетрија од втор ред образуваат множество од
еквивалентни елементи на симетрија и се поврзани преку
операцијата на симетрија – ротација околу С3 оската која е
F нормална на нив.
B C2ʹ може да премине во С2ʺ, а С2ʺ во С2ʹʹʹ, а исто така
F F можен е и преминот од С2ʹ во С2ʹʹʹ. Овие премини се
овозможени преку операцијата на симетрија – ротација
C2''' C2'' околу главната оска на симетрија С3 која е нормална на С2
оските.

77
Задача 1: Кои од оските на симетрија кај јонот PtCl42– се еквивалентни?

C2' C2ʹ и С2ʺ образуваат едно множество

еквивалентни елементи во однос на оската на
C2''' симетрија од 4 ред, додека С2ʹʹʹ и С2ʹʹʹʹ
образуваат друго множество еквивалентни
елементи во однос на истата оската на
Cl Cl симетрија од 4 ред.
Pt C2'' Важно е да се нагласи дека сите оски на
Cl Cl симетрија од втор ред НЕ припаѓаат на исто
еквивалентно множество елементи. Оските C2ʹ
C2'''' и С2ʺ со ниту една операција на симетрија не
може да преминат во С2ʹʹʹ и С2ʹʹʹʹ (и обратно).

Задача 2: Определи ги сите множествата на еквивалентни рамнини на

симетрија кај молекулата на бензен!

'  IV
V
''

 VI

'''

Рамнините на симетрија означени како σʹ, σʺ и σʹʹʹ образуваат едно

множество од еквивалентни елементи воо однос на главната оска на симетрија и
тие поврзуваат два спротивни јаглеродни атоми и два спротивни водородни
атоми, односно на овие рамнини лежат по два спротивни јаглеродни и
водородни атоми. Рамнините σIV, σV и σVI, образуваат друго множество
еквивалентни елементи и овие рамнини не содржат атоми. Тие ги сечат С–С
врските од бензеновиот прстен.

Од друга страна пак, молекулите H2O и NH3 немаат еквивалентни

елементи на симетрија.
Еквивалентни атоми се оние атоми кои преку дадена операција на
симетрија може да преминуваат едни во други. При тоа, тие мора да бидат од
ист тип. Ваквите атоми се нарекуваат еквивалентни атоми. Такви се на пример
aтомите на флуор во молекулата на SF6, како и атомските групи СО во
молекулата на Cr(CO)6.
Хемиски идентични, но нееквивалентни се атомите на F во РF5. Едните се
аксијални, а другите екваторијални. Сличен е случајот со α и β водородните
атоми во нафталенот како и шестте јаглеродни атоми во циклохексанот.
Ако елементот на симетрија А може да се преведе во елементот В преку
операцијата на симетрија генерирана од елементот Х, тогаш и елементот В
може да се преведе во елементот А со примена на операцијата на симетрија
генерирана од инверзниот елемент на елементот Х, односно од Х–1. При тоа се
вели дека елементите А и В се еквивалентни елементи.

78
Основни врски меѓу елементите и операциите на симетрија

Комбинации:
1. Комбинацијата од две вистински ротации е вистинска ротација.

2. Комбинацијата од две рефлексии во однос на рамнините σА и σВ кои се

сечат под агол φАВ е ротација за 2φАВ во однос на оската дефинирана со
пресекот на двете рамнини.
Доказ: Нека постојат рамнините на симетрија σА и σВ, а аголот меѓу нив
нека биде φАВ = α + β. Нека е дадена и позицијата на објектот означена со „1“
како на Слика ?. Пресликувањето, односно рефлексијата на објектот означен
на сликата, кој се наоѓа на позиција 1, преку рамнината на симетрија σ А, ќе
го доведе во позиција „2“. Рамнината σВ, пак, ќе го доведе објектот во
позиција „3“. Позициите на објектот „1“ и „3“ се поврзани преку ротација
околу оска која е поставена во пресекот на двете рамнини σ А и σВ за агол кој
изнесува α + α + β + β = 2(α + β) = 2 φАВ. Отткука следува дека кога постојат
две рамнини на симетрија одделени меѓу себе за агол φАВ, мора да постои
оска на симетрија Сn во пресекот на овие рамнини, чиј ред n ќе биде 2π/2φАВ.

Слика ?. Геометриски доказ на правилото „2“. Постоењето на две рамнини на

симетрија одделени меѓу себе за агол φАВ, предизвикува постоење на оска на
симетрија во пресекот на овие рамнини, со ред 2π/2φАВ.

Последици од ова правило:

- Ако две рамнини се одделени за агол φ, тогаш мора да постои Сn оска
на симетрија, таква што n = 2π/2φ.
- Постоењето на Сn оска на симетрија овозможува постоење и на nσv
рамнини на симетрија.

3. Ако постои оска на симетрија од n-ти ред и рамнина која ја содржи оваа
оска, тогаш постојат и n рамнини одделени меѓу себе за вредност 2π/2n
(ова следува од правилото број 2).

79
 4. Производот на две С2 ротации околу две С2 оски кои образуваат агол θ, е
ротација за 2θ околу оската нормална на рамнината образувана од овие
две С2 оски.
Илустративно тоа може да се покаже многу слично како кај
правилото „2“, со користење на сличен графички приказ. Нека постојат
две оски на симетрија С2ʹ и С2ʺ кои зафаќаат агол θ = α + β. Ротацијата
околу оската С2ʹ го поместува објектот од позиција „1“ на позиција „2“, а
оската С2ʺ, од позиција „2“ во позиција „3“ (Слика ?). Од позиција 1 до
позиција 3 може да се стигне и ако се изврши ротација во однос на оска
нормална на оските С2ʹ и С2ʺ за агол α + α + β + β = 2(α + β) = 2θ. Оттука
следува дека постоењето на две С2 оски кои зафаќаат агол θ, условува
постоење на оска на симетрија нормална на овие оски од ред е n = 2π/2θ.

Слика ?. Геометриски доказ на правилото „4“. Постоењето на две оски на

симетрија одделени меѓу себе за агол θ, предизвикува постоење на оска на
симетрија нормална на овие две оски од ред 2π/2θ.

Постоењето на Сn оска на симетрија и една С2 оска нормална на неа,

условуваат постоење на множество од вкупно nС2 оски (тоа е точковната
група Dn).

5. Оската на ротација од парен ред и нормална на неа рамнина на симетри-

ја, условуваат постоење на центар на инверзија:
C n2n  σ h  σ h  C n2n  C 2  σ h  σ h  C 2  i
Слично:
C n2n  i  i  C n2n  C 2  i  i  C 2  σ h

Комутативност. Паровите операции секогаш комутираат:

1. Две ротации околу иста оска на симетрија.
2. Рефлексии низ рамнини на симетрија нормални една на друга.
3. Инверзија и било која ротација или рефлексија.
4. Две С2 ротации околу две оски нормални една на друга.
5. Ротација и рефлексија во рамнина нормална на оската.
80
Матрични нотации за геометриските трансформации

Промената на позицијата на еден објект во просторот може да се опише со

помош на матрици. Нивното дејство на координатите x, y и z со кои се каракте-
ризира положбата на објектот, овозможува да се дефинира новата позиција,
односно трансформацијата на координатите. Како резултат на тоа, сите
геометриски трансформации кои произлегуваат од постоењето на елементите на
симетрија, може да се опишат со помош на соодветни матрици. За секоја опера-
ција на симетрија постои точно дефинирана матрична нотација.

Идентитет, Е
Кога точка од просторот со координати x, y и z ќе биде предмет на дејство
на операцијата на симетрија - идентитет, тогаш новонастанатите координати ќе
бидат еквивалентни и истовремено идентични со почетните, односно ќе важи
дека x = xʹ, y = yʹ и z = zʹ. Оваа трансформација ќе биде можна, ако и само ако на
координатите x, y и z се придружи дијагонална матрицата во која сите дијаго-
нални елементи се единици.

1 0 0  x   x 
Е: 0 1 0   y    y 
     
0 0 1  z   z 

Рефлексија, σ
Ако се одберат рамнини на симетрија, така што да ги содржат оските x, y и
z од декартовиот координатен систем (рамнините xy, xz, yz), тогаш при
рефлексија преку вака дефинираните рамнини, ќе се менува само координатата
која соодветствува на оската нормална на разгледуваната рамнина. Така, при
изведувањето на операцијата на симетрија - рефлексија преку xz рамнината на
симетрија, ќе се промени само y координатата и новата позиција на корридината
yʹ = –y. Според тоа, може да се дефинираат следните матрици за рефлексиите:

1 0 0   x   x 
σ(xy): 0 1 0    y    y 
0 0  1  z   z 
1 0 0  x   x 
σ(xz): 0  1 0   y    y 
0 0 1  z   z 
  1 0 0  x   x 
σ(yz):  0 1 0   y    y 
 0 0 1  z   z  Слика ?. Рамнините xy (сина), xz (црвена) и yz
(зелена) во декартовиот координатен систем.

81
Инверзија, i
При примена на операцијата - инверзија низ центарот на симетрија, сите
координати го менуваат предзнакот, па за таа цел потребна е дијагонална матри-
ца со дијагонални елемнти –1 за да настане трансформацијата xʹ = –x, yʹ = –y и
zʹ = –z.

 1 0 0   x   x 
i:  0  1 0    y    y 
     
 0 0  1  z   z 

Вистинска ротација, Сn
Нека е дадена оска на симетрија која е поставена така, да се поклопува со z
оската на декартовиот координатен систем - Cn(z). При ротација, координатите x
и y соодветно ќе преминат во хʹ и уʹ, додека координата z ќе остане непроменета,
т.е. z = zʹ. За да биде исполнет овој услов, потребно е сите елементи од третата
редица и третата колона да бидат нули, освен елементот од дијагоналата.

 0  x   x  
Сn(z):  0   y    y 

0 0 1  z   z 

Сега треба да се определат и другите елементи во матрицата. За таа цел, да

претпоставиме дека оската на ротација се совпаѓа со z оската од декартовиот
координатен систем и дека ротацијата е за агол φ во обратна насока од насоката
на стрелките на часовникот (Слика ?). При ротација на декартовиот
координатен систем за агол φ, неговата нова положба ќе биде дефинирана со
оските xʹ и уʺ. Точката М со координати (x, y, z), не ја менува позицијата.
Ротацијата се однесува само на координатниот систем. Но, координатите на
точката М во рамките на ротираниот координатен систем ќе се разликуваат во
однос на почетната состојба. Новите координати на точката ќе бидат (xʹ, yʹ, zʹ).

Слика ?. Ротација на координатниот систем за агол φ во обратна насока од насоката на

стрелките на часовникот.

82
 За да може математички да се определат новите координати на точката,
односно xʹ, yʹ и zʹ, потребно е таа да се проектира на оските х и у, пред да се
изврши ротацијата. Тоа значи дека со ротација на оските, проекциите ќе добијат
нови позиции и тоа хʹ и уʹ (Слика ?а). Ако сега се разгледа триаголникот образу-
ван од оските х и хʹ (Слика ?б). Косинусот од аголот φ, може да се определи
според равенството:
x
cos 
x
од каде x   x cos

а) б)
Слика ?. а) проекција на точката М на х и у оските, б) триаголникот според кој се
определува врската меѓу аголот на ротација и оската хʹ.

Аналогно се постапува и во однос на проекцијата на у и z оските, така што:

 x   x cosx, x   y cosy, x   z cosz, x 

 y   x cos(x, y )  y cosy, y   z cosz, y 
 z   x cosx, z   y cosy, z   z cosz, z 

 x   x cos  y cos90     z cos 90

 y   x cos(90   )  y cos  z cos 90
 

 z   x cos 90  y cos 90  z cos 0 



 
cos 90    cos 90 cos  sin 90 sin   0  cos  1  sin   sin 
cos90 
    cos 90 
cos  sin 90 sin   0  cos  1  sin    sin 

 x   x cos  y sin   z  0

 y    x sin   y cos  z  0
z   x  0  y  0  z 1


Според тоа, матричниот запис кој ќе го овозможи преминот на точката М од

координати x, y и z во координати xʹ, yʹ и zʹ е:
 cos sin  0
 sin  cos 0
 
 0 0 1

83
Ова би била матричната нотација за геометриската трансформација ротација за
агол φ во спротивна насока од насоката на стрелките на часовникот.
 cos sin  0  x   x 
Cn(z):  sin  cos 0   y    y 
     
 0 0 1  z   z 
Ако сакаме да ги добиеме матричните трасформации за ротациите во насока на
стрелките на часовникот, единствено што треба да се направи е да се променат
знаците на елементите од матрицата кои го содржат членот sinφ. Аналогно на
Сn(z) оската на ротација, може да се изведат и Сn(x) и Сn(y):
cos  sin  0
Cn(z):  sin  cos 0

 0 0 1

cos 0  sin  
Cn(y):  0 1 0 

 sin  0 cos 

1 0 0 

Cn(x): 0 cos  sin  

0 sin  cos 

Невистински оски на симетрија (рото-рефлексиони оски), Ѕn

Sn(x) = Cn(x) ∙ σ(yz)

1 0 0    1 0 0   1 0 0 
    
Sn(x): 0 cos  sin   0 1 0  0 cos  sin  
     
0 sin  cos   0 0 1  0 sin  cos 

Sn(y) = Cn(y) ∙ σ(xz)

cos 0  sin   1 0 0 cos 0  sin  
Sn(y):  0 1 0   0  1 0   0 1 0 
 sin  0 cos  0 0 1  sin  0 cos 

Sn(z) = Cn(z) ∙ σ(xy)

 cos sin  0 1 0 0   cos sin  0 
Sn(z):  sin  cos 0  0 1 0    sin  cos 0 
 0 0 1 0 0  1  0 0  1

84
Групови репрезентации

Операциите на симетрија од една точковна група и нивните комбинации

може да се систематизираат во табела која е наречена таблица на множење на
група. Таблицата на множење на група содржи n редици и n колони и вкупно h
елемнти кои го претставуваат вкупниот број на операции на симетрија од
групата. Според тоа, велиме дека групата е од h-ти ред. Сите правила кои важат
за математичката таблица на множење на група (стр. 58), важат и за симетриска-
та таблица.
Да разгледаме начин како може да се состави таблица на множење на
група за молекулата на вода. Најнапред, потребно е да се определат сите
елементи и операции на симетрија кај молекулата на вода:

C2v E C2(z) σv(xy) σv(yz)

E
C2(z)
σv(xy)
σv(yz)

Првата редица и првата колона опфаќаат комбинација на операциите со иденти-

тет и како резултат на што, тие ќе бидат исти како редицата и колоната во кои
се запишани елементите:

C2v E C2(z) σv(xy) σv(yz)

E E C2(z) σv(xy) σv(yz)
C2(z) C2(z)
σv(xy) σv(xy)
σv(yz) σv(yz)

Врз основа на сликата се определуваат операциите на симетрија кои се добиваат

со комбинирање на преостанатите елементи (важи комутативниот закон):
C2(z) · C2(z) = Е σv(xy) · C2(z) = σv(yz) σv(xy) · σv(yz) = C2(z)
σv(xy) · σv(xy) = Е σv(yz) · C2(z) = σv(xy) σv(yz) · σv(xy) = C2(z)
σv(yz) · σv(yz) = Е

C2v E C2(z) σv(xy) σv(yz)

E E C2(z) σv(xy) σv(yz)
C2(z) C2(z) E σv(yz) σv(xy)
σv(xy) σv(xy) σv(yz) E C2(z)
σv(yz) σv(yz) σv(xy) C2(z) E

85
Аналогно на наведената таблица на множење на група, може да се запише
таблицата во која нема експлицитно да се означи поставеноста на рамнините на
симетрија во Декартовиот координатен систем:

C2v E C2 σvʹ σvʺ

E E C2 σvʹ σvʺ
C2 C2 Е σvʺ σvʹ
σvʹ σvʹ σvʺ Е C2
σvʺ σvʺ σvʹ C2 Е
Во таблицата, јасно се издвојуваат четири области и тоа две кои се поврзани со
ротационите елементи (идентитетот може да се смета како С22) и две области
кои се во врска со рефлексијата, означени со зелена боја. Ова е особено важно
кај посиметричните групи, а претставува и начин да се предвидат комбинациите
на операциите на симетрија.

1. Да се состават тривијалните таблици на множење на група на неаксијални

групи и да се покаже дека станува збор за тривијални таблици.

C1 E Cs E σ Ci E i
E E E E σ E E i
σ σ Е i i Е

2. Да се состават таблици на множење на група за првите шест Сn точковни

групи и да се определи кои од нив се тривијални.

C2 E C2 С3 E C31 C32
E E C2(x) E E C31 C32
C2 C2(x) Е C31 C31 C32 E
C32 C32 E C31
С2 е единствената тривијална група во рамните на Сn точковните групи.
С4 E C41 C42 C43 С4 E C41 C2 C43
E E C41 C42 C43 E E C41 C2 C43
C41 C41 C42 C43 C41 C41 C41 C2 C43 C41
C42 C42 C43 C41 Е C2 C2 C43 C41 Е
C43 C43 E C41 C42 C43 C43 E C41 C2
Во точковната група С4, операцијата на симетрија С42 може да се претстави како
ротација околу С2 оска на симетрија и како резултат на тоа, честопати таблицата
на множење на група се запишува со операциите на симетрија Е, С 41, С2 и С43
намесето со операцијата С42.
86
 С5 E С51 С52 С53 С54 C6 E C61 C3 C2 C32 C65
E E C51 C52 С53 С54 E E C61 C3 C2 C32 C65
С51 С51 C52 С53 С54 E C61 C61 C3 C2 C32 C65 E
С52 С52 С53 С54 E C51 C3 C3 C2 C32 C65 E C61
С53 С53 С54 E С51 С52 C2 C2 C32 C65 E C61 C3
С54 С54 E С51 С52 С53 C32 C32 C65 E C61 C3 C2
C65 C65 E C61 C3 C2 C32
Кај таблицата на множење на групата С6, операциите С62, С63 и С64 се соодветно
заменети со операциите С3, С2 и С32.

3. Да се определат сите комбинации од операциите на симетрија кај точковните

групи Dn (n = 2, 3 и 4) и да се претстават во таблица на множење на група.

D2 E C2(x) C2(y) C2(z) D3 E C31 C32 C2 ʹ C2 ʺ C2ʺʹ

E E C2(x) C2(y) C2(z) E E C31 C32 C2 ʹ C2 ʺ C2ʺʹ
C2(x) C2(x) Е C2(z) C2(y) C31 C31 C32 E C2 ʺ C2ʺʹ C2ʹ
C2(y) C2(y) C2(z) Е C2(x) C32 C32 E C31 C2ʺʹ C2ʹ C2 ʺ
C2(z) C2(z) C2(y) C2(x) Е C2 ʹ C2 ʹ C2 ʺ C2ʺʹ E C32 C31
C2 ʺ C2 ʺ C2ʺʹ C2ʹ C31 E C32
C2ʺʹ C2ʺʹ C2ʹ C2 ʺ C32 C31 E

D4 E C41 C2 С43 C2 ʹ C2ʺ C2ʺʹ С2""

E E C41 C2 С43 C2 ʹ C2ʺ C2ʺʹ С2""
C41 C41 C2 С43 Е C2 ʺ C2ʺʹ С2"" C2ʹ
C2 C2 С43 Е C41 C2ʺʹ С2"" C2ʹ C2 ʺ
С43 С43 Е C41 C2 С2"" C2ʹ C2 ʺ C2ʺʹ
C2 ʹ C2 ʹ C2 ʺ C2ʺʹ С2"" E С43 C2 C41
C2 ʺ C2 ʺ C2ʺʹ С2"" C2ʹ C41 Е С43 C2
C2ʺʹ C2ʺʹ С2"" C2ʹ C2 ʺ C2 C41 Е С43
С2"" С2"" C2ʹ C2 ʺ C2ʺʹ С43 C2 C41 Е

При составувањето на таблицата на множење на група од парен ред, поголем од

2, потребно е да се води сметка за поставеноста на С2 оските како резултат на
тоа што тие образуваат две класи. Така, таблицата D4 може да се пополни на
прикажаниот начин, ако и само ако поставеноста на С2 оските е во согласност со
сликата (С4 е нормално поставена на сликата). Операцијата на симетрија С42
соодветно е заменета со операцијата С2. Aналогнo се врши и пополнувањето на
таблиците на множење на група кај останатите Dn точковни групи каде n > 4.

87
4. Да се состави таблица на множење на група за точковната група С3v.

C3v E C31 C32 σvʹ σvʺ σvʺʹ

E E C31 C32 σvʹ σvʺ σvʺʹ
C31 C31 C32 E σvʺ σvʺʹ σvʹ
C32 C32 E C31 σvʺʹ σvʹ σvʺ
σvʹ σvʹ σvʺ σvʺʹ E C32 C31
σvʺ σvʺ σvʺʹ σvʹ C31 E C32
σvʺʹ σvʺʹ σvʹ σvʺ C32 C31 E

5. Во согласност со прикажаната слика, да се состави таблица на множење на

група, имајќи предвид дека четирите рамнини се поделени во две засебни класи,
означени како σvʹ и σvʺ од едната класа и σdʹ и σdʺ од другата класа.

C4v E C41 C42 C43 σvʹ σd ʹ σvʺ σd ʺ

E E C41 C42 C43 σvʹ σd ʹ σvʺ σd ʺ
C41 C41 C42 C43 E σd ʹ σvʺ σd ʺ σvʹ
C42 C42 C43 E C41 σvʺ σd ʺ σvʹ σd ʹ
C43 C43 E C41 C42 σd ʺ σvʹ σd ʹ σvʺ
σvʹ σvʹ σd ʹ σvʺ σd ʺ E C43 C2 C41
σd ʹ σd ʹ σvʺ σd ʺ σvʹ C41 E C32 C2
σvʺ σvʺ σd ʺ σvʹ σd ʹ C2 C31 E C43
σd ʺ σd ʺ σvʹ σd ʹ σvʺ C43 C2 C43 E

6. Да се состави таблицата на множење на точковните групи на симетрија C2h и

C3h.

C2h E C2 i σh C3h E C31 C32 σh S31 S35

E E C2 i σh E E C31 C32 σh S31 S35
C2 C2 Е σh i C31 C31 C32 E S31 S35 σh
i i σh Е C2 C32 C32 E C31 S35 σh S31
σh σh i C2 Е σh σh S31 S35 E C31 C32
S31 S31 S35 σh C31 C32 E
S35 S35 σh S31 C32 E C31

7. Sn точковните групи на симетрија се циклични групи и како резултат на тоа и

нивното попонување се прави циклично. Имајќи предвид дека S42 e C2, како и
тоа дека S62 e C31, S63 e i, а S64 е С32, да се состават таблиците на множење за
групите на симетрија Ѕ4 и Ѕ6.

88
 S4 E S4 C2 S43
E E S4 C2 S43
S4 S4 C2 S43 E
C2 C2 S43 E S4
S43 S43 E S4 C2

S6 E S61 S62 S63 S64 S65 S6 E S61 C31 i C32 S65

E E S61 S62 S63 S64 S65 E E S61 C31 i C32 S65
S61 S61 S62 S63 S64 S65 E S61 S61 C31 i C32 S65 E
S62 S62 S63 S64 S65 E S61 C31 C31 i C32 S65 E S61
S63 S63 S64 S65 E S61 S62 i i C32 S65 E S61 C31
S64 S64 S65 E S61 S62 S63 C32 C32 S65 E S61 C31 i
S65 S65 E S61 S62 S63 S64 S65 S65 E S61 C31 i C32

8. Да се состави таблица за множење на група од типот Dnd и Dnd кои ќе бидат од

12-ти ред (h = 12).

Според елементите на симетрија, Dnh групите поседуваат Е, Cn, nC2, nσv, σh и

дополнително Sn оска на симетрија. Според тоа, D2h групата ги има елементите
на симетрија: Е, C2, 2C2, 2σv, σh и i што одговара на 8 операции на симетрија, т.е.
h = 8. Од друга страна D3h групата ги поседува елементите: Е, C3, 3C2, 3σv, σh и
Ѕ3 што соодветствува на 12 операции (h = 12). Слично, може да се дојде до
заклучок дека и точковната група D3d има 12 операции на симетрија. Според
тоа, може да се состават и таблиците на множење на група:

D3h E C31 C32 C2 ʹ C2 ʺ C2ʺʹ σvʹ σvʺ σvʺʹ σh S31 S3-1

E E C31 C32 C2 ʹ C2 ʺ C2ʺʹ σvʹ σvʺ σvʺʹ σh S31 S3-1
C31 C31 C32 E C2 ʺ C2ʺʹ C2ʹ σvʺʹ σvʹ σvʺ S31 S3-1 σh
C32 C32 E C31 C2ʺʹ C2ʹ C2 ʺ σvʺ σvʺʹ σvʹ S3-1 σh S31
C2 ʹ C2 ʹ C2ʺ C2ʺʹ E C31 C32 σh S31 S3-1 σvʹ σvʺ σvʺʹ
C2 ʺ C2 ʺ C2ʺʹ C2ʹ C32 E C31 S3 -1
σh S31 σvʺ σvʺʹ σvʹ
C2ʺʹ C2ʺʹ C2ʹ C2 ʺ C31 C32 E S31 S3 -1
σh σvʺʹ σvʹ σvʺ
σvʹ σvʹ σvʺ σvʺʹ σh S31 S3 -1
E C31 C32 C2 ʹ C2 ʺ C2ʺʹ
σvʺ σvʺ σvʺʹ σvʹ S3-1 σh S31 C32 E C31 C2 ʺ C2ʺʹ C2ʹ
σvʺʹ σvʺʹ σvʹ σvʺ S31 S3-1 σh C31 C32 E C2ʺʹ C2ʹ C2 ʺ
σh σh S31 S3-1 σvʹ σvʺ σvʺʹ C2 ʹ C2 ʺ C2ʺʹ E C31 C32
S31 S31 S3-1 σh σvʺʹ σvʹ σvʺ C2ʺʹ C2ʹ C2 ʺ C31 C32 E
S3-1 S3-1 σh S31 σvʺ σvʺʹ σvʹ C2 ʺ C2ʺʹ C2ʹ C32 E C31

89
Точковни групи на симетрија

Групите на симетрија се наречени точковни групи затоа што сите елемен-

ти на симетрија во молекулата се сечат во една точка која не се поместува во
текот на изведувањето на операциите на симетрија.

C1 група од прв ред (Е) неаксијална група

Cs група од втор ред (Е, σ) неаксијална група
Ci група од втор ред (Е, i) неаксијална група
Cn група од n-ти ред (Е, Сn) циклични групи
Sn група од n-ти ред (Е, Sn) циклични групи
- Постои само ако n е парен број. Ако n е непарен број, тогаш групата
има 2n елементи вклучувајќи ги σh и Cn елементите на симетрија, што
ја прави да биде Cnh група.
- Постоењето на Sn елементи на симетрија, повлекува постоење и на Cn/2
- Елементот S2 e всушност елементот i, така што групата S2 e Ci.
Dn група од 2n-ти ред (Е, Cn, nC2) циклични диедарски групи
- Ако молекулата поседува Cn оска и една C2 оска нормална на неа,
тогаш молекулата поседува вкупно nC2 оски нормални на Cn оската.
Cnh група од 2n-ти ред (Е, Cn, σh)
- Постоењето на Сn и σh, повлекува постоење на Ѕn елемент на симетрија
- Бројот на операции на симетрија се зголемува од n (Cn, Cn2, Cn3, …, E)
до 2n заради производите со σh (Cn·σh, Cn2·σh, Cn3·σh, …, σh).
Cnv група од 2n-ти ред (Е, Cn, nσv) пирамидални групи
n n
nσ v  σv  σd
2
 2

последица од пос - последица од
тоење на C n оска n σ v
производот C m

Dnh група од 4n-ти ред (Е, Cn, nC2, nσv, σh) призмични групи
- Dnh = Cn + (σv + σh) или Dnh = Dn + σh
- Ако една од С2 оските лежи на вертикална рамнина на симетрија,
тогаш мора и сите останати да лежат на таа рамнина. Следува, мора да
постои множество од n операции на симетрија σv.
- σh·С2(х) = σ(xz) = С2(х)·σh
σh·σh·С2 = σh·σv = С2
- Сите производи од σh со σv даваат nC2 оски, или вкупно n операции на
симетрија (ротации).
- Кога n е парен број, се добиваат операциите:
Sn, Sn/2, … i (= Cnn/2·σh), Sn/2(n–2)/2, Snn-1, Snn (= E), вкупно n – 1 операции.
- Кога n е непарен број, се добиваат операциите:
Sn, Sn3, Sn5, …, Sn2n–3, Sn2n–1, Snn (= σh), вкупно n – 1 нови операции.

90
 Вкупно операции на симетрија:
- од Е→1
- од Cn → n – 1
- од nС2 → n
- од nσv → n
- од σh → 1
- од Sn → n – 1
вкупно: 4n
Dnd група од 4n-ти ред (Е, Cn, nC2, nσd) антипризмични групи
- Dnd = Dn + σd
- Производите Cnm·σd даваат σd'
- Вкупно операции на симетрија:
- од Е→1
- од nσd → n
- од nС2 → n
- од Cn → n – 1
- од S2n → n
вкупно: 4n

Тd група од 24-ти ред тетраедарска група

- Елементи на симетрија (Е, 4C3, 3C2, 6σ, 3S4),
- Операции на симетрија (Е, 8C3, 3C2, 6σ, 6S4) → 24
Oh група од 48-ми ред октаедарска група
- Елементи на симетрија (Е, 3C4, 4C3, 6C2, 9σ, 4S6, 3S4, i),
- Операции на симетрија (Е, 9C4, 8C3, 6C2, 9σ, 8S6, 6S4, i) → 48
Ih група од 120-ти ред икосаедарска група
- Елементи на симетрија (Е, 6C5, 10C3, 15C2, 15σ, 6S10, 10S6, i),
- Операции на симетрија (Е, 24C5, 20C3, 15C2, 15σ, 24S10, 20S6, i) → 120
Т група од 12-ти ред тетраедарска група
- Елементи на симетрија (Е, 4C3, 3C2),
- Операции на симетрија (Е, 8C3, 3C2) → 12
O група од 24-ти ред октаедарска група
- Елементи на симетрија (Е, 3C4, 4C3, 6C2),
- Операции на симетрија (Е, 9C4, 8C3, 6C2) → 24
I група од 60-ти ред икосаедарска група
- Елементи на симетрија (Е, 6C5, 10C3, 15C2),
- Операции на симетрија (Е, 24C5, 20C3, 15C2) → 60
Тh група од 24-ти ред тетраедарска група
- Елементи на симетрија (Е, 4C3, 3C2, 3σ, 4S6, i),
- Операции на симетрија (Е, 8C3, 3C2, 3σ, 8S6, i) → 24

91
Примери за точковните групи:
C1 најмалку симетрични молекули, кои немаат ниту еден друг елемент на
симетрија освен идентитетот. (E)

Примери: H NH2
C Cl
Cl Br
F I
хлоробромојодо метан (E)-3-хлоро-2-јодо-проп-2-ен-1-амин

За една молекула да поседува С1 симетрија, т.е. да не симетрична,

потребно е да има најмалку 4 различни атоми. Најголем број од молекули
поседуваат С1 симетрија. Меѓу нив се: хлорофлуороамин NHFCl, 2-бутанол, 2-
хлоро оксиран, 3-метил циклобутен, 3-метил хексан, 3-метил пент-1-ен, глицер-
алдехид, итн.

Cѕ освен идентитет, поседува и рамнина на симетрија. Во оваа група припа-

ѓаат и сите несиметрични планарни молекули (кои немаат други елемен-
ти на симетрија освен рамнината во која лежат и идентитетот). (E, σ)

Примери:
F N F
H
N
дифлуороамин хинолин

Рамнината на симетрија која ја поседува дифлуороаминот минува низ

азотниот и водородниот атом. На тој начин молекулата е поделена на два
еднакви дела, како предмет и лик во огледало. Двата атоми флуор се преслику-
ваат еден во друг при пимена на операцијата на симетрија. Кај хинолинот, пак,
рамнината на симетрија е рамнината во која лежат сите атоми од молекулата.
Други молекули кои поседуваат Сѕ симетрија се: хипохлореста киселина
HClО, флуороамин NH2F, тионил хлорид SOCl2, хлорофлуоро метан CH2FCl,
пропен, cхлороциклопропан, фенол, етил бензен, 1-хлоро-2-јодо-бензен, 2-метл
тетрахидрофуран.

Ci освен идентитет, поседува и центар на инверзија. (E, i)

Примери:
COOH COOH

H
HO
i
. OH
H
H
HO
i
.
OH
H H
C .i C
Cl

Cl H
HOOC HOOC
винска киселина (Ѕ-Ѕ конфигурација) trans-дихлороетен

92
 Центарот на симетрија кај Ѕ-Ѕ конфигурацијата на винската киселина е
поставен на средината на С–С врската, така што при инверзија, СООН групата
се пресликува во спротивно поставената СООН група. Истото се однесува и за
водородниот атом и ОН групата. Центарот на инверзија кај trans-дихлороетен-
от е поставен на средината на двојната врска. На ваков начин, при инверзија
секој атом се пресликува во својот пар.
Други молекули кои поседуваат Сi симетрија се: 2,3-дихлорокилибарна
киселина (бутан-1,4-дионска киселина), 1,2-дибромо-1,2-дихлороетан (анти
конформација), 2,5-бис-(хлорохидроксиметил)-1,4-дихидроксибензен, галакто-
за, еритроза, алитол итн.

Cn освен идентитет, поседуваaт и оска на симетрија од n-ти ред, како

единствена оска на симетрија. (E, Cn)

C2 Примери: H
H N
N H
H

водород пероксид, H2O2 хидразин, N2H4

С2 оската кај водород пероксидот е поставена нормално на О–О врската,

така што при ротација за 180 º, кислородниот атом се пресликува во својот пар,
а истото се случува и со водородниот атом. Важно е да се увиди дека двата
водородни атоми не лежат во иста рамнина. Сличен е случајот и кај молекулата
на хидразионот која исто така поседува само една С2 оска.
Молекули со С2 симетрија се широко застапени. Меѓу нив се: циклохексан
(twisted), 1,1’-бинафтил, 2,2’-бипиридил, пента-2,3-диен, cis-декалин (twisted)
тетрахидрофуран (twisted).

C3 Примери:

H
C
O2N NO2
NO2
С3

Трифенилфосфин, (C6H5)3P Тринитрометан, CH(NO2)3

Оската на симетрија кај трифенилфосфинот е поставена така што минува

низ атомот на фосфор. Со ротација за 120 º, бензеновите јадра кои се заротирани
во однос на оската за определен агол, се пресликуваат едно во друго. Слична е и
ситуацијата кај тринитрометанот. Кај него, С3 оската минува по должината на

93
С–Н врската, така што при ротација за 120 º, нитро групите кои се заротирани во
однос на оската, се пресликуваат.
Молекули со С3 симетрија: трифенилметан, трибензилметан, 3,7,11-
триметилциклодека-1,5,9-триен (целосно trans), трис(terc-бутил) метан.

С4 Примери:

Ванадиум(IV) етиопорфирин III оксид (ванадил етиопорфирин III)

Ретки се молекулите со симетрија која може да се опише со точковната

група C4. Најчесто ваквите молекули, го содржат порфиринот во својот состав.
Во наведениот пример не станува збор за планарна молекула (во спротивно таа
би имала дополнителен елемент на симетрија). Кислородниот атом кој е прика-
чен за ванадиумот е над рамнината на порфиринот, а исто така, над и под рам-
нината се и H атомите кои се дел од метил и етил групите прикачени за пиролoт.
Според тоа, јасно е дека оваа молекула ќе има само еден елемент на симетрија
(освен идентитет) и тоа С4 оска на ротација која поминува низ кислородниот и
ванадиумовиот атом.
Други молекули кои припаѓаат на С4 точковната група се: 1,4,7,10-
тетраметил-1,4,7,10-тетраазадодекан, целосно cis-тетрабензилхлоро бутан
(доколку постои),

С5 Примери:

[Fe(Me5-Cp)(P5)]

Примери за молекули кои припаѓаат на точковната група С 5 се претежно

сендвич структурите кои имаат петчлени прстени. За овие структури да припа-
ѓаат на оваа точковна група, потребно е двата прстена да бидат заротирани еден
во однос на друг за агол кој ќе биде различен од 36 º. Во таков случај би
постоела Ѕ10 оска на симетрија. За молекулата од примерот, С5 оската на
симетрија минува низ атомот на железо и двата петчлени прстени.
Во рамките на точковната група С5 припаѓаат молекулите: 1,3,5,7,9-пента-
хлоро коранулен, пентафенил фероцен (η5−C5H5)Fe(η5−C5(C6H5)5) итн.
94
C6 Примери:

α-циклодекстрин

Во молекулата на α-циклодекстринот единствениот елемент на симетрија

различен од идентитетот е С6 оската која е поставена во центарот од прстенот
образуван од 6 глукопиранозни единици меѓусебно поврзани со 1,4 гликозидни
врски. При изведувањето на ротацијата за 60 º околу оската на симетрија, секоја
од гликозидните единици преминува една во друга. Според прикажаната слика,
јасно е дека молекулата не поседува рамнина на симетрија која е нормална на
оската, ниту пак рамнина која ја содржи оската на симетрија.
Други познати молекули кои припаѓаат на оваа точковна група се
дериватите на α-циклодекстрин: 2-хидроксипропил-α-циклодекстрин, хексакис-
(6-амино-6-деокси)-α-циклодекстрин хексахидрохлорид итн.

С7 и С8 Примери:

β-циклодекстрин γ-циклодекстрин

Слично како и кај молекулата која припаѓа на С6 точковната група, и кај

С7 и С8 точковните групи, структурните единици на молекулите кои содржат
оски на симетрија од 7-ми и 8-ми ред соодветно, се изградени од 7 и 8
глукопиранозни единици, соодветно. Оската на симетрија е поставена нормално
на прстенот.
Молекули кои припаѓаат на овие точковни групи, се ретки и слично како
кај α-циклодекстрин, претежно станува збор за супституирани деривати:
хептакис-(6-амино-6-деокси)-β-циклодекстрин хептахидрохлорид, октакис-6-
(диметил-tert-бутилсилил)-γ-циклодекстрин.

95
Ѕn постои само ако n е парен број. Роторефлексионата оска, покрај иденти-
тетот е единствениот елемент на симетрија. Нејзиното постоење повлеку-
ва постоење и на вистинска оска на симетрија Сn/2, како што беше опиша-
но на стр. 65. (E, Sn)

Ѕ2 ≡ Сi

S4 Примери:

Br

Br

Br Br
Тетрабромонеопентан, C(CH2)4Br4

Единствениот елемент на симетрија покрај идентитетот - инверзионата

оска, минува низ централниот С-атом. Ако на сликата го следиме црвениот атом
од тетрабромонеопентанот, тогаш ротацијата за 90 º степени го доведува меѓу
позициите на двата брома (црвени атоми) при опишувањето на патеката на
ротација и потоа, преку замислената рамнина, атомот се пресликува во црвениот
атом под рамнината. Истото се случува со сите атоми над и под рамнината.
Сите атоми имаат кои се над и под замислената рамнина имаат свој пар, додека
атомот кој се наоѓа во центарот, нема пар и тој не ја менува позицијата при
изведувањето на операцијата на симетрија. Овој атом лежи во центарот на
инверзија. Така, оваа молекула ги поседува елементите на симетрија: Е, Ѕ4 и i.
Други молекули кои поседуваат S4 симетрија: тетрафенил метан,
тетранитрометан, тетрахлоро неопентан (само во раствор), 1,3,5,7-тетрахлоро
циклооктатетраен, 1,4,7,10-тетраокса циклододекан (12-круна-4).

S6 Примери:

N N

1,4,7-триазациклононан

Бакар(II) бис-1,4,7-триазациклононан

Бакар(II) бис-1,4,7-триазациклононан е пример за молекула која припаѓа

на точковната група Ѕ6 и има само невистинска оска на симетрија. Оската е
поставена така што минува низ јонот на бакар и низ центрите на двата 1,4,7-

96
триазациклононан прстена. При ротација за 60 º, азотниот атом се поместува на
средината меѓу двата N-атоми од прстенот на лигандот (горен дел на
молекулата, според сликата) и потоа преку замислената рамнина се пресмикува
во азотниот атом од долниот дел на молекулата. Слично може да се опише
промената на позицијата на сите останати атоми, освен на бакарниот јон кој се
наоѓа на позиција чии координати не ја менуваат вредноста при изведување на
операциите на симетрија. Во овој атом се наоѓа и центарот на симетрија.
Други молекули кои припаѓаат на Ѕ6 точковната група: 18-круна-6,
комплекс на кобалт(III) со хексациклен (хексадентатен лиганд), хексаамин
обензен, [6.5]коронен.

Dn освен идентитет, кај овие молекули има главна оска на симетрија од n-ти
ред и n оски на симетрија од втор ред, нормални на главната оска Cn. (E,
Cn, nC2)

D2 Примери:

O2N NO2

O2N NO2

1,1,2,2-тетранитроетен

Кај оваа молекула атомите на јаглерод и азот се наоѓаат во една рамнина

додека кислородните атоми се распределени над и под рамнината. Врз основа на
сликите, може да се заклучи дека две С2 оски минуваат низ средината на
двојната врска (меѓу двата С-атоми) и се поставени нормално една на друга.
При ротација за 180 º, молекулата преминува од почетната во еквивалентна
позиција. Третата С2 оска минува низ двојната врска и ги поврзува двата
јаглеродни атоми . Според описот и дефинирањето на Dn точковните групи, тие
содржат една главна оска на симетрија од n-ти ред и n оски на симетрија од втор
ред нормални на главната оска од n-ти ред. Во случај кај D2 сите оски се од втор
ред, така што сите се со ист приоритет. Но, ако теоретски определим една
главна оска (било која), тогаш исполнет е условот останатите две да бидат
нормални на така избраната главна оска. Важно е да се нагласи дека оваа
молекула не поседува рамнина на симетрија во која би лежеле двата С-атоми и
четирите N-атоми, како резултат на тоа што кислородните атоми кои се наоѓаат
над и под оваа рамнина се заротирани за определен агол, така што, тие не се
пресликуваат еден во друг при примена на операцијата на симетрија σh (доколку
би постоела).
Други молекули кои припаѓаат на оваа точковна група се: твистан,
дифенил и сите соодветни деривати кои овозможуваат задржување на истата
конфигурација како кај дифенилот, (CH3CH)2C=C=C(CH3CH)2, 6,6-веспирен и
други.

97
D3 Примери:

S S

1,4,7-тритиоциклононан
C6H12S3

Оваа молекула не е планарна, така што нема да има рамнина на симетрија

која би потекнувала од поставеноста на сите атоми во таа рамнина.
Единствените елементи на симетрија се оските на симетрија. Постои една
главна оска на симетрија од трет ред која е поставена така што минува низ
центарот на молекулата. На таков начин трите атоми атоми од сулфур (жолти
атоми) се пресликуваат еден во друг. Истото се случува и со останатите атоми
при ротацијата околу С3. С2 оските се нормално поставени на С3 оската, што е
услов за дефинирање на D3 точковната група. С2 оските се поставени така што
поврзуваат еден сулфурен атом и спротивната С–С врска. При ротација за 180 º,
двата останати атоми сулфур се пресликуваат еден во друг, а истото се случува
и со сите останати атоми (тие имаат свој пар).
Молекули кои припаѓаат на D3 точковната група: трифенилметил радикал,
1,3,5-трифенил бензен, перхидротрифенилен, 1,4,7-тритиоциклононан, цикло-
додека-1,5,9-триен (целосно trans), [4.4.4]-пропелан.

D4 Примери:

S
S

S
S

1,4,7,10-тетратиоциклододекан, C8H16S4

Тетратиоциклододеканот е молекула слична со тритиоциклононан од

точковната група D3. Во овој случај, претходната молекула е „проширена“ за
една –CH2–S–CH2– единица, а со тоа и симетријата е покачена од D3 на D4.
Главната оска на симетрија од четврти ред минува низ нејзиниот центар. При
ротација од 90 º, секој од атомите сулфур (жолти атоми) се пресликуваат еден во
друг. Оските од втор ред се поделени во две групи. Според сликата, При рота-
ција за 90 º, оските С2' и С2" се пресликуваат една во друга. Тоа се оските кои
поврзуваат два спротивни Ѕ-атоми. Од друга страна, С2"' и С2"" оските припаѓа-
ат на друга група и со ротација околу C4 оската, се пресликуваат една во друга.
На точковната група D4 припаѓаат и молекулите: октафенил ураноцен
(C8H4(C6H5)4)2U, октанитрокубан и др.

98
D5 Примери:

Fe

Фероцен (twisted), (C5H5)2Fe

На D5 точковната група припаѓа и молекулата на фероцен во конформаци-

ја кај која двата циклопенадиенилни прстени се заротирани за агол кој е разли-
чен од 36 º (за да се избегне постоење на S10 оска) во однос на главната оска на
симетрија (С5). Петте С2 оски се поставени нормално на главната оска и
минуваат низ атомот од железо. При ротација за 180 º во однос на овие оски,
прстенот над, се пресликува во прстенот под атомот од железо.
Друг пример за молекула која припаѓа на D5 точковната група е
комплексот дијодопентатетрахидрофурано итербиум(II) [YbI2(THF)5].

D6 Примери:

Cr

Бисбензен хром, Cr(η6-C6H6)2

Присуството на шестчлен прстен укажува на постоење оска на симетрија

од шетти ред. За таа оска да може да постои, освен присуството на еден шетчлен
прстен, потребно е и под атомот на хром да има исто така шетчлен прстен. За да
се избегне постоење на хоризонтална рамнина на симетрија, потребно е двата
прстена да бидат заротирани за определен агол во однос на оската на симетрија.
На тој начин, не е исполнет условот за постоење σh. Од друга страна пак, за да
не постои Ѕ12 оска на симетрија, прстените не треба да бидат ни во позиција
дефинирана како twisted конформација (агол од 30 º за поставеноста на прстени-
те во однос на С6 оската). Нормално на оската од шетти ред постојат и 6 оски на
симетрија од втор ред нормални на С6 и тоа поделени во две групи. Едната
група е составена од трите С2 оски кои минуваат низ атомот од хром, а се под
средината од двата С атоми гледани во проекција на С6. Другата група од три С2
оски се состои од оските кои минуваат под (и над) две спротивни С–С врски.
Според тоа, оваа молекула ги поседува елементите на симетрија E, C6, 6C2.
Други молекули со D6 симетрија се: хексафенил бензен, хексанитро
бензен, соодветно супституиран хексафенил кекулен, фулерен со 24 С-атоми.

99
Cnv освен идентитет, овие молекули поседуваaт и оска на симетрија од n-ти
ред, како и n вертикални рамнини на симетрија. (E, Cn, nσv)

C2v Примери:

O
H H

Вода, Н2О

Најкарактеристичен пример за објаснување на елементите на симетрија и

операциите на симетрија е молекулата на вода и точковната група С 2v.
Молекулата вода поседува една оска на симетрија од втор ред која минува низ
кислородниот атом. При ротација за 180 º водородните атоми се пресликуваат
еден во друг, а кислородниот не ја менува својата позиција. Постојат и две
рамнини на симетрија кои ја содржат главната оска на симетрија и како резултат
на тоа, тие се дефинирани како вертикални σv. Може да се каже дека С2 оската е
дефинирана со пресекот на двете σv рамнини. Во едната рамнина лежат сите
атоми (кислородниот и двата водородни) - σv', а другата пак е поставена така
што минува низ кислородниот атом и е нормална на првата. При рефлексија низ
σv' сите атоми ги задржуваат своите позиции, а при рефлексија низ σ v" само
кислородниот атом не ја менува својата позиција (водородните се пресликуваат
еден во друг). Според тоа, молекулата вода ги поседува елементите Е, C2 и 2σv.
Во рамките на точковната група C2v припаѓаат и молекулите: циклохексан
(чамец), cis-1,2-дифлуороетен, 1,1-дифлуороетен, сулфур тетрафлуорид, cis-
дихлоротетракарбонил осмиум(II) [OsCl2(CO)4], озон, сулфурил хлорид ЅОCl2,
дисилан Si2H2, дихлорометан, пропан, пентан, циклопропан, циклобутен,
диоксан чамче, пиридин итн.

C3v Примери:

H N H
H

Амонијак, NH3

Оската на симетрија кај молекулата на амонијак е поставена така што

поминува низ азотниот атом. При соодветната ротација за 120 º, азотниот атом
не ја менува позицијата, додека водородните атоми се пресликуваат еден во
друг. Може да се каже дека С3 оската е дефинирана со пресекот на трите верти-
кални рамнини на симетрија кои минуваат низ азотниот атом и еден водороден
атом. Според тоа има вкупно три вертикални σv рамнини. Постоењето на С3
оска и една рамнина на симетрија која ја содржи оската, условува постоење на

100
уште две рамнини на симетрија. При ротација и оските на симетрија се пресли-
куваат една во друга.
На точковната група на симетрија С3v припаѓаат и молекулите: фосфорил
хлорид POCl3, трихлорометан, ацетонитрил, 1,3,5-трихлоро циклохексан
(целосно аксијална или екваторијална конформација), 1,3,5-триоксан, 1-
aзаaдамантан, 1,3,5-трихлоро-2,4,6-триетил бензен, перхидрофенален, хекс-
афлуороетан, хексаметил волфрам.

C4v Примери:

F
F F
Br
F F

Бром пентафлуорид, BrF5

Оската на симетрија од четврти ред кај BrF5 минува низ атомот на бром и
еден атом од флуор кој е над хипотетичката рамнина образувана од атомот од
бром и останатите 4 атоми флуор. Постојат и вкупно 4 рамнини на симетрија
кои ја содржат оската на симетрија С4. Тие образуваат две класи. Во едната се
двете рамнини кои минуваат низ три атоми F и атомот на Br. Другите две
рамнини минуваат низ атомот од Br и Н атомот над хипотетичката рамнина.
Од другите молекули кои припаѓаат на оваа точковна група, може да се
набројат: SF5Cl, IF5, XeOF4, WOF4, B4H9.

C5v Примери:

O
N
Ni

Циклопентанитрозил никел, CpNiNO

Кај оваа молекула постои оска на симетрија од 5-ти ред која поминува низ
линеарно поставените атоми од нитрозил групата и атомот на никел,
поврзувајќи ги со циклопентадиенилниот прстен. Како резултат на тоа, С 5
оската минува низ центарот на прстенот и истовремено е нормална на него. Со
ротација за 72 º, атомите од прстенот се пресликуваат еден во друг, додека
атомите на никел и NO групата, остануваат на истите позиции. Истото се
случува и при примена на операцијата рефлекција низ σ v рамнините на
симетрија кои ја содржат главната С5 оска. Тие поврзуваат еден атом на

101
јаглерод со спротивната С–С врска. Според тоа, молекулата циклопентанитро-
зил никел ги содржи елементите на симетрија E, S5 и 5 σv.
Други молекули и јони кои припаѓаат на оваа точковна група се: нитрозил-
(пентаметилциклопентадиенил) никел, коранулен, ундекаборатен јон.

C6v Примери:

Ga

(η6-хексаметилбензен)-галиум(I), [(η6–C6(CH3)6)Ga]+

Кај оваа молекула, оската од 6-ти ред минува низ атомот на галиум и
центарот на бензеновиот прстен, така што при ротација за 60 º атомите од
прстенот се пресликуваат едни во други, а галиумот не ја менува позицијата.
Оската на симетрија ја содржат и шестте рамнини на симетрија кои се поделени
во две класи и тоа едната која поврзува два спротивни С-атоми и другата која
поврзува две спротивни С–С врски. Сите овие рамнини го содржат и атомот на
галиум. Рамнините кои ја сочинуваат втората класа рамнини се поставени на
половина агол меѓу две σv рамнини, па како резултат на тоа, може да се сметаат
и како диедарски σd рамнини на симетрија.
Други молекули и јони кои поседуваат C6v симетрија се: η6-бензен-хром
(еклипсна конформација), тетрабромогалат(III) и други.

C∞v Примери:
H
C
N
Цијановодород, HCN

Во оваа точковна група припаѓаат исклучиво линеарни молекули. Како

резултат на колинеарно поставените атоми, главната оска на симетрија
поминува низ сите атоми кои ја сочинуваат молекулата. Оваа оска на симетрија
се вели дека е од бесконечен ред и се означува како C∞ заради фактот што при
ротација за било која вредност на аголот, позицијата на ниту еден од атомите не
се менува. Исто така, математички е познато дека низ една права (во овој случај
C∞) може да се повлечат бесконечно многу рамнини. Сите овие рамнини се
рамнини на симетрија и при изведување на операцијата на симетрија, како и за
C∞ оската, ниту еден од атомите не ја менува својата положба.
Молекули кои припаѓаат на C∞v: двоатомски хетеронуклеарни молекули
(на пр. халогеноводороди HX), моносупституирани ацетилени (X–C≡C–H) итн.
102
Cnh освен идентитет, поседуваaт и оска на симетрија од n-ти ред, како и една
хоризонтална рамнина на симетрија. Комбинацијата на операции Сn и σh
неминовно условуваат постоење и на Sn кај сите групи кај сите групи и
затоа не се запишуваат експлицитно. (E, Cn, σh).

C2h Примери:

F
N N
F
Дифлуородиазен, N2F2

Четириатомска, планарна молекула кај која С2 оската на симетрија минува

низ средината на N–N врската и е нормална на рамнината во која лежат сите
атоми. Како резултат на тоа што станува збор за планарна молекула, рамнината
на симетија ќе биде рамнината во која лежат сите атоми - σh. Со изведување на
рефлексија преку σh, сите атоми остануваат на својата позиција. При изведув-
ањето на ротацијата, пак, азотните атоми се пресликуваат еден во друг, а истото
се случува и со водородните атоми. Заради постоење на C2 оска и на неа
хоризонтална рамнина, следува дека ќе постои и Ѕ2 оска на невистинска
ротација која пак претставува центар на симетрија. Според тоа, елементите на
симетрија, може да се сумираат како Е, 3С2, σh и i.
Од другите молекули кои припаѓаат на оваа точковна група, може да се
наведат и: trans-1,2-дифлуороетен, бутан, хексан, етандиол, tran-бут-2-ен,
бутадион, оксална киселина, 2,2'-дипиридин, trans-декалин, цетрен и други.

C3h Примери:

H
O

H O B O

Борна киселина, B(OH)3

Планарна молекула која има оска на симетрија од трет ред поставена

нормално на хоризонталната рамнина на симетрија во која лежат сите атоми од
молекулата. При ротација околу С3 оската, атомите од ОН групите се преслику-
ваат едни во други, додека позицијата на атомот на бор, останува непроменета.
Непроменети се и позициите на сите атоми при рефлексија преку хоризонтална-
та рамнина на симетрија.
На точковната група на симетрија С3h припаѓаат и молекулите: соодветно
трисупституирани бензени (1,3,5-трихидрокси бензен, 1,3,5-трис(N,N-
диметиламино) бензен), 1,5,9-трихлоротрифенилен, бензотрифуроксан итн.

103
C4h Примери:
N
N N
N N
N Cu N
N N
N N
N
Тетраазидобакар(II)

Станува збор за планарна молекула кај која С4 оската на симетрија минува

низ атомот од бакар, така што при ротација азидо групите се пресликуваат една
во друга. Другиот елемент на симетрија, хоризонталната рамнина е рамнината
во која се сместени сите атоми на молекулата. При изведувањето на соодветната
операција на симетрија – рефлексија преку рамнината на симетрија, сите атоми
остануваат во својата првобитна позиција. Оваа молекула поседува и центар на
симетрија.
Во С4h точковната група припаѓаат и молекулите: циклобутантетраон
(C=NNH2)4, комплексот [OsBr2((CH3)2SO)4] со четири Ѕ координирани DMSO
молекули, октаедарски координираниот trans-тетрахидроксо комплекс
[Me(OH)4X2], етиопорфирин I, тетрасупституирани порфирини како што се
2,7,12,17-тетраалкил порфирините, итн.

С5h Примери:

Пентаметилциклопентадиенил анјон, C5(CH3)5ˉ

(Натриум пентаметилциклопентадиенид, C5(CH3)5Na)

И покрај тоа што не станува збор за планарна молекула, односно анјон,

сепак постои хоризонтална рамнина на симетрија. Нејзиното постоење е како
резултат на поставеноста на метил групите во однос на оваа рамнина. Така,
рамнината минува низ средината на метил групата, односно низ еден атом на
водород и С-атомот. На ваков начин CH3 групата е поделна на два идентични
дела кои се пресликуваат еден во друг (како што е покажано на третиот дел од
сликата). Покрај хоризонталната рамнина на симетрија, оваа молекула поседува
и оска на ротација.
Молекули и јони со оваа симетрија се ретки, меѓу нив може да се вбројат
соодветно супституираните деривати на наведениот анјон.

104
C6h Примери:

N
N N

N N
N

Хекса(диметиламино)бензен, C6[N(CH3)2]6

Од елементите на симетрија кои ги поседува оваа молекула, С 6 оската е

поставена нормално на рамнината на бензеновиот прстен во која се вклучени и
азотните атоми. Како резултат на тоа, при ротација за 60 º, диметиламино групи-
те се пресликуваат една во друга. Метил групите од ист азотен атом се поставе-
ни, така што рамнината на симетрија овозможува при рефлексијата да се
пресликаат една во друга.
Во молекули кои поседуваат C6v симетрија може да се вбројат:
[3.3.3.3.3.3](1,2,3,4,5,6)циклофан, хексахидрокси бензен, хексаметокси бензен,
хексаки-(N,N-диметиламино) бензен, соодветно супституирани коронен и
кекулен (на пример 1,3,5,7,9,11-хексааза коронен).

Dnh молекулите од овие точковни групи ги поседуваат истите елементи на

симетрија како точковната група Dn, придружени со една хоризонтална
рамнина и n вертикални рамнини на симетрија. Комбинацијата на
операции Сn и σh неминовно условуваат постоење и на Sn кај сите групи и
затоа не се запишуваат експлицитно. (E, Cn, nC2, nσv, σh).

D2h Примери:

H H H
B B
H H H

Диборан, B2H6

Исто како кај точковната група D2, така и во овој случај, не постои главна
оска на симетрија, или пак, како главна оска на симетрија може да се одбере
било која оска од втор ред. Останатите две оски неминовно ќе бидат нормални
на главната оска со што, еден дел од условот за постоење на оваа точковна
група е исполнет. Согласно изборот на главната оска, може да се дефинираат и
рамнините на симетрија. Две од нив ќе ја содржат главната оска на симетрија и
ќе бидат вертикални, а другата е нормална на гланвата оска и таа е
хоризонталната рамнина на симетрија. Така, постојат сите елементи на
симетрија согласно со дефинирањето на Dnh точковната група или E, C2, 2C2,

105
2σv, σh. Но, како резултат на рамноправноста на оските на симетрија, а со тоа и
на рамнините на симетрија, запишуваме: E, 3C2, 3σ. Дополнително, заради
постоење на С2 и на неа хоризонтална рамнина на симетрија, оваа молекула
поседува и центар на симетрија.
Молекули кои припаѓаат на оваа точковна група: азот(IV) оксид, етен, 1,4-
дихлоробензен, 1,4-диазен (пиразин) 1,3-дибромо-4,6-дихлоро бензен, натфален,
пирен, trans-комплексот [PdCl2(H2O)2] и други.

D3h Примери:

F
B
F F

Бор трифлуорид, BF3

Бор трифлуорид е планарна молекула кај која хоризонталната рамнина на

симетрија е дефинирана од рамнината во која лежат сите атоми. С 3 оската на
симетрија е нормална на хоризонталната рамнина на симетрија и минува низ
атомот од бор. Трите С2 оски на симетрија минуваат низ атомот од бор и
соодветниот атом на флуор, така што истовремено се нормални на главната оска
на симетрија. Постојат и три вертикални рамнини кои содржат С3 и една С2
оска. Така, BF3 е молекула која ги содржи елементите: Е, С3, 3С2, 3σv, σh и Ѕ3.
Молекули и јони кои припаѓаат на D3h точковната група се: фосфор(V)
флуорид PF5, SbF5, циклопропан, карбонатен јон СО32–, мочна киселина (1,3,5-
триазин-2,4,6-трион), боразин („неоргански бензен“ N3B3H6), Fe(CO)5, [ReH9]2−,
1,2,3-трихлоробензен, трифенилен итн.

D4h Примери:

H2C CH2
H2C CH2

Циклобутан, С4Н8

Главната оска на симетрија кај циклобутанот е нормална на прстенот и

минува низ неговиот центар. При ротацијата околу оваа оска, С-атомите од
прстенот, како и водородните атоми се пресликуваат еден во друг. Постојат и 4
рамнини на симетрија кои ја содржат главната оска, како и една нормална на
неа. Четирите вертикални рамнини може да се поделат во две класи. Едната
класа е сочинета од рамнините кои поминуваат низ две спротивни СН 2 групи од
прстенот (јаглеродниот и двата водородни атоми од метиленската група). Во

106
другата класа, припаѓаат рамнините кои минуваат низ две спротивни С–С
врски. Како резултат на тоа што двете рамнини од едната класа е поставени на
половина агол во однос на аголот кој го сочинуваат двете рамнини од другата
класа, едната класа рамнини може да се сметаат како диедарски.
Хоризонталната рамнина на симетрија фи содржи само јаглеродните атоми од
прстенот и таа е нормална на С4 оската. При изведувањето на рефлексијата
преку оваа рамнина, водородните атоми од секоја СН2 група се пресликуваат
едни во други (во рамките на самата група). Елементите на симетрија кои ги
содржи оваа молекула се Е, С4, 4С2, 4σv, σh, S4 и i.
Други молекули и јони кои припаѓаат на D4h точковната група се: ксенон
тетрафлуорид XeF4, trans-[CoCl2(H2O)4], комплекси со Јан-Телеров ефект како
[CuCl6]4−), квадратно-планарни комплексни јони на платина и паладиум како
тетрахлороплатинат(II), тетрахлороаурат(III), комплекси со четворна (квадру-
полна) врска како [Cl4Re≣ReCl4]2− и [Cl4Mo≣MoCl4]4− и други.

D5h Примери:

Fe

Фероцен, еклипсна конформација, (C5H5)2Fe

Една од конформациите на фероценот (twisted) беше разгледана во рамки-

те на D5 точковната група. Во овој случај станва збор за еклипсна конформација
кај која двата пентадиенилни прстени се поставени еден над друг и може да се
пресликаат еден во друг. Како резултат на тоа, исполнет е условот за постоење
на хоризонтална рамнина на симетрија. Оваа конформација поседува и С 5 оска
на симетрија која ги поврзува двата прстена преку нивните центри и минува низ
атомот на железо. При изведување на ротацијата секој од атомите на прстенот
се пресликува во својот пар во рамките на тој прстен. Атомот на железо остану-
ва на својата позиција. Петте С2 оски, пак, се нормални на С5 оската и минуваат
низ атомот на железо. Нивата поставеност е таква што минува под еден С-атом
и средината на спротивната С–С врската гледано во проекција од аспект на С5
оската. Петте σv рамнини минуваат низ атомот на Fe како и низ C-атомот и
спротивната С–С врската кај секој од прстените. Со пресекот на овие 5 рамнини
е дефинирана С5 оската. Постои и хоризонтална рамнина на симетрија која
минува низ атомот на Fe и е паралелна со рамнините на двата прстена. Јасно е
дека оваа конформација на фероценот ќе содржи и S5 оска.
Од другите молекули и јони кои припаѓаат на оваа точковна група, може
да се наведат: еклипсни конформации на некои металоцени, како (η5-C5H5)2Os и
[η5-(P5)2Ti]2−, потоа некои пентагонално-пирамидални структури на јони како
што се Re(CN)73−, Re(CN)74−, IF7, ZrF73− и B7Br72−, потоа XeF5−, фулеренот С70.

107
D6h Примери:
H
H H

H H
H
Бензен, С6Н6

Еден од карактеристичните примери за објаснување и дефинирање на Dnh

точковните групи. Како и во претходните примери, С5 оската минува низ
центарот на прстенот и е нормална на рамнината образувана од сите атоми. С 2
оските се поделени во две класи. На едната класа припаѓаат оските кои
минуваат низ две спротивни CH групи, додека другата класа ја сочинуваат С2
оските кои минуваат низ средината на две спротивни С–С врски. Според тоа,
вкупно се шест С2 оски. σv рамнините се однесуваат и се поставени слично како
С2 оските. Тие минуваат низ истите атоми од прстенот како С2 оските и го делат
прстенот на два еднакви дела. И тие, образуваат две класи рамнини од кои
едната може да се дефинира како класа на диедарски рамнини. Хоризонталната
рамнина на симетрија ја сочинува рамнината во која лежат сите 12 атоми.
Постоењето на Ѕ6 оска и центар на симетрија се неизбежни елементи на
симетрија кај оваа точковна група и произлегуваат од постоењето на С6 и σh.
Во оваа група на симетрија припаѓаат и: коронен, кекулен, бисбензен
хром, [2.2.2.2.2.2]циклофан („суперфан“), 18-aнулен и други.

D7h Примери:

Тропилиум катјон, С7Н7+

Елементите на симетрија се аналогни и многу слично поставени како кај

D5h точковната група и како резултат на тоа, нема да бидат детално разгледува-
ни. Овој јон ги содржи елементите на симетрија: Е, С7, 7С2, 7σv, σh и S7.
Ретки се молекулите и јоните со оваа симетрија. Меѓу нив може да се
набројат соодветните деривати на тропилиум катјонот, септуленот (аналог на
кекуленот), планарните анјони CB7−, B8− и B82−, хептагоналниот анјон N73−.

D8h Примери:

Ураноцен, бис(η8-циклооктатетраенил) ураниум(IV), (C8H8)2U

108
 Не е поразлична ситуацијата и со точковната група D8h во однос на
останатите Dnd точковни групи. Кај молекулата на ураноцен, може да се
идентификуваат: главна оска на симетрија од осми ред С8 и на неа нормални
оски на симетрија од втор ред, осум рамнини на симетрија кои ја содржат
главната оска и може да се класифицираат во две групи од кои едната може да
се дефинира и како група на диедарски рамнини, како и една хоризонтална
рамнина на симетрија. Присуството на овие елементи на симетрија условува
постоење и на рото-рефлексиона оска од осми ред како и центар на симетрија.
На оваа точковна група припаѓаат и аналозите на ураноценот како што се
повисоките актиноиди и цериумот, молекулата сончоглед С16Ѕ8, анјонот B9−,
како и кластерите B8P aи B8Si.

D∞h Примери

O C O

Слика. Елементи на симетрија кај молекулата на јаглерод диоксид, СО2

Линеарните молекули кои поседуваат хоризонтална рамнина на симетрија

го исполнуваат условот да припаѓаат на оваа точковна група. Молекулата на
јаглерод диоксид поседува оска на симетрија од бесконечен ред С∞. Таа минува
низ трите атоми од линеарната молекула и при ротација за било која вредност
на аголот, позицијата на сите атоми останува иста. Оваа оска се содржи и во
бесконечно многуте рамнини на симетрија кои се вертикални по својата
природа, а во чиј пресек е главната оска С∞. Хоризонталната рамнина на
симетрија, пак, ја дели молекулата на два еднакви дела и минува низ атомот на
јаглерод кој во текот на рефлексијата не ги менува своите координати, а атомите
од кислород се пресликуваат еден во друг. Во оваа рамнина лежат бесконечно
многу С2 оски на симетрија, кои истовремено се и нормални на главната оска на
симетрија. Постоењето на С∞ и σh повлекува постоење и на Ѕ∞, а како резултат
на тоа што ротацијата може да се изведе и за 180 º, тогаш постои и центар на
симетрија. Сумарно, елементите на симетрија кај молекулата на јаглерод
диоксид се Е, C∞, ∞С2, ∞σv, σh, S∞ и i.
Други молекули и анјони кои припаѓаат на оваа точковна група се: етин
(ацетилен) С2Н2, бута-1,3-диин (диацетилен) HC≡C–C≡CH, двоатомски
хомонуклеарни молекули (Н2, N2, O2, Cl2, S2, …), јаглерод субоксид (пропа-1,2-
диен-1,3-дион) О=С=С=С=О, берилиум хидрид BeH2, берилиум флуорид BeF2,
ксенон дифлуорид XeF2, азидeн јон N3ˉ, нитрониум јон NO2+, тријодиден јон I3ˉ
и други.

109
Dnd молекулите од овие точковни групи ги поседуваат истите елементи на
симетрија како точковната група Dn, придружени n рамнини на симетрија
дефинирани како диедарски рамнини σd. (E, Cn, nC2, nσd).

D2d Примери:

H
C C C H
H H

Слика. Елементи на симетрија кај пропaдиен, C3H4

Слика. Поставеност на оските на симетрија С2 кај пропадиенот

Дефинирањето на Dnd групата е повторно преку Dn, исто како и кај Dnh.
Според тоа, и поставеноста на елементите кај D2d може да се опише со помош
на објаснувањето за D2 и D2h групите. Кај наведениот пример, лесно може да се
воочи дека едната С2 оска е поставена така што минува низ трите С-атоми и при
ротација тие остануваат на своите позиции, а водородните атоми од терминал-
ните =СН2 групи се пресликуваат еден во друг во рамки на групата. Поставенос-
та на другите две оски С2' и С2" е малку поспецифична. Тие минуваат низ
централниот С-атом и се нормални една на друга и се поставени под агол од 45 º
во однос на вертикалните рамнини на симетрија. Само така, при ротација за
180 º СН2 групите ќе може да се пресликаат една во друга. С 2 оската која се
образува од пресекот на двете рамнини на симетрија, може да се смета за главна
оска (таа се содржи во вертикалните рамнини на симетрија) и оваа оска е во
посебна класа. Другите две оски се во друга, посебна класа.
Други молекули кои припаѓаат на оваа точковна група, се: B2Cl4, B8Cl8,
S4N4, циклотетрасилан Si4H8, циклооктатетраен C8H8, тетраетил олово Pb(C2H5)4
(терминалните С-атоми заземаат антиперипланарни позиции во однос на
централниот атом на олово), тетрахлоронеопентан, кафезот В40 и други.

D3d Примери:

H
H
C H
C
H H
H

Слика. Елементи на симетрија кај етан (anti-конформација), С2Н6

110
 Главната оска на симетрија од трети ред кај етанот минува низ двата С-
атоми, така што при ротација за 120 º, секој од Н-атомите се пресликува еден во
друг во рамките на метил групата, додека С-атомите ги задржуваат своите
позиции. С2 оските на симетрија, нормални на С3 оската, се поставени слично
како што е опишано за пропадиенот, односно на половина агол во однос на две
диедарски рамнини на симетрија. Диедарските рамнини на симетрија, пак, ја
содржат С3 оската и истовремено минуваат низ двата С-атоми и соодветните Н-
атоми. На тој начин, преостанатите Н-атоми се пресликуваат еден во друг во
рамките на самата СН3 група. Оваа молекула содржи и роторефлексиона оска од
шестти ред и покрај тоа што нема рамнина на симетрија. Ѕ 6 оската е поставена
на иста позиција како и С3 оската и минува низ двата С-атоми. При ротација за
60 º и рефлексија, атомите од горната СН3 група соодветно се пресликуваат во
атомите од СН3 групата во долниот дел од молекулата (како што е прикажана на
сликата). Ова произлегува како последица од претходно изведениот доказ (стр.
65), според кој постоењето на Сn оска на симетрија, повлекува постоење и на S2n
оска на симетрија, кога n е парен број.
Меѓу другите молекули кои припаѓаат на оваа точковна група, може да се
набројат: циклохексан (конформација столче), метабисулфат S2O62−, хекса-
метилбензен, хексаетилбензен, диадамантан C14H20, метални комплекси на
алкалните метали со 18-круна-6, 1,6-диметилдодекахедран, о-хексафенилен
[C6H4]6 итн.

D4d Примери:

Сулфур, Ѕ8

Слика. Елементи на симетрија кај молекулата на сулфур, Ѕ8

С4 оската на симетрија е главната оска која минува низ центарот на

прстенот и е поставена нормално на него. Четирите С2 оски се нормални на
главната оска. Тие минуваат низ средините на две спротивни Ѕ–Ѕ врски.
Диедарските рамнини на симетрија поврзуваат два спротивни атоми од сулфур
и ја содржат главната оска на симетрија. Во нивниот пресек е поставена С 4
оската. Постоењето на С4 оска, повлекува и постоење на Ѕ8 оска. Тие се
поставени на иста позиција. Така, при ротација за 45 º проследена со рефлексија,
секој атом од сулфур над рамнината се пресликува во атомот на сулфур под
рамнината и обратно.
Други молекули и јони кои припаѓаат на оваа точковна група се: B10H102−,
IF8−, XeF82−, октафлуорометалати како UF82− и ReF8−, бинуклеарните комплекси
[Cl4Os≡OsCl4]2−, (CO)5Mn–Mn(CO)5 и (CO)5Re–Re(CO)5, потоа [Re(CH3)8]2−,
[Re(CN)8]3−, NbAs83−, Pb102− и други.

111
D5d Примери:

Fe

Слика. Елементи на симетрија кај фероцен (анти-конформација), (C5H5)2Fe

Молекулата на фероцен, во зависност од конформацијата може да има D5

(twisted), D5h (екслипсна) или D5d (анти) симетрија. Кај анти конформацијата се
избегнува постоењето на σh на симетрија, а се задржува можноста за постоење
на С2 оски кои се нормални на главната оска (како кај D5 и D5h). Главната оска е
од петти ред и е поставена исто како и кај другите конформации, осносно
минува низ атомот на железо и е нормална на двата прстена. Петте вертикални
рамнини на симетрија се диедарски и ја содржат С5 оската. И покрај тоа што не
постои хоризонтална рамнина, овозможено е постоење на Ѕ10 оска на симетрија.
При ротација за 36 º, СН групата од прстенот над Fe-атомот се поставува над
СН групата од прстенот под Fe-атомот. По рефлексијата, СН групата над Fe-
атомот ќе се преслика во СН групата под Fe-атомот. Ова е применливо за сите
СН групи од прстенот. Во атомот на железо има и центар на инверзија.
Молекулите со D5d симетрија се ретки и ограничени на циклопентадиенилни
прстени: ванадоцен η5-(C5H5)2V, декаметилметалоцени η5-C5(CH3)5)2Fe и други.

Тетраедарски групи на симетрија.

Td (Е, 4С3, 3С2, 6σ, 3S4)
Th (Е, 4С3, 3С2, 3σ, 4S6, i)
T (Е, 4С3, 3С2)

За опишување на тетраедарските групи на симетрија, наједноставен начин

е да се најдат елементите на симетрија кај тетраедарот. Тој ја опишува полната
симетрија на тетраедарската структура од која понатаму може да се изведат
останатите две тетраедарски точковни групи со пониска симетрија.
Оските на симетрија може да се детектираат врз основа на обликот на
плоските кои го дефинираат тетраедарот, како и темињата кои се образуваат од
пресекот на рабовите. Така, кај површина која е рамностран триаголник, се
очекува да постои С3 оска, кај четириаголник - С4 оска итн. Низ темињата кои се
образувани од 3 еднакви раба се очекува постоење на С3 оска, оние образувани
од 4 раба би биле позиции на С4 оска итн.
Почнувајќи од оските на симетрија, кај тетраедарот може да се иденти-
фикуваат 4 С3 оски, како оски од највисок ред. Нивното постоење е резултат на
постоење на рамнострани триаголници како површини. Овие оски се воедно
оски од највисок ред кои може да се најдат кај тетраедарот. Нивната поставе-
ност е така што тие поминуваат низ едно теме кое се наоѓа во пресекот на три

112
еднакви раба. С3 оските поврзуваат едно теме и истовремено се нормални на
триаголната површина, поставена на спротивната страна. Тетраедарот поседува
4 темиња и 4 страни, па според тоа, знаејќи дека една С3 оска поврзува едно
теме и спротивната страна, може да се заклучи дека ќе постојат 4 С 3 оски на
симетрија кои ќе бидат рамноправни меѓу себе. Нивната поставеност е
прикажана на сликата.

Слика. Поставеност на четирите С3 оски на симетрија кај тетраедарот, посебно и едни

во однос на други.

Оска на симетрија од понизок ред кај тетраедарот е С2 оската. Овие оски

на симетрија се бараат на средината од рабовите. Како резултат на тоа што кај
тетраедарот сите рабови се еквивалентни, следува дека ќе постојат оски од втор
ред кои ќе бидат нормално поставени на средината од работ. Тие поврзуваат два
спротивни раба. Кај тетраедарот постојат вкупно 6 раба. Ако една С2 оска
поврзува два спротивни раба, тогаш ќе постојат вкупно 3 C2 оски на симетрија.

Слика. Поставеност на С2 оските кај тетраедарот, посебно и едни во однос на други.

113
 Постоењето на рамнини на симетрија е очигледно, но потешкотии
настануваат при нивното пребројување. Затоа е потребно систематски да се
пристапи кон нивната идентификација и фиксирање. За таа цел, ќе се насочиме
кон триаголниците кои го дефинираат тетраедарот. Тетраедарот го поставуваме
на еден триаголник кој ќе ја има улогата на основа. Триаголникот кој е поставен
на кон нас на сликата е оној кој прв ќе биде разгледуван.

Слика. Поставеност на рамнините на симетрија во однос на еден триаголник кој го

дефинира тетраедарот.

Според сликата, јасно е дека рамнината која минува низ две темиња (при врвот
и позади) и го сече спротивниот раб во однос на работ кој ја содржи рамнината
е рамнина на симетрија. Таа го дели тетраедарот на два еднакви дела (лева и
десна половина). Низ овој триаголник (на сликата означен како „1“) може да се
повлечат уште две такви рамнини. На ваков начин дефинирани се три рамнини
на симетрија во однос на триаголникот „1“. Ако тетраедарот го заротираме на
лево или десно, може да се забележи дека веќе дефинираните рамнини се
истовремено рамнини кои поминуваат и низ триаголниците „2“ и „3“.

Слика. Ротација на тетраедарот во однос на триаголникот „1“ во насока на

триаголникот „2“.

Во следниот чекор, вниманието ќе го насочиме кон триаголникот „2“. Овој

триаголник веќе ја содржи претходно дефинираната рамнина на симетрија, така
што останува да се дефинираат уште две нови рамнини на симетрија во однос на
овој триаголник.
Ако, пак, сега се заротира тетраедарот кон триаголникот „3“, се забележу-
ва дека кај него се веќе дефинирани две рамнини од претходно разгледаните
триаголници „1“ и „2“. Останува да се постави уште една рамнина на симетрија.

114
 Слика. Ротација на тетраедарот во однос на триаголникот „2“ во насока на
триаголникот „3“.

Низ секој триаголник од тетраедарот минуваат по три рамнини на

симетрија, но некои од нив истовремено припаѓаат на два триаголника. Така, од
прво разгледаниот триаголник дефинирани се 3 рамнини на симетрија, кај
вториот најдени се дополнително 2 нови, а кај третиот 1. Од друга страна,
триаголникот кој беше поставен како основа е триаголник кај кој сите рамнини
на симетрија се веќе дефинирани преку останатите 3 триаголника. Според тоа,
тетраедарот содржи вкупно 3 + 2 + 1 + 0 = 6 рамнини на симетрија.
На ист начин може да се најдат овие рамнини и да се дефинира нивната
положба, ако разгледувањето го правиме во однос на темињата. Низ секое теме
поминуваат три рамнини на симетрија кои се долж рабовите кои го дефинираат
темето, Но секоја рамнина дели по две темиња. Како резултат на тоа, исто како
кај триаголниците, секое наредно теме што се разгледува има една новодефини-
рана рамнина помалку (3 + 2 + 1 + 0 = 6 рамнини).

Слика. Поглед во однос на темето за поставеноста на рамнините

Постои и поедноставен начин да се избројат рамнините. Имено, една

рамнина содржи еден раб и низ секој раб може да поминува само една рамнина.
Согласно тоа, колку рабови има тетраедарот, толкав ќе биде и бројот на
рамнини (6 раба - 6 рамнини).
Кај тетраедарот постојат и роторефлексиони оски. Овие оски не се
поставени во однос на С4 оската како резултат на што не постојат ниту Ѕ4 ниту
Ѕ8 оски на симетрија, туку се поставени во однос на С2 оската на симетрија.
Јасно е дека нема да постои Ѕ2 оска, односно инверзија. Останува да се разгледа
постоењето на Ѕ4 оска. Ѕ4 оската ја поставуваме во позиција на С2 оската. При
ротација за 90 º означеното теме се поставува над темето кое е под рамнината

115
(која не е рамнина на симетрија) и при рефлексија, се пресликува во него. На
секоја позиција на која е присуна С2 оска, може да се постави и Ѕ4 невистинска
оска на ротација. Така, кај тетраедарот постојат вкупно 3 S4 невистински оски
на симетрија.

Слика. Поставеност на Ѕ4 невистинските оски на симетрија кај тетраедарот.

Елементите на симетрија кај тетраедарот ги дефинираат така наречените

тетраедарски групи чиј претставник е тетраедарот кој ја поседува полната
тетраедарска симетрија односно Td точковна група.

Td Примери:
H
C
H H
H
Метан, СН4
Слика. Дел од елементите на симетрија кај молекулата метан.

Елементите на симетрија кај метанот може да се определат на идентичен начин

како што беше опишано за тетраедарот. Кај оваа молекула, четирите С4 оски
минуваат низ секој од четирите атоми на водород и јаглеродниот атом во кој се
сечат. Трите С2 оски минуваат на половина од најкусото растојание меѓу два
водородни атоми, односно ги поврзуваат двата замислени раба образувани од
двата Н-атоми. Рамнините на симетрија минуваат низ два Н-атоми и С-атомот
во кој се сечат. Така низ секој Н-атом минуваат три рамнини на симетрија кои
истовремено припаѓаат на два водородни атоми. Дополнително, постојат уште
три Ѕ4 оски поставени на истите позиции како и С2 оските. Сумарно: Е, 4С3, 3С2,
6σ и 3S4.
Постојат голем број молекули и јони кои ја поседуваат оваа симетрија.
Меѓу нив, од поважните се: неопентан, адамантан C10H16, пентамантан, бел
фосфор Р4, осмиум тетраоксид OsO4, метил литиум Li4(CH3)4, силициум
тетрахлорид SiCl4, тетрабор тетрахлорид B4Cl4, тетрахедран C4H4, уротропин
(хексаметилен тетраамин) C6H12N4, фосфор(V) оксид P4O10, тетракарбонил
никел(0) Ni(CO)4, додекакарбонил тетраиридиум Ir4(CO)12, фулеренот C28
тетраедарски јони како сулфатен јон SO42−, амониум јон NH4+, тетраедарски
координирани метални комплекси како [CoCl4]2− итн.

116
Тh Примери:

[Th(NO3)6]2–
Слика. Дел од елементите на симетрија кај јонот [Th(NO3)6]2–.

Кај точковната група Th намалувањето на симетријата е манифестирано

преку намалување на бројот на елементи на симетрија и покрај тоа што бројот
на операции на симетрија останува ист (по 24 и кај Td и кај Th). Така, точковната
група Тh ги поседува елементите Е, 4С3, 3С2, 3σ, 4S6 и i.
Прикажаниот јон поседува 4 оски на симетрија од трети ред, поставени
така што да поминуваат низ темињата на впишаниот тетраедар. С2 оските, пак,
минуваат низ еден од кислородните атоми од NO3 групата, па преку азотниот
атом до централниот јон. Рамнините на симетрија се така поставени што го
содржат централниот јон како и четири азотни атоми од NO3 групите. Ѕ6 оските
се на истите позиции како С3 оските, а отсуствуваат Ѕ4 оски кои, беа застапени
кај Td групата. Оваа група поседува и Ѕ2 оска, односно центар на инверзија.
Други молекули и јони кои припаѓаат на оваа група се: металните
хексаметил комплекси како Bi(C6H5)6−, фулеренот C60Br24, потоа „октаедарски-
те“ хексааква комплекси [M(H2O)6]n+, кај кои октаедарската симетрија Oh е
намалена до Th како резултат на губење на C4 оската (која се редуцира до C2)
при поставување на молекулите вода на темињата од октаедарот.

T Примери:

[Ca(THF)6]2+

Слика. Елементи на симетрија кај јонот [Ca(THF)6]2+. Во вториот ред дадена е

поедноставена претстава за да може да се воочат елементите и нивното дејство.

117
 Од тетраедарските групи, со најниска симетрија е точковната група Т. Таа
ги поседува само ротационите елементи на симетрија, односно оските С3 и С2.
Слично како и кај точковната група Td оваа група е резултат на намалување на
симетријата од октаедарската точковна група, кај која на темињата од
октаедарот се воведуваат молекули со ниска симетрија, така што е оневозможе-
но постоење на рамнина на симетрија. Но, исто така, точковната група Т
настанува со нарушување на симетријата кај молекули и јони кои имаат Td
симетрија, преку воведување на соодветни супституенти.
За поедноставено да се воочи постоењето на оските на симетрија, на
сликата погоре, прикажан е модел каде тетрахидрофуранските (THF) молекули
се претставени како атоми. Кавактеристично е тоа што THF прстените се
заротирани за определен агол во однос на C4 оската, така што при ротација тие
се пресликуваат еден во друг, но заради наклонетоста на прстените, тие не
можат да се пресликаат при изведување на операцијата рефлексија преку
рамнината која би постоела доколку на позицијата на THF прстените се
постават едноатомски јони. Дополнително се јавува и ефектот на непланарност
на THF прстените.
Прикажаниот јон поседува четири оски на симетрија од трети ред поставе-
ни така што да поминуваат низ темињата на впишаниот тетраедар. С 2 оските,
пак, минуваат низ централниот калциумов јон, поврзуваат два спротивно
поставени прстени, така што минуваат низ азотниот атом и спротивната С–С ја
делат на два еднакви дела. Овие се единствените елементи на симетрија кај
точковната група Т.
Молекули и јони кои припаѓаат на оваа точковна група, се ретки. Меѓу нив
се: хексаметилен тетраамин (хомолог на уротропинот) кој поседува N4
тетраедар чии рабови се мостовно поврзани со етиленски групи. Редукција на
симетријата од Td на Т, преку воведување на други супституенти е забележлива
кај тетракис-(tert-бутил)-тетрахедран, Pt(PF3)4 и Zr[BH4]4. тетракис-(трифенил-
фосфан) никел(0) ((C6H5)3P)4Ni, други октаедарски метални комплекси со THF
прстен [M(C4H8O)6]n+, фулеренот C60F36 и други.

Октаедарски групи на симетрија.

Оh (Е, 3C4, 4C3, 6C2, 9σ, 4S6, 3S4, i)
О (Е, 3C4, 4C3, 6C2)

Аналогно, начинот за определување на елементите на симетрија кај

тетраедарските точковни групи, може да се искористи и при определувањето на
елементите на симетрија кај октаедарските точковни групи. Како резултат на
тоа, најнапред ќе бидат определени елементите на симетрија кај октаедарот како
геометриско тело ја опишува полната симетрија на октаедарската структура.
Потоа, од неа може да се изведе и чисто ротационата октаедарска група со
пониска симетрија, означена како Оh.

118
 Со оглед на тоа што кај октаедарот постојат темиња кои се образувани со
пресек на 4 еквивалентни раба, логично е да се претпостави постоење на С4 оски
на симетрија кои ќе бидат поставени во темето. Според поставеноста на С 4
оската на сликата, јасно е дека при ротација за 90 º, темињата низ кои не минува
оската на симетрија ќе се пресликуваат едно во друго. Една оска на симетрија
поврзува две спротивни темиња и истовремено таа припаѓа целосно на тие две
темиња. Имајќи предвид дека октаедарот има вкупно 6 темиња, а една оска
поврзува две темиња, не е тешко да се заклучи дека октаедарот ќе поседува
вкупно 3 оски на симетрија од 4 ред.

Слика. Поставеност на оските на симетрија кај октаедарот.

Исто како кај тетраедарот, заради присуството на површини кои се рамно-

страни триаголници, се очекува постоење на С3 оски на симетрија. На сликата е
покажана нивната поставеност. Една оска на симетрија поминува низ центарот
на два спротивно поставени триаголника и е нормална на нив. Октаедарот посе-
дува вкупно 8 триаголника, а секоја оска поврзува два. Според тоа, може да се
заклучи дека октаедарот ќе има 4 оски на симетрија од трет ред.
По С4 и С3 оските, се бара дали постојат С2 оски на симетрија. Нивната
позиција треба да е на средината од рабовите. Од сликата се забележува дека
една С2 оска поврзува два спротивни раба. Тоа значи дека кај октаедарот посто-
јат вкупно 6 С2 оски како резултат на постоењето на 12 раба.

Слика. Поставеност на рамнините на симетрија кај октаедарот.

Поставеноста и бројот на рамнини на симетрија може да се дефинира и

определи преку разгледувања кои се однесуваат на секоја површина, при тоа,

119
водејќи сметка за нивното повторување, односно преклопување. Така, може да
се дефинираат три рамнини на симетрија во однос на првата површина
(референтниот триаголник). Една од овие рамнини истовремено припаѓа и на
соседниот триаголник од левата страна, една на соседниот триаголник од
десната страна и третата истовремено припаѓа на триаголникот под и зад
разгледуваната рамнини. Ако разгледувањето се продолжи кон триаголникот од
десната страна, кај него може да се дефинираат две нови рамнини на симетрија.
Кај триаголникот зад почетниот, веќе се дефинирани две рамнини, така што
останува да се дефинира една нова. На крај, триаголникот од левата страна во
однос на почетниот (референтниот) веќе има три рамнини на симетрија кои
биле определени претходно (една од првиот, една од вториот и една од третиот
триаголник). Според тоа, може да се избројат вкупно 6 рамнини на симетрија (3
+ 2 + 1 + 0 = 6) во однос на површините. Но постојат и рамнини кои не помину-
ваат низ овие триаголници. Постојат дополнителни рамнини кои поминуваат
низ 4 темиња и при тоа оставаат по едно теме над и под рамнината на симетрија.
Овие рамнини се означени како хоризонтални рамнини, како резултат на тоа
што се поставени нормално во однос на оските од највисок ред. Постојат три
вакви рамнини, колку што постојат и оски од највисок ред. Согласно
објаснувањето, може да се дефинираат вкупно 9 рамнини на симетрија (6 + 3).
На сличен начин, како што беше разгледано кај тетраедарот, рамнините на
симетрија може да се определат преку разгледување на темињата.
Постоењето на С4 оска и на неа нормална рамнина на симетрија,
неминовно повлекува постоење и на роторефлексиона оска од 4 ред. Таа е
поставена на истата позиција како и С4 оската. Ѕ4 оски има колку што има и С4
оски или вкупно 3 на број.

Слика. Поставеност на роторефлексионите оски кај октаедарот.

Постоењето на С3 оска може да иницира постоење на Ѕ3 и Ѕ6 роторефлек-

сиона оска кои би биле поставени на истата позиција како и С3 оската. Според
сликата, јасно е дека не се исполнети условите за постоење на Ѕ 3. Од друга
страна, постоењето на Ѕ6 оската може да потврди. Ако Ѕ6 оската е поставена на
местото на С3, тогаш при ротација на некое теме (од триаголникот нормален на
Ѕ6) за 60 º проследена со рефлексија, темето ќе се преслика во својот партнер од
триаголникот поставен како основа (според сликата). Кај октаедарот може да се
утврди присуството на вкупно 4 Ѕ6 оски, колку што има и С3 оски.

120
 С2 оската, може да услови постоење на Ѕ4 оска на симетрија и/или Ѕ2 оска
што всушност претставува центар на симетрија. Ако се постави Ѕ4 оска на
позиција на С2, јасно е дека не се исполнети условите за пресликување на
темињата едно во друго, односно, тие нема да имаат партнер при изведувањето
на соодветната операција на симетрија. Од друга страна, може да се заклучи
дека кај октаедарот постои центар на инверзија поставен во центарот на
октаедарот, така што секое теме има свој пар поставен на спротивната страна.
На ваков начин дефинирани се сите елементи на симетрија кај октаедарот
кој ги претставува октаедарските групи на симетрија (вкупно две на број Oh и
О), a тоа се Е, 3C4, 4C3, 6C2, 9σ, 4S6, 3S4 и i.

Oh Примери:

F
F F
S
F F
F

Слика. Поставеност на оските на симетрија кај молекулата сулфур хексафлуорид ЅF6

Според поставеноста на градбените единки, лесно е да се утврди постое-

њето на С4 оски на симетрија, поставени така што минуваат низ два спротивни
атоми од флуор преку атомот на сулфур. Сликата укажува на постоење на 3 С4
оски кои се нормално поставени меѓу себе. С3 оските на симетрија минуваат низ
централниот атом и се насочени кон плоските на октаедарот дефиниран преку
атомите флуор. С2 оските се поставени на половина од најблиското растојание
меѓу два атоми од флуор. Секоја С2 оска истовремено минува низ средината на
две најкуси F–F растојанија со што може да се утврди присуство на 6 С2 оски.

Слика. Поставеност на рамнините на симетрија кај молекулата на SF6.

Рамнините на симетрија може да се определат како што беше опишано за

октаедарот (според сликата) или поедноставно, ако вниманието е насочено кон
рамнините кои минуваат низ атомите на флуор, но водејќи сметка за нивното
повторување. Вкупниот број рамнини во оваа молекула е 9, како кај октаедарот.
И во овој случај може да се дефинираат две класи рамнини и тоа едната ја
сочиннуваат рамнини кои поминуваат низ два спротивни F-атоми и атомот од
сулфур (6 рамнини), а другата класа е образувана од рамнините кои поминуваат
низ 4 F-атоми и атомот на сулфур (3 рамнини).
121
 Согласно со описот за октаедарот, така и кај молекулата SF6 може да се
утврди присуство на роторефлексиони оски од соодветен ред. Можни оски се:
Ѕ8, Ѕ4, Ѕ6, Ѕ3 и Ѕ2 соодветно поставени на позициите од С4, С3 и С2.

Слика. Роторефлексиони оски кај молекулата на SF6.

Според прикажаната слика, може да се утврди присуството на Ѕ 4 и Ѕ6 оски

кои се поставени на позициите на С4 и С3 соодветно. Според тоа, колкав е
бројот на С4 и С3 оски толкав ќе биде и бројот на Ѕ4 и Ѕ6 роторефлексиони оски.
Дополнително, молекулата на SF6 поседува и центар на симетрија кој одговара
на Ѕ2.
Други молекули и јони кои припаѓаат на оваа точковна група се: хексакар-
бонил волфрам W(CO)6, хексакарбонил хром Cr(CO)6, хексахлороплумбат(IV)
PbCl62−, B6H62−, [CrCl6]3−, [Fe(CN)6]4−, хидрокарбокубан C8H8, кафез структурата
Si8O12(CH3)8 итн.

O Примери:

Слика. Поставеност на елементите на симетрија во кластерот [V6P8O24].

Точковната група О има намалена симетрија во однос на полната симетри-

ја на групата Оh. Кај оваа група присутни се само ротационите елементи од Оh и
тоа Е, 3 C4, 4 C3 и 6 C2. Намалувањето на симетријата се должи на воведување
на нови функционални групи или супституирани атоми на молекули кои веќе ја
поседуваат точковната група Oh.
Кластерот [V6P8O24] прикажан на сликата, не ги поседува рамнините на
симетрија како октаедарот. Тоа се должи на присутните VO5 групи и кислород-
ните атоми кои се поставени надвор од сферата образувана од кластерот и како
резултат на тоа ја намалуваат симетријата.

122
 С4 оските се поставени така што минуваат низ кислородните атоми кои
излегуваат надвор од опишаната сфера и преку центарот на кластерот. Според
тоа, оските минуваат низ два спротивни О-атоми, како и низ два атоми од
волфрам кои се поврзани за кислородниот атом. Кај овој кластер постојат
вкупно 3 С4 оски. С3 оските се вкупно 4 на број и тие поврзуваат два спротивно
поставени атоми фосфор. Со оглед на тоа што постојат 8 атоми фосфор, следува
дека кај овој кластер ќе има 4 С3 оски на симетрија. Оските од втор ред се
вкупно 6 и се поставени како што е прикажано на сликата. Тие минуваат низ
центарот на кластерот.
Молекулите кои ја поседуваат оваа точковна група се многу ретки. Од
неколку познати, покрај опишаниот кластер, може да се споменат додекаетилен
октаамим N8(C2H4)12 и транспортниот протеин феритин кој се јавува во облик на
тетраикосамер.

Икосаедарски групи на симетрија.

Ih (Е, 6C5, 10C3, 15C2, 15σ, 6S10, 10S6, i)
I (Е, 6C5, 10C3, 15C2)

Икосаедарските точковни групи го добиле името според геометриското

тело икосаедар кое е изградено од 20 површини кои се рамнострани триаголни-
ка. Сепак, наједноставно е доколку разгледувањата за дефинирање и утврдува-
ње на бројот на елементите на симетрија се направи според додекаедарот.

Слика. Геометриски тела кои припаѓаат на точковната група на симетрија Ih: икосаедар
и додекаедар

Додекаедарот, како што кажува и самото име, е полиедар кој е ограничен

со 12 површини. Овие површини се правилни петаголници поставени така што
околу петаголникот на врвот и основата се распоредени по пет други петаголни-
ка. Така, тие имаат по еден заеднички раб (петаголникот од врвот и основата со
останатите 5 кои ги опкружуваат).
И кај икасаедарот и кај додекаедарот може да се утврди постоење на оски
на симетрија од петти, трети и втори ред. Кај икосаедарот, С5 оските се поставе-
ни во темињата кои се наоѓаат во пресекот на 5 еквивалентни раба, С 3 оските се
поставени нормално во средината на триаголниците, а С2 оските на средината

123
на рабовите. Кај додекаедарот пак, С5 оските се поставени нормално во
средината на петаголниците, С3 оските минуваат низ темињата кои се поставени
во пресекот на три еквивалентни раба, а С2 оските, исто како кај икосаедарот,
поставени се на средината од рабовите.

Слика. Поставеност на оските на симетрија кај додекаедарот.

С5 оските поврзуваат два спротивни петаголника, а како резултат на тоа

што додекаедарот има 12 плоски, ќе постојат вкупно 6 С5 оски на симетрија. С3
оските поврзуваат две спротивни темиња. Тоа значи дека бројот на С 3 оски ќе
биде двојно помал, т.е. 10. С2 оските поврзуваат два спротивни раба. Следствено
30-те раба ќе бидат поврзани со 15 С2 оски на симетрија.

Слика. Поставеност на оските на симетрија кај додекаедарот.

Начинот на кои може да се дефинираат и определат рамнините на

симетрија, го следи принципот на определување на рамнините на симетрија кај
тетраедарот и октаедарот. Наједноставниот начин е преку фиксирање на
површините и определување на рамнините кои припаѓаат на определени
површини. Ако површините, односно петаголниците се означат како на сликата,
тогаш следењето на рамнините е поедноставно. Во однос на првиот петаголник
(„1“) може да се дефинираат 5 рамнини на симетрија. Тие истовремено
припаѓаат и на петаголникот при основата, но и на петаголникот под работ кој
го делат на два дела. Така, кај петаголникот означен со „2“, едната рамнинина е
веќе дефинирана. Останува да се дефинираат уште 4 нови рамнини. Од овие
нови 4 рамнини една истовремено припаѓа и на петаголникот „3“, а кај

124
петаголникот „3“ една е веќе дефинирана со определувањето на рамнините кај
првиот петаголник. Според тоа, кај петаголникот „3“ може да се дефинираат 3
нови рамнини на симетрија. По аналогија, кај петаголникот „4“ може да се
дефинираат 2 нови рамнини, кај „5“, една нова рамнина, а кај петаголникот „6“
веќе се дефинирани сите рамнини. Вкупниот број на рамнини ќе биде 5 + 4 + 3 +
2 + 1 + 0 = 15.

Слика. Поставеност на роторефлексионите оски кај додекаедарот.

Кај додекаедарот постојат роторефлексиони оски од 10-ти и 6-ти ред. Тие

се поставени на позициите од С5 и С3 оските. Врз основа на тоа, може да се
заклучи дека ќе постојат 6 Ѕ10 и 10 Ѕ6 оски. Исто така, постои и центар на симет-
рија кој произлегува од постоењето на С2 оска. Тој се наоѓа во центарот на
полиедарот.
На ваков начин дефинирани се сите елементи на симетрија кај икосаедар-
ската точковна група со полна симетрија, преку разгледување на додекаедарот.

Ih Примери:

Слика. Елементи на симетрија кај додекаборатниот јон В12Н122−.

Јонот додекаборат е еден од оние кои припаѓаат на точковната група Ih.

Кај него оската на симетрија С5 поминува низ два спротивни атоми од бор и
истовремено низ два спротивни Н-атоми. Со тоа што бројот на атомите на бор и
водорот се вкупно 12, следува дека ќе постојат 6 С5 оски. С3 оските, пак
минуваат низ средината на плоската образувана од три атоми бор. Овие оски
поврзуваат две вакви спротивни плоски. Ако се изброи вкупниот број плоски

125
(20) и овој број се подели со 2, ќе се добие бројот на оски на симетрија од трет
ред или вкупно 10 С3 оски. С2 оските се поставени на половина од В–В врската
и поврзуваат две спротивно поставени вакви врски. Вкупниот број В–В врски во
овој јон изнесува 30, така што бројот на С2 оски ќе биде 15.
Определувањето на бројот на рамнини е малку попороблематично, но
сепак не е невозможно ако се внимава при поставувањето на јонот, соодветното
означување и ако броењето се врши во однос на триаголниците образувани од
атомите бор. Според моделот, може да се констатира дека постојат вкупно 15
рамнини на симетрија.

Слика. Поставеност на роторефлексионите оски кај додекаборатот.

Додекаборатот поседува и роторефлексиони оски од 10-ти и од 6-ти ред,

исто како и додекаедарот. Овие оски се поставени на позициите на С 5 и С3.
Нивниот број одговвара на бројот на С5 и С3 оските, што значи дека постојат 6
Ѕ5 и 10 Ѕ6 оски. Јонот поседува и центар на инверзија. Сумарно, сите елементи
на симетрија се елекементите кои ги поседува и додекаедарот, односно: Е, 6C5,
10C3, 15C2, 15σ, 6S10, 10S6 и i.
Други молекули и јони кои припаѓаат на оваа точковна група се: додека-
хедран C20H20, анјонот Pb122−, бакминстерфулерен C60, постојат и други
фулерени кои припаѓаат на точковната група Ih и тоа од C20 до C540.

I Примери:

Слика. Елементи на симетрија кај плоснат додекаедар.

Плоснатиот додекаедар се состои од 12 правилни петаголника и 80

еквивалентни триаголника. Според тоа, очекувано е дека ќе постојат оски на

126
симетрија од петти ред кои се поставени нормално на петаголникот и
поминуваат низ неговиот центар. Овие оски поврзуваат два спротивно
поставени петаголника. Имајќи предвид дека овој полиедар има вкупно 12
петаголни површини, јасно е дека ќе постојат вкупно 6 С5 оски на симетрија.
Поставеноста на оските на симетрија од трети ред е малку специфична. Не низ
секој рамностран триаголник поминува С3 оска. За да се најде позицијата на
овие оски потребно е полиедарот да се постави соодветно за да може и лесно да
се воочат. Тоа може да се постигне ако полиедарот е поставен како на сликата.
Следејќи ги петаголниците ои лесно може да се воочат, јасно е дека С3 оската е
поставена така што ќе се овозможи пресликување на трите петаголника еден во
друг при ротација за 120 º. Вакви оски може да се постават на 10 позиции. На
сличен начин се постапува и со С2 оските. Јасно е дека секој раб не е соодветен
за низ него да поминува оска на симетрија од втор ред. За таа цел, потребно е
полиедарот да се постави на соодветен начин и наједноставно е да се следи
пресликувањето на петаголниците еден во друг при ротација за 180 º. На ваков
начин може да се утврди присуство на 15 С2 оски.
Ротационите елементи на симетрија се единствените елементи кои ги
содржи точковната група I. Сумарно, тоа се: Е, 6C5, 10C3 и 15C2.
Молекули кои припаѓаат на оваа точковна група се екстремно ретки. Како
примери би можело да се издвои некои фулерени од кои најнискиот би бил
фулеренот C140. Постојат и некои теоретски индиции дека и кластерот образуван
од атоми злато Au72 би поседувал симетрија која припаѓа на точковната група I.

Голем број примери за интерактивно определување на елементите на

симетрија и точковните групи, може да се најдат на интернет страната:
symotter.org. Некои од нив се искористени и во овој текст како основни примери
за дел од точковните групи.

127
Електрични својства на молекулите
1. Моларната поларизација на флуоробензен во парна состојба е пропорционал-
на со Т–1 и изнесува 70,62 cm3/mol при температура од 351,0 K. При температура
од 423,2 K, вредноста е 62,47 cm3/mol. Да се определи поларизабилноста и
диполниот момент на молекултата ако се смета дека тие не зависат од
температурата во наведениот температурен интервал.

Pm,1 = 70,62 cm3/mol

T1 = 351,0 K
Pm,2 = 62,47 cm3/mol
T1 = 423,2 K
α=?
μ=?

NA = 6,022∙1023 mol–1 NA  2 
εo = 8,854∙10–12 F m–1 Pm     
k = 1,38∙10–23 J K–1 3 o  3kT 

 NA  2 
 Pm,1    
 3 o  3kT1 

 P  N A     
2

 m,2 3 o  3kT2 

 NA N 2
 Pm,1   A
 3 o 9 o k T1

 Pm,2  N A   N A 2
 3 o 9 o k T2

NA 6,022  10 23 mol 1
  2,27  1034 m F 1 mol 1
3 o 3  8,854  10 F m
12 1

NA 6,022  1023 mol 1

  5,48  1056 K m mol 1 C  2
9 o k 9  8,854  10 F m  1,38  10 J K
12 1  23 1

V C2
F 
C J

 5,48  1056 K m mol 1 C 2 2

 70,62  10 6
m 3
mol 1
 2, 27  10 34
m F 1
mol 1
  
351,0 K
 1 2
62,47  10 6 m 3 mol 1  2,27  1034 m F 1 mol 1   5,48  10 K m mol C  2
56

 423,2 K

 70,62  10 6 m 2  2,27  1034 F 1   1,56  1054 C 2  2


62,47  10 m  2,27  10 F   1,29  10 C 
6 2 34 1 54 2 2

128
 70,62  10 6 m 2  1,56  1054 C 2  2
  
2,27  1034 F 1

62,47  10 6 m 2  2,27  1034 F 1 70,62  10 m  1,56  10 C   1,29  1054 C  2  2
6 2 54 2 2

 2,27  1034 F 1
 70,62  106 m 2  1,56  1054 C 2  2
 
 2,27  1034 F 1
62,47  106 m 2  70,62  106 m 2  1,56  1054 C 2  2  1,29  1054 C 2  2

 70,62  10 6 m 2  1,56  1054 C 2  2
 
 2,27  1034 F 1
 8,15  10 6 m 2  0,27  1054 C 2  2

 70,62  106 m 2  1,56  1054 C 2  30,185  1060 C 2 m 2
 
 2,27  1034 F 1
 2  30,185  1060 C 2 m 2

  1,037  10 39 F m 2

  5,494  10 C m
30

2. При 0 ºC, моларната поларизација на течен хлор трифлуорид е 27,18 cm3/mol,

a неговата густина е 1,89 g/cm3 на истата температура. Колку изнесува
релативната пермитивност на течноста при наведените услови?

Т = 273,15 K
Pm(ClF3) = 27,18 cm3/mol
ρ = 1,89 g/cm3
εr = ?

 r 1 C  2  N n  NA m NA   NA
     , C    
 r  2 3 o  3kT  V V M V M

r 1  NA  2  N  2 
      , Pm  A    
r  2 M 3 o  3kT  3 o  3kT 
r 1 
  Pm
r  2 M
M 92,45 g/mol
2 Pm  2  27,18 cm3 / mol 
 1,89 g/cm3
r  
M 92,45 g/mol
 Pm  27,18 cm3 / mol
 1,89 g/cm3
 r  4,8

3. Индексот на рефракција на CH2I2 е 1,732 при бранова должина од 656 nm. Да

се определи поларизабилноста на оваа молекула при наведената бранова должи-
на, ако густината изнесува 3,32 g/cm3, a εo = 8,854·10–12 F/m.

129
n = 1,732
λ = 656 nm
ρ = 3,32 g/cm3 = 3,32·106 g/m3
α=?

 r 1 C  2 
    ,
 r  2 3 o  3kT 
 r  n2
c 3  108 m/s
   4,6  1014 Hz  1010 Hz
 656  10 m 9

Над фрекфенции од 1010 Hz молекулите не

може да го следат полето →
2
0
3kT
n2 1 C
 
n  2 3 o
2

3 o n 2  1 
  C  NA
C n2  2 M
3 o  M n 2  1
 
NA   n2  2
3  8,854  1012 F/m  267,84 g/mol 1,7322  1
 
6,022  1023 / mol  3,32  106 g/m 3 1,7322  2
  1,42  1039 J 1 C 2 m 2

Димензионална анализа:

    F m 1 g mol3   F 
 C2
 2
1 1

  2   F  m 2
  m 
 mol  g m  m   J 

4. Диполните моменти на врските C–F, C–O, C=O изнесуваат 1,4 D; 1,2 D и

2,7 D, а соодветните должините се 141 pm; 143 pm и 122 pm. Да се процени
колку изнесува јонскиот карактер на врските (во проценти). Дали добиените
резултати се во корелација со разликата во електронегативностите на атомите
од соодветната хемиска врска?

 (C  F)  1,4 D r (C  F)  141 pm
 (C  O)  1,2 D r (C  O)  143 pm
 (C  O)  2,7 D r (C  O)  122 pm

  qr , q 
r

130
  (C  F)
1,4  3,336  1030 C  m
q(C  F)   12
 3,312  10 20 C
r (C  F) 141 10 m
 ( C  O) 1,2  3,336  1030 C  m
q (C  O)   12
 2,779  1020 C
r ( C  O) 143 10 m
 ( C  O) 2,7  3,336  1030 C  m
q ( C  O)    7,382  10 20 C
r ( C  O) 122  1012 m

q
 процент на јонски карактер
e
q(C  F) 3,312  10 20 C
  100 %  20,70 %
е 1,6  10 19 C
q(C  O) 2,779  10  20 C
  100 %  17,49 %
e 1,6  10 19 C
q(C  O) 7,382  10  20 C
  100 %  23,07 %
2e 1,6  10 19 C
(2e, заради двата електрона кои ќе бидат префрлени)

/D  
 (C  F)  2,55  3,98  1,43
 (C  O)  2,55  3,44  0,89
 (C  O)  2,55  3,44  0,89
Овој метод не треба да се користи за пресметување на диполниот момент!

5. Да се определи потенцијалната енергија на интеракција на дипол со полнеж.

1 q1  q 2
Up   
4 o L
1 q1  q 2 1 q1  q 2
Up     
4 o r 4 o r
l l
2 2
 
1 q1  q 2  1 1 

Up    
4 o l  r r 
1 1 
 2l 2l 
r r
Услов: r  l   1   1
l 2l

131
 1 1 1  1 1
 1    x  2
  x 2  ...  1  x
1 x 1!  1  x 2  2! 1  x 3

1 1 1  1 1
 1     x  2
  x 2  ...  1  x
1 x 1!  1  x 2  2! 1  x 3

1 q1  q 2  r r 
Up    1   1  
4 o l  2l 2l 
1 q1  q 2 r
Up     , q1  r  
4 o l l
1   q2
Up   
4 o l2

6. Да се определи потенцијалната енергија на интеракција на два колинеарни

диполи со диполни моменти μ1 и μ2. Да се смета дека растојанието меѓу
полнежите во рамките на двете молекули е исто и изнесува r.

1 q1  q 2 1 q1  q 2 1 q1  q 2 1 q1  q 2
Up         
4 o lr 4 o l  r 4 o l 4 o l
 

1 q1  q 2  1 1 
Up      1  1
4 o l  r r 
1 1 
 l l 
r
Услов: r  l   1
l
1 1 1  1 1
 1    x  2
2 
 x 2  ...  1  x  x 2
1 x 1!  1  x   2! 1  x 3

1 1 1  1 1
 1     x  2
  x 2  ...  1  x  x 2
1 x 1!  1  x 2  2! 1  x 3

1 q q  r r2 r r2 
Up    1 2 1   2  1   2  2 
4 o l  l l l l 
1 q1  q2 r2
Up    2 2 , q1  r  1 , q2  r   2
4 o l l
1 1   2
Up   
2 o l3

132
Дополнителни задачи

1. Да се пресмета при која температура, 20 ºС или 40 ºС, поларизабилноста на

молекулите бензен е поголема, ако се знае дека густината на бензенот при 20 ºС е
0,8787 g/cm3, a при 40 ºС е 0,8583 g/cm3. Индексот на рефракција, пак, при наведените
температури е 1,5011 и 1,4910 соодветно. Диполниот момент на бензенот може да се
смета дека изнесува 0, како резултат на тоа што молекулата е неполарна.
εo = 8,854∙10–12 F/m; εr(20 ºC) = 2,284∙10–12 F/m; εr(40 ºC) = 2,265∙10–12 F/m

Т1 = 20 ºС; ρ1 = 0,8787 g/cm3; n1 = 1,5011;

Т2 = 40 ºС; ρ2 = 0,8583 g/cm3; n2 = 1,4910;
μ=0
M = 78 g/mol
1
?
2

Решение:
 r 1 C  2 
    
 r  2 3 o  3kT 
n2 1 C  2 
    
n  2 3 o
2
 3kT 

n12  1 C1  2 
При Т1:    1  , μ=0
n12  2 3 o  3kT1 
n12  1 C1 N A  1
 1 , C1 
n12  2 3 o M
n12  1 N A  1
  1
n12  2 M  3 o

n22  1 N A   2
При Т2:  2
n22  2 M  3 o

n12  1 N A  1
n1  2 M  3 o  1
2
 
n22  1 N A   2  2
n22  2 M  3 o
n2
 
 1  n22  2  
 1 1
n  
1
2
1  2  n2  1  2  2
2

133
1  2 n12  1 n22  2
 
 2 1 n12  2 n22  1
1 0,8583g/cm3 1,50112  1 1,49102  2
 
 2 0,8787 g/cm3 1,50112  2 1,49102  1
1

2

134
Ротациони спектри и Доплеров ефект

1. Доплеровското проширување на спектралните линии се пресметува според

равенството:
2 2kT
δ 
ln 2
c m
Да се изведе израз за ширината на спектралната линија користејќи ја
фреквенцијата наместо брановата должина. Да се покаже дека се добива
идентичен резултат!

δν = ?
2 2kT
δ  ln 2
c m
δ 2 2kT
 ln 2
 c m
δλ ≈ dλ
δ
 d ln 

c


d  c
 d ln   dln c  ln   d ln   d
1
   

1 2 2kT
 d  ln 2
 c m

δ 2 2kT
 ln 2
 c m
2 2kT
δ  ln 2
c m

2. Една од спектралните линии во спектарот на Сонцето има бранова должина

од 677,4 nm, a се покажало дека е резултат на емија од страна на јон на 57Fe.
Прецизни мерења покажале дека δλ е 5,3 pm. Врз основа на овие податоци, да се
пресмета температурата на Сонцето.

λ = 677,4 nm = 677,4·10–9 m
δλ е 5,3 pm = 5,3·10–12 m
T=?

135
 2 2kT
δ  ln 2
c m
R N M
k , m( Fe)  n  M  M 
NA NA NA
2 2T R
δ   ln 2
c M NA
NA
2 2 RT
δ  ln 2
c M

δ 2  42
2
2 RT
ln 2
c M

T
δ 2  c 2  M 
5,3 10 12
m  3  108 m/s  55,84  103 kg/mol
2 2

8R ln 22 8  8,314 Pa  m 3  K 1  mol1 ln 2  677,4  109 m 

2

T = 6673 K

Димензионална анализиза:

T    m m 2 s 2 kg mol1   m 2 s 2 kg   m N   J 
2

1 1 2 
 1 
 1 
 1 
 K 
   
3 3
 Pa m K mol m   Pa m K  J K J K

3. Во спектарот на една одалечена ѕвезда, една од линиите на 48Ti8+ е поместена

така што не се набљудува при λо = 654,2 nm, туку е забележана на λ' = 706,5 nm.
Доплеровското проширување изнесува 61,8 pm. Да се определи брзината со која
се движи ѕвездата и нејзината температура.

λо = 654,2 nm = 654,2·10–9 m υ=?

λ' = 706,5 nm = 706,5·10–9 m T=?
δλ = 61,8 рm = 61,8·10–12 m

 
    o 1   , λ' > λo
 c
  
   o 1    o  o
 c c
   o
  c
o
706,5 pm  654,2 pm
  3  108 m/s 
654,2 pm
  2,4  107 m/s

136
 2 2 RT
δ  ln 2
c M

δ 2  42
2
2 RT
ln 2
c M

T
δ 2  c 2  M 
61,8 10 12
m  3  108 m/s  47,87  103 kg/mol
2 2

8R ln 22 8  8,314 Pa  m 3  K 1  mol1 ln 2  706,5  109 m 

2

T = 6,92·105 K

4. Да се покаже дека изразот за моментот на инерција кај двоатомска, хетеро-

нуклеарна, линеарна молекула од типот:
I  m1  r12  m2  r22
се сведува на:
I = μR2
каде: m1 и m2 се масите на атомите,
r1 и r2 се растојанијата до тежиштето на молекулата (Т),
μ е редуцираната маса,
R е растојанието меѓу атомите.

R  r1  r2 → r1  R  r2
M1 = M2 (M - момент на сила)
m1  g  r1  m2  g  r2
m1  r1  m2  r2
m1  R  r2   m2  r2
m1 R  m1  r2  m2  r2
m1 R  m2  r2  m1  r2
m1 R
r2 
m1  m2

I  m1  r12  m2  r22
I  m1  R  r2   m2  r22
2

2 2
 m1 R   m1 R 
I  m1   R    m2   
 m1  m2   m1  m2 
2 2
 m R  m2 R  m1 R   m1 R 
I  m1   1   m2   
 m1  m2   m1  m2 

137
 m1  m22  R 2 m2  m12  R 2 m1  m22  R 2  m2  m12  R 2
I  
m1  m2 2 m1  m2 2 m1  m2 2
m1  m2  R 2 (m2  m1 )
I
m1  m2 2
m1  m2 m1  m2
I  R2 , 
m1  m2 m1  m2
I    R2

5. Да се изведе израз кој ги поврзува ротационата константа В и меѓуатомското

растојание R во случај на двоатомска молекула.

Во класичната физика, кинетичката енергија на молекула која слободно

ротира, може да се определи со помош на изразот за ротационата кинетичка
енергија Е:
1 1 1
E  I x  2x  I y  2y  I z  2z
2 2 2
J x2 J y2 J2
E   z J – орбитален момент на импулс
2I x 2I y 2I z
I – момент на инерција
Ix = Iy = Iz = I

J x2  J y2  J z2 J2
E 
2I 2I

Во квантната механика, со решавање на Шредингеровата р-ка за кинетичката

енергија на крута молекула која слободно ротира, се добива:
2
E J J  1 , I  R 2 , Ј – ротационен квантен број
2I
h

2
h2
  J J  1
c
E
8 R c
2 2

E rot.  Bhc  J J  1 ,
h
B - ротациона константа
8 R 2 c
2

6. Да се најде изразот за разликата во енергијата меѓу две соседни ротациони

енергетски нивоа и да се определи разликата во брановите броеви меѓу нултото
и првото ротационо ниво.

138
E rot.  ?
~  ?

За почетното ниво: E   Bhc  J J  1

За наредното ниво: E   Bhc  J  1J  2

E rot.  E   E 
E rot.  Bhc  J  1J  2  Bhc  J J  1
E rot.  Bhc  J  1J  2  J 
E rot.  Bhc  2J  1

J=0
J+1=1
E rot.  Bhc  2J  1
E rot.  2 Bhc , E rot.  h  
h    2Bhc

 2B
c
~  2B

7. Во ротациониот спектар на H81Br најдена е серија еквивалентни линии со

вредност за Δν֮ = 16,94 cm–1 кои соодветствуваат на основниот премин од
нултото ниво. Да се пресметаат меѓуатомското растојание и моментот на
инерција.

H81Br R=?
Δν֮ = 16,94 cm–1 I=?
Ј=0

h
~  2B , B
8 R 2 c
2

h
~  2
8 R 2 c
2

h
R
4   ~  c
2

1 h m(H )  m(Br )
R , 
2   ~  c m(Br )  m(H )

139
 n(H)  M (H)  n(Br )  M (Br )

n(Br )  M (Br )  n(H)  M (H)

N (H) N (Br )
 M ( H)   M (Br )
NA NA

N (Br ) N ( H)
 M (Br )   M (H)
NA NA

M (H)  M (Br ) 1
 
M (Br )  M (H) N A
1 g/mol  81 g/mol 1
 
81 g/mol  1 g/mol 6,022  10 23 mol 1

  1,64  1024 g  1,64  10 27 kg

1 6,626  1034 m 2 kg/s

R
2 1,64  1027 kg  16,94  102 m 1  3  108 m/s

R  8,92  1010 m  892 pm

I  R 2  1,64  10  27 kg  8,92  10 10 m 

2

I  1,30  10 45 kg  m 2

8. Од податоците во претходната задача (задача 7), да се пресмета популацијата

на првото ротационо ниво во однос на основното ниво при температура од
300 K, користејќи го болцмановскиот израз за распределба:
N 1 g1  E 
  exp
No go  kT 
каде g е степенот на дегенерираност и изнесува 2J + 1. При која температура,
населеноста на основното и првото ротационо ниво ќе биде еднаква?

g = 2J + 1
go = 1, (J = 0)
g1 = 3, (J = 1)

E J  J 1  Bhc  2J  1
E 01  2 Bhc

140
 N 1 g1  E 
  exp
No go  kT 
N1 3  2 Bhc  R
  exp , ~  2B , k 
No 1  kT  NA
N1  ~N A hc 
 3  exp
No  RT 
N1  1694 m 1  6,022  1023 mol1  6,626  1034 J s  3  108 m s 1 
 3  exp 
No  8,314 J K 1 mol1  300 K 
N1
3
No
N 1  3N o

N1 = No
T=?
N1  ~N A hc 
 3  exp
No  RT 
 ~N A hc 
1  3  exp
 RT 
1  ~N A hc 
 exp
3  RT 
1 ~N A hc
ln  
3 RT
~
 N A hc
ln 3 
RT
~
 N A hc
T
R ln 3
1694 m 1  6,022  1023 mol1  6,626  1034 J s  3  108 m s 1
T
8,314 J K 1 mol1  ln 3
T = 22,2 K

9. Да се изведе израз за ротациониот квантен број J, кој ќе одговара на

максимална населеност на тоа ниво при дадена температура.

N 1 g1  E 
  exp
No go  kT 
 E 
N Ј ~ g J  exp , g J  2J  1
 kT 

141
  E 
N Ј ~ 2 J  1  exp , E  Bhc  J J  1
 kT 
 Bhc 
N Ј ~ 2 J  1  exp  J J  1
 kT 

dN Ј
0
dJ
d 
2 J  1  exp Bhc  J J  1  0
dJ   kT 
 Bhc   Bhc   Bhc 
2  exp  J J  1  2 J  1  exp  J J  1    2 J  1  0
 kT   kT   kT 
 Bhc   2  Bhc 
exp  J J  1  2  2 J  1      0
 kT
    kT

0 0

2  Bhc 
2  2 J  1    0
 kT 
2 J  12  Bhc  2
kT
2kT
2J  1 
Bhc
1 2kT 1
J max   
2 Bhc 2

142
Вибрациони спектри
1. Да се пресмета класичната амплитуда на еден двоатомски осцилатор.
Добиените резултати да се специјализираат за OH група и да се пресмета
колкава е релативната промена долж врската доколку растојанието R–OH e
100 pm, а ν֮ = 3500 cm–1.

R = 100 pm
ν֮ = 3500 cm–1
Δx = ?

E=U+T
k  x 2
U , T=0
2
k  x 2 c
E , E  h   h   h  c ~
2 
k  x 2 1 k
h  c ~  , 
2 2 
 1 k

c 2  c 
1 k
~ 
2  c 
1 k
~ 2  
4  c 
2 2

k  4 2  c 2 ~ 2  
4 2  c 2 ~ 2    x 2
h  c ~ 
2
h m( H )  m(O)
x  ~ , 
2  c   
2
m (O )  m( H )

M (H)  M (O) 1
 
M (O)  M (H) N A
1 g/mol  16 g/mol 1
 
16 g/mol  1 g/mol 6,022  10 23 mol 1
  1,56  1024 g  1,64  1027 kg

6,626  1034 kg m 2 s 1
x 
2 2  3  108 m s 1  3500 102 m 1  1,64  1027 kg

x  1,4  1011 m  14 pm

143
x 14 pm
 100 %   100 %  14 %
R 100 pm

2. Брановиот број на вибрацијата во молекулата на H35Cl e 2988,9 cm–1. Да се

пресмета брановиот број на вибрацијата кај D35Cl, ако константата на силата
има иста вредност за двете молекули.

~(HCl)  2988,9 cm1

~(DCl)  ?
k(HCl) = k(DCl) = k

1 k
~(HCl) 
2  c  (HCl)

1 k
~(DCl) 
2  c  (DCl)

1 k
~ (DCl) 2  c  (DCl)

~ (HCl) 1 k
2  c  (HCl)

~(DCl)  (HCl) m(H)  m(Cl)

~  ,  (HCl) 
 (HCl)  (DCl) m(Cl)  m(H)

n(H)  M (H)  n(Cl)  M (Cl)

 (HCl) 
n(Cl)  M (Cl)  n(H)  M (H)
N (H) N (Cl)
 M ( H)   M (Cl)
NA NA
 (HCl) 
N (Cl) N (H)
 M (Cl)   M ( H)
NA NA
M (H)  M (Cl) 1
 (HCl)  
M (Cl)  M (H) N A

M (D)  M (Cl) 1
 (DCl)  
M (Cl)  M (D) N A

M (H)  M (Cl) 1 M (H)


~(DCl) M (Cl)  M (H) N A M (Cl)  M (H) M (H)  M (Cl)  M (D)
  
~(HCl) M (D)  M (Cl) 1 M ( D) M (D)  M (Cl)  M (H)

M (Cl)  M (D) N A M (Cl)  M (D)

144
~(DCl) 1 g/mol  35 g/mol  2 g/mol 37
 
~
 (HCl) 2 g/mol  35 g/mol  1 g/mol 72

37 37
~(DCl)  ~(HCl)   2988,9 cm 1 
72 72
~(DCl)  2146,9 cm 1

3. Да се изведе израз кој ќе овозможи определување на односот на брановите

броеви на халогеноводородите и нивните деутерирани аналози (HX и DX), ако
масата на X е многу поголема од масата на водород и деутериум. Да се смета
дека константата на силата има иста вредност за двете молекули.

~ (HX )
?
~ (DX )
m(X)  m(H)
m(X)  m(D)
k(HX) = k(DX) = k

1 k
 (HX) 2  c
~  (HX)

~ (DX) 1 k
2  c  (DX)

~(HX)  (DX) m( H )  m( X )
~  ,  (HX )   m( H )
 (DX)  (HX) m( X )  m( H )

m( D)  m( X )
 (DX)   m( D)
m( X )  m( D)

N ( D)
 M ( D)
~(HX) m( D) n ( D)  M ( D) NA
  
~(DX) m( H ) n( H )  M ( H ) N (H)
 M (H)
NA

~(HX) M (D) 2 g/mol

~  
 (DX) M ( H) 1 g/mol
~ (HX )
 2
~ (DX )

145
4. Колку изнесува брановиот број на вибрацијата и потенцијалната енергија,
односно нејзината средна вредност, за молекула од јодоводород (H127I), ако
силовата константа е 291 N/m, a вредноста за хо е 0,0123 nm?
k = 291 N/m
хо = 0,0123 nm
U=?
~ (HI)  ?

k  x 2 k  xo  0 k  xo2
2

U  
2 2 2

U

291 N/m  1,23  1011 m 
2

 2,20  1020 N  m
2
20
U  2,20  10 J

1 k m( H )  m( I)
~(HI)  ,  (HI) 
2  c  (HI) m( I)  m( H )
M ( H )  M ( I) 1
 (HI)  
M ( I)  M ( H ) N A
1 k
~ (HI) 
2  c M ( H )  M ( I) 1

M ( I)  M ( H ) N A
1 M ( I)  M ( H )
~(HI)  k  NA 
2  c M ( H )  M ( I)
1 127 g/mol  1 g/mol
~(HI)  291 N/m  6,022  1023 mol1 
2  3  10 m/s
8
1 g/mol  127 g/mol
~(HI)  7054 m 1  70,54 cm 1

5. При распрскување на смеса од флуороводород и голем вишок од аргон на

цврст цезиум јодид изладен на 12 K, се образува тенок филм од кондензат кој се
нарекува „Ar-матрикс“. Во овој матрикс, ротациите на HF и интеракциите на HF
со Ar може да се занемарат. Како резултат на тоа може да се следат само
молекулските вибрации на HF со помош на инфрацрвена спектроскопија.
Инфрацрвениот спектар на вака добиениот матрикс има апсорпционен
максимум при 3953,8 cm–1. Колку изнесува брановиот број на апсорпциониот
максимум за деутерираниот аналог (DF)?
Ar(F) = 18,998; Ar(H) = 1,0079?

146
Математички модели за решавање на задачите

Елементи од теоријата на редови

Деф. 1: Нека е дадено множеството броеви а1, а2, а3, ... аn, … Збирот:


а
n 1
n  a1  a2  a3  ...  an  ...

се нарекува броен ред.


конечна вредност
 аn  
n 1 бесконечна вредност, 
Доколку сумата е конечна, редот е конвергентен. Ако сумата е
бесконечно голема, редот е дивергентен.

Деф. 2: Нека е дадено множеството функции f1(x), f2(x), f3(x), ... fn(x), … Сумата:


f
n 1
n ( x)  f1 ( x)  f 2 ( x)  f 3 ( x)  ...  f n ( x)  ...

се нарекува функционален ред.



f
n 1
n ( x)  F ( x)

Множеството вредности на независно променливата x за кои редот

конвергира, се нарекува област или интервал на конвергенција.

Деф. 3: Редот:


а
n 1
n x n  ao  a1 x  a2 x 2  a3 x 3  ...  an x n  ...

Се нарекува степенски ред (специјален случај на функционален ред).

Тајлоров и Меклоренов ред

Деф. 1: Нека е дадена функцијата f(x) која исполнува определен број услови.
Оваа функција може да се претстави со функционален ред од обликот:
f ( x)  f ( xo )  f ( xo ) x  xo   f ( xo )x  xo   f ( xo ) x  xo   ...
1 1 2 1 3

1! 2! 3!

f ( x)  f ( xo )   f ( n ) ( xo )x  xo 
1 n

n 1 n!

се нарекува Тајлоров ред за функцијата f(x).

147
 Деф. 2: Тајлоровиот ред во случај кога xо = 0 се нарекува Меклоренов ред, т.е.:
1 1 1
f ( x)  f (0)  f (0)  x  f (0)  x 2  f (0)  x 3  ...
1! 2! 3!
1 1 1
f ( x)  f (0)  f (0)  x  f (0)  x 2  f (0)  x 3  ...
a
1!  2
!   3
!  
o
a1 a2 a3


1 ( n)
f ( x)  f (0)   f (0)  x n
n 1 n!

Задача 1: Да се развие во Меклоренов ред функцијата f(x) = ex.

f ( x)  e x f (0)  1
f ( x)  e x f (0)  1
f ( x)  e x f (0)  1
f ( x)  e x f (0)  1
 
f ( n ) ( x)  e x f ( n ) (0)  1

1 1 1 1
ex  1  1  x   1  x 2   1  x 3  ...   1  x n
1! 2! 3! n!
x2 x3 xn
e  1 x 
x
  ...  ,
2! 3! n!
x   ,

xn
ex  
n 1 n!
Ако х е мала величина, на пр. х = 10–2

e 0, 01  1  0,01 
0,012  0,013
 ... 
0,01 n

2! 
 3!n !
може да се занемарат

ex  1 x

Задача 2: Да се развие во Меклоренов ред функцијата f(x) = e–x.

f ( x)  e  x f (0)  1
f ( x)  e  x f (0)  1
f ( x)  e x f (0)  1
f ( x)  e  x f (0)  1
f  v ( x)  e x f  v ( 0)  1
f v ( x )  e  x f v (0)  1

148
 x x2 x3 x4 x5
e x  1       ...
1! 2! 3! 4! 5!
x   ,

xn
e  x    1 
n

n 1 n!
Ако х е мала величина, на пр. х = 10–2

e 0, 01  1  0,01 
0,012  0,013  0,014  0,015
 ...
2! 3! 4! 5!

може да се занемарат
x
e  1 x

или

ex  1  x

Задача 3: Да се развие во Меклоренов ред функцијата f(x) = sin x (непарна

функција).

f ( x)  sin x f ( 0)  0
f ( x)  cos x f (0)  1
f ( x)   sin x f (0)  0
f ( x)   cos x f (0)  1
f  v ( x)  sin x f  v ( 0)  0
f v ( x)  cos x f v ( 0)  1

1 1 1 1 1
f ( x )  f ( 0)  f (0)  x  f (0)  x 2  f (0)  x 3  f  v (0)  x 4  f v (0)  x 5 
1! 2! 3! 4! 5!
1 1 1 1 1
sin x  0   1  x   0  x 2  (1)  x 3   0  x 4   1  x 5  ...
1! 2! 3! 4! 5!
x3 x5
sin x  0  x  0  0  ...
3! 5!
x 2 n 1
sin x    1 
n

n 0 2n  1!
Ако х е мала вредност:

sin x  x

149
Задача 4: Да се развие во Меклоренов ред функцијата f(x) = cos x (парна
функција).

f ( x)  cos x f (0)  1
f ( x)   sin x f (0)  0
f ( x)   cos x f (0)  1
f ( x)  sin x f (0)  0
f  v ( x)  cos x f  v ( 0)  1
f v ( x)   sin x f v (0)  0

1 1 1 1 1
f ( x )  f ( 0)  f (0)  x  f (0)  x 2  f (0)  x 3  f  v (0)  x 4  f v (0)  x 5 
1! 2! 3! 4! 5!

cos x  1   0  x    1  x 2   0  x 3   1  x 4   0  x 5  ...
1 1 1 1 1
1! 2! 3! 4! 5!
x 4 x6 x8
cos x  1  x 2
   ...
4! 6! 8!
x 2n
cos x    1 
n

n 0 2n !
Ако х е мала вредност:

x2
cos x  1 
2

Елементи од теорија на комплексни броеви

Деф. 1: Комплексниот број i, кој може да се запише како подреден пар (0,1) се
нарекува имагинарна единица. За неа важи:
x2 1  0
i 0  1, i 4  1,
x 2  1
i 1  i, i 5  i,
x  1  i  i
2

i 2  1, i 6  1
Според тоа, по дефиниција, i 2  1
i 3  i, i 7  i

Деф. 2: Записот z  x  iy се нарекува алгебарски запис на комплексниот број z.
Комплексниот број може да се претстави и како подреден пар z  (x,y).
x, y  R
x = Re(z) – x е реалниот дел од комплексниот број z
y = Im(z) – y е имагинарниот дел од комплексниот број z

150
Деф. 3: Нека се дадени комплексните броеви z1  x1  iy1 и z2  x2  iy2. Овие
броеви ќе бидат еднакви ако x1 = x2 и y1 = y2.
Споредбите „<“ и „>“ немаат смисла во комплексното множество броеви.

Деф. 4: Алгебарски операции со комплексни броеви.

Нека се дадена двата комплексни броја z1  x1  iy1 и z2  x2  iy2. За нив
важи:
- Собирање: z1 + z2 = x1  iy1 + x2  iy2
z1 + z2 = (x1  x2) + i(y1  y2)
- Одземање: z1 – z2 = x1  iy1 – (x2  iy2)
z1 – z2 = (x1 – x2) + i(y1 – y2)
- Множење: z1 · z2 = (x1  iy1) · (x2  iy2)
z1 · z2 = x1 · x2 + i x1 y2 + i y1 x2 + i2 y1 y2
z1 · z2 = (x1 x2 – y1 y2) + i(x1 y2 + y1 x2)
z1 x  iy1 x  iy1 x2  iy2 x1  iy1   x2  iy 2 
- Делење:  1  1   
z 2 x2  iy 2 x 2  iy2 x2  iy2 x22  y 22
x1 x2  ix1 y 2  iy1 x2  i 2 y1 y 2 x1 x2  y1 y 2   i y1 x2  x1 y 2 
 
x22  y 22 x22  y 22
z1 x1 x2  y1 y 2 y x  x1 y 2
  i  1 22
z2 x2  y 2
2 2
x2  y 22
   
Re( z ) Im( z )

Деф. 5: Комплексниот број x  iy се нарекува конјугиран комплексен број на

бројот z = x + iy и се означува со z*.

z = x + iy
z* = x  iy
z  z*  x  iy   x  iy 
z  z*  x 2  ixy  ixy  i 2 y 2
z  z*  x 2  y 2  R
z  z*  z
2

Тригонометриски запис на комплексниот број

Аголот , кој го зафаќа радиусвекторот на точката z со позитивната насока

на реалната оска, се нарекува аргумент на комплексниот број z и едноставно се
означува со . Аргументот се зема за позитивен или негативен во зависност од
тоа дали е ориентиран од позитивната насока на реалната оска, кон позитивната
или кон негативната насока на имагинарната оска, соодветно.

151
 За бројот z  0, аргументот не е определен, па затоа ќе сметаме дека z  0.
Положбата на точката z во комплексната рамнина е еднозначно определена како
со нејзините декартови координати x, y така и со поларните координати ρ  |z| и
  Arg z. Овие координати меѓу себе се поврзани со формулите:

y
sin   y   sin 

x
cos  x   cos


z  x  iy
z   cos  i sin 
z   cos  i sin  
z*   cos  i sin 
z  z*   cos  i sin    cos  i sin 

z  z*   2 cos2   sin 2    2


1

z  z*   2
z  2
2

z 

z   cos  i sin  , cos  i sin   e i (Ојлерова формула)

z    е i

Задача 1: Да се развие во Меклоренов ред функцијата f(φ) = eiφ.

f ( )  e i f (0)  1
f ( )  i  e i f (0)  i
f ( )  i 2  e i  e i f (0)  1
f ( )  i 3  e i  i  e i f (0)  i
f  v ( )  i 4  e i  e i f  v ( 0)  1
f v ( )  i 5  e i  i  e i f v (0)  i
f vi ( )  i 6  e i  e i f vi ( )  1

1 1 1 1 1
f ( x )  f ( 0)  f (0)  x  f (0)  x 2  f (0)  x 3  f  v (0)  x 4  f v (0)  x 5 
1! 2! 3! 4! 5!

152
  i      1   2    i    3   1   4   i   5    1   6  ...
1 1 1 1 1 1
e i  1 
1! 2! 3! 4! 5! 6!
1 1 1 1 1
e i  1  i      2   i   3    4   i   5    6  ...
2! 3! 4! 5! 6!
i  2 4 6   3 5 
e 
 1     ...   i    
    ... 
 2! 4! 6!
   3! 5!
 
cos  sin 
i
e  cos  i sin 
 i
e  cos  i sin 

e  i  cos  i sin  Ојлерови релации

z    e i
z1  1  e i1
z 2   2  e i 2
z1  z 2  1  e i1   2  e i 2  1   2  e i1  e i 2  1   2  e i (1  2 )
z1  z 2    e i

z1 1  e i1 1 e i1
   i2    e i (1 2 )    e i
z2 2  e i 2
2 e
z    e i
z*    e i
z  z*    e i    e i   2

Оператори

Класична физика Квантна механика

f – физичка величина - оператор

Деф. 1: Оператор претставува правило (закон) со кој на одредена функција f(x)

се става во соодветство друга функција φ(x), т.е. со чија помош е
дефинирано пресликувањето f(x) → φ(x). Истава дефиниција може да се
однесува и за случај кога на одредена класа функции ѝ се става во
соодветство друга класа функции. Симболично, дејството на операторот
 на функцијата f(x), се запишува:
 f(x) = φ(x)
[Â дејствува на функцијата f(x) при што се добива функцијата φ(x)]

153
 d
Пр. 1: Â  , f ( x)  xe ax
dx
d
 f(x)  ( xe ax ) = e ax  xe ax a  e ax (1  ax)   ( x)
dx

sin x
Пр. 2: Â = x, f ( x) 
x
sin x
 f(x)  x   sin x   ( x)
x

Деф. 2: За операторот f̂ велиме дека е линеарен доколку е исполнет условот:

fˆ  an f ( x)   an fˆ f ( x)
n n

Lˆ  a n f ( x)   a n Lˆ f ( x)
n n

Lˆ a1 f1 ( x)  a2 f 2 ( x)  ...  an f n ( x)  ...  a1 Lˆ f1 ( x)  a2 Lˆ f 2 ( x)  ...  an Lˆ f n ( x)  ...

следува L̂ е линеарен оператор.

Деф. 3: За операторот L̂* велиме дека е комплексно конјугиран на L̂ ако важи:

Lˆ f ( x)   ( x)
Lˆ * f * ( x)   * ( x)
~
Деф. 4: За операторот Lˆ велиме дека е транспониран на операторот L̂, ако важи:
~
ˆ  ( x)dx   ( x) Lˆ f ( x)dx
 f ( x ) L 

Деф. 5: Oператорот што се добива со последователно комплексно конјугирање и

транспонирање на L̂, се нарекува адјунгиран и се означува како L̂+.
Доколку важи равенството:
Lˆ  Lˆ , тогаш L̂ се означува како ермитски оператор.

Деф. 6: Oператорот Е̂ , со кој се остварува идентична трансформација, се наре-

кува единечен оператор.
Еˆ f ( x)  f ( x) Еˆ  f ( x)

Деф. 7: За операторот Û , се вели дека е унитарен, ако е исполнето:

Uˆ Uˆ   Uˆ  Uˆ  Eˆ

154
Деф. 8: Доколку важи релацијата:
Lˆ f ( x)  Lf ( x) , L = const.
тогаш, функцијата f(x) е сопствена функција на операторот L̂ , a константа-
та L е сопствена вредност. Равенката Lˆ f ( x)  Lf ( x) се нарекува равенка на
сопствени вредности и сопствени функции.

Зад. 1. Да се провери кои од дадените оператори е линеарен.

d
Аˆ 
dx
Bˆ  
dx
Ĉ 
Bˆ   2

Аˆ  a n f n ( x)   a n Aˆ f n ( x)
n n

d
a1 f1 ( x)  a 2 f 2 ( x)  ...  a n f n ( x)  ...  a1 d f1 ( x)  a 2 d f 2 ( x)  ...  a n d f n ( x)  ...
dx dx dx dx
→ А̂ e линеарен оператор

Bˆ  a n f n ( x)   a n Bˆ f n ( x)
n n

 a1 1 f ( x)  a 2 f 2 ( x)  ...  a n f n ( x)  ...dx  a1  f1 ( x)dx  a 2  f 2 ( x)dx  ...  a n  f n ( x)dx  ...

→ B̂ e линеарен оператор

Cˆ  a n f n ( x)  Cˆ a1 f1 ( x)  a 2 f 2 ( x)  ...  a n f n ( x)  ...

n

a1 f 1 ( x)  a 2 f 2 ( x)  ...  a n f n ( x)  ...  a1 f 1 ( x)  a 2 f 2 ( x)  ...  a n f n ( x)  ...

Cˆ  a n f n ( x)   a n Cˆ f n ( x)
n n

→ Ĉ нe линеарен оператор

Dˆ  a n f n ( x)  Dˆ a1 f1 ( x)  a 2 f 2 ( x)  ...  a n f n ( x)  ...

n

a1 f1 ( x)  a2 f 2 ( x)  ...  an f n ( x)  ...2  a1  f1 ( x)2  a2  f 2 ( x)2  ...  an  f n ( x)2  ...

Dˆ  a n f n ( x)   a n Dˆ f n ( x)
n n

→ D̂ нe линеарен оператор

155
Зад. 2. Да се определи дејството на операторите на соодветните функции.
2
ˆА  d , Bˆ  d , Cˆ  x
dx dx 2
f1 ( x)  ax 2  bx  c ; f 2 ( x)  a sin kx ; f 3 ( x)  b cos kx ; f 4 ( x)  c  e x ;
f 5 ( x)  a  e    x ; a, b, c, k, α, β = const.
2

Аˆ f 1 ( x) 
d
dx

ax 2  bx  c  2ax  b 
d2

Bˆ f1 ( x)  2 ax 2  bx  c 
d d
dx dx
 
ax 2  bx  c  2ax  b   2a
d
dx

dx
 
Cˆ f1 ( x)  x  ax 2  bx  c  ax3  bx 2  cx

Аˆ f 2 ( x) 
d
a sin kx  a cos kx  k  ak cos kx
dx
d2
Bf 2 ( x)  2 a sin kx  a sin kx  d ak cos kx  ak 2 sin kx
ˆ d d
dx dx dx dx
Cˆf 2 ( x)  x  a sin kx  ax sin kx

Аˆ f 3 ( x) 
d
b cos kx  b sin kx  k  bk sin kx
dx
d2
Bˆ f 3 ( x)  2 b cos kx  b cos kx  d  b sin kx  bk 2 cos kx
d d
dx dx dx dx
Cˆ f 3 ( x)  x  b cos kx  bx cos kx

Аˆ f 4 ( x) 
d
dx
 
c  e   x  c  e   x    c  e   x

ˆ d2

Bf 4 ( x)  2 c  e  x 
d d
dx dx

c  e x 
d
dx
  
c  e  x  c 2  e  x 
dx
 
Cˆ f 4 ( x)  x  c  e x  cx  e x

Аˆ f 5 ( x) 
d
dx
 2

a  e    x  a  e    x   2  x   2 ax  e    x
2 2

d2

Bˆ f 5 ( x)  2 a  e    x 
dx
2 d d
dx dx
a  e  x 
2 d

dx

 2ax  e    x
2
 
2
 2

 2a  e    x  (2ax)   2x  e    x  2a  e    x (1  2x 2 )
2

 
Cˆ f 5 ( x)  x  a  e    x  ax  e    x
2 2

156
Зад. 3. Да се провери дали следните функции:
f ( x)  A  e ax ;  ( x)  cx  e x ; h( x)  A sin kx
g ( x)  b  e bx ;  ( x )  D  x 2  e  x ; j ( x)  B cos kx ,
2

се сопствени функции на операторите:

d d2
fˆ  и gˆ 
dx dx 2

Lˆ f ( x)  Lf ( x)

fˆ f ( x) 
d
dx
 
A  e ax  A  e ax  a  a  
A e ax
 a  f ( x)
f ( x)

d2
gˆ f ( x)  2

A  e ax 
d d

dx dx

A  e ax 
d
dx
  
aA  e ax  a 2 A  e ax  a 2 f ( x) 
dx
a и а се сопствени вредности на функцијата f(x), следува дека и функцијата f(x)
2

e сопствена функција на дадените оператори.

fˆ g ( x) 
d
dx
 
b  e bx  b  e bx  (b)  b  be bx
 b  f ( x)
f ( x)

d2
gˆ g ( x)  2

b  e bx 
d
dx
  
 b 2  e bx  b 2  e bx   b   b 2 b  e bx  b 2 f ( x)
dx
–b и b се сопствени вредности на функцијата g(x), следува дека и функцијата
2

g(x) e сопствена функција на дадените оператори.

fˆ  ( x) 
d
dx
 
Cx  e x  C  e x  Cx  e x ( )  C  e x 1  x 

gˆ  ( x) 
d2
2

Cx  e x 
d
dx
   
C  e x  Cx  e x  C  e x ( )  C  e x  Cx  e x ( ) 
dx
 C  e x  C  e x  Cx  e x  C  e x 2    e x  
Функцијата φ(x) не e сопствена функција на дадените оператори.

fˆ  ( x) 
d
dx
 
Dx 2  e  x  2 Dx  e  x  Dx 2  e  x (2  x)  2 Dx  e  x 1  x 2
2 2 2 2
 
gˆ  ( x) 
d2
dx 2

Dx 2 e  x 
2 d
dx
 2

2 Dxe  x  Dx 2 e  x (2x)  2 D
2 d
dx
 
xe  x  x 3 e  x
2 2


 2 D e  x  xe  x (2x)  3x 2 e  x  3x 3 e  x
2 2 2 2
(2x)  2De 1  5x
 x 2 2
 2 2 x 4 
Функцијата ξ(x) не e сопствена функција на дадените оператори.

fˆ h( x) 
d
 A sin kx  kA cos kx
dx

157
 d2
gˆ h( x) 2
 A sin kx  d kA cos kx  k 2 A sin kx  k 2 h( x)
dx dx
Функцијата h(x) не e сопствена функција на операторот fˆ , а е сопствена
функција на операторот ĝ .

fˆ j ( x) 
d
B cos kx  kB sin kx
dx
d2
gˆ j ( x) 
2
B cos kx  d  kB sin kx  k 2 B cos kx  k 2 j ( x)
dx dx
Функцијата j(x) не e сопствена функција на операторот fˆ , а е сопствена
функција на операторот ĝ .

158