5.

5. ДИНАМИКА НА МАТЕРИЈАЛНА ТОЧКА

Во динамика на материјална точка се изучува движењето на материјална
точка со конечна маса, односно материјална точка које е модел на материјално
тело чии димензии се занемарени или тело кое се движи транслаторно, под
дејство на сила.

5.1 ДИФЕРЕНЦИЈАЛНИ РАВЕНКИ НА ДВИЖЕЊЕ НА МАТЕРИЈАЛНА ТОЧКА

Нека
 материјална точка со маса m се движи во просторот под дејство  на
сила F (Сл.5.1.1). Според вториот закон на Њутн врската помеѓу силата F и
кинематичката карактеристика на движењето - заврзувањето a е определена
со
равенката :
 
F ma (5.1.1)

Силата F може да биде ирезултанта
 добиена
z од систем на сили F1 , F2 ,............Fn ,
кои
дејствуваат на подвижната точка, односно
M    n  

a
 V F  R   iF . Ако забрзувањето се замени
r a
i 1
 
F  d 2r
O y со релацијата: a  2 и се замени во
dt
x равенката (5.1.1) се добива диференцијална
сл. 5.1.1 равенка на движење во векторска форма т.е.
 
d 2r
m 2 F (5.1.2)
dt

Со равенката (5.1.2) е определена врската помеѓу силата и законот на

движењето r  на точката М (изразен преку вториот извод по времето).

r t 
Векторската равенка (5.1.2) е основна равенка во динамика на
материјална точка, наречена Њутнова равенка. Истата претставува
диференцијална равенка од втор ред.
Силите кои дејствуваат врз материјалната точка можат да бидат 
константни и променливи и да зависат од времето t , положбата r
и

брзината V
. 
Во најопшт случај кога силата F зависи истовремено од трите наведени

параметри t, r и се добива следнава диференцијална равенка на движење на
V
материјална точка во векторска форма:
 2 

 
d  F t, r ,V
m  r dt  (5.1.3)
2

Ако е движењето во Декартов координатен систем, по извршено
проектирање на равенката (5.1.3) по трите ортогонални координатни оски се
добиваат три скаларни диференцијални равенки:

2
d x
m  2  Fx t, x, y, z, x, 
y , z
dt
2
d (5.1.4)
y  
m  2  Fy t, x, y, z, x,
y, z
dt
2
d z
m  2  Fz t, x, y, z, x, 
y, z
dt

При движење на точката во рамнина, на пример во рамнината Oxy,

трите диференцијални равнеки се сведуваат на две и тоа:
2
d x
m  Fx t, x, y, x,
y 2
dt (5.1.5)
2
d y
m  Fy t, x, y, x,
y 2
dt

Во случај на праволиниско движење по една од координатните оски, на

пример Ox, се добива следнава диференцијална равенка
2
d x
m  Fx t, x,  (5.1.6)
x 2
dt

Ако точка се движи во природен координатен систем векторската равенка

(5.1.2) се проектира по соодветните координатни оски и се добива следниот
систем од скаларни равенки:
m  aT  F t, s,V
T
m  aN
 (5.1.7)
 FN t, s,V 
0  FB t, s,V 
односно:
 2
d s
m 2
 F T t, s,V 
dt
2
V
m  F N t, s,V  (5.1.8)
Rf
0  FB t, s,V 

Равенките (5.1.8) се наречени природни равенки на движење.

Во динамиката на точка се решаваат две основни задачи и тоа:

Прва задача: Даден е законот на движењето на материјална точка, а се
бара силата која дејствува. Со диференцирање, односно преку вторите изводи на
законот на движењето се определува и силата:
    

F  m  a  m  r  m x  i 


y  j  z  k  .

Втора задача: Дадена е силата F , а се бара законот на движењето.
Решението се добива со двојно интегрирање на диференцијалните равенки од
втор ред. За определување на интеграционите константи се користат почетните
услови на движење, односно за: t  t 0
    
r  r0  x 0  i  y 0  j  z 0  k
   
V  x0  i  y 0  j  z0  k

5.2 ОПШТА ИНТЕГРАЦИЈА НА ДИФЕРЕНЦИЈАЛНИТЕ РАВЕНКИ

Се разгледува втората задача во динамика на материјална точка и се

определува општата интеграција на диференцијалните равенки ако движењето е
зададено во декартов кооординатен систем.
Нека материјална точка со маса m се движи под дејство на сила која е

функција од времето t, местоположбата r и брзината V , 
F  F t, r ,V . 
односно
Скаларните Диференцијалните равенки на движење се:

m  x  Fx t, x, y, z, (5.2.1)

x, y , z  m  y 
Fy t, x, y, z, x, y, z 
m  z  Fz t, x, y, z,
x, y, z 
Равенките (5.2.1), во општ случај се систем од три диференцијални равенки
од втор ред, со чија интеграција се добива законот на движењето на точката.
Со прва и втора општа интеграција се добиваат, законот на брзината:
 x  x t, x, y, z, C1 , C 2
, C3  y  y t, x, y, z, (5.2.2)
C1 , C 2 , C3  z  z t, x,
y, z, C1 , C 2 , C3 
односно законот на движењето:
x  xt, C1 , C2 , C3 , C 4 , C5 , (5.2.3)
C6 
y  yt, C1 , C 2 , C3 , C 4 , C5 ,
C6 
z  z t, C1 , C2 , C3 , C 4 , C5 ,
C6 
каде: C1, C2, C3, C4, C5 и C6 се неопределени интеграциони константи кои се
определуваат од почетните услови на движење (кинематички услови)  односно за
  
почетно време t = to е дадена положбата r0  x0  i  y0  j  z0  и брзината
k
   
V  x 0  i  y 0  j 
z0  k .
  
Пример 1: Точка се движи под дејство на сила F  c  r  cx  i  y  j . Да
се
определи интегралот на диференцијалната равенка ако се дадени
почетните услови на движење: t 0  0, x  x0 , y  V0 x
y 2  
d r
m 2 F
dt
  
m  r  cx  i  y  j 
M
 m  x  c  x
r  
V0 y m y c y
F
m  x  c  x  0
O M0 x
m y c y 0
се добиваат две хомогени равенки од втор ред
c
x  x0
m c 2
, k
c m
y   y
0
m
интегралите се добиваат во форма:
x(t)  C1 cos kt  C 2 sin
kt y(t)  C3 cos kt  C 4
sin kt
брзината на точката преку компонентите е:
x  C1  k  sin kt  C2  k 
cos kt y  C3  k  sin kt  C4
 k  cos kt
Интеграционите константи се определуваат од почетните услови:
x0  0
C1  x 0
0  C3
C 2  C3  0
0  C2 
V
k
V0  C 4  k C4  0
k
Дефинитивно законот на движење на точката М е во форма:
x  x0 cos kt
V
y  0 sin kt
k

5.3 ДИНАМИКА НА ПРАВОЛИНИСКО ДВИЖЕЊЕ

Динамички услов за да една материјална точка  се движи

праволиниски по насочена оска е правецот на силата која дејствува
F 
во почетокот M 0 да се совпадне со правецот на почетната V0 .
брзина
Нека е даден општ случај кога материјална точка се движи праволиниски по
координатната оска Ox под дејство на сила Fx  Fxt, x, x  . Движењето
го
започнува во време t  t 0 , од положба x  x0 со почетна брзина x 
(Сл.5.3.1). x 0

  

F0 
V0 V F x
O M0 M
x0
x

Сл. 5.3.1

Решението на зададената задача се сведува на решението на втората

задача во динамиката. Динамичката равенка на насоченото праволиниско
движење по координатна оска Ox се добива во форма:
mx  Fx t, x, x  (5.3.1)

Со првата интеграција се ослободува вториот извод, а се добива

непозната интеграциона константа C1. Равенката се добива во форма:
x  xt, x,C1  (5.3.2)

По извршената втора интеграција се добива следната равенка:

x  xt, C1 , C2 (5.3.3)

 Со користење на дефинираните почетни услови на движење се добиваат
две равенки од кои се определуваат непознатите интеграциони константи:
x t 0 , x0 , C1  
x 0
xt 0 , C1 , C2   x0 (5.3.4)

По определувањето на C1 и C2, каде C1  C1 t0 , x0 , x0  C2  C2 t0 , x0 , x0  , и

и со
замена во равенката (5.3.3) се добива законот на праволиниското движење:
x  xt, t 0 , x0 , x0  (5.3.5)
Од изнесеното може да се констатира дека законот на
праволиниското движење зависи и од почетните услови на движење.
Во наредните примери се разгледуваат општите интеграли на
посебни праволиниски движења кои се среќаваат во природата, и тоа:
- Праволиниско движење под дејство на константна сила;
- Праволиниско движење под дејство на сила која зависи од времето;
- Праволиниско движење под дејство на сила која зависи од положбата ;
- Праволиниско движење под дејство на сила која зависи од брзината.

5.4 ПРАВОЛИНИСКО ДВИЖЕЊЕ ПОД ДЕЈСТВО НА КОНСТАНТНА СИЛА

Наједноставната константна сила која
z дејствува на материјална точка е нејзината
тежина која произлегува од гравитацијата и се
M0 M
0
определува од производот на масата и
земјиното забрзување, т.е. FG  G  m  g
 (Сл.5.4.1).
O
G y
За карактеристично праволиниско движење кое
x се врши под дејство на тежината, во замислен
сл. 5.4.1 безвоздушен простор на површината на земјата се
истрели во вертикален правец, нагоре и надолу,
x како и слободното паѓање.
Вертикалниот истрел нагоре се врши со
 насочена почетна брзина вертикално нагоре од
V
површината на земјата. (Сл.5.4.2).
mg На материјална точка дејствува тежината G која е
спротивно насочена на брзината V.
 x
V0 Зададени се следниве почетни кинематички
услови:
O
t  t 0  0 , x  x0  0 , x  x0 .
Сл. 5.4.2
Диференцијалните равенки на движење се добива во форма:
m  x  m  g
x  (5.4.1)
g
Со првата интеграција се добива:
x  g  t  C1 (5.4.2)

со втората интеграција
2
gt
x  C1  t  (5.4.3)
2
C2
Со замена на почетните кинематичии услови во равенките 5.4.2 и 5.4.3
се добиваат константите:
C1  V0 C2  0 (5.4.4)

Законот на вертикалниот истрел нагоре се добива со равенката:

2
gt
x  V0  t  (5.4.5)
2

Вертикалниот истрел нагоре е рамномерно забавено праволиниско

V2
движење, кое во даден момент достигнува висина h  0 , а потоа
2g
повторно под дејство на тежината слободно паѓа на површинат а
на земјата.

Нека од висина h, точка со маса m го започнува движењето со

почетна брзина V0 насочена кон површината на земјата (вертикален истрел
надолу) се усвојува почетна состојба (Сл.5.4.31) M 0  0, t  t 0 , x0  0 и V0  x0 .
M0=0 Диференцијалната равенка за

V0 вертикалнен истрел надолу е:
x m  x  m  g
mg (5.4.6)
x  g
M
 h
V Со прва и втора интеграција се добива:
mg x  g  t  C1
g 2 t (5.4.7)
 C1  t 
x
x 2 C2
Сл. 5.4.3
Интеграционите константи се определуваат од почетните услови за: t  0 , x0  0 ,
V0  и изнесуваат:
x 0
C1  x0 
V0 (5.4.8)

C2  0
Законот на вертикалниот истрел надолу се добива во форма:
g 2 t
x  V0  t  (5.4.9)
2
Вертикалниот истрел надолу е равномерно забрзано
праволиниско движење.
Посебен случај, кога е V0  0 . се добива законот на слободното паѓање на
материјална точка.
g 2 t
x (5.4.10)
2

Законот на слободното паѓање е определен од италјанскиот научник Галилеј. Со

занемарување на отпорот во воздухот, слободното паѓање претставува едно
рамномерно забрзано праволиниско движење.

5.5 ПРАВОЛИНИСКО ДВИЖЕЊЕ ПОД ДЕЈСТВО НА СИЛА КОЈА ЗАВИСИ

ОД ВРЕМЕ

Материјална точка со маса m се движи праволиниски под дејство на

сила која зависи од времето F  F t  . Нека за t  t 0 , положбата на
време
точката е во положба x  x0 и има почетна брзина V  V0  (Сл.5.5.1).
x 0

  
O M0 V0 F0 M F x

x0 a 
x(t) V

Сл.5.5.1

Диференцијалната равенка на движење се определува според вториот

Њутнов закон:
m  x  F t 
1 dx 1 (5.5.1)
x  F t , ili 
F t 
m dt m

Се раздвојуваат променливите и се итегрира:

 1
dx  F t
dt m (5.5.2)
1
F t dt  C 1
m 
V x


за t  t 0 , V  V0  се добива:
x0

1
x0    F t dt 1 C ,
m
или
t t0

1
C1  x0 
m  F t (5.5.3)
dt
t t0

Со замена на C1 во интегралот се определува законот на брзината:

1 1
V  x  Ft dt  x 0   F t dt
m m t t 0

t
1
или: x  x 0  F (5.5.4)
t dt
m t0

Се повторува интегрирањето и се добива законот на движењето во форма:

1  
t

x  x0  t     F (t)dt  dt  (5.5.5)

C2
m  t0


Со почетниот услов t  t 0 , x  x0 се определува C2, односно:

1 t 
x0  x 0  t     F (t)dt  dt  C2
m t t t 
0  0

или:

1 t 
C2  x0  x 0  t   dt
 F (t)dt (5.5.6)

t t0
t 0

Законот на праволиниското движење се добива во дефинитивна форма

1  
t t
x  x0  x 0 t  t 0     F (5.5.7)
(t)dt  dt m
t0
t 0
 Положбата на точката која е определена со координата x, е фунција
од времето, а истовремено зависи и од почетните услови на движење, т.е:

x  xt, t 0 , x0 ,
x0 

5.6 ПРАВОЛИНИСКО ДВИЖЕЊЕ ПОД ДЕЈСТВО НА СИЛА КОЈА ЗАВИСИ

ОД ПОЛОЖБАТА

Материјална точка со маса m се движи праволиниски под дејство на

сила која зависи од положбата, односно F  F x  . Движењето го започнува
во
време t  t , од почетна положба x со почетна брзина V0  x0 .
0 0


O M0 x M F ( x) x
x0
0  
a V
x
Диференцијалната равенка на движење се добива во форма:

m  x  F (5.6.1)
или: x 
dx 1
 F x  / dx
dt m
dx 1
dx  F  x  
dx
dt m
1
x  dx  F
x dx m
2
x 1
  F x dx  C1
2 m
Од дадени почетни услови: x  x0 , x  се определува интеграционата
константа C2: x 0
2
x  0 1
F x dx  C
m ( xx0 )
 1
2
x 0 2 1
C   xFdx (5.6.2)
1
2 m ( x x0 )
x
2
x 1 x

2
 0 2 
m  F xdx
2
x x0
 Законот на брзината на точка зависи од нејзината положба и се
добива во форма:
x
x   x2  2 (5.6.3)
0  Fm x x0
x dx
x

 F x dx  x  се добива следната диференцијална равенка:

2
Ако е: x 
20
m x x
0

dx
  x 
dt
или: dx
 dt
 x 
по извршена интеграција се добива равенката:
dx
tC
  x 
2

за дадени почетни услови t  t 0 , x  x интеграционата константа изнесува:

0
dx
C2   t
x x0  x  0
Со замена на C2 во равенката (5.6.4) и со инверзија се определува законот
на движење во форма:
x  xt, t 0 , x0 ,
x0 

Положбата на точката зависи од времето и почетните услови на движење.

5.7 ПРАВОЛИНИСКО ДВИЖЕЊЕ ПОД ДЕЈСТВО НА СИЛА КОЈА ЗАВИСИ

ОД БРЗИНА

Материјална точка со маса m се движи праволиниски под дејство на

сила која зависи од брзината F  F V  . Нека за t  t 0 , е во положба
време
x  x0 и има почетна брзина V0  x0 .


O M0 x F ( x0 ) F ( x ) x
0 M  

x0 a V  x
x
сл. 5.7.1
Диференцијалната равенка на движење гласи:
m  x  F x  (5.7.1)
dx
m  F  x 
dt
Со раздвојуваат променливите и се интегрира.

dx
1 
 F  x  m 
dt 
C1

dx
1  tC
 F  x  m
1

за t  t 0 , x 
x 0
dx 1 t C

x  x0 F  x 

m
0 1

dx
C 
1 t0
(5.7.2)
x  x0 F  x 
1
 m

x
dx

1  t  (5.7.3)
x  x0 F  x  m
t0 

Со инверзија се опредлеува брзината V 

x :
(5.7.4)
V  x   t,t0 , x0 

  t, t 0 , x 0 
dx
(5.7.5)
dt

x    t,t0 , x0 dt  C2

за t  t 0 , x  x0
x0    t, t
t t 0
0 , x 0 dt  C2 , или:

C2  x0   t, t , x
 0 0 (5.7.6)
dt
t t0

t
x  x0    t, t 0 , x 0 (5.7.7)
dt
t t0

Законот на движењето зависи од времето и од почетните услови

на движење, т.е:
x  xt, t 0 , x0 ,
x0 
5.8 КОС ИСТРЕЛ

Косиот истрел е карактеристично криволиниско движење кое се сретнува во

праксата. Вертикалниот истрел нагоре и хоризонталниот истрел произлегуваат од
косиот истрел како посебни случаи.
Ако материјална точка со маса m се исфрли во безвоздушен простор со

почетна брзина Vo која заклопува агол  со хоризонталата (Сл.5.8.1), велиме
дека настанува кос истрел. Аголот  се нарекува елевационен агол.
За да ги добиеме параметарските равенки со кои ќе биде дефинирано
движењето на материјалната точка M ќе го поставиме координатниот систем така
што координатниот почеток O ќе се поклопи со почетната положба на
подвижната
точка M o , а рамнината xOy ќе ја
 поклопиме со вертикалната рамнина во која лежи
векторот на почетната брзина Vo .
За така дефиниран координатен систем можеме да ги усвоиме следните
почетни услови:
y
  за: t 0  0
V M1 V
 M 1
xo  0 ,
Vo 
G yo  0 ,
H max (5.8.1)
Mo  M2 x o  V0 cos
,
x
O
L y  Vo sin 

o

Сл. 5.8.1
Единствена сила што дејствува на материјалната точка е силата на
земјината тежа, паралелна со Оѕ оската, па диференцијалните равенки на
движењето го добиваат следниот облик:
m x  0 x 
 (5.8.2)
m y  mg 0
y 
g
Со две последователни интеграции ги добиваме следните изрази:
x 
C1
y   gt  (5.8.3)
C2
x  C1 t  C 3
gt 2 2
y
 C2 t  C4
Интеграционите константи се добиваат од почетните услови дефинирани со
равенката (5.8.1) ако истите ги замениме во равенките (5.8.3), односно:
 C1  Vo cos
 C2  Vo
(5.8.4)
sin  C 3  0
C4  0
Конечните равенки на движењето го добиваат следниот облик:
x  V0 t cos

gt 2 (5.8.5)
y  V o t sin 
2
Првата равенка ни покажува дека во правец на оската x точката
се движи рамномерно (проекцијата на брзината на оската x има константна
вредност).
Втората равенка ни покажува дека во почетокот, се до момент t1
(дефинирана положба на точка M 1 ), материјалната точка во правец на оската
y се движи еднакво забавено, а потоа се движи еднакво забрзано.
Ако од равенка (5.8.6) се елиминира времето t , се добива равенката
на траекторија на косиот истрел:

x
t  V cos 
o

g x2 x
y  V sin 
2 Vo cos 
2 2
Vo cos 
o

2
gx
y  x tg (5.8.6)
2Vo cos 
2 2

Траекторијата на косиот истрел претставува равенка на

квадратна парабола, со оска на симетрија паралелна со оската y.
Точката M 1 во која настанува промена на движењето претставува теме на
параболата. Во таа точка векторот на брзината е хоризонтален, па од услов дека

проекцијата на брзината V на оската y е нула се добива времето на движење, а
потоа и координатите на точката M 1 :
y  0
y   gt  Vo sin   0
V sin 
t1  o
g
Vo sin 2 sin cos V2 o V2 o sin 2
x  V cos   

1 o
g 2g 2g
(5.8.7)
V sin 2 
2
y1  H max  o
2g
 Максималниот дострел на косиот истрел се означува со L и се добива од
услов дека во точката M 2 имаме y 2  0 .
2
gt
y2    Vo t sin   0
2
2Vo sin 
t2 (5.8.8)
g
2Vo sin Vo2 sin 2
x 2  L  Vo cos  
 g
g
Ако се спореди равенката (5.8.8) со равенката 5.8.7 може да се заклучи дека
времето t 2 , потребно точката да го достигне максималниот дострел, е двојно
поголемо од времето t1 кое одговара на максималната висина на искачување, а x
координатата што одговара на точката M 2 е двојно поголема од x координатата
што одговара на точката M 1 .
Најголема висина на искачување се постигнува за агол    / 2 , односно
со вертикален истрел нагоре:
V o2
H max  (5.8.9)
2g
Најголем дострел се постигнува за агол    / 4 :
Vo2
Lmax  (5.8.10)
g
Хоризонталниот истрел се постигнува за агол   0 и некоја висина h.

6.1 ДИНАМИЧКИ КАРАКТЕРИСТИКИ НА МАТЕРИЈАЛНА ТОЧКА

Нека е дадена материјална точка со маса m која се движи во


просторот под дејство на сила F .
Во секој момент можат да се дефинираат динамичките
карактеристики кои произлегуваат од кинематичките карактеристики на
движењето (векторот на 

положбата r и брзината на точката V ) и од материјалноста на точката
изразена
преку масата m.
Како основни
 динамички карактеристики, се дефинираат: количеството на
движење K и кинетичката енергија Ek  T , на подвижната точка.
Дополнителна динамичка карактеристика која произлегува од количеството на
движење и положбата на точката е кинетичкиот момент (Сл.6.1.1).
l0
 Количество на движење на подвижна точка е наречена
векторската големина која е определена со производот на масата m и
брзината на
точката V , односно:


K  m V (6.1.1)

Количеството на движење е вектор колинеарен со векторот

на брзината. За определување на интензитетот на количеството на движење
треба
да се дефинира соодветна мерна единица.  Мерната единица ќе произлезе од
димензиите на количество на движење K кои произлегуваат од димензиите на
основните големини (маса, должина и време), и се добиваат од производот
1 1
M  L  T . Според тоа мерната единица 1 kg  m  s .
изнесува
Кинетички момент на точката е векторска големина
 определена
со векторскиот производ на векторот на положбата r и количеството
на

движењето K , т.е:
 

l  r, K  
0
r,m

  (6.1.2)
V 
z

 
 K V M(m)
n 
lo 
r

O y

x
сл.6.1.1

Од равенката (6.1.2), може да се констатира дека кинетичкиот

момент е момент на количеството на движење во однос на
координатниот почеток “0”. Правецот и насоката се поклопуваат со правецот и
насоката на позитивно ориентирана нормала на точката О на површината која

ја

оформуваат векторите
 r и K.
Димензиите на l 0 се добиваат од производот: M  L 2  1, а мерната единица
T
изнесува 1 kg  m  sec .
2 1

 
 Количеството на движење K и кинетичкиот момент l 0 се векторски

динамички карактеристики на подвижната точка од кои количеството K е
 
вектор врзан за самата точка, додека кинетичкиот момент l 0 вектор врзан за
полот “О”. Овие динамички карактеристики се воведени во
класичната механика од страна на нејзиниот основоположник Исак Њутн.
Кинетичката енергија е наречена жива сила на подвижната точка и е
оформена како скаларна карактеристика , дефинирана со полупроизводот
на масата и квадратот на брзината, односно :
2
m V
Ek  T  (6.1.3)
2

Димензиите на кинетичката енергија се: M  L2  T 2 , а мерна единица

1 kg  m 2  sec 2
Оваа динамичка карактеристика на подвижната точка е создадена од
научникот Лајбниц.
Промените на овие динамички  карактеристики настануваат од
карактеристични дејства на силата врз подвижната точка.
F
Со поврзувањето на  промените на динамичките карактеристики и
каркатеристиките на силата F е овозможено оформување на основните закони
во динамика на материјална точка.

6.2 ЗАКОН ЗА КОЛИЧЕСТВО НА ДВИЖЕЊЕ И

ЗАКОН ЗА ПРОМЕНА НА КОЛИЧЕСТВО НА ДВИЖЕЊЕ

Поимот количеството на движење на материјална точка е

основна динамичка карактеристика дефинирана од производот на масата m и
брзината
  
на точката V , односно: K  m V (Сл.6.2.1).

Количеството на движење е
векторска функција, чии проекции во
z
 Декартовиот координатен систем Oxyz
K  M се:
V Kx  m Vx  m  x
 Ky  m Vy  m  (6.2.1)
y
r
Kz  m Vz  m 
z

Со трите проекции
 (6.2.1) се
O y
дефинира и векторот K со интензитет,
правец и насока.
x
сл.6.2.1
 2 2
K  Kx  Ky  Kz
2

Kx Ky Kz
cos    ; cos   ; cos   (6.2.2)


K K K
K K K


Нека векторската равенка K  m V , се диференцира по времето:
 
dK dV  m  a 
m F (6.2.3)
dt dt 

Од равенката (6.2.3) произлегува равенката:


dK 
F (6.24)
dt
Равенката (6.2.4) го определува законот за количество на движење на
материјална точка, а со тоа е определен и вториот Њутнов закон преку
количеството на движење кој гласи:
Изводот на количеството на движење по времето е еднаков
на силата која дејствува на материјалната точка.
Ако законот за количество на движење (6.2.4), се напише во
следнава форма (диференцијална) се добива равенката:


dK  F  dt (6.2.5)

Производот на силата F и елементарниот прираст на времето дефинираат

карактеристика на силата наречена елементарен импулс dJ , чии правец и насока
се совпаѓаат со правецот и насоката на силата (Сл.6.2.2).
Равенката (6.2.5) може да се напише во форма:
  
K dK  (6.2.6)
dJ
1

M1  Елементарниот прираст на
z F количеството на движење е еднаков на
   елементарниот импулс на силата.
K  dJ  dK
V Со диференцијалната равенка (6.2.6)
M0 се определува законот за прираст
M 
K0 (промена) на количеството на движење
r
 во диференцијална форма.
Ако движењето на точката е во
временски интервал од t0 до t1, импулсот
y на силата се добива во форма:
O

x
сл.6.2.2
  t1  t1 
J   dJ   F  dt (6.2.7)
to to

или со проекциите Jx , Jy и Jz :
t1

Jx   Fx  dt
to
t1
Jy   Fy  dt (6.2.8)
to
t1
Jz   Fz  dt
to

Интензитетот, правецот и насоката на импулсот на силата се

определуваат од равенките:
X Y Z
J  J X2  J 2Y  J2Z cos  J  J , cos  J  J , cos  J  J (6.2.9)
; J J J
За мерна единица на импулсот на сила е усвоен: 1N  или 1kg  m  s 1
s
Равенката (6.2.6) во интегрална форма е:

K1
   

 dK  J , односно:
K1  K 0  (6.2.10)

K0 J
Со равенката (6.2.10) се дефинира Законот за прираст (промена)
на количеството на движење на материјална точка во интегрална
форма,
кога движењето на точката е во конечен временски интервал t 0  t1 .
од
  
Истиот гласи: Прирастот на количеството на движење ( K  K1  K 0 )
е
еднаков на импулсот на силата создаден со дејството на силата во
временскиот интервал од t 0  t1 .

 Од Сл.6.2.2 следува графичкиот приказ на

 K1
J импулсот на силата (Сл.6.2.3).
Со проектирање на векторската равенка (6.2.10)
 се добиваат следните аналитички (скаларни) равенки:
K0
сл.6.2.3
K1x  K 0 x  J x
K1 y  K 0 y  J y
K1z  K 0  J z
z
или:
 t1

m  V1x  m V0 x   Fx 
dt
to
t1

m  V1 y  m V0 y   Fy  (6.2.11)
dt
to
m  V1z  m  V0 z t1
  Fz 
dt
to

Со равенките (6.2.11) се дефинира законот за прираст на количество

на движење во однос на координатните оски кој гласи:
Прирастот на проекцијата на количеството на движење по однос на било
која оска е еднаков на проекцијата на импулсот на силата во однос на истата
оска.
 
Во случај кога е силата F  0 , следува дека и импулсот на силата J  0 , а
законот за прираст на количеството на движење се добива во форма:


K1  K 0  0 , односно:
  

K1  K 0  K  m V  const. (6.2.12)
Со равенката (6.2.12) се дефинира законот за одржување на количеството на
движење, односно првиот Њутнов закон, со кој се определува законот на
инерцијалното, односно рамномерно праволиниско движење на материјална
точка.
Законот за прираст на количеството
 на движење можеда се примени во случај
кога е даден импулсот на силата J и почетната V0 , а се бара брзината на
брзина
точката по изминатиот временски интервал ( t 0  t1 ), односно:
  1 
V1  V0  J (6.2.13)
m
На оваа векторска равенка одговараат три скаларни равенки од кои ќе се

определи и векторот на брзината V1 .
Законот за прираст на количеството на движење се користи во теоријата на
удар. Ударот е појава во природата кога во многу краток интервал на време
, брзината на точката (материјалното тело) добива значајни промени.
6.3 ЗАКОН ЗА КИНЕТИЧКИ МОМЕНТ

Со законот за кинетички момент се дефинира промената на

кинетичкиот момент во зависност
 од карактеристичното дејството на силата.
Кинетичкиот момент l 0 е определен со моментот на количеството
на движење во однос на координатниот почеток, полот O. Точка со маса

m која се движи во просторот под  дејство на сила F , во даден момент

содржи количество на движење K  m V и момент на количеството на
движење во однос на полот "O" (Сл.6.3.1), односно:
  
 
 
l0  r , K  r , m (6.3.1)
V  
Векторот l0 има правец и
z 
F насока на позитивно
ориентираната нормала во
точка О на површината
  оформена од векторот на
K V 
 M(m) положбата r и векторот
n   на 
 loz r количеството на дивжење K,
lo 
 односно брзината V .
loy
Проекциите  на
y кинетичкиот момент l 0 во
 O
lox однос на Декартовиот
координатен систем се
определуваат преку
x
сл.6.3.1 детерминантата:
  
i j k

 

 
 
l 0  r , m V  r , m  r  m x y z 
x y z
односно:

l 0 x  m y  z  z  y 

l 0 y  m z  x  x  (6.3.2)

l 0 z z 
 mx  y  y 
x 

Интензитетот, правецот и насоката:

2 lox loy lo z
l 0  l 0 x  l 0 y  l 0 z , cos l0  ; cos l0  ; cos l0 
2 2
(6.3.3)
l0 l0 l0
 Нека равенката (6.3.1) се диференцира по времето t:
  0 
d0l d     
  
r , m V  dV 
dr  , m V   r , m 

(6.3.4)
dt dt  dt   dt 

Првиот член од равенството (6.3.4) е еднаков на нула, бидејќи

векторскиот производ од два колинеарни вектори е еднаков на нула, и
равенката (6.3.4) може да се напише во форма:


 
dl 0
M
 


 Fr , m  a   r , F
0
(6.3.5)
dt

Векторскиот производ r, F  определува момент на силата во однос

на
координатниот почеток О.
z  Моментот на силата е вектор
F чии правец и насока се
 совпаѓаат со правецот и
K насоката на позитивно
ориентираната нормала во
 M(m) полот “О” на површината,
n оформена од векторот на
 
M oz r положбата r и силата (Сл.
F

 6.3.2).

Mo l 0 M oy
Со равенството (6.3.5),
O y 
dl 0 F
M ox односно:  M0 се
dt
определува Законот на
x
кинетичкиот момент кој
сл.6.3.2 гласи:

Изводот на кинетичкиот момент (моментот на количество во однос на

полот 0) по времето, е еднаков на моментот на силата во однос
на истиот пол.
Равенката (6.3.5) го дефинира законот за кинетичкиот момент во векторска
форма. Проекциите на векторската равенка (6.3.5) го определуваат законот
за кинетичкиот момент во аналитичка форма, односно:
 dl 0 x
 M ox
dt
dl 0 y
 M oy (6.3.6)
dt
dl 0 z
 M oz
dt
Со изразите (6.3.6) се дефинира законот за кинетичкиот момент во
однос на оска кој гласи: Изводот на моментот на количеството на
движење во однос на оска по времето е еднаков на моментот на силата во
однос на истата оска.

6.4 ЗАКОН ЗА ПРИРАСТ НА КИНЕТИЧКАТА ЕНЕРГИЈА

Нека е дадена материјална точка M со маса m која се движи во


просторот под дејство на сила F (Сл.6.4.1). Со полупроизводот на масата и
квадратот на брзината се дефинира динамичката карактеристика на
движењето кинетичка енергија или жива сила на подвижната точка т.е.:
2
m V
Ek  T 
2
Според изнесеното следува дека промената на квадратот на интензитетот на
брзината придонесува за промена на кинетиката Ek.
За да се определи карактеристиката на
z  силата која ќе изврши промена на
F
 кинетичката енергија, се користи
T 
 динамичката равенка на движење по
a
V  правец на тангентата т.е. m  aT  FT .
FT M(m)
Нека равенката се помножи со
елементарниот пат ds односно:

r ma F /  ds
T T

dV
m ds  F 
y T ds
O dt
x m V  dV  F cos   ds
Сл. 6.4.1


d m 
V2 

 F, (6.4.1)
dr  2 

Иразот од лева страна го определува диференцијалот на кинетичката
енергија, односно dEk  dT , а изразот од десната стране е скаларен

производ на силата F и елементарното поместување dr на
точка.
подвижната
 Карактеристиката на силата која е определена со скаларниот производ
 
на силата F и елементарното поместување на подвижната dr
точка е
наречена елементарна работа и се означува со dA .
 
dA  F , dr  (6.4.2) 
Равенката (6.4.1) може да се напише во форма:
dT  dA (6.4.3)
Равенката (6.4.3) го дефинира Законот за промена на кинетичката
енергија во диференцијална форма кој гласи: Елементарната промена на
кинетичката енергија на точката е еднаква на елементарната работа на
силата која се извршува во дадениот момент.
При конечно поместување на точката од положба M0 до крајна
положба M1, кинетичката енергија се менува. Во положба M0
изнесува:
2 2
m V1 m  V1
T0  Ek 0  , а во положбата M1 : T1  Ek1  ,(Сл. 6.4.2).
2 2

F Со интеграција на диференцијална
M1
z равенка (6.4.3) се добива:
T1
 M
r1 M0  dT   (6.4.4)
dA
 T0 M 0M 1
r 
r0 T1  T0  (6.4.5)
y A
O
x
сл. 6.4.2

Равенката (6.4.5) го дефинира законот за промена на кинетичката

енергија во интегрална (конечна) форма, кој гласи:
Промената на кинетичката енергија при конечното поместување на
точката, кое се случува во конечен интервал од време е еднаква на
работата на силата која е извршена при истото конечно поместување на
точката.
Законот за промена на кинетичката енергија може да се напише и во
следна форма:
1
2 2 M 
m  V1 m  V0
  F , (6.4.6)

2 2
dr 
M 0 

Работата на силата при конечното поместување на точката од

положба M0 до крајна положба М1 зависи од скаларниот производ под
интегралот кој може да се дефинира преку компоненти на природниот или
декартовиот координатен систем, односно:
 s1 M1
A   FT s ds   Fx dx  Fy dy  Fz (6.4.7)
dz
s0 M0

Од дефиницијата за елементарна работа на силата која дејствува

на точката може да се констатира дека истата е скаларна големина која
може
да биде позитивна
 и негативна. Знакот “+” или “-” произлегува од насоките
на силата F и елементарното поместување на точката dr . Еднакво
насочени
вектори определуваат позитивна работа, а спротивно насочени
вектори негативна работа. (Сл.6.4.3).
Постои граничен случај кога силата е нормална на елементарното
поместување, елементарната работа е еднаква на нула.
За определување на работа на силата при конечното поместување, од
положба M0 до крајна положба M1, потребно е да се определи
подинтегралната фунција која може да зависи од положбата на точката
(координата x,y,z) или природната координата  , а во поедини случаи да се
определи како функција од времето t.
Работата на силата е скаларна големина со мерна единица: 1Nm  (1Џул).
1J

  90  
F F
  90

  F 
dr M dr dr M
M

dA  0 dA  0 dA  0

сл.6.4.3