AAB - Krestomaci Sociologjie

KRESTOMACI
SOCIOLOGJIKE
AUTORI
DR. HIDAJET REPOVAC
KRESTOMACIA E SOCIOLOGJISË
PARATHËNIE
Zgjedhja e studimeve dhe e debateve nga lëmi i sociologjisë, si të asaj teorike, ashtu
edhe të asaj empirike, u dedikohet në radhë të parë studentëve të Fakultetit të
Shkencave Kriminalistike, por edhe studentëve të fakulteteve të tjera shoqërore
dhe humanitare në të cilat mësohet sociologjia. Këtu është përfshirë puna e shumë
autorëve në fushat e ndryshme me të cilat merret sociologjia gjatë disa dekadave të
fundit dhe në të cilat janë arritur rezultate të rëndësishme teorike dhe empirike, si
dhe në hulumtimet e shoqërisë në tonalitetin e saj. Pothuaj nuk ekziston asnjë
fushë e jetës shoqërore me të cilat nuk merret sociologjia bashkëkohore dhe në
esencën e së cilës nuk është përpjekur të depërtojë me metodën e vet të zhvilluar
dhe me instrumentet hulumtuese, duke ridefinuar në këtë mënyrë pozicionin e vet
dhe vendin midis shkencave të tjera shoqërore. Ajo tashmë me të madhe i ka brak-
tisur disa koncepte klasike dhe teori "të shpenzuara" dhe është përqëndruar në
hulumtimin e fenomeneve shoqërore nga të cilat përbëhet bota moderne dhe nga të
cilat nisemi në projeksionet tona të ardhmërisë. Çështjet kryesore që parashtrohen
para njeriut bashkëkohor dhe dijes në përgjithësi, janë çështjet e ekzistencës dhe të
ndërtimit të një shoqërie më të mirë, të shoqërisë së drejtësisë dhe të lirisë. Që pro-
jeksionet e këtilla të ardhmërisë të jenë të sigurta dhe që të bazohet shpresa reale
në një botë më humane, njeriu duhet t'i frenojë proceset negative, pa marrë
parasysh se sa ato do të na duken objektive ose të pakapshme, ai duhet të gjejë
mekanizma specialë me të cilët do të mposht sëmurjet më të rrezikshme shoqërore.
Nëse kësaj ia dalim, nuk do të ketë nevojë që t'i shërojmë pasojat e paditurisë dhe
të shkatërrimit të pakontrolluar të rrethit tonë.
Sociologjia moderne ofron një spektër të tërë të mundësive të hulumtimit të

shkaqeve të paraqitjes dhe të zhvillimit të fenomeneve të shumëllojshme sociale dhe
sociale - patologjike, gjë që ka rëndësi të veçantë për studimin e kriminalistikës. Ajo
ka zhvilluar edhe teori të reja dhe veprime të reja hulumtuese, ajo është përqën-
druar në ato fusha në të cilat gjenden thellësisht të fshehura përgjigjet në pyetjet
mbi ardhmërinë e civilizimit dhe të kulturës sonë.
Kjo zgjedhje ka për qëllim që, së paku, në fragmente, t'u ofrojë studentëve një
pasqyrë të të arriturave të kësaj shkence dhe të zhvillojë tek njerëzit e rinj ndjen-
jën dhe vendosmërinë për hulumtime më cilësore dhe më të themelta.
Autori
4
Prof.Dr. Hidajet Repovac
NOCIONI I SHKENCËS DHE I METODAVE

SHKENCORE NË SOCIOLOGJI
Nocioni i shkencës
Fjala shkencë rrjedh nga fjala greke logos = shkencë. Ky është emërtim për një
grumbull tezash të lidhura ngusht në mes veti të cilat dikush i përfaqëson që do të
thotë në kuptimin e njëjtë si të mësuar ,shkencë apo doktrinë, kjo ndryshe do të
thotë dituri nga se shumë autorë e përdorin nocionin e shkencës në këtë kuptim.
Shkencë e quajmë (për dallim nga dituritë individuale )qëllimin e përbashkët apo
rezultatet e lidhura kuptimisht të diturive individuale të cilat i shërbejnë zbatimit
të njëjtë praktik. Kështu e quajmë për shembull shkencën e medicines ,ngase ajo i
lidhë rezulltatet e fizikës,kimisë, fiziologjisë e psikologjisë etj. dhe krejt kjo për qël-
lim të ndihmës në ruajtjen dhe përmirësimin e shëndetit njerëzor.
Shkencat e natyrës i lidhin rezulltatet e matematikës, kimisë, fizikës dhe shkencave
tjera.
Kordinata të njëjta mund të aplikohen edhe në shkencat shoqërore edhe pse egzis-
tojnë pikëpamje të ndryshme rreth kësaj qasje. Pamvarësisht nga dallimi në mes të
shkencave të natyrës dhe shkencave shoqërore edhe të parat edhe të dytat e kanë
zhvillimin e tyre shkallëzues gjegjësisht ato gradualisht zhvillohen.
Duke shqyrtuar zhvillimin e shkencës, TERRY N. CLARK konstatoj etapat karak-
teristike të këtij zhvillimi në fillim - dijetarët e vetmuar (themeluesit) dhe dijetarët
amaterë paraqitja e diturive akademike dituritë e institucionalizuara dituritë e
"mëdha".
Sociologjia është shkencë e re dhe nuk ka kaluar shumë kohë nga momenti kur
teoritë e themeluesëve të sajë kishin filluar të futen si lëndë mësimore në program-
et shkollore të shkollave të mesme dhe fakulteteve.
Megjithatë duhet të thuhet se formësimi ("pjekja") e një shkence do të thotë sa ajo
në etapën e vet akademike është diferencuar largë nga themeluesit e vetë, duke i
shkuar përshtati etapës institucionale (duke u institucionalizuar). Thënë shkurt sa
teoritë themelore shkencore kanë mbështetje në hulumtime të caktuara. Këtu
është edhe ura ndarëse në mes të qasjes laike (nga mendja e shëndoshë) dhe kon-
ceptimit shkencor të shoqërisë.
Kundrimet laike (të kuptuarit të shoqërisë nga mendja e shëndoshë) janë të shum-
ta dhe dhe ato hetohen në çdo hapë dhe në shumicën e rasteve janë të pae-
vitueshme. Kjo ndodhë kur njerëzit lehtë vlerësojnë mbi dukuritë shoqërore, e
përgjithësojnë përvojën e tyre dhe në bazë të sajë paraqesin konstatime definitive.
Teorinë shkencore mbi shoqërinë megjithëatë e përbënë grumbulli i gjykimeve
(vlerësimëve) i cili mund t’i nënshtrohet verifikimit përmes hulumtimit, për dallim
nga të kuptuarit laikë të shoqërisë i cili nuk i nështrohet verifikimit.
Egzistojnë shumë kritere për ndarjen e shkencave (diturive) por se ndarja
themelore është bërë: në ato natyrore dhe në shkenca shoqërore.
Shkencat natyrore dhe ato shoqërore

Në sistematizimin e shkencave, ato të cilat lëndë të përbashkët natyrën dhe
5
ligjësitë e sajë, janë shkenca të natyrës. Ai nocion e merr kuptimin e vetë të plotë si
nocion autentik nocion i shkencave shpirtërore apo shoqërore. Lënda "natyra" është
i shumë llojshëm dhe shumë shtresor. Gjersa në fizikë ,kimi, lënda është materja e
pastër, në gjeologji,mineralogji,gjeografi lënda e studimit është struktura dhe for-
mat e ndryshme të tyre. Në astronomi,astrofizikë dhe astrokimi është makrokoz-
mosi. Në biologji, botanikë e zoologji lënda e studimit është jeta, kurse në disa disi-
plina speciale siq është anatomija e fiziologjia lënda e studimit është funksionimi
jetës.
Shkencat natyrore vazhdojnë që ndryshimet në natyrë në mënyrë ekstenzive t’i
regjistojnë pastaj me metodën induktive, me të vërejturit e mundësisht me eksper-
iment të zbulojnë ligjshmëritë të cilat në mes tyre dominojnë, kështuqë ato fakte ti
interpretojnë e studiojnë.Sipas mundësisë të krijohet sistemi i cili më pas paraqet
pasqyrën shkencore natyrore të botës. Kufijë të ashpër në mesë të shkencave të
natyrës dhe atyre shoqërore është vështirë të vihen, ngase përshembull njeriu me
konstitucionin e vetë somatiko-fiziologjikë mbetet në fushën e shkencave të natyrës,
gjersa me jetën e vetë sociale e kulturale i takon fushës tjetër historike të përcak-
tueshmërisë objektive. Në të vërtetë rreth atyre pyetjeve të materjes dhe lëndëve të
disa shkencave sillen shumë probleme të metodologjisë shkencore.
Kjo është e rëndësishme edhe në përcaktimin e karakterit të shkencave të natyrës
dhe atyre shoqërore.Shkencat shoqërore për lëndë të studimit e kanë shoqërinë dhe
ligjshmëritë shoqërore si te shoqëria globale ashtu edhe të shoqëritë konkrete dhe
më gjërë, pastaj dukuritë shoqërore ligjet e tyre dhe përmasat lëvizëse .
RAPORTI MES SHKENCAVE TË NATYRËS DHE ATYRE

SHOQËRORE
Shkencat natyrore dhe ato shoqërore dallohen përnga karakteri i dukurive me të
cilat ato mirren,rezulton dallimi i dy koncepteve nga të cilët secila shkencë
konkretizon objektin e vetë të studimit dhe kështu secila ndërton edhe
metodologjinë e vetë .
E rëndësishme për këtë dallim është që shkencat e natyrës në shiqim të parë për
nga struktura dhe përmbajtja e tyre janë më të thjeshta, më lehtë të dukshme dhe
qasja në hulumtimin e tyre është konkrete. Ligjshmëritë natyrore me të cilat njeriu
vazhdimisht ndeshet dhe është ndeshur që nga egzistimi i vetë, kontakti i parë i
njeriut ka qenë me këto ligjshmëri dhe i është dashur nga nevoja ti njohë dhe ti
zotrojë para krijimit të shoqërisë njerëzore, atëherë kur dukuritë shoqërore dhe
ligjshmëritë shoqërore nuk kan egzistuar. Dukuritë natyrore dhe ligjësitë natyrore
kanë ndikuar në formimin e njeriut,kurse ai si i tillë në formimin e formave të cak-
tuara të shoqërisë nga të cilat kanë rezultuar dukuritë e caktuara shoqëror .
Ndikimi i njeriut me tërë zotrimin e arritur të ligjshmërive natyrore ka ndikuar që
dukuritë dhe ligjshmëritë shoqërore, përveq që janë vetë përnga përbërja të ndër-
likuara të bëhen edhe më të ndërlikuara. Dukuritë shoqërore në ligjshmëritë e tyre
janë më shumë shumë të ndërlikuara nga ato natyrore kështuqë është e mundshme
të përcaktohet dallimi. Edhe te shkencat natyrore edhe te ato shoqërore egzistojnë
dy principe shkencore globale (të përbashkëta) përmes të cilëve dukuritë intepreto-
hen dhe determinohet kuptimi i tyre.
Këto dy principe janë TË SHQYRTUARIT (të spjeguarit) dhe
TË KUPTUARIT.
Të kuptuarit apo eksplikimi është metodë shkencore përmes së cilës ndo një dukuri
6
interpretohet në atë mënyrë që vihen në pahë shkaktarët,kushtet dhe qëllimi i të
egzistuarit të sajë.Të kuptuarit konsiston në atë që pse diqka është pikërishtë si e
tillë e nuk është ndryshe dhe dallohet nga të përshkruarit ,icili vetëm përcakton
(paraqet) karakteristikat e ndonjë dukurie (që ashtu është).
Të spjeguarit do të thotë të nënshtruarit(të verifikuarit)e dukurisë ndaj ligjeve të
njohura dhe të pranuara ,të nxjerrurit nga ndonjë princip. Paraqitja e arsyes së
mjaftueshme se,pse diqka është e tillë qfarë është .Kjo metodë është primare për
lëmin e shkencave të natyrës.Përkundër kësaj metode egziston metoda e të kup-
tuarit si metodë historike që do të thotë metodë e shkencave shoqërore.
Të kuptuarit është metoda permes së cilës arrijmë te:
të përballurit me përmbajtjen logjike të ndonjë shprehje simbolike: p.sh.lidhsh-
mëria e fjalëve të një gjuhe me domethënjen e tyre (me kuptimin e tyre) të tekstit
të folur apo të shkruar me përmbajtjen mendore të tyre (mendimin,faktin,situatën
etj)
të zhvilluarit e ndonjë elementi të izoluar kuptimbartës (të vërejturit, të dhëna )
pastaj zhyvillimi lidhjeve kuptimore gjer te paraqitja e gjithmbarshme logjike në
domethënjën qëllimin dhe vlershmërinë etj.(p.sh të kuptuarit të ndonjë ngjarje nga
situata historike,të kuptuarit të ndonjë veprimi (akti)nga struktura psiqike e per-
sonalitetit).
Ky është të kuptuarit e rëndësisë së kuptimit ,që shprehet në të folmen si
qenësimin e kuptuar (manifestimi I njeriut perms të folmes si qenje që mendon dhe
flet) icili ngërthen në vehte tërë raportet e njeriut gjat historisë ndaj botës me të
cilën është I ndërlidhur me shum nocione të ngjashme.
Kështu, rruga e të kuptuarit e lindjes së mundësisë së ndonjë dukurie deri te të kup-

tuarit e domethënies së saj quhet paraqitje e drejtë metodike. Sipas rregullave, ky
është interpretim i saj. Shkathtësia dhe teoria e interpretimit të drejtë të kuptimit
të saj quhet hermeneutikë (aftësi e shpjegimit, interpretimit, dëshmisë, mënyrë në
të cilën interpretuesi paraqet mendimet e veta lidhur me problemin e caktuar).
Në kohën më të re të kuptuarit vihet në qendër të interesit shkencor - metodologjik

të historizmit, të psikologjisë së kuptueshme shpirtërore - shkencore të Dilthevit
dhe të Sprengerit: ky është të kuptuarit metodik të përmbajtjeve shpirtërore si
shprehje tipike të veçanta të përjetimit të botës. Si mënyrë specifike e njohjes së njo-
hurive shpirtërore, të kuptuarit i kundërvihet pastaj sqarimit (Erklaren) si metodë
e njohjes së njohurive shkencore, dhe derisa objektet e të kuptuarit i karakterizon
njëhershmëria dhe individualiteti, objektet e sqarimit i karakterizon ligjshmëria e
përgjithshme. Në ontologjinë e vet fundamentale (ontologjia është pjesë e filozofisë
që merret me studimin e qenësisë), realitetin objektiv që ekziston jashtë vetëdijes.
Në përgjithësi me veprimin ontologjik kuptohet procedura e konkludimit kuptimor
- deduktiv nga nocionet për ekzistencën, si hermeneutikë e qenësisë (ekzistencës). -
Hajdeger e radikalizon problemin e hermeneutikës dhe për herë të parë të kuptuar-
it e përcakton jo si lloj i njohjes ndryshe nga sqarimi, por si problem ekzistencial -
onkologjik, si "qenësi e mundësisë personale", ekzistencë që burimisht i përshkon
të gjitha mënyrat e qenësisë (ekzistencës), dhe moment që bashkë me gjykimin,
disponimin dhe të folurit bën strukturën e gjithmbarshme ekzistenciale të qenësisë
së botës.
Si mundësi e njohjes më burimore, të kuptuarit nënkupton parakuptimin me të cilin
përmbahet kushtëzimi historik i përvojës personale të botës dhe njëherësh si pro-
7
jekt në të cilin hapen mundësitë e ardhshme personale dhe në këtë mënyrë në këtë
rreth shprehet edhe historia e njeriut në të kaluarën, të tashmen dhe në të
ardhmen.
Në aspektin historik të kuptuarit si bazë e hermenautikës I ka rrënjët e hershme
që nga hermenautika Homeriane ,biblike apo ajo e kuranit .
Pikëpamja e arësyeshme e Aristotelit ,mbi aftësinë dhe rëndësinë e praktikes
d.m.th. aktivitetit veprues etiko-politik,janë të ndryeshme si nga dituritë ,ashtu
edhe nga aftësitë teorike,ashtu edhe nga artistikja si aftësi teknike dhe ndijore.
Marrja e vendimëve në bazë të konkludimit praktik,etik e politik d.m.th.mbështet-
ja në njerzit e zëshëm dhe të rangut të lartë,si njohuri praktike specifike të cilat i
karakterizojnë rezonimin e mire dhe besueshmërinë e lartë ,tek hermenautika
bashkëkohore e pranoi-njohu si burim dhe mostër.
8
NOCIONI I SOCIOLOGJISË
Sociologjia është shkenca mbi shoqërinë, mbi strukturat themelore të sajë (forma-
cionet shoqëroro-ekonomike) mbi format dhe ligjet e zhvillimit. Egziston një përcak-
tim shum i gjërë i nocionit të sociologjisë në teori, të cilin do ta paraqesim më vonë
gjatë elaborimit të mëtejmë dhe kryesisht ka të bëjë me përcaktimin konceptual
nga aspekti i përfshishmërisë (vëllimi dhe kualiteti) së elementëve të cilat e për-
bëjnë lëndën dhe metodat në sociologji. Mbi këtë do të flasim në pjesën mbi burimet
e sociologjisë d. m. th. në pjesën “zhvillimi i mendimit shoqëror si bazë e vetë soci-
ologjisë”.
Fjala sociologji rrjedh nga themeluesi i sajë OGYS KONTI, i cili në të vërtet me këtë
emër e quajti fizikën e tijë sociale, do të thotë të mësuarit për fenomenet shoqërore
të cilat sipas mendimit të tijë i nënshtrohen ligjeve të njëjta si fenomenet fizike
ashtu edhe ato biologjike, (mbi konceptin sociologjik të Kontit do të flitet më vonë).
Nga kjo që u tha gjer tani mund të ipet një definicion koherent për sociologjinë :
Sociologjia është shkencë e veqantë shoqërore, e cila për objekt të vetë të studimit
ka raportet shoqërore, shoqërinë në tërësinë e sajë, karakteristikat e përgjithshme
të tërë dukurive shoqërore si në aspektin struktural ashtu edhe në atë zhvëllimor.
Tani të shohim se si nocioni i sociologjisë është i kuptuar përmes lëndës së vetë ku
bashkë me metodat përcaktohet karakteri i çdo shkence.
LËNDA E SOCIOLOGJISË
Karakteri i çdo shkence, pra edhe i sociologjisë definohet përmes lëndës së studim-
it dhe metodave të veta. Çdo lëndë e së cilës shkencë ka dy pjesë përbërëse:
Shumësinë e caktuar të fakteve apo materialin faktik do të thotë një pasqyrë të sis-
tematizuar të dukurive konkrete.
Ligjshmëritë themelore në të cilat është e pasqyruar lidhshmëria e ndërsjellë
kauzale (shkajkore) esenca, e shumësisë së caktuar të dukurive.
Lënda e sociologjisë pavarësisht se sa dhe si është definuar që do të thotë:
shoqëria globale, ligjshmëritë konkrete shoqërore proceset dhe raportet në
ndryshimet zhvillimore të asaj shoqërie, ai (definimi i lëndës) edhe më tutje nuk
është sa duhet i përcaktuar kështuqë shpesh ndeshet me lëndët e shkencave tjera
shoqërore. Kështu që shpesh ndodh që sociologija të përfshijë përmbajtje të kon-
siderueshme nga historija, filozofija, psikologjia, etnologjia. Këto janë ato shkenca
me të cilat sociologjia shpesh ndeshet në kuptimin e përmbajtjeve "të
huazuara"studimore, (sa i përket përafërsisë së lëndës së studimit). Shkencat e për-
mendura shpesh here përmbajtjet sociologjike dhe metodat sociologjike i konsidero-
jnë si të tyre, e veqanërisht kjo ndodhë te historia e cila i përgjithëson faktet his-
torike, psikologjia kur përcakton kushtëzimin shoqëror aktit të caktuar psikologjik
gjegjësisht sjelljes psikologjike etj.
Thënë përfundimisht lënda e sociologjisë është shoqëria globale, gjithsesi edhe
shoqëritë konkrete. Sociologjia përkundrejt kontakteve me shkencat tjera
shoqërore, ngase është shkencë e re, ka ndërtuar (e ka fituar) lëndën e vet të
studimit si shkencë dhe kështu në këtë mënyrë ka arritur nivelin e SHKENCËS
INSTITUCIONALE AKADEMIKE.
9
RAPORTI I SOCIOLOGJISË ME SHKENCAT TJERA

SHOQËRORE
Siç kemi parë vet lënda e studimit përcakton karakterin e një shkence, dhe në bazë
të ketij fakti ajo shkencë e caktuar dallohet nga shkencat tjera. Mirëpo te rasti i
sociologjisë nuk është qështja aq e thejshtë. Për shkak të ndërlikushmërisë të
dukurive shoqërore dhe ligjshmërive të tyre, afërsisë së lëndës së studimit të shken-
cave shoqërore, pastaj arsyet historike të lindjes dhe zhvillimit të këtyre shkencave,
shum shpesh sociologjia dhe objekti i saj i studimit ose kundërshtohen ashpër ose
indentifikohen me shkencat tjera shoqerore. Këtë do ta tregojmë pikë së pari duke
u nisur nga këto elemnete e posaqërisht nga lënda si burim i këtyre dallimeve dhe
indentitetit të së cilës shkencë në këtë rast të socojologjisë.
Raporti i sociologjisë me historinë

Historia është ndër shkencat më të vjetra shoqërore dhe ajo është shumë më e vjetër
se sociologjia. Që të mund te zhvillohej sociologjia si shkencë, historia është dashur
të krijojë nivel të lartë të zhvillimit. Para së gjithash nga se historia ofron material
konkret nga epokat e ndryshme shoqërore, i cili material është ma se i nevojshem
për hulumtime sociologjike të struktures, lëvizshmerisë zhvillimore të ndonjë nga
formacionet shoqëroro-ekonomike dhe shoqërisë në tërësinë e saj. Dallimi themelor
i sociologjisë dhe historisë është:
1) Historia në esencë është individualistike konkrete-kronologjike, gjersa metoda e
sociologjisë është tipologjike përgjithësuese.
2) Niveli i abstraksionit është më i madh në sociologji se sa në histori. Shum shkurt
po i laborojmë ato elemente si p. sh historia revulucionin francez e sheh si revulu-
cion gjersa sociologjia në atë rastë nxjerr modelin e revolucionit civil në përgjithësi.
Raporti i sociologjisë dhe psikologjisë

Raporti në mes këtyre dy shkencave është më konkret. Psikologjia është shkencë e
cila për shqyrtim ka dukuritë psiqike, që do të thotë të brendshmën, përjetimet
psiqike, të cilat shkaktojnë lloje të caktuara të sjelljeve gjersa sociologjia, shqyrton
raportet e tërësishme në mes njerzve dhe në ato raporte, në raportet reciproke në
mes njerzëve elementet psiqike janë pjesë përbërse. Më tej psikologjia një akt vepri-
mi apo sjellje e spjegon psikologjikisht d. m. th ndikimin e atij veprimi apo asaj sjell-
je në situatën e caktuar shoqërore, gjersa sociologjia aktin e caktuar psiqik e spje-
gon si manifestim i ndërsjellë i individit dhe rrethit shoqëror.
Raporti i sociologjisë dhe filozofisë

Sociologjia dhe filozofia shpesh herë definohen si shkenca të njëjta nga se si lëndë
të përbashkët kan si njëra ashtu edhe tjetra dukuri shoqerore dhe ligjshmerit e
tyre.Ajo që e përbën dallimin e ketyre dy shkencave edhe pse sociologjia është e
10
ndar nga filozofija dallimi pra është aty që filozofija mbetet gjithnjë në nivel të dijes
globale, të pergjithshme gjersa sociologjia mirret me konkreten në mënyrë që të
arrin te e përgjithmja, te gjykimi dhe vlerësimi përfundimtar. Mirëpo as sociologjia
pa filozofinë dhe anasjelltas nuk munden objektin e vet të studimit e veqanarisht
metodat e hulumtimit ti zbatojnë te pavarura. Ato bashkëveprojn duke u mbështe-
tur njëra në tjetrën.
Raporti I sociologjisë dhe etnologjisë

Sociologjia dhe etonologjia jane shkenca të ndryshme ku etnologjia paraqitet si bazë
për ndarje të përmbajtjeve të sociologjisë.
Raporti I sociologjisë së pergjithshme dhe sociologjive

të veqanta
Sociologjia e përgjithshme mirret me dukurit e përgjithshme në kuptimin e
përgjithshem dhe shoqërinë globale në tërsi pastaj ligjshmërit dhe zhvillimin e tyre
etj.
Sociologjia e përgjithshme një koh të gjatë ka egzistuar si e tillë mirëpo me kalim-
in e kohës është dëshmuar se me teori të përgjithshme dhe metoda të përgjithshme
nuk mund të spjegohen shoqërit konkrete,raportet në mes të atyre shoqerive dhe
dukurive të cilat ato raporte I prodhojnë. Që nga atëher gjegjësisht në 30-50 vjetet
e fundit është paraqitur nevoja shkencore për diferencimin e disiplinave
shkencore,te cilat për lëndë të veten të studimit kan një dukuri konkrete,si p.sh
familja,politika,prodhimtarija,dukurija e urbanes e rurales,e punes etj .Keshtu që
kohët e fundit kemi sociologjin e punës,sociologjin industriale,sociologjin e
familjes,të vendbanimëve, fshatit,sociologjin e religjionit të kombit etj.,modele te
specaializuara të hulumtimit të shoqërisë etj.
Metoda shkencore në sociologji

Në elaborimin e mëhershëm kuptuam se egzistojnë dy elemente të përcaktimit të
karakterit të një shkence:a) lënda dhe b) metodat e studimit.
Mbi lëndën kemi folur dhe është thënë se lënda dhe metoda janë ngushtë të lidhu-
ra si elemente të përbashkëta të një shkence,që esencën e metodes e determinon
përmbajtja e lëndës,dhe që metoda rëndesishëm ndikon në realizimin e lëndës.
Megjithatë duhet të thuhet se në kuader të shqyrtimeve mbi lëndën e sociologjisë
duhet veqant të tërhiqen tri dimenzione të përmbajtjes shkencore të cilat përcakto-
jnë lëndën e sociologjisë dhe se shumë janë të rendesishëm për të kuptuarit e meto-
dave dhe të metodologjisë në përgjithësi në sociologji.
E para- Sociologjia është shkencë e cila mirret me shqyrtimin e përgjithshëm të
karakteristikave të përbashkëta të dukurive sociale dhe raporteve në mes të ketyre
dukurive.Thënë me fjalë të tjera ajo analizon esencën e llojeve të ndryshme,klasave
tipin e dukurive shoqërore dhe me këtë nënkuptohen modelet dhe format e
ndryshme ku njerzit jetojnë procese të ndryshme dhe raportet ku ato procese hyjnë
si dhe vlerat të cilat rezultojnë nga ato raporte e procese, paraprakisht akcenti bie
11
në interakcionin e dukurive shoqerore në shqyrtimin konkret të raporteve reci-
proke:ekonomike,politike,psikologjike dhe fenomeneve ideore.
E dyta- Sociologjia është shkencë e cila mirret me shqyrtimin e ligjshmërive të
strukturës dhe zvillimit, të funksionimit të ndonjerit të formacioneve shoqërore
ekonomike si dhe kalimin nga njëri formacion në tjetrin.Tek para shqyrtimit dhe
studimit të jetës dhe punës së njerzve dhe grupeve shoqërore si dhe në bazë të
shqyrtimit të ligjshmërisë së strukturës, funksionimit dhe zhvillimit të ndonjë for-
macioni shoqëroro-ekonomik gjatë historisë duhet të shehë (veqojë) tërësin,struk-
turen dhe zhvillimin e shoqërisë njerzore,gjegjësisht shqyrtimi i ligjeve të zhvillim-
it të përgjithshëm. Përveq përcaktimit preciz të lëndës së strukturës së shkencës,
si kusht për dallim themelor në mes shkencës dhe tërë formave të veprimtarisë
jashtë-shkencore d.m.th kuptimi laik dhe spjegimi i dukurive dhe ligjshmërive të
cilat i takojnë shkencës së caktuar dhe kjo vlenë edhe për sociologjinë, ku shumë
është e nevojshme të përmbajturit principeve themelore konstituive të shkencës dhe
veprimtarisë shkencore të cilët përshkruajnë se qka i takon shkencës dhe qka ngelë
jashtë saj dhe kjo veqanërisht është e nevojshme për sociologjinë e cila si shkencë e
ka të shprehur dimenzionin shoqëror si në princip ashtu edhe në eksplikim. Që të
kuptohej koncepti dhe përmasat nga të cilat sociologjia më shum është veperimtari
shoqërore se sa shkencore ngusht është e nevojshme që edhe sociologjinë ta defino-
jmë me ndihmën e principeve të veta kostituive. Në të vërtetë principet të cilat do
t'i paraqesim si principe sociologjike vlejnë edhe për shkencat tjera :ato natyrore e
veqanërisht për ato shoqërore. Ndër principet konstituive apo postulatet
metodologjike të veprimtarisë shkencore të cilat paraqesin edhe kriteret më
bindëse për diferencimin e sociologjisë si shkencë nga vepprimtaritë jashtë shken-
core dhe kuptimi laik i dukurive shoqërore dhe ligjshmërive të tyre,vend të rëndë-
sishëm zënë principet në vijim: objektiviteti, validiteti, preciziteti, përgjithësimi dhe
sistematizimi. Edhe pse këto principe në shiqim të parë duken se mes veti ndesh-
en-fërkohen dhe plotësohen duke formësuar një strukturë unike normative,nuk ka
asnjë dyshim se ata nuk qëndrojnë në raportin strikt deduktiv (të vequarit e
veqantes nga e përgjithshmja) njeri pranë tjetrit. Në vija të shkurtra do t'i shqyr-
tojmë principet e paraqitura si formë të hyrjes së llojit të vet në metodën e soci-
ologjisë.
Njohja shkencore objektive

Në strukturën normative të shkencës ky princip zë një vend qendror, fjala është për
principin i cili me të drejtë konsiderohet si rregull e artë për shkencën.
Ky princip sikur rrjedh prej emërtimit të tij, nënkupton që diturija shkencore është
e liruar nga çdo paragjykim personal e kulturor dhe kështu është i pa anshëm dhe
universal. Kjo është një pikpamje e përgjithshme mbi këtë princip gjë që nuk
është e mjaftuar. Në domëthënjen e vet më të thellë e më preciz ky princip përmban
kërkesën për verifikim inter-subjektiv të tërë fakteve e dëshmive, hipotezave e
teorive dhe kjo më tejë do të thotë se në këtë princip sanksionohet rregulli i kon-
trolles permanente në shkencë i cili nënkupton:
1) Që njohurija shkencore mund të verifikohet me ndihmën e të vërejturit dhe
eksperimentit nga te gjithë ata të cilët janë të interesuar dhe që në aspektin shken-
cor janë kompetent.
2) Që në shkencë askush nuk mund të jetë i penguar dhe të shprehë dyshimin e tij
12
mbi bazën e rezultateve të arrritura. Në kuadër të këtij principi veqanërisht duhet
theksuar dy gjëra themelore të cilat i përmban principi i njohurisë shkencore objek-
tive dhe keto janë:
1) Neutraliteti etik i shkencës i cili nënkupton që shkenca nuk është në gjendje t'i
kënaqë nevojat tona emocionale e morale dhe posaqërisht që shkenca në përgjithësi
nuk orientohet në vlerësimin se qka është e mirë dhe e vlershme gjegjësisht qka do
të ishte kundrejt asaj që është--duhet të jetë. Në bazë të natyrës së vet, gjegjësisht
në bazë të kësaj qëndron verifikimi inresubjektiv si kusht i nevojshëm i egzistimit
dhe zhvillimit të saj,.shkenca nuk rekomandon dhe nuk gjykon asgjë,veqse infor-
mon mbi atë se si qëndrojnë gjërat.
2) rregulla e dytë e shkencës në kuadër të principit të objektivitetit mund të formu-
lohet kësisoj: dituria shkencore është hipotetike për nga karakteri (d.m.th i
kushtëzuar,i supozuar i cili vlenë vetem në ndonjë kusht, ne ndonjë supozim) apo
me fjalë të tjera në shkencë nuk ka zgjidhje definitive ngase ky është një proces i
pafund (çdo zbulim shkencor është i përkohshëm, i pa definuar mirë i pa sigurtë
ngase vazhdimisht mund të jetë i tejkaluar (kapërcyer pa fuqi të mjaftuar shken-
core dhe i ndrruar me zgjidhje te reja).
Vlera dhe besueshmëria e njohurive shkencore

Për dallim nga tërë format e njohjes dituria shkencore duhet të jetë e besushme
(burimore) qka do të thotë se në konfirmimin e fundamentit-bazës së një fakti në
shkencë duhet të paraqesim arsye të mjaftuara dhe argumente të bollëshme.
Natyrisht, nuk do të thotë që tërë dëshmitë shkencore, hipotezat dhe teorite pose-
dojnë njëjtë apo nivel të barabartë të besueshmerisë. Përkundrazi egzistojnë
hipoteza dhe teori të cilat janë të fundamentuara me fakte të shumta e të besushme
si dhe faktet tjera materiale,gjersa ka edhe teori të tjera të cilat pjesërisht apo me
numër më të vogel të fakteve janë të paraqitura si dëshmi shkencore në zgjerimin
dhe plotësimin e të cilave duhet punuar ende dhe duhet kërkuar fakte të reja desh-
muese.Por pamvarësisht nga krejtë ato që u thanë një teori apo hipotezë që të jetë
e pranuar duhet të argumentohet-arsytohet me fakte të verifikuara. Në përputhje
me këtë është e nevojshme të thuhet se princimi i besushmerisë së diturisë shken-
core nuk ka lidhje me përvojen subjektive dhe përjetimin e saktësisë të fundamen-
tit--argumentit shkencor. Mund të themi se principi i besueshmërisë të ndonjë
diturie shkencore fare nuk të orienton në bindjen subjektive ngase shumë dëshmi
shkencore mund të jene në shkallë të lartë të besushmerisë edhe pse bindja
psikologjike është e parëndësishme. Sikur se çdo princip tjetër edhe ky, i nënshtro-
het kufizimëve të caktuara, elementi i tij më i rëndësishem si element plotësuse
është guximi dhe origjinaliteti në shkencë. Ajo që shkencën si veprimtari njohëse e
veqon nga format tjera shpirtrore në kuptimin veprues nuk është vetëm besuesh-
mëria e madhe e rezultateve të saj por edhe guximi i madh në parashtrimin e
hipotezave dhe teorive të reja dhe orgjinale. Nga se një zbulim shkencor i cili është
në një nivel të lartë besueshmerie dhe pranushmërie por i cili pak ose aspak nuk e
ndihmon përparimin e njohurive tona në botën e dukurive empirike mund të jetë
plotësisht i pa rëndësishëm sikurse gjithashtu ndonjë tjetër zbulim i cili hap
mundësinë e supozimeve të frytshme teorike mund të jetë jasht- zakonisht i rëndë-
sishëm, kundrejt asaj që në dëshminë e themelimit-bazës së tij nuk mund të
paraqesim fakte e deshmi të pa dyshimta (nuk mund të paraqesim fakte te sigurta).
13
Preciziteti i njohurisë shkencore

Ky princip është në lidhje direkte me dy principet paraprake,dhe paraqet kusht të
rëndësishëm për realizimin-zbatimin e tyre.
Ky raport mund të dëshmohet me formulën : për aq sa një zbulim shkencor eshte
preciz i formuluar, për aq është më lehtë të verifikohet baza e tij dhe para së
gjithash shkalla e nënvlershmërisë është më e madhe dhe anasjelltas, për aq sa një
zbulim shkecor më pak është i paraqitur preciz është më vështirë të ndërmirret ver-
ifikimi i tij empirik dhe qëndron shum pak i beseushëm.Bazuar në vet principin e
besueshmërisë së diturisë shkencore imponon rreptësi dhe kujdes në përcaktimin e
përmbajtjes së ndonjë koncepti dhe konstrukcioni konceptual dhe kërkesave pari-
more me rasitn e aplikimit të tyre në debatin shkencor (në kontekstin e analizës
shkencore).Pavarësisht nga ajo se a është qështja e diferencimit kualitativ mes të
dukurive apo përcaktimi i dalllimeve kuantitative në manifestimet e tyre,nocionet
të cilat përcaktojnë këto dukuri duhet të jenë saktë të përcaktuara.
Përgjithshmëria e diturisë shkencore

Që nga kohrat e lashta posaqërisht në filozofi ka qenë i përfshirë mendimi të cilin e
karakterizon interesimi për cilësi dhe karakteristika të përgjithshme dhe raporte të
përgjithshme mes të dukurive pa interesim për dukuri individuale në konfigura-
cionin e pa përsëritjen unike të tyre.Në mendimin shkencor shumë gjatë e gjerë më
sot, egzistojnë kundërthënie të vazhdueshme në relacionin e të përgjithshmes e të
veqantes posaqërisht nga pikpamja metodologjike:përparësia i takon të
përgjithshmes apo të veqantes.Në këtë aspekt antagonizmi i veqantë është hetuar
në mes të filozofisë e historisë ku raporti në mes të përgjithshmes dhe te veqantes
(edhe si përparësi,edhe si renditje e gjërave)edhe sot e kësaj dite paraqitet si prob-
lem shkencor.Ajo që veqanërisht është e rëndësishme për sociologjinë ka të bëjë me
atë që parimi i së përgjithshmes në diturinë shkencore nuk nënkupton anashkalim-
in e dukurive individuale duke ditur që të njohurit detal të këtyre dukurive në
kornizat reaktive unike kulturo-historike të pa përsëritura është bazë e domos-
doshme empirike e tërë përgjithsimëve sociologjike.Kjo do të thotë që diturija
shkencore mund të përmbushë kërkesën e përgjithshmerisë që nënkupton principin
të cilin këtu e kemi në mend dhe i cili imponon kërkesën për të përgjithshmen dhe
të pa ndryshueshmen mes dukurive mund të ralizohet hipoteza shkencore dhe
teoritë duhet të"ikin"nga apstraksioni që do të thotë thjeshtëzimi,skematizimi i të
dhënave empirike që do të thotë se ato nuk mund të spjegojnë dukurit me të cilat
kanë të bëjnë në tërësi dhe se pjesërisht kjo do të thotë poashtu se principi i
përgjithësisë së diturive shkencore përmban në vete një princip tjetër e ky princip
është principi i qasjes analitike të ralitetit i cili ka për qëllim që sa më gjërë të përf-
shijë dukuritë shoqërore edhe raportet shoqërore edhe që në bazë të të dhënave
empirike dhe fakteve të realizuar-zbatuar në nivelin më të lart të pergjithsimit
shkencor.
Mirëpo kundrejt tërë kësaj nuk është e mundshme që dukuritë as të përfshihen e as
të kundrohen (shihen)në tërësin e tyre. Kështu që jo rastësisht në shkencë
shpeshëherë veqohen disa dukuri nga ndonjë aspekt i dukurive dhe raporteve që do
do të thotë elementet e tyre,duke e ndarë atë që është e përbashkët e qëndrueshme
e pa ndryshuar nga ajo që më shumë apo më pak është e rastësishme,personale dhe
14
e pakapshme.Ky lloj principi më së shpeshti është në relacion me principin e objek-
tivitetit gjersa me pak është korelativ me principin e precizitetit qka edhe rezulton
nga vet karakteri i principit nga se principi i precizitetit parashtorn kërkesa të
kujdeseshme përballë principit të përgjithësisë (univerzalitetit).
Karakteri sistematik i njohurive shkencore

Ky princip i fundit është ndoshta ndër më të rëndësishmit dhe ndoshta një ndër më
idealët, më të pa arriturit të veprimtarisë shkencore.
Edhe pse shkenca nuk "kënaqet"me përcaktimin e raportëve të ndara veq se për-
piqet që këto raporte në mënyrë sistematike ti ndërlidh në një tërësi të harmo-
nizuar,ajo asnjëherë nuk ka sukses në këtë qëllim. Kjo është edhe tërësisht e qartë
kur dihet se qëllimi i shkencës nuk është që rezultatet shkencore të arritura një
herë,që dukurit shkencore të jenë të pa ndryshuara veqse në të kundërtën të ndër-
rohen,që njëra dituri ti lë vendin zbulimeve tjera shkencore,ti lëshojë vendin diqka-
jes më të thellë apo më përfshirëse,krijimeve-realizimeve shkencore dhe kjo është
në përputhshmëri me rregullën që shkenca është një peroces i pa kufi,diqka e pa
përfunduar edhe e pa përkryer. Mirëpo diferencim apo tejkalim i ndonjë teorije
shkencore dhe rezultateve shkencore nuk do të thotë edhe flakje e tërësishme dhe
mohim i rezultateve paraprake veqse në të kundërtën-ruajtja e tërë rezultateve poz-
itive të krijimtarisë më të hershme. Kjo flakje nuk do të thotë mohim veq
zgjerim,përmirësim dhe zhvillim i mëtejm i diturive egzistuse.Kështu dituritë
shkencore egzistojnë si përpjekje e unifikuar të një numri të madh të gjeneratave.
Në kontekstin e tërë paraqitjes së gjertanishme parashtrohet pyetja se qka është
principi i përpunimit sistematik?,qka në shkencë realisht parakuptohet dhe cilat
janë përparsitë e saj. Principi i përpunimit sistematik thënë më shkurt tenton në
përcaktimin-krijimin e lidhjeve sa më të forta në mes të ndonjë hipoteze shkencore
d.m.th.ndërlidhje të hipotezave shkencore në një tërësi të zgjeruar në të cilën tërë
elementet përbërëse logjikisht rezultojnë nga një numër elementesh të cilët qëndro-
jnë në kulm (maje).Për aq sa numri i këtyre elemntëve fillestar është më i vogël apo
për aq sa struktura e raporteve në mes të hipotezave ngusht të lidhura në mes veti
është më e thjeshtë e pasqyruar dhe logjikishte e harmonizuar kërkesa e përpunim-
it sistematik do të jetë e plotësuar tërësisht Qëllimi i fundit i shkencës është që të
krijojë një sistem gjithëpërfshirës hipotetiko-deduktiv d.m.th.sistem të tillë të
pavarur. Sisteme te tilla mund ti paraqesim (ti nxjerrim)nga një princip më i
përgjithshëm. Ky ideal shkencor shpesh herë ngel i pa arritur. Përparësia më e
madhe e diturisë sistematike ndaj mendimeve të pasistemuara (të kuptuar në kon-
tekstin më të ndërlikuar është sa vijon)
1) të sigurojë besueshmërinë më të madhe të hipotezave shkencore të cilat janë
pjesë përbërse e ndonjë sistemi për dallim të rasti i hipotezave të izoluara dhe
2) ti kundërvihet disharmonisë veqanërisht në aspektin e zgjerimit të njohurive
egzistuse.Mënyra e përcaktimit të principeve të njohurive sistematike ka të bëjë
para së gjithash me të ashtuquajturën shkencën e pastër,gjersa më pak apo fare me
të ashtuquajturën në shkencën aplikative (teknike,medicinën,plafikimin ekonomik
etj).
15
NOCIONI I METODAVE
Nga krejtë ajo që është thënë më lartë kemi parë esencën e metodes shkencore në
sociologji,dhe principet themelore-postolatet e metodes sociologjike.Bashkë me këtë
kemi theksuar edhe esencën e procedures shkencore edhe qëllimet e hulumtimit
shkencor. Eshtë shumë e nevojshme të sqarohet dhe definohet vet nocioni i metodes
pa të cilat sqarime nuk është e mundshme të kuptohen shqyrtimet e mëtejme mbi
metoden sociologjike.Sikurse kemi thënë me nocionin metodë rendom kuptohet në
shkencë rruga apo mënyra e studimit të një objekti të studimit të një shkence për
njohjen e ligjshmërive themelore të cilat vlejnë për dukurit që ajo (shkenca) hulum-
ton.
Vet fjala metodë (greqisht-methodos)thënë përgjithsisht do të thotë mënyrë,
rrugë,procese te cilat i aplikojmë për të arritur ndonjë qëllim.Kurse e thënë më
ngusht fjala metodë do të thotë rrugë,mënyrë,procedurë të cilat i shqyrtojmë për të
arritur te njohja që të zbulojmë dhe të paraqesim të vërtetën.Egzistojnë shumë
metoda,dhe autor të ndryshëm i klasifoikojnë në mënyra të ndryshme.
Kështu që mund të ndeshen këto ndarje:
1) metodat e përgjithshme të cilat aplikohen në të gjitha fushat
2) metodat speciale-pra ato metoda të cilat mund të përdoren vetëm në disa fusha
(metodat filozofike-ato të cilat aplikohen vetem ne filozofi,pastaj metodat shkencore
të cilat përdoren në hulumtimet shkencore (analizasinteza) indukcioni, dedukcioni,
të vërejtrurit ,eksperimenti, numërimi, matjet, analogjia, hipoteza etj), metodat
eksplikative apo metodat te "njohjes së gatshme"-për ato metoda që shërbejnë për
paraqitjen dhe arsyshmërinë e njohurive të arritura (definicioni, klasifikimi, dësh-
mimi) metodat pedagogjike-ato të cilat shërbejnë për përshtatshmërinë e paraqit-
jeve të njohurive shkencore, procesit arsimor.
Metodat shpesh- herë kuptohen si diqka e jashtme pra si mjete shtesë e nga ajo qe
hulumtohet për mes të cilave ajo hulumtohet. Përballë të kuptuarit të tillë disa filo-
zof p.sh (Hegieli) me të drejtë kanë shtuar se metoda duhet të jetë adekuate me
lëndën në të cilën aplikohet për më tepër që metoda është organizimi i brendshëm
apo struktura e përmbajtjes së vet.
Të mësuarit për metodat është pjesë e logjikës e cila mirret me njohuritë rreth meto-
dave dhe kjo diciplinë quhet metodologji.
Me metodologjinë e përgjithëshme e cila gjenë përdorim në të gjitha fushat egzisto-
jnë edhe metodologji të veqanta të cilat studiojnë grupin e metodave të shumë
shkencave apo metodat e shkencave të caktuara,metodologjia e shkencave naty-
rore,metodologjia e shkencave shoqërore.
Qëllimi dhe procedura e hulumtimit shkencor

Njëra ndër detyrat e para dhe më të rëndësishme të hulumtimit shkencor dhe kjo
do të thotë të metodologjisë shkencore është që supozimet themelore mbi të cilat
bazohet pavarsia dhe diferencimi i një shkence në raport me shkencat tjera në
mënyrë ekspicite të paraqesë që ti prezenton në formen individuale dhe që më pas
të konstatojë identitetin (e të thirrurit) shkencor të një rezultati.në fazën fillestare
zhvillimore të gjdo shkence dhe jo më pak edhe në etapat kritike ,kjo qështje zë një
16
vend qendror në shqyrtimet metodologjike.Pasi që në të gjitha shkencat pa dallim
nga niveli i pjekurisë së tyre ndërlidhja në mes metodës dhe objektit të studimit
asnjëherë nuk është e tërësishme,veqse pak apo shumë e arritur. Detyra e hulum-
timit shkencor d.m.th e metodologjisë shkencore është që kornizen analitike ti nën-
shtron testimit-verifikimit sistematik kritik, para së gjithash vazhdimisht ndikon
(nxitë) zhvillimin e mëtejmë dhe përfeksionimin e mëtejmë.Rruga e zhvillimit të çdo
shkence në përgjithësi kështu që edhe zhvillimi i së cilës shkencë në veqanti përcil-
let vazhdueshëm edhe me zhvillimin e metodave shkencore të se ciles shkencë.
Së pari janë marrë metoda të shkencës së natyrës si rrugë njohëse dhe përmes tyre
janë shtjelluar dukuritë shoqërore dhe proceset shoqërore. I pari i cili e bëri një
veprim të tillë është O.Konti, i cili konsideronte se metodat e fizikës, kimisë,
biologjisë mund të aplikohen edhe në të njohurit dhe të spjeguarit të dukurive
shoqërore, dhe që me metoda të ngjashme bile edhe me instrumentet e tyre mund
të zbulohen dhe të spjegohen edhe ligjshmëritë shoqërore.
Me ndarjen e shkencave shoqërore nga ato natyrore dhe ashtu edhe ndarja e
metodologjisë, janë ndërtuar edhe sisteme te veqanta te hulumtimit shkencor dhe
metoda të veqanta shkencore.
Në shkencat shoqërore janë zhvilluar principet e përgjithshme të metodologjisë
shkencore si dhe metoda të veqanta shkencore për secilën shkencë veq e veq.
Metoda shkencore sociologjike ka pasur vështirësi të jashtzakonshme gjatë lindjes
dhe pengesa të shumta gjatë konstituimit të saj.
Sot sociologjia është shkencë në vete, e pavarur shoqërore me metodologji edhe
teknika hulumtuse vetanake.
Ajo natyrisht ka pranuar edhe procedurën e pergjithshme të pranuar metodologjike
e cila vlenë për shkencat shoqërore porse në këtë aspekt ajo ka ndërtuar edhe iden-
titetin e vet. Natyrisht ende nuk egziston pajtushmëria rreth problemeve të shum-
ta metodologjike dhe bile edhe rreth klasifikimit të metodave në sociologji dhe për-
caktimin e procedurave shkencore hulumtuese d.m.th fazave te veta.
Më së shpeshti flitet se egzistojnë 3-5 faza të procedures hulumtuse.
Ne qëndrojmë në pozicionin sipas të cilit më së shpeshti trajtohen tri dhe praktik-
isht argumentohen tri faza :fazen e parë e përbëjnë metodat ndihmëse të cilat shër-
bejnë për mbledhjen e të dhënave empirike konkrete dhe përshkrimin e tyre, qoftë
për metodat intenzive apo ekstenzive të shqyrtimit të tyre me instrumente teknike
te caktuara, fazën e dytë e përbëjnë metodat e veqanta shkencore në sociologji të
cilat shërbejnë për sistematizim dhe komparacion si dhe eksplikimin e pjesërishëm
të të dhënave empirike dhe fazen e tretë e përbëjnë metodat shkencore themelore te
cilat shërbejnë si mjete dhe instumente
në eksplikimin e materialit të mbledhur e të sistematizuar. Jemi të bindur që kjo
është njëra ndër fazat e hulumtimit shkencor domethënë metoda shkencore për faza
të caktuara japin optimumin logjik dhe qëllimshmërinë gjatë procesit shkencor
hulumtus.
Të vërejturit dhe eksperimenti

Ne grupin e parë të metodave të përmendura bëjnë pjesë të vërejturit dhe eksperi-
menti. Keto janë metoda të cilat shërbejnë në fazën fillestare te hulumtimit dhe
janë të ndërlidhura me teknikat e caktuara të mbledhjes së të dhënave empirike
dhe në përgjithësi materialit i cili shërben për krijimin e gjeneralizimeve ne soci-
17
ologji.
a)Të vërejturit,
të vërejturit është metode e cila varësisht nga lënda dhe karakteri i metodologjisë
aplikohet ne shqyrtimet dhe hulumtimet shkencore.
Të vërejturit, si metode e hulumtimit sociologjik ka edhe karakteristika te veqanta
te cilat e përbëjnë pjesën përbërëse te sociologjisë. Cilat jane karakteristikat e
pergjithshme të vërejturit sociologjik shkencor?
E para-përmes metodës së të vërejturit duhet te venerohen,te konstatohen dhe të
përshkruhen dukuritë e caktuara shoqërore të cilat duhet të shqyrtohen.
E dyta-duke ditur faktin se tërë dukuritë shoqërore janë të lidhura mes veti perveq
gjatë vetë të vërejturit vëmendjen nuk e përqëndrojmë në tërë dukuritë veqse ne
disa te caktuara. Në këtë rast nuk flitet për të vërejturit e rëndomt,veqse për të
vërejturit e tillë i cili është i orientuar në bazë të një hipoteze të caktuar.
E treta- në vështrimet sociologjike dallojmë rëndomt vështrimin natyral,
anekdotial dhe atë sistematik të cilët janë të udhëhequr nga aspektet e caktuara
shkencore dhe i cili i nënshtrohet kontrollës.
E katërta- duhet kujdesshem të përpunohet plani i të vërejturit para të cilit plan
duhet të kemi vëmendje lidhur me disa principe të cilat e bëjnë të vërejturit shken-
cor dhe ato principe jane:
--përfshirja e të gjitha fakteve të cilat ndikojnë në kategorinë e caktuar të kate-
gorive shoqërore.
--përdorimi i tërë instrumenteve dhe procedurave teknike me ndihmën e të cilave
munde të njihen më së miri dukuritë e dëshiruara.
--qe para të vërejturit të udhëhiqemi nga qëllimi shkencore i konkretizuar.
Të vërejturit sistematik sociologjik bazuar në numrin e madh të elementeve e
aspekteve qe i përmban mund t'i ndajmë në shumë lloje:
1) Të vërejturit direkt dhe indirekt
2) Të vërejturit ku subjekti vrojtues drejtëpërsëdrejti merr pjesë në procesin ku ai
është receptus-vrojtus i jashtëm.
3) Të vërejturit individual dhe kolektiv
4) Të vërejturit objektiv apo të vërejturit e dukurive ashtu siq e janë ato njëmendë.
5) Të vërejturit natyrore dhe të vërejturit eksperimental
Të vërejturit direkt eshte ai te vërejtur ku vete shkenctari, qofte me shqisat e veta
apo me instrumentet ndihmëse vërenë dukuritë shoqerore.
Konisderohet se kjo metodë është më e sigurta të hulumtimi i dukurive shoqërore
dhe kjo metodë gjithnjë e më shumë po zë vende qendror ne sociologji.
Në këtë metodë gjithnjë e më shumë mbështetet posaqërisht sociologjia rurale dhe
urbane.Të vërejturit indirekt te dukurive shoqërore eshte ai të vërejtur kur në
mënyrë të drejtpërdrejtë vërehen disa dukuri tjera te cilat janë në lidhje me ato
dukuri te cilat në duhet t'i vështrojmë d.m.th hulumtojmë në atë mënyrë që në
rrugë të tërthortë fitojmë të dhëna të caktuara për dukuritë e dëshiruara.
Te të gjitha format e të vërejturit qeshtja themelore e cila parashtrohet si problem
është, athua aktiviteti i vrojtuesit do te ndikon në ndryshimin e dukurive dhe rrjed-
hjen e ngjarjes,dhe nëse ai do,si kjo mund të tejkalohet. Ne praktikë i ndeshime të
dy rastet:
a)që vrojtuesi të ngel jashtë të ndodhurit shoqëror, pra jashtë procesit gjatë hulum-
timit gjegjësisht si vrojtus i jashtëm.
b)që vrojtusi të gjindet vetë në procesin e të ndodhurit të dukurisë të cilën e hulum-
ton. Më së shpeshti vrojtusi nuk është në procesin e të ndodhurit, por se edhe kjo
18
ndodhe.
Të të vërejturit direkt mundësitë janë më të mëdha për hulumtim të thellë shken-
core,nga se zvogëlohet apo humbet distanca e vrojtuesit të dukurisë së hulumtuar
(p.sh kur hulumtojmë poziten e puntorëve në procesin e punës më së miri është kure
hulumtuesi të gjindet në rolin e vetë puntorit)me gjithë se egziston rreziku i ndikim-
it të vetë vrojtusit në ndryshimin e ecurisë së dukurisë së hulumtuar gjë që pak ka
mundësi.
Për këtë pikëpamja jonë është më afër asaj forme të të vërejturit kur vrojtuesi në
të njëjtën kohë gjindet edhe si akter.Varësisht nga vellimi i dukurive të vërejtura
të vërejturit mund të jetë individuale dhe kolektive.
Të vërejturit ka të bëjë me raste individuale dhe për grupe individuale
shoqërore.tendenca para se gjithash mund të jetë në të vërejturit e karakteris-
tikave te vetë asaj dukurie apo verifikimi i ligjshmërive të përgjithshme i një numri
të dukurive i cili numër mund të jetë pjesë përbërëse e dukurisë apo grupit të
dukurive që i hulumtojmë.Egziston një rang i tërë dukurive individuale që i vrojto-
jme (p.sh disa nga familjet,te mirat,fshatrat,klasat.klubet etj)deri te vrojtimi i ndon-
jë lagje apo vendebanimi me te madh. Form e veqantë e të vërejturit individual
është përpunimi i monografive nga fusha krejtësisht të ndryshme.
Të vërejturit kolektiv
Është ai të vërejtur i cili përfshinë në të njëjtën kohë serinë e dukurive shoqërore
gjerësisht tërë dukuritë të cilat i takojnë kategorisë së caktuar shoqërore-llojit p.sh
të vërejturit e pozites së klasës së mesme në një shtet në tërë hapsirën e tij. Ky lloj
i të vërejturit ka përparësi në raport me të vërejturit individual:së pari ky të vërej-
tur përfshin shumë dukuri të llojit të caktuar qoftë në një shtet qoftë në shumë
shtete në të njëjtën kohë.
Kjo mënyrë e të vërejturit poashtu ofron material të bollshëm faktik dhe kështu
mbështetje të sigurtë për hulumtimin e dukurive të përbashkta (të caktuara te llo-
jeve te dukurive shoqërore ligjshmëritë të cilat vlejnë për ato dukuri
E dyta-në këtë lloj të të vërejturit shumë më lehtë dhe me metoda e vetme qe mund
të përdoret është metoda e krahasimit e cila bashkë me të vrejturit direkt dhe indi-
rekt vlen si koreksion (përmirësim)i mirë ndaj desorientimit empirik.
EKSPERIMENTI
Varësisht nga mënyra se si janë paraqitur dukuritë shoqërore të cilat ne i vrojtojmë
te vërejturit mund të jetë natyrore apo të vërejtur përms eksperimentit te dukurive
shoqërore.Eksperimenti shume gjatë si metode ka qenë ngushte i lidhur me duku-
ritë natyrore dhe shkencat e natyrës.Megjithatë çdo ditë e më shumë eksperimenti
po aplikohet edhe ne shkencat shoqerore ne holumtimin e dukurive shoqerore e
veqanarishte ne sciologji.Ka dukuri (siqe jane luftrat,revulucionet,martesat etj)të
cilat nuk mund të shkaktohen artificialishte pra të eksperimentohen mirëpo ka
shumë dukuri të tjera të cilat mund të në mënyrë eksperimentale të nxiten dhe
kështu shkencërisht vrojtohen dhe te hulumtohen(p.sh dy paralele në shkollë të
cilat dëshirojmë ta vërejmë suksesin e tyre atëherë mundemi që në mënyrë artifi-
ciale të krijojmë kushte të ndryshme p.sh mjete dhe paisje moderne për njëren klasë
19
dhe pastaje te vrejm se si keto mjete ndikojnë në suksesin e tyre).Qka dëshirohet te
arrihet me eksperimentim ne sociologji dhe cila eshte detyra e tij.
Detyra themelore e eksperimentit është që të verifikohet kauzaliteti (raporti shka-
jkor)ne mes të disa dukurive,p.sh si ndikojnë kushtet e banimit të puntorit në
punën e ti prodhuse. Para aplikimit te eksperimetit ne sociologjji paraqiten disa
komplikime e keto jane:
E para - Eksperimenti për nga natyra është i kundërt me karakterin e dukurive
shoqërore te cilat lindin dhe manifestohen spontanisht.
E dyta - Dukuria shoqërore e shkaktuar artificialisht nuk është identike me dukur-
inë që lind spontanisht,pra është një dallim substancial i cili mund ta orienton
hulumtusin në rezultate të gabuara.
E treta - Individët në situatën esperimentale ndryshe sillen nga situata natyrore
shoqërore.
Fazat e procesit hulumtus në sociologji

Definimi i elementeve të procesit hulumtues e veqanërisht fazat e atij procesi për-
bëjnë predispozitat e suksesit të secilit hulumtim.Në hulumtimin sociologjik dallo-
jmë këto faza të hulumtimit:
1) përcaktimi i objektit të hulumtimit dhe paraqitja e kornizave

hipotetike.
Përcaktimi i objektiti të hulumtimit është faza fillestare në çdo hulumtim shkencor
dhe kështu edhe në sociologji.Më rëndësi të madhe është që saktë të definohet se
qka dëshirohet e hulumtohet,cilat dukuri shoqërore,realizimi i tyre shkak-pasojat
me dukuritë tjera dhe tërë realitetin shoqëror në përgjithësi. Pas përcaktimit të
objektit të hulumtimit vie në radhë formulimi i supozimeve fillestare
(hipotezave)d.m.th. korniza hipotetike e cila gjatë hulumtimit ose duhet të konfir-
mohet (vërtetohet) ose duhet të kontestohet(hudhet poshtë).
Natyrisht paraqitja e kornizës hipotetike ka për qëllim orientimin e drejtimit të
hulumtimit kah objekti i cili dëshirohet të hulumtohet në mënyrë që hipoteza
empirikisht (praktikisht)të vërtetohet. Për çdo hulumtim sikur se kemi thënë më
lartë duhet që saktë të caktohen metodat,mjetet dhe veprimet të tjera ndihmëse
përmes të cilave do të mundnim në mënyrë të kënaqshme te hulumtojmë objektin e
dëshiruar dhe ta përfshijmë plotësishte përmbajtjen e tij.
2) Hartimi i planit të hulumtimit

çdo hulumtim duhet që në mënyrë precize të planifikohet në tërësi.Hartimi i planit
të hulumtimit thënë kushtimisht përbëhet prej dy fazave:
E para - ka të bëjë më njohjen paraprake me objektin i cili do të hulumtohet që do
të thotë konsultimi i literaturës, kqyrja e drejtëpërdrejtë-vënja e kontakteve me
subjektet e nevojshme.Me një fjalë bëhet fjalë për fazën përgaditore për një hulum-
tim konkret.
E dyta - ka të bëjë me përpilimin e planit konkret hulumtues i cili duhet të përm-
ban instrumentarinë teknike për mbledhjen e të dhënave,mënyren e zgjidhjes dhe
caktimin e bartësve të këtyre veprimeve,përpunimin dhe sistematizimin e materi-
alit te mbledhur etj.
20
3) Të mbledhurit dhe modifikimi i të dhënave
Kjo fazë në procesin e hulumtimit shkencor është shumë e rëndësishme nga se ne
bazë të të dhënave të fituara duhet te vie te përcaktimi i lidhjeve të dukurive të cak-
tuara.Te kjo mund të arrihet në shumë mënyra që varet shumë edhe nga natyra e
objektit të hulumtuar.Në disa raste kjo është e mundur për mësë të vërejturit qoftë
të drejtë përdrejtë apo indirekt,individual apo grupor .Në situatë tjetër do të apliko-
hej metoda e intervistimit të intervistusve,e cila metodë mund të aplikohet në formë
gojore dhe të shkruar gjersisht përmes testit intervistes flet pyetsit etj.Ne situaten
tjeter do te aplikohej metoda matematiko-statistikore,në tjetrën krahasimi i
dukurive,në tjetrën analiza e permbajtjeve etj.
Rregullimi dhe klasifikimi i të dhënave të mbledhura

Përpunimi dhe klasifikimi i rezultateve të mbledhura gjatë hulumtimit paraqet
aktivitet të rëndësishem metodologjik dhe hallka veprimi të rëndësishme në pro-
cesin e hulumtimit.Pa rregullimin dhe klasifikimin e të dhënave të mbledhura dhe
materialit faktik nuk mund t'i qasemi analizës se përgjithshme dhe sintezës për-
fundimtare.Kjo mund të realizohet në shumë mënyra gjegjësisht duke shfrytëzuar
operacionet e standardizuara metodologjike në këtë rast para se gjithash nga
metodologjia e shkencave shoqërore.Natyrisht natyra e objektit të hulumtuar
gjegjësisht të dhënat e fituara ndikojnë në mënyrën e klasifikimit dhe përpunimit
të tyre nga se nuk është krejte njëjtë se të dhënat a janë mbledhur përmës
anketës,eksperimentit,analizës së përmbajtjeve etj.
Interpretimi dhe verifikimi shkencor

Të gjitha fazat në procesin hulumtues kanë rëndësinë dhe kuptimin e tyre
domëthënja e secilës fazë dhe të gjitha fazave së bashku paraqesin relevancen e pro-
jektit, në të kundërten pra mungesa e e relevances se vetem një faze e vënë në dilem
dhe mund të dështojë i tërë procesi hulumtues.Vende specifike zënë interpretimi
dhe verifikimi shkencor si fazë e procesit të hulumtimit. Kjo është edhe kaptinë qën-
drore dhe përfundimtare në procesin hulumtues shkencor.
Bëhet fjalë për raportin shkak- pasojë mes te dukurive.Kjo është etapa e gjeneral-
izimeve,e përgjithësimit dhe sintezes,përcaktimit e vlerësimeve shkencore.
Thënë me një fjalë bëhet fjalë për etapen me të rëndësishme në sociologji.
21
DEFINICIONET HIPOTEZAT DHE INDIKATORËT

Definicionet
Definimi i problemit të hulumtimit është shumë i rëndësishëm dhe moment kyq në
ecurinë hulumtuse. Nga ajo se si e kemi definuar problemin varet shumë edhe drej-
timi pastaj dhe rezultati i hulumtimit d.m.th. ana shkencore e tij. Definimi përmes
përcaktimit konceptual duhet të sjellë të konfirmimi sintetik të objektit të hulum-
tuar. Definicioni është proces logjik përmes të cilit përcaktohet, konfirmohet përm-
bajtja e ndonje koncepti. Logjicentët më së shpeshti definicionet i ndajnë në:
-definicionet reale - është ai i cili ndriqon esencen e gjërave.
-definicionet konceptuale - ai i cili e përcakton domëthënjën e koncepteve.
-definicioni nominal - ai i cili e sqaron domëthënien e fjalëve(fjalëve dhe emrave).
-definicioni verbal - ai definicion ku njëra fjalë zëvëndësohet me tjetrën të njohur.
-definicioni deskriptiv - definimi legjislativ pastaj stimulativ,definimi deskriptivo
historik pastaje ai leksik (definicioni i fjalëve)definimi përmes të cilit përcaktohet
ndonjë përmbajtje përmes të cilës ndonjë nocion faktikisht mendohet.
-definicioni tregues - ai i cili përmbanë edhe të treguarit e lëndës.
-definicioni eksplicit - definicion i cili decidivisht tregone përmbajtjen e ndonjë kon-
cepti. Qe te konsiderohet i vlefshëm definicioni duhet të përmbush kërkesat të cak-
tuara të cilat formulohen në formë të rregullave të ndryshme siq janë:
1)definimi permbajtesor (nocionet përmes të cilave përcaktohet një dukuri)nuk
guxon të jetë as me i gjerë as më i ngusht se sa domëthënia e definicionit(nocioni
domëthënia e të cilit përcaktohet me definicion)veqse duhet të jetë identik.Me fjalë
të tjera definicioni nuk guxon të jetë as i zgjeruar e as i ngushtuar apo thënë edhe
më thjeshte definicioni duhet te jetë adekuat.
2)definicioni duhet të permbajë vetëm elementet e rëndësishme te nocionit (e jo ato
të pa rendesishmet).
3) nocioni te cilin dëshirojmë ta definojme nuk guxojmë ta definojmë me ndihmën e
nocionit i cili vetë është i definuar,me ndihmën e atij të parit apo me fjalë të tjera
definicioni nuk guxon te sillet në rrethe.
4)definicioni i nocionit pozitiv nuk guxon të jetë vetë negativ.
5)definicioni nuk guxon të jetë si kopje (fotograrfi).
6)definicioni duhet të jetë i qartë.
Hipotezat
Vete fjala hipotezë është me prejardhje greke (hipothesis)që do të thotë diqka e
supozuar, menduar, predispozita të menduara shkencore si zgjidhje e mundshme e
cila ende nuk është e sigurtë dhe e vërtetuar që ka për qëllime të përmbushin
zbrazëtiren në përvojë dhe që sinjalizojnë në bazat e mundshme të përbashkëta të
shkaktarëve te lgjshmërive të grumbullit të caktuar të dukurive dhe kështu ta
kënaqin - plotësojnë tendencën e arsyshme për njohuri shkencore unike.
Çdo hipotezë është një lloje eksperimenti mendor,përpjekje krijuse e cila nuk
munde pa mbetje të shëndrrohet në operacione logjike. Nga njëhere hipoteza man-
ifestohet në forme të postulatit si pak a shumë si mendim i mundshem,hipoteza
bartë në vete tendencën për verifikim intenziv dhe me këtë dallohet nga fiksioni. Ne
22
dinamiken e vedijes njerzore hipoteza megjithatë munde të merr demienzion të fik-
sionit apo dogmes, sikurse është e mundshme edhe ndryshe. Ne zhvillimin dhe për-
parimin e njohjes shkencore hipotezat në princip kanë karakter të rëndësishëm, ato
janë nxitëse udhërrëfyese për hulumtimet e frytshme shkencore dhe nga kjo dele se
roli i tyre është ekskluzivishte heuristik (intenziv,zbulimi i fakteve të reja dhe njo-
hja e re).Pa parashtrimin e hipotezës do të ishte i pa menduar dhe i pa marrur më
mend përparimi shkencor në përgjithësi. Hipoteza shkencore e kuptuar drejtë ka
arsyshmerinë e vetë vetëm nëse është menduar në përputhje me tërë faktet
empirike dhe njohurit tjera,në qoftë se vetë në vehte është sa ma e thejeshtë duke
mose ndikuar në hipotezat tjera ndihmëse dhe në qoftë se është frytëdhënse që do
të thotë nëse arrinë të përgjigjet në fushë sa më të gjerë të fakteve.Hipoteza e atil-
lë e cila në hulumtimin e mëtejmë në bazë të vrojtimeve të reja dhe eksperimenteve
si mjaft e verifikuar shëndërrohet ne teori.Edhe pse secila hipotezë e ka rolin e vetë
heutues gjatë aktivitetit hulumtivo shkencor dhe kështu para se gjithash secila në
tërësi është hipotezë vepruese aktive.Megjithëatë me shprehjen "hipoteza
vepruse"veqanarisht karakterizohet hipoteza e cila kufizohet vetëm për rregullim
dhe lehtësim të punës shkencore dhe pa pasur qëllim që përveq kësaje të shërben
edhe për interpretim të ralitetit. Hipoteza në korelacion;hipoteza - teza do të thotë
pjesa e dakorduar e gjykimit hipotetik.Egzistojnë disa principe themelore apo
kushte te cilat duhet te plotësohen te parashtrimi i hipotezave shkencore ku duhet
te dallohen nga ato te mendjes se shëndoshë ku njerzit çdo ditë i paraqesin mbi
ndonjë problem të shoqerisë.
E para-(principi) - hipotezat shkencore duhet të jenë të formuluara ashtu qe veri-
fikimi i tyre empirik te jetë i mundshëm qoftë drejtëpërdrejtë thjeshtë si përballje
me përvojen qoftë indirekt përmes konkludimeve të afërta apo të largta të cilat kok-
ludime mundemi me rruge logjike të nxerrim nga to.
Përvoja është e vetmja në gjëndje që të tregojë se a ofron nje hipotez shkencore
përgjigje të mjaftuar në pyetjet të cilat në fillim të hulumtimit janë parashtruar
dhe se ajo në bazë të kësaj vërtetë sqaron atë që përmes saj dëshiron të sqarojë.
Kjo do të thotë që një hipotezë shkencore mund ta verifikojme në qoftë se zbatimi
praktik i saj ka qenë saktë i përcaktuar dhe vetëm nëse disponojmë instrumente
adekuate dhe të besushme për matjen e atyre dukurive për të cilat është parashtru-
ar hipoteza. Në çdo rast konkret kjo kërkesë mund të plotësohet në mënyra të
ndryshme. Në qoftë se një hipotezë shkencore është opcion në aspektin e numrit të
rasteve qe ajo i përfshin (gjë që varet nga gjersia e fushës së situatave të mundshme
empirike në të cilat situata ajo mund të jetë e pa fuqishme)dhe për aq sa hipoteza
është e pasur dhe e përcaktuar në aspektin përmbajtësor (që varet nga fakti se sa
janë preciz nocionet të cilat në të janë përdorur) verifikimi empirik i saj është më i
lehtë e kjo do të thotë që hipotezat univerzale në qoftë se konstojnë diq të përcaktu-
ar mbi botën empirike te dukurive. Sipas rregullit mundemi shumë më lehtë të ver-
ifikojmë se sa hipoteza statistike veqanarisht në qoftë se përmbajtja e këtyre të fun-
dit është e varfër apo jo e percaktuar drejt.
E dyta - hipotezat shkencore duhet të përmbushin edhe një kusht te ri: ato duhet të
jenë të formuluara në atë mënyrë që përmes tyre apo saktë përmes konkluzioneve
që të ato vimë përmes deduksioni dhe keshtu mund t'i parashikojnë edhe ngjarjet e
pastajme (të ardhme) ky princip (apo kusht) ështe ngushtë i lidhur me ato principe
paraprake dhe në një farë dore paraqet modelin e zhvilluar të tyre. Një hipotezë
shkencore me ndihmën e së cilës parashikojmë ngjarjet e ardhshme, nuk mund të
pretendojë që të sqarojë qfardo qoftë qe ka ndodhur në nderkohë, veqse mund ta tra-
23
jtojmë si diqka që në të vërtetë është dashur të ndodhe,atëherë hipoteza mbetet e
thatë d.m.th.në mes saj dhe ndonjë hipoteze të kundërt nuk ka asnjë
dallim.hipoteza e tille nuke mund të jetë e pafuqishme kurse verifikimi i saj empirik
është i pamundur.
E treta - hipotezat shkencore duhet të jenë të thjeshta edhe në aspektin

metodologjik.Nga ajo se sa një hipotezë ka plotësuar këtë kushte varet shumë veri-
fikimi empirik i saj e kjo do të thotë që sa është një hipotezë e ndërlikuar aq është
i ndërlikuar edhe procesi i verifikimit praktik të saj.gjithashtu edhe nga se sa është
përmbushja e ketij kushti varet mundësia e zgjedhjes në mes të hipotezave alterna-
tive të cilat mire i sqarojnë dukurie për të cilat ato janë parashtruar.Hipoteza e
thjeshtë gjithnjë ka me përparësi ndaj asaje të komplikuares.Këtu nuk bëhet fjalë
se sa një hipotez është formuluar me stile apo e formuluar mirë në mënyre
estetike,veqse sa elemente e përbëjnë hipotezen dhe qfarë është karakteri i
raporteve të këtyre elementeve.Për një hipotezë themi se është e thjeshtë në raport
me tjetrën për nga numri i vogël i elemnteve dhe posaqërisht në qoftë se këto ele-
mente në mes veti janë të lidhur në mënyre sistematike,kështu që është e panevo-
jshme që më pas si plotësim të kyqen elementet shtesë të cilat nga rasti në rast do
të duhej të siguronin zbatimin e hipotezës në dukuri të cilat i përkasin fushës së saj.
INDIKATORËT
Në eksplikimet e mëhershme kemi parë që është shumë e rëndësishme që në pro-
cesin hulumtues ne aspektin e rregullit metodologjik të definohen dhe ne aspektin
e supozimeve qarte te paraqiten detyrat hulumtuse dhe kete e kemi parë gjatë ela-
borimit te hipotezes dhe definicionit.Hapi tjeter në drejtim të përcaktimit më të
afërt të kuptimit të nocioneve te cilet deshiriojme ti perdorim ne hulumtimin shken-
cor perbehet nga te vërejturit e shumë karakteristikave të veqanta apo situatave në
të cilat nderlidhen disa dimenzione paraprakisht te ndara te atyre nocioneve.Keto
cilesi me ndihmen e te cilave permbajtjen e nocioneve e ndajme-zberthjeme ne ele-
mente edhe me te thjeshta i quajmë indikator.Te gjithe indikatoret duhet ti plote-
sojne dy kerkesa themelore.
E para - indikatoret duhet te jene sa me pake abstrakt nga nocioni origjinale si
tersi,apo ndonjerit nga dimenzionet e ti,qka do te thote se duhet te jene sa me drejte
perdrejte te lidhur me dukurit empirike.
Kerkesa e parë ka te beje me shkallen e konkretsisë te indikatorve e cila varet nga
gadishmerija jone (gadishmerija e hulumtusit)qe ne analizen e nocioneve te shko-
jme sa me large ne veqanti- ne detale.Ne princip nuk ka pengesa qe ne zberthimin
e nocioneve te komplikuara ne elemente te thjeshta te shkone ne
pakufishmeri:gjithnje munde te perseritet procedura e njejte ne nivel edhe me
konkrete ne zberthimin e elemnteve te nocioneve.Megjithate ky zberthim e ka edhe
kufirin e vete dhe ai kufi eshte i percaktuar me ate kuptim te zberthimit te nocion-
eve i cili zberthim nuk e vie ne dileme qellimshmerin shpjeguse te nocionit orgjinal
d.m.th.qe zberthimi i elementeve te ti (nocionit)te mose kaloje ne gumbullim
mekanin te elementeve.Kjo procedur kryesishte varet nga njohja,kyqja dhe
shkathtesitë e hulumtusit gjatë hulumtimit shkencor.
Kerkesa e dyte nenkuptone qe ne mes indikatorve te egzistoje ndonje raport sikurse
edhe ne mes te vete nocioneve ashtu edh ene mes indikatorve dhe perbersve latent
24
te nocioneve te cilet i kyqim-perdorim ne hulumtim.Ne mes te disa indikatorve dhe
perbersve latent nuk egziston raporti i nevojes apsolute veq se vetem raporti i gjas-
es.Kjo me teje do te thote qe asnje nga indikatoret marre ne vete nuk munde te sher-
ben si baze e mjaftuar per radhitje te nocioneve empirike edhe pse secili nga ta
munde te rrise bazen e supozimit se dukurija ne shqyrtim gjindet ne kufi te fushes
te cilen permes nocioneve deshirojme ta perfshime.p.sh ne nuke presim qe njeriu i
ndershem gjithjenje dhe ne çdo moment te flase te vertete pavarsishte nga ajo qe e
verteta eshte indikator i ati virtyti te cilin e marrim si kriter per radhitje-klasi-
fikim.Gjithashtu fakti qe disa nga njerzit flasin te verteten nuk na obligon neve qe
te perfundojme qe ata i perkasin kategorise se njerzve te ndershem,veq se vetem i
shton nje peshe te caktuar supozimit-hipotezes.Ne te vertet ne baze te asaj qe
indikatoret qendrojne ne raporte gjasash ndaje elementve latente te cilet nocioni i
paraqet ne procesine e analizes duhet te paraqesim sa eshte e mundshme numer me
te madhe te indikatorve,ngase persa eshte numri i madhe i indikatorve me pake
jane gjasat qe ne rastin e zbatimit-perdorimit te nocionit ne dukurit empirike
munde te vi deri te shmangjet e rendesishme.te gjithe indikatoret se bashku percak-
tojne permbajtje te plote empirike te nocionit.Numri i mundeshem i indikatorve
eshte i pa kufizuar dhe te gjithe se bashku perbejne shumesi te perzier per te cilen
Luis-Gutman e perdori emertimin INDIKATORË UNIVERZAL.
Me gjithate lidhjet ne mese te disa indikatorve me indikatoret tjere te cilet nocioni
i permban nuk jane edhe aqe te forte,keshtu qe ne ate aspekt egzistojne dallime te
mdha ne mese tyre dhe eshte shum veshtire te percaktohet se qka ne te vertet bene
pjese ne ata univerzal dhe qka mbetet jashte tyre.Kjo eshte e rendesishme te dihet
nga se te anashkalimi i atyre te ashtuquajturve indikator te jashtem atyre te cilet
nuk bejne pjes ne indikatoret univerzal munde nganjher dukshem te ndikojne edhe
ne te spjeguarit e fakteve gjegjesishte dukurit te cilat i hulumtojne nga se shpesh e
gjejme korelacionin e madhe ne mese te indikatorve te jashtem dhe fakteve te cilat
deshirojme te sqarojme.p.sh munde te jete kontestuese se shkalla e kriminalitetit
ne nje bashkesi lokale si pjese perberse e nocionit integrim apo integrim konkret
normativ apo ne te vertet shkalla e kriminalitetit është ndikures i jasdhtem te cilin
mund ta parashikojme pasi qe shkalla e integrimit ne rastin konkret veq eshte e
konstatuar.te kuptimi i rolit dhe rendesis se indikatorve duhet te kemi ne
mende(parasyshe sa vijone:
E para - kufite ne mese te ashtuquajturve indikatore te jashtem dhe indikatore te
mbrendshem nuk jane te ashper-strikt.Edhe te paret edhe te dytet munde te jen
edhe te jashtem edhe te brendshem si pjese perberse e nje nocioni.Natyrishte
indikatoret e "jashtem"jane me te egzistuar-me prezent kur se te brendshmit me
shume kane te bjne me ato rrethana te cilat i paraprine krijimit-formimit te nocionit
d.m.th.ato te cilat nocioni duhet ti spjegoj.
E dyta - eshte e njohur e pergjithshme qe ne analizimin e dukurive te nderlikuara
duhet ti ndajem-veqojme shume elemente te thjeshte gjegjesishte shqyrtimi i
numerit te madhe te indikatorve.Per aqe sa eshte numri i tyre me i madhe
domethenja e nocioneve eshte me e qarte dhe perdorimi-aplikimi i tyre eshte i sig-
urte.Por se numri i indikatorve duhte te kufizohet nga se nocionet e nderlikuara
mund ti perdorim ne hulimtimin empirik vetem ateher kur elementet individuale te
tyre munse serishte ti bashkojme ne nje tersi.Nga kjo,dhe ne mvarshmeri te nevo-
jave praktike te hulumtimit ne procesine e analizave te nocioneve asnjehre nuk
shkojme ne ate qe te perfshihet univerzumi i indikatorve veqse gjithehere ndalemi
vetem ne segmentet e tyre pak a shum te ngushta.Marre statistikishte raporti ne
25
mese indikatorve univerzal dhe indikatorve te zagjedhur te cilet qendrojne ne vend
te disa elemneteve te dukurive te nderlikuara te cilat nocioni i paraqet.munde ta
veqojme si raport ne mese te grupeve themelore dhe shkaqeve te tyre.Gjdo grup i
zgjedhur i indikatorve duhet te jete reperezentativ ne raport me I.univerzal ngase
vetem ne ate raste arsyeshem munte rezultoj pergjithsimi i rezultateve tek te cilat
eshte arritur permes hulumtimit.
PROCEDURA DHE INSTRUMENTET E MBLEDHJËS SË

TË DHËNAVE
Veq kemi folur se qka jane dhe cilat jane procedurat ne punen hulumtuse shkencore
-njera nder hallkat shume te rendesishme ne ate perocese pa te cilen nuk do te
munde te ralizohej hulumtimi eshte procesi dhe instrumentet e mbledhjes e te
dhenave.Me procesin e mbledhjes se te dhenave nenkuptojm menyrat dhe specifikat
e vet punes hulumtuse e me instrumentet hulumtuse nenkutpjme ato mjete te cilat
na at aktivitet hulumtues aplikohen.Ne mese te procesit te hulumtimit dhe instur-
menteve egzistone nje lidhje e ngushte gje qe tregone edhe vete fakti qe ne procedu-
ra te ndryshem munde te aplikohen instrumentet e ndryshme apo instrumente te
njeta ne proceduren e njejt.
Llojet e procedurave dhe instrumenteve

Egzistojnë shume procedura dhe shume instrumente te mbledhjes se te dhenave,por
se me se shpeshti mirren ne konsiderim ne procesine e hulumtimit shkencor:
a)llojete e procedurave - puna me dokumentacion
- te vrejtur sistematik
-intervistimi
-anketimi
-testimi
Procedurat e të vlerësuarit e të gjykuarit
b) llojet e procedurave - lista evidentuse para analizes se permbajtjes se doku-
menteve
-protokoli i analizes se permbajtjes
-protokoli i intervistimit
-listat anketuse
-testet
shkalla e qendrimeve (gjykimeve)
Zhedhja e procedurave dhe instrumenteve.
Cili proces e cilat instrumente do te gjejne vend ne procesin e hulumtimit shkencor
mvaret pike se pari nga specifikat e vet problemit i cili shqyrtohet ne hulumtim.Nga
nje here mvaret shume edhe nga faktoret tjer:mbi mundesit kohore dhe ato finan-
ciare si dhe vete afiniteti i hulumtiesit.Duke marre parasyshe rendesine e tere
shkaktarve me gjithe ate perparsi duhet ti ipet specifikave te problemit i cili shqyr-
tohet dhe komform tyre duhet zgjedhur llojin,vellimin e procedures-instrumenteve
te mbledhjes se te dhenave.Per dallim nga shkenca natyrore shkenca shoqerore nga
vete fakti se behet fjale per dukuri shume te nderlikuara e dinamike me te cilat mir-
ren keto te fundit aplikojne shume procedura dhe instrumente nga shume ane dhe
shume rruge ne situata te ndryshme dhe nga aspekte te ndryshme.Kjo veqanarishte
26
manifestohet ne rasitin e hulumtimit te dukurive komplekse.Me rastin e zgjedhjes
se procedurave e veqanarishte instrumenteve per mbledhjen ee te dhenave duhet
pasur kujdes mbi karakteristikat e tyre metrike:vlershmerine,besushmerine,objek-
tivitetin,ndjeshmerine,vlershmerija pershkruese e detyres ne instrument,standard-
izimi,prakticitetit e ekonomizimi(gjithesejt shtate karakteristika)
Prakticiteti e ekonomizimi
Me këto karakteristika nënkuptojmë disa veti te instrumenteve që janë ngusht te
lidhura me vete funksionin e matjes.Me kete karakteristik nenkuptojme thjeshte-
sine e perdorimit te tyre,kontrollimin e rezultateve,shfrytezimi i rezultateve te fitu-
ara,pastaj kursimi i kohes para ketyre opercaione dhe kursimi ne aspektin e shpen-
zimeve (te dalurave).Karakteristikat themelore te procedures te mbledhjes se te
dhenave dhe ketu do te japim vetem karkteristikat e ndonjeres nga procedurat nga
aspekti i funksionit te cilin e ka ne procesin e hulumtimit shkencore.
Puna ne dokumentacione
Me dokumentacionin sociologjik nenkuptojme grumbullimin e te dhenave te cilet
jane ne lidhje me problemin dhe dukurit e caktuara shoqerore.ne te vertet nuk ka
hulumtim sociologjike kur nuk ka analiza dhe permbajtje para se gjithash apliko-
het metoda e analizes se permbajtjes e cila munde te jete kuantitative dhe kualita-
tive dhe keshtu keto dy aspekte te analizes ne mese veti plotesohen dhe per aqe sa
eshte e mundur dhe e arsyshme edhe kombinohen.Metoda e analizes se permbajt-
jes ka disa etapa:
1) zgjedhja e kategorive si baze per analize
2) zgjidhja e mostrave
3) shifrimi i permbajtjeve
4)perpunumi statistikor
5) interpretimi
Ndër këto faza më e rëndësishmja është e para nga se nga te zgjedhurit e kategoris
per analize mvaret edhe rezultati i hulumtimit kurse etapat tjera paraqesin zba-
timin e asaje (te pares) kjo tregohet edh ene vete titullin.
TË VËREJTURIT SISTEMATIK
Mbi të vërejturit sistematik si metodë sociologjike veq kemi folur.Te vrejturit sis-
tematik ne kuptimin e ngjushte paraqitet edhe si procedur e mbledhjes se te
dhenave me gjithe se eshte veshtire te behet dallimi ne mese te vreturit si metode
sociologjike ne kuptimin e gjere dhe te vrejturit si forme e mbledhjes se te
dhenave.Ato ne te njejten kohe dhe ne te njejten menyre realizohen kjo paraqete
rruge te drejte perdrejte te njohurit se dukuris te cilen e hulumtojem me
s'direkti,e me s'natyrshmi nga tere rruget neper te cilat nisemi nga realiteti social.
Qellimi (kuptimi) i te vrejturit sistematik ne funksion te mbledhjes se te dhenave
eshte ne evidentimin dhe regjistrimin e dukurive te cilat vrojtohen.Kuptim edhe me
te ngushte te vrojtimit nga pozicioni i teknikes se mbledhjes se te dhenave quhet
regjistrim.Per te vrejturit jane te lidhura edhe teknikat e veqanta dhe mjetet per
mese te te cilave hulumtuesit sherbehen ne fazen e mbledhjes se te dhenave.
27
INTERVISTA
Intervista si procedure ne hulumtimin sociologjik sherben si nxitje me plane e man-
ifestimeve verbale te personit me te cilin bisedojme ne menyre qe te arrime te njo-
hurit e reja ne sociologji.Intervista eshte njera ndere menyrat me te zgjeruara te
mbledhjes se te dhenave ne sociologji.Ajo perbehet prej shume pyetjeve te cilat
hulumtuesi ja parashtron respodentit.Intervista munde te klasifikohet ne:
a) e strukturuar
b) e pa strukturuar
Ne intervisten e strukturuar menyra se si pyetjet jane te modifikuara dhe radha
nga e cila ato parashtrohen mbetet e njejte ne secilin raste individuale.Rezultati
perafersishte eshte dialoge formal i cili perbeher nga pyetjet dhe
pergjegjiet.Intervista e pa strukturuar i gjasone me shume bisedimit jo formal.Ai i
cili e udheheq intervisten rendom ka ne mendje disa tema te cilat deshirone ti sht-
jelloje por me shume pake pytje te formuluara paraprakisht apo edhe nga nje here
pa asnje te formuluar.I lire eshte qe ta beje modelimin sipas deshires pastaj te
kerkoj nga bashke bisedusi ti zgjeroje pergjigjiet pastaje ti zberthen dhe analizone
reaksionet te cilat ndoshta jane te paqarta apo dy kuptimore.Ajo liri e intervistue-
sit shpeshe here ndikone te bashke biseduesi te cilit munde ti lihet orjentimi i inter-
vistimit ne fushat te cilat e interesojne.Te dhenat e fituara nga intervistimi i struk-
turuar rendome konsiderohen te besueshme.Duke ditur se radha dhe teksti i pyet-
jeve eshte identik per krejte te pyeturit eshte e mundeshme dhe e besushme se ata
do te reagojne ne disa permbajtje.Keshtu qe pergjigjiet e ndryshme ndaj pyetjeve te
njejta na orjentojne ne dallimin evident ne mese te personave te
intervistuar.pergjigjiet e ndryshme thjeshte nuk do te manifestojne dallimet ne
menyren se si u jane parashtruar pytjet.Keshtu qe sado te jete me e strukturuar nje
interviste hulumtusi me lete do te verifikoje rezultatet ne rastin e intervistimit te
grupit tjeter te respodentve.Perkundrjet intevistes se strukturuar intervista e pa
strukturuar konsiderohet si me pak e besushme.Pyetjet jane te formuluara ne
menyre te ndryshme dhe sigurishte eshte e mundeshme qe raporti i intervistuesit
dhe te intervistuarve do te jete me elastik.Nuk eshte e qarte se sa ata faktore ndiko-
jne ne pergjigjie.dallimet ne mese te respodentve ndoshta jane shprehje e natyres se
intervistes.Andaj eshte veshtire te perseritet intervista e pa strukturuar kurse flek-
sibiliteti me i madhe i intervistes se pa strukturuar mund te kontribuoj ne rendesin
e rezultateve te fituara.Ky lloje i intevistes ofron mundei me te medha qe te zbulo-
het se qka respodenti "mendone mbi te verteten".
Paqartesite ne pyetje dhe pergjigjie munde te kthjellohen dhe ai i cili e udheheq
intervisten munde te gjurmoj ne nuanca te permbajtjes.ne pergjithsi intervista e
strukturuar mirret si me e "qelluar"per te fituar pergjegjie ne pyetjet "faktike"siqe
jane :mosha,gjinia,puna etj.Intervista e pastrukturuar konsiderohet me e qelluar
per te ditur diq rreth qendrimeve dhe mendimeve te respodentit.intervista kon-
siderohet menyra kur respodenti shprehe qendrimin e vertet mbi perditeshmerin e
vete.Megjithate edhe perkundrejt perpjekjeve dhe angazhimit te intervistuesit qe
kete ta arrine prej rrethanave te nduarnduarta natyres subjektive apo objektive
nuk arrine qe ket ta realizoj.Keshtu qe me te drejte parashtrohet pyetja e vlefshm-
ris dhe besushmeris se intervistes.Kjo rezultone me se shpeshti nga ajo qe inter-
vistuesi (ne mvarshmeri nga koha dhe hapsira)e kupton dhe definon situaten rreth
vehtes.Mvarsishte nga ajo se si e kuptone dhe e trajtone bashke biseduesin e vete
ndikimi i personit qe e udheheq intervisten ne psikologjine e respodentit dhe atmos-
28
feren ne mesin dhe vendin ku udhehiqet dialogu-intervista.Per kete nuke eshte
edhe krejt nje soje se si ne momentin e dhene sillet udheheqesi i intervistes (a eshte
afer apo ne distance,serioz apo jo serioz,i padisponuar apo i qeshur,sugjestiv apo
indifernet).Me kete udhehqesi i ntervistes kan gjykimet vlerore vetanake dhe qen-
drimet e tyre dhe keshtu nuk eshte krejte njesoje a deshirone dhe sa munde te syg-
jeron (vedishem apo pa vedishem) nga se sado qe udheheqsi i intervistes angazho-
het ti mbuloje qellimet e veta ai shpeshe here vjen ne situate qe ti barte edhe te
respodentet ato qellime.Ne menyre qe ti shmangemi rreziqeve te tilla udheheqsve
te intervistimeve u sugjerohet qe mos te japin "direktiva"qe te permbahen nga
shprehja e mendimeve qe ti shmangen qfardo qofte miratimi apo jo miratimi.
Ju propozohet qe me bashkbiseduesit e tyre te krijojne relacione te ngrohta miqe-
sore qe nenkuptone edhe mirkuptim dhe qe njekohesishte do te thote te ruhen mire
qe te mose bartin te bashke biseduesit qendrimet e veta dhe pritjet e tyre (rezultatet
e pritura).Tere keto jane anet e dobta te intervistes te cilat e bejen te pa besueshme
me pake te rendesishme per hulumtime sociologjike.Intervista e strukturuar
ndryshe quhet edh eintervist e nderlidhur ne te cilen pyetjet paraprakishte jane te
pergaditura nga nje here edhe decidivshte te definuara kurse nga nej here vetem
permbajteshem.Intervista e strukturuar eshte analitike dhe e rendomte:me te
zberthehen dukurit te cilat deshirojme ti shtjellojme dhe qe kjo te jete e mundeshme
duhet sa me sakte ti permbahemi ecuris se bisedes.
Intervista e pa strukturuar
Ky lloj i intervistes ndryshe quhet intervistimi i lirë ku pytjet nuk janë te
parashtruara paraprakisht porse eshte nje lloje i diskutimit apo "dyluftim me fjale".
Intervistimi i tillë organizohet kur nga i pyeturi dëshirohen të fitohen (nxirren)sa
me shume te dhena e informata te cilat pyetesi nuk ka mundesi ti planifikoj-
parashikoje (hulumtimi i motiveve,dhe arsyeja e veprimit,mendimi etj).
Mvarsishte nga subjektet te cilet intervistohen intervista munde te jete:direkte dhe
indirekte.Intervisten direkte e quajm biseden e drejteperdrejte ne ate persone (te
intervistuarin,)ketu pra eshte ai qe pyet dhe personi nga i cili kerkohen te
dhena.Interviste indirekte quajme ate bised me rrethin e tij per te.d.m.th me shoket
e ti,te njohurit e ti ,familjaret e ti dhe me tere ata te cilet munde te japin informa-
ta me shume e me precize per te.Mvarsishte nga numeri i pjesmarrsve ne intervis-
tim dallojme intervisten individuale dhe ate kolektive.
Intervista individuale eshte biseda e zhvilluar me nje person,kurse intervista kolek-
tive eshte biseda me shume persona.Ne parime intervista hulumtuese eshte indi-
viduale.Te intervista eshte shume me rendesi pergaditja e intervistimit,ecurija e
intervistimit (krijimi i klimes adekuate,atmosfera e kontaktit te pare etj),rregullimi
i protokolit per intervistim.Sikurse edhe te tjeret edhe kjo menyr e mbledhjes se te
dhenave ka perparsit dhe mangetit e veta.Perparsija themelore e intervistes eshte
ne ate qe ajo eshte menyra me njerzore dhe me e dinjitetshme e mbledhjes se te
dhenave nga respodentet dhe kjo ne te vertet eshte bisede me ta.Me kete rruge ne
menyre me te besushme munde te mblidhen te dhena mbi dukurite intime,person-
ale dhe gjendjet tjera.Kufizimi themelore i kesaje menyre te mbledhjes se te
dhenave eshte i natyres subjektive dhe ka te beje me vete intervistuesin dhe
raportin e ti me respodentin dhe keshtu edhe ndaj asaj qe me intervist deshirohet
te ncirret.Ne baze te krejte atyre qe u thane,kjo metode nuk ndermirret si e vetme
29
veqse ne kombinim me menyrat tjera te mbledhjes se te dhenave dhe vetem ateher
munde te priten rezultate solide dhe nivele i larte i besushmeris se te dhenave te
mbledhura per analiz.
Anketa
Ne procesin hulumtues anketa eshte nje procedur-teknik per mese te ciles i
parashtrojm pyetje individve te caktuar lidhur me faktet e intersit shkencor per
sociologjine te cilat u jane te njohura personave te anketuar apo pytje lidhur me ate
se qka mendojne personat e anketuar.Te anketuarit ne pyetjet e parashtruara me
ankete pergjigjen me shkrime keshtu qe pergjegjiet me shkrim te te anketuarve
eshte karakteristika themelore e anketes (kur parashtrohen pytjet me goje ateher
siqe e kemi pare kemi te bejme me intervisten).Vete menyra e parashtrimit te pyt-
jeve ne ankete ne parime eshte me shkrim mirpo nganjher munde te behen edhe me
goje.Ateher anketuesi grupes se mbledhur per ti anketuar u parashtron pyetje me
goje kurse personat e pyetur u i pergjigjen me shkrim.Kjo procedure eshte shume e
rralle dhe ralizimi i saje i resishem eshte i ngjashem si ne rasitn e pare kure pyet-
jet parashtohen me shkrim.Ne hulumtimet sociologjike anketa ka role shume te
madhe.ne shume raste vetem me ankete apo duke mos e anashkaluar ate munde te
mblidhen te dhena te rendeshme per dukurit e hulumtuara d.m.th arritja gjere te
te dhenat e pritura.Edhe ne aspektin kohore anketa eshte shume me ekonomike se
sa intervista nga se ne te njejten kohe munde te anketohen shume
persona.Perparsine qe ka intervista e qe ka te beje me kontaktin personal me respo-
dentet,te rasti i anketes kjo cilsi munde te arrihet me parashtrimin e qarte e sistem-
atik te pyetjeve dhe udhezimet shtes per pergjigjiet e mundeshme.Te anketimi lista
anketuese munde te dergohet edhe me poste.Kjo eshte procedura e vetme e cila
mundësone mbledhjen e të dhënave edhe ne largesi te medha e edhe ne shtrirje te
mdha hapsinore te personave te pyetur gjersa te aplikimi i metodave te tjera per-
soni qe pyet-hulumtuesi dhe personat e pyetur-respodentet duhet te gjinden ne te
njejtin vend dhe ne te njejten kohe.Perparsit e theksuara te anketimit i kane edhe
anen tjeter (mangetit e anketimit),veqanarishte nese anketuesi nuke ka njohuri te
mjaftuara shkencore dhe pervoje profesionale si dhe ndergjegjie te zhvilluar dhe
vendose ta realizoj nje anketim per ndonje teme,kurse para kesaje ka menduar se
perpilimi i listes anketuese do te thot te ules pran tavolines ti imagjinon
(mendon)disa pyetje ti shkruan dhe radhite ne liste pyetjesh ti shumezone dhe tua
shperndan personave qe do te anketohen.Ne ate menyre munde te vjen gjere te "ver-
shimi" i listav e anketuese dhe te dhenave te pa dobishme te cilat te dhena do te
munde te gjindeshin edhe ne burime tjera bile edhe ne dokument edhe gazeta.Nese
kesaj i shtohet jo profesionalizmi ne udheheqjen dhe pergaditjen e anketes atehr
eshte e qarte qe anketa do te kete shume mangeti te cilat do te ndikojne ne shkallen
e besushmerise se te dhenave dhe keshtu edhe ne rezultatin perfundimtar te
hulumtimit.Per kete arsye kesaj qeshtje duhet kushtuar rendesi te madhe.Me kete
natyrishte nuk eshte perfunduar procesi i mbledhjes se te dhenave.Ne ecurine pro-
cedurale te anketimit hyne edhe caktimi i mostres tek me pase perpunimi dhe inter-
pretimi i te dhenave.Ateher konsiderohet se anketimi eshte kryer.Instrumetn i
anketes si metode e mbledhjes se te dhenave eshte lista anketuese me te cilen u
parashtohen pyetje anketuesve ne menyer te shktruar dhe ata pergjigjen po ashtu
en forem te shkruar.Pyetsori (lista anketuese) perbehet prej shume pyetjeve te per-
30
gaditura qe me pare ne te cilat ipen pergjigjiet.Pytjet nga pyetsori i parashtron
udheheqsi apo vet te anketuarit lexojne pyetjet dhe me pase fillojne te shkruajn
pergjegjiet per to.Kjo menyra e dyte eshte me e shpeshte ne praktike dhe me e
besushme.
Perparsia e kesaj menyre eshte edhe ne ate se eshte me afer te anketuarve udhehe-
qesi i anketes i cili si persone pergjegjes profesional munde qe gjate anketimit te
intervenoj me spjegim ne pyetje te paqarta te anketuesit gjithnje duke pasur kujdes
stikt te mos u tregohet te pranishmeve ana subjektive te udhehqesit te anketes.Kjo
menyre eshte edhe me e lire se ajo me ane te postes per te cilen duhet te paguheshin
shpenzimet postare.Te udheheqja e anketes eshte me shume rendesi qe ne mese te
anketuarve te mos zhvillohet dialog me pyetjet nga anketa dhe te mos kerkohen
(lejohen) konsultime me udheheqsin e anketes apo me ndonej persone te trete.Te
anketimi eshte e rendesishme ti permbahemi disa rregullave:
1. Pyetësori, sipas përmbajtjes së vet, duhet tij përgjigjët esencës së lëndës së
hulumtijmit dhe qëllimëve të hulumtijmit shkencor.
2. Më rastijn e përpilimit të pyetësorit, nocionet duhet të jenë opëracionale, gjëgjë-
sisht të dhëna në formën e cila mund shkoqitët.
3. Pyetsëori duhet të jetë i përpiluar më shumë kujdes. Madje, pakëz edhe tij para-
prijë një i ashtuquajtur pilot hulumtijm, gjëgjësisht verifikim paraprak i funksion-
alitëtijt të pyeëtsorit.
4. Kur anketijmi fillon, atëherëë pyetsori nuk mund të ndërrohet, sepse qëllimi i
vërtetëë i procedurës është që të gjithë të anketuarit njësoj të nxitën që të mund të
marrim rezultatë paralele-komparatijjve.
5. Të sigurohet autëntijcitëtij i përmbajtjes së të gjitha kopjeve të pyetësorit si dhe
autëntijcitëtij i përgjigjëve në pyetjet e parashtruara.
6. Sipas mëtodologjisëë së caktuar, të bëhet radhitja e pyetësorit dhe klasifikimi
shënimëve.
Për tu sigurua besueshmëria e vërtetëë e pyetësorit duhet të kemi parasysh sa
vijon:
1) Pyetësori duhet të jetë uniform (i njëllojtë) dhe sipas rregullit, ai përbëhet nga
kapitulli, në të cilin shkruhen shënimët e përgjithshmë, si dhe dy kolona, të cilat
janë:
- kolona e pyetjeve të shënuara që më parë;
- kolona për shënimin e përgjigjëve të të anketuarëve.
2) Përmbajtja e pyetësorit duhet tij përgjigjët llojit të shënimëve, që synohet të
mblidhen më anë të tijj.
3) Pytjet në pyetësor, doemos duhet të parashtrohen varësisht prej karakterit të
hulumtijmit dhe shënimëve që kërkohen, kurse ato mund të jenë të tijpit të hapur
dhe tijpit të mbyllur:
Pytjet e tijpit hapur janë në të vërtetëë pytje të rëndomta, gjërsa në pytjet e tijpit të
mbyllur janë ato, të cilat kërkojnë faktë kurse përpiluesi i di të gjitha altërnatijjvat,
të cilat vijnë në shprehije, kurse përgjigjën në pytjen e tijpit të mbyllur duhet plotë-
suar më ndonjë informatë konkretë (kure kerkohet arsyetijmi).
4)përveç ankëtës së hapur (publike) ekziston edhe anketa anonimë, e cila duhet të
siguron sinqëritëtijn më të madh në përgjigjiet e pyetjeve dhe kjo posaçërisht atje
ku maksimalisht janë të shprehura mendimët,qëndrimët përsonale dhe intijmë.
5)duhtë pasur kujdes për gjatësinë e ankëtës,
pyetësori shumë i gjatë mund tij demotijvojë kështu që sa më i shkurtë që është
pyetësori do të jetë si parakusht për sukes.Shkurtësia (konkretësia) e pyetësorit
31
nuk varet vetëm prej numrit të pyetjeve,por edhe prej ndërlikushmërisë së tyre dhe
prej tëknikës së të përgjëgjurit.Në përgjithësi do të duhej të kemi kujdes që anketa
të mos zgjatët më shumë se 10 minuta për të anketuarit.
6) Radhitja e pyetjeve dhe stijlizimi i tyre në pyetësor poashtu është një faktor i
rëndësishëm, për të cilin duhet pasur kujdes nga se varet shumë prej saj, se a do të
mblidhen përgjigjët dhe a do ta përmbushin kualitatijjvisht kërkesën tonë për to.
Kjo do të thotë
Që, më parë duhet konstatuar se informatat, të cilat i kërkojmë mund tij gjëjmë tëk
përsonat (tëk të anketuarit) e planifikuar.
Të sigurohet qartësia maksimale e pyetjeve dhe stijlizimi duhet të jetë i tijllë që ë
pyeturi duhet të kuptojë pyetjet që dhe të dijë se çka kërkohet nga ai.
Pyetjet sugjëstijve nuk guxohet të jenë në pyetësor.
Shprehjet shkencore, të cilave nuk mund tu shmangemi dhe të cilat mund të shkak-
tojnë hutij tëk të anketuarit duhet të sqarohen, intërpretohen dhe të bëhen të qarta;
radhitja e pyetjeve poashtu është shumë e rëndësishmë.
Edhe këtu vlen rregulla - nga e thjeshta kah më e përbëra duke pasur parasysh që
ndërlikueshmëria të mos e kalojë kufirin i cili ndikon e të ndodhë që pyeturit -
respodentët të refuzojnë pjesëmarrjen në anketijm.
Kontrollimi ë cilësisë së listës (anketuese) më anë të sondazhit është shumë i nëvo-
jshëm dhe gatijj i domosdoshëm.Mënyra e realizimit të anketijmit është poashtu e
rëndësisë së veçantë për hulumtijmin. Ajo do të përcjellet më përpjekjet sa më të
mëdha për punë të vetëdijëshmë dhe të përmbajturit nga sugjëstijoni, në mënyrë që,
në raport më ato veprimë të arrihet përqindje më e madhe e të anketuarëve dhe që
para së gjithash përgjigjët si të tijlla, të jenë të sinqërta,të sakta e sa më të plota.
Atëherëë anketijmi ka qënë i suksesshëm.
32
TËSTIMI
Tëstijmi është mëtoda e mbledhjes së të dhënave, mëtodë kjo, të cilën shpesh e
ndeshim në sociologji dhe kryesisht në kombinim më ankëtën apo shkallën e qën-
drimëve (gjykimëve). Shumë rrallë ka rastë kur tëstij paraqitet vetëm në hulumti-
jmë dhepse në destijnimët tjera mund të përdoret si i vetëm.
Tëstij në sociologji shpeshë aplikohet si tëknikë kontrolluese e verifikimt të të dhë-
nave të mbledhura. Instrumëntij më të cilin kryhet tëstijmi quhet TËST.
Vetë tëstijn, shumë autorë e definojnë në mënyra të ndryshmë.Kjo fjalë rrjedh nga
fjala latijjnë tëstore-ari, do të thotë dëshmimë, konfirmimë etj. Në bazë të defini-
cionëve të njohura mbi tëstijn mund të veçohet ai, i cili tëstijn e definon si
instrumënt të caktuar, i cili përmbanë detyrën e cila duhet kryer dhe e cila është e
njëjtë për të gjithë të anketuarit - respodentët, më tëknikë precize përmës së cilës
përcaktohet sukesesi apo mossuksesi ose, më numër shënohet suksesi apo thenë
edhe më saktë, tëstët paraqësin llojin e ekspërimëntijt, i cili përmbanë detyra të
njëjta për të gjithë të anketuarit-respodentët dhe në të cilin është e përcaktuar
mënyra e tëstijmëve. Gjithashtu mënyra e vlerësimit të rezultatëve të tëstijt është
e saktë.Tëstët rëndom përcaktohen sipas karakteristijkave dhe tijpareve të respo-
dentëve kështu që, bazuar në këtë fakt ato mund të jenë:
a)tëstët e diturisë në kuptijmin e ngushtë dhe tëstët e aftësisë se zbatijjmit të ditur-
isë.
b)tëstët e aftësive
Më tëstët e diturisë kërkohet përcaktijmi se në cilën masë respodentij ka përvetë-
suar ndonjë dituri, shkathtësi apo shprehi (tëstët e shenjave të kumunikacionit),
kurse tëstët e aftësive provojnë të përcaktojnë karakteristijkat, të cilat janë
parakushtë për sukes në fushën e caktuar të aktijvitëtijt (prapë psiko-tëst), si kusht
i të ushtruarit të aktijvitëtijt të ngarjes së veturës, për shofer.
Vijat e përbashkëta si të njërit, ashtu edhe të tjetrit lloj të tëstëve, tëstojnë në të
vërtetëë suksesin e veprimit të cilin i tëstuari mund ta arrijë kur gjëndet para
detyrave, të cilat i parashtrohen në tëst.Për këtë edhe quhen më emër të për-
bashkët; tëstë të veprimit.Në bazë të mënyrës së zgjëdhjes së detyrave tëstët mund
të ndahen në:
1)të ashtuquajturit tëstë "letër-lapes", të atijjlla ku i pyeturi shkruan zgjidhjet e
veta.
2)tëstët, tëk të cilat respodentij, gojarishtë i zgjidhë detyrat.
3)tëstët, tëk të cilat zgjidhja e detyrave konsiston në punën e ndonjë mëkanizmi,
maqinë apo diç tjetër matëriale dhe të cilat quhen tëstët e aktëve vepruse. Më së
shpeshtij aplikohet tëstij i parë tëk i cili respodentij i shkruan zgjidhjet e
tijj.Varësisht nga koha dhe veprimi që më anë të tëstijt deshirohet të arrihet, ekzis-
tojnë tëstët të nivelit, dhe tëstë të shpejtësisë.
Tëstij i nivelit ngërthen në vetë fiksimin e kohës së caktuar, që u lihet në dispozi-
cion respodentëve për tij zgjëdhur secili detyrat e veta.Ndërsa më tëstë të shpejtë-
sisë nënkuptojmë kohën e saktë të kufizuar për respodentët, brenda së cilës kohë
ata që më shpejtë do tij kryejnë detyrat e tyre, do të cilësohen si më të suksesshëm,
më ç'rast suksesi është koha më e shkurtër-shpejtësia.
Për tëstët, shumë rëndësi është zgjidhja e drejtë e tëstëve, konstruksioni i tëstëve,
kontrollimi i etapave, parashtrimi i detyrave, tëknika e zbatijjmit të tëstëve (zbati-
jjmi kolektijv apo individual i tëstëve).Përgatijjtja për tëstijm dhe vet ecuria e tësti-
jmit dhe krejtë në fund analiza e detyrave në tëstë.
33
MËTODA E MATJES NË SOCIOLOGJI

Ndër mëtodat e shumta, të cilat shkenca i krijoi dhe më të cilat ajo shërbehet, matja
është padyshim njëra ndër mëtodat më të rëndësishmë.
Krahas matjes, në shkencat natyrore gjithnjë e më shumë, ajo zbatohet, edhe në
shkencat shoqërore, posaçërisht në sociologji. Çështëja e matjes në shkenca
shoqërore, prandaj edhe në sociologji gjithnjë e më shumë vendoset në qëndër të
çështjeve mëtodologjike të hulumtijmëve shoqërore në përgjithësi. Dukuritë eviden-
të shoqërore matën më ligjë, derirsa numri më i madh i dukurive shoqërore matët
më konventa (marreveshje) si mundësi e vetmë. Në sociologji deri më tash janë e
konstatuar pak raportë të qëndrueshmë e të pandryshuara, e të cilat do tu mund të
shërbenin si bazamënt matjeve të realizuara më ndihmën e ligjit. Sa i përkëtë mat-
jeve konvencionale duhet thënë se në këtë grup bëjnë pjesë të gjitha matjet e real-
izuara demografike, të cilat madje janë standardizuar në përmasa ndërkom-
bëtare.Në grupin e njëjtë bëjnë pjesë edhe treguesit e lëvizëshmërisë vertijkale
shoqërore, ku matja bazohet në krahasimin e pozitës shoqërore të një apo më shumë
gjënëratave reprezentuese të familjeve të njëjta në përiudha të ndryshmë kohore.
Matjet sociologjike nuk manifestohen vetëm në këto forma apo rastë të llojeve të
zbatuara të matjeve, por shumë më gjërë, nëse sipas konventave (standardeve të
dakorduara) janë instrumëntë të ndryshmë për matje d.m.th. të strukturave latën-
të (strukturave potënciale të padukshmë).Elemëntet që hyjnë në përbërjen e
ndikuesve latëntë, rëndom quhen indikatorë (për të cilët u fol). Në sociologji shumë
është më rëndësi përzgjëdhja, por para së gjithash logjika, përpunimi dhe përgati-
jjtja e instrumëntëve për matjen e dukurive sociologjike.
Emërtijmi më i shpështë i instrumëntëve, më anë të cilave kryhen matjet e
dukurive shoqërore janë shkalla, indexi, e shumë shpesh nuk bëhet ndonjë dallim
në mës të shkallës dhe indexit. Mëgjithatë instrumëntët më të dobishmë janë
shkalla e qëndrimëve.Shkalla e qëndrimëve është instrumënt për matjen e
dukurive empirike, të cilat janë të ndara në njësi të barabarta, të cilat janë të
larguara njësoj njëra prej tjetrës.Shkalla e qëndrimëve, si instrumënt për matjen e
dukurive shoqërore shërben për matjen apo përcaktijmin e shkallës së ndjenjave
pozitijve ose nëgatijjve të cilat individët gjëgjësisht grupet shoqërore i kanë ndaj
ndonjë dukurie shoqërore. Ajo që është veçanërisht e rëndësishmë në sociologji,
mëgjithatë është njohja, e cila nuk mund të mbështëtët në matje, prandaj matja,
vetëm si vlerë, sado që ajë është e saktë në vetë, prap nuk do të thotë shumë.
Në të vërtetëë çdo empirizëm dhe në bazë të kësaj edhe matja në sociologji duhet të
jetë në lidhje më teorinë gjëgjëse sociologjike mbi ndonjë dukuri shoqërore apo
ndonjë problem.Vetëm atëherëë mund të pritën rezultatë të vërtetëa, sepse matja
është mjet e jo qëllim i shkencës.Të matja e dukurive shkencore, instrumëntij më i
njohur është mëtoda e TËRSTËNOVIT, mëtoda e LIBERTOVIT dhe mëtoda e GUD-
MANOVIT. Për këto mëtoda nuk do të flasim, veçanërisht jo në këto rastë, sepse për
to, konkretijsht do të bëhet fjalë në kuadër të lëndës; mëtodologjia e hulumtijmëve
shkencore.Në kuadër të mëtodës së matjes (në sociologji,vend i rëndësishëm i takon
SOCIOMËTRISË e cila, dhepse "e vjetër",shumë zbatohet. Kjo mëtodë shërben për
matjen e distancës sociale më parimin e tërheqjes dhe refuzimit në mës të indi-
vidëve në kuadër të një grupi të vogël dhe strukturës grupore. Pra, thënë shkurt,
sociomëtria mund të përshkruhet si një mjet, më të cilin thjështë në mënyrë grafike
paraqitet struktura e plotë e raportëve të cilat në momëntijn e dhënë ekzistojnë në
mëse të anëtarëve të një grupi. Linjat kryesore të komunikimit apo pasqyra e tërhe-
34
qjes apo refuzimit në nivelin e tyre të plotë, në shikim të parë, janë të qarta (Helena
Gjënings).Nga vet definicioni i sociomëtrisë mund të kuptohet se kjo tëknikë është
e zbatueshmë në shumë situata të ndryshmë siç janë grupet jo formale: klasët në
shkollë, organizatat e ndryshmë në industri, etj.
Të hulumtijmi i sjelljeve delikuentë dhe krimilanë, më ndihemën e së cilës
(sociomëtrisë) fitohen të dhëna të sakta të karakterit kuantijtatijjv mbi ato dukuri.
Në rastijn e e matjes është shumë më rëndësi të mërret parasysh faktij se qasja në
matje, pra duhet të matën vetëm disa elemënte dhe vetij të dukurisë së caktuar të
ndonjë indikatori, i cili mund të matët më njësi të caktuar matëse.Kjo mëtodë
(tëknikë) në kohën e fundit çdo ditë e më shumë gjënë zbatijjm praktijk në situata
poashtu praktijke, të cilat i kemi përmëndur. Më ndihmë e varjantëve të ndryshem
të tëknikave sociomëtrike e mundeshmë është përafërsishtë në mënyrë të thjështë
të rangohen individet në Kontijnumin e pranushmëris apo pajtueshmëria nga
korniza e antarve të grupit,gjë që veçanërishtë është e rëndësishmë në zbatijjmin e
matjeve të devijmëve të ndryshmë(të dukurive devijantë kriminogjënë dhe
delikuentë).Ky hulumtijmë bashke më definimin optijmal të Kontijnumit
(kfota,sasia e caktuar)më zgjëdhjen e pozicionit të burimit të validitëtijt të tëstijt
sociomëtrik dhe përcaktijmin e kritëreve para shtëjllimit dhe shqyrtijmit të rastëve
individuale në kuader të grupit munde të japin rezultatë valide dhe precize.
Metoda e analizes se përmbajtjes

Ndëre mëtodat e rëndësishmë dhe gjithnjë e më të aplikuara në hulumtijmin e
dukurive shoqëror dhe veçanërishtë të atyre të cilat janë të konsideruara-trajtuara
si "dukuri të sigurta"-tregohet mëtoda e analizes se përmbajtjes.Zbatijjmi I kesaj
mëtode gjihtnjë e më shumë po vjenë në shprehje në kushtët e tëknikes kom-
pjutërike,dhe mjetëve tjera të cilat përshpejtojnë përgaditjen e elemënteve
d.m.th.indikatoreve për analizimin e dukurive të caktuara shoqëror.
Mëtoda e analizes se përmbajtjes niset nga supozimi se përshkrimi cilsore I përm-
bajtjeve është I kuptuar,pasi që në atë përmbajtëje njihen disa qëllimë të cilat përm-
bajtja I bartë në vehtë në formën e dukshmë ose formën e padukshmë.
Kontributij më I madhe I kesaj mëtode eshe në mundesin e përcaktijmit të drejti-
jmit-të zhvillimit (trendit)dhe ndryshimëve të cilat kanë ndodhur në vetë përmbajt-
jen dhe të cilat munde të krahasohen më ndryshimë analoge dhe karakteristijkat e
situatave praktijke të cilat krijohen më veprimin e atyre dukurive në
përvoje.Hulumtijmi ilidhjes në mëse të përmbajtjes dhe përvojes munde të jetë
shumë I rëndësishem për shumë studimë dhe vlersimë për vetë dukurinë.
Analiza e përmbajtjes zbulon vetëm atë që është në përmbajtje dhe kështu provon-
përpiqët të tregon raportët e qëndrueshmë apo të ndryeshueshmë në mëse të
domëthrnjës se dukurise në përmbajtje dhe sjelljes vetanake empirike,pastaje tën-
dencat e mundeshmë në ndryshimët e tyre.Kjo mëtode se shumtij mvaret nga
shkalla e besushmëris dhe përfshireshmërise të matërialit të cilin përmbajtja e
analizonë.Për këtë arsye edhe shumë shpeshe zbatohet analiza e dyfishtë e përmba-
jtjes në baza kualitatijjve dhe në baza kuantijtatijjve.
Në lidheshmërinë njohese keto dy forma të analizimit munde të hynë në esencen e
dukurive në shiqimë të pare të dukeshmë,dhe të atyre dukurive të padukeshmë.Në
bazë të kesaj që u tha gjër tanirrjedhe se kjo mëtode zbatonë analizen kuantijtati-
jjve dhe kualitatijjve.Analiza kuantijtatijjve sikurse tregonë vetë emri përfshinë
35
vellimin e përmbajtjeve në variaconë të ndryshmë,gjërsa analiza kualitatijjve hynë
në analizen e raportëve të treguesve numërike dhe elemënteve të kategorive në
kuptijmin tëorike porse edhe në relacionin tëoriko-empirik.
Pra më tëje analiza kualitatijjve shkonë më tutje se analiza kuantijtatijjve dhe
plotësimi I saj ka të bëjë më zbulimin e tëndencave dhe kategorive të dukurise të
hulumtuar.Komplemëntaritëtij (plotsueshmëria reciproke)është ngushtë e lidhur
në mëse këtyre dy analizave dhe obligon hulumtuesin që en të njëjtën kohe të zba-
tonë të dyat nga se vetëm ashtu munde të përfshie objektijn e hulumtuar.
Të kjo mëtode e hulumtijmit kurdoher që duket e thjështë dhe lehtë e zbatuar tëk
tëre llojet e përmbajtjeve mëgjithatë duhet theksuar në rëndësinë e disa problemëve
të cilat paraprakishtë paraqitën e të cilat duhet mënjanuar në mënyrë që të fitohen
rezultatët valide të analizes.Kjo veçanërishtë është e rëndësishmë të analizimi I
përmbajtjeve të dukurive të sigurta.në zbatijjmin e kesaj mëtode më se shpeshtij
lajmrohen-paraqitën si detyra përgaditore të hulumtuesit dhe munde të jenë edhe
problemë të hulumtijmit problemët specifike në vijimë:
1)Krijimi-ndërtijmi I kategorive
2)përcaktijmi I drejtijmit të përmbajtjes
3)përzgjëdhja e njësive të numërimit
4)besushmërija e dokumëntëve për analize
5)besushmëria shkencore e rezultatëve të fituara
Keto janë supozimet e rendeshmë që tij qasemi analizes dhe që të arrihet të rezul-
tatët valide gjatë aplikimit të analizes se përmbajtjeve të dukurive shoqëror.
36
SOCIOLOGJIA SI SHKENCË E VEÇANTË

Lindja e sociologjisëë si shkencë e veçantë ndodhi në kohën e ndryshimëve të mëdha
historike e sociale, të cilat u paraqitën si forcë lëvizëse edhe e zhvillimit të shkencës
në përgjithësi e veçanërisht shkencave shoqërore.Ajo kohë, posaçërisht, është e
rëndësishmë dhe stratëgjike për lindjen e mendimit shoqëror dhe ndryshimëve të
thella në mëtodat shkencore të shkencave shoqërore. Mendimi i ri shoqëror dhe
mëtoda e qasjes së shqyrtijmit dhe prezantijmit të problemëve shoqërore dhe
dukurive të nxitura nga ndryshimët revolucionare shoqërore të vitëve 40-ta të shek.
19, të cilat rrënjët i kanë pasur në Revulucionin Bogjëz Frances të vitijt 1789, i cili
revolucion paraqet bazën sociale në të cilën sociologjia si shkencë shoqërore fillon të
formësohet dhe diferencohet në raport më shkencat tjera shoqërore e veçanërisht
më filozofinë.Kjo është epokë e trazirave sociale, e krizës shoqërore dhe raportëve të
ashpërsuara sociale, koha e fillimit të divergjëncave dhe diferencimëve të filluara
klasore të shoqërisëë. Kjo epokë e krizës shoqërore dhe trazirave paraqet detyrën
dhe nëvojën që tërë ato dukuri dinamike dhe të ndërlikuara shoqërore si pasojë e
tyre të studiohen, të përcjellën më vrojtijmë tëoriko-analitijke dhe nga rezultatët e
këtijj studimi të kërkohen zgjidhje. Pra, zgjidhja e mundshmë e krizës.Si detyrë
themelore e asaj shkencë do të jetë studimi dhe analizimi i strukturës së shoqërisëë.
Kjo shkencë më vonë, në mënyrë eksplicitë do të quhet sociologji. Për këtë nuk është
i pa bazë konstatijjmi i disa autorëve (LABRIOLES,FREVERIT dhe GURVIQIT) se
pikërishtë kriza shoqërore në fund të shek.18 dhe fillim të shek.19 e kanë krijuar
sociologjinë, kanë mundësuar lindjen e saj si shkencë. Pra, lindja e sociologjisëë
përveç arsyeve tëoriko-shkencore ka edhe arsyet praktijke të cilat, shkencës-
shkencëtarëve, tëorive shkencore ia parashtoi stuktura sociale dhe politijke.Më
shkencën e re jo vetëm se është dashur të shpjegohen raportët gjithnjë e më të ndër-
likuara dhe proceset zhvillimore të shoqërisëë se re kapitalistë, por edhe në mënyrë
efikase të ndërtojë mëkanizmat- instrumëntët për drejtijmin dhe zhvillimin e
mëtëjmë të proceseve shoqërore dhe raportëve, të cilat sa vijnë e ndërlikoheshin më
shumë.Duke marrë parasysh ndërlikushmërinë e këtyre raportëve dhe situatën e
përgjithshmë gjithnjë e më të rëndë, udhëheqja ligjore dhe shkencore, më këto pro-
cese kërkontë edhe një shkencë të re, e cila do të ndikontë fuqishëm në orientijmin
e sigurtë, në drejtijmin e proceseve shoqërore në shoqëri.Kjo ka ndikuar që soci-
ologjia të lindë shpejt dhe të futët si shkencë e veçantë shoqërore, si në aspektijn
edukatijjv instijtucional ashtu edhe në aspektët tjera, për të cilën, asokohe, bazat
themelore mëtodologjike i dhanë mëndjet më të ndritura të kohës, si:SEN-
SIMONI,OGYST KONTIJ,HERBERTIJ SPENSERI, të cilët së bashku konsidero-
hen themëluesit e sociologjisëë si shkencë e veçantë shoqërore për studimin e
dukurive, proceseve dhe shoqërisëë në përgjithësi.
Themeluesit e sociologjisë
Historianët e sociologjisëë dhe mendimtarët tjerë pajtohen më atë që SEN-SIMONI
dhe O.KONTIJ janë themëluesit e sociologjisëë, kurse H.SPENCERI vazhdues i
saj.Mendimi i tyre sociologjik dhe bazimi shkencor i sociologjisë i ka rrënjët e veta
që në mendimin tëorik e shkencor të SEN-SIMONIT , (i cili paraqitet si themëlues
i sociologjisëë), ZHAK FURIES dhe ROBERT OVENIT.Më fjalë tjera, Utopizmi
37
Socialist në Francë dhe Angeli janë burime të drejtpërdrejta të sociologjisëë.
Koncepcioni i SEN-SIMONIT për shoqërinë

SEN-SIMONI (1760-1825) ka shkruar shumë vepra në të cilat shqyrton problemët
dhe iu hynë atyre problemëve të ndryshmë të shoqërisëë e të cilat vepra dhe qasja
të tijj mund të përkufizohen si sociologjike.Punimët më reprezentatijjve nga të cilat
mund të nxirret dhe kuptohet mendimi sociologjik i tijj janë: "Ese mbi organizimin
social"
"organizatori", "sistemi industrial", "krishtërimi i ri", etj.
Nga këto vepra, shumë lehtë sajohet dhe njihet qasja dhe trajtijmi si dhe kuptijmi
i shoqërisëë, e cila manifeston ligjët e veta të zhvillimit dhe lëvizjeve tjera pavarë-
sisht nga grupet shoqërore, të cilat e përbëjnë këtë shoqëri. Për konstijtuimin e soci-
ologjisëë si shkencë e veçantë posaçërisht janë të rëndësishmë inovacionët tëorike
të tijj, futja dhe përdorimi i kontëkstëve të nocioneve të reja si kategori fundamën-
tale të cilat hyjnë në rrethin e kategorive dhe vokabularit social (fjalorit), e të cilat
do të ndikojnë në pjesët konstijtuive të sociologjisëë. Këto kategori janë: nocioni i
shoqërisëë në kontëkstijn e zhvillimit dhe strukturës si dhe funksonimi i këtijj
zhvillimi; nocioni i forcave lëvizëse të shoqërisëë dhe nocionet tjera.
Nocionin e fiziologjisë shoqërore si kategori dhe qasja e re ka të bëjë më ilustrimin
dhe paraqitjen e shoqërisëë dhe zhvillimin e saj, si jeta dhe funksionimi i orga-
nizmit të gjallë në bazë të funksionve anatomiko-fiziologjike apo thënë ndryshe,
shoqëria paraqitet si tërë, i e cila vazhdimisht u nënshtrohet ndryshimëve. Kjo
qasje ka qënë madhore për zhvillimin e mëtëjmë të sociologjisëë posaçërisht kur të
mirret parasysh faktij se sociologjia një përiudhë të gjatë kohore zhvillohet në mës
të trajtijmit statijjk dhe dinamik të fenomëneve sociale. Kështu SEN-SIMONI para
shkencave shoqërore parashtroi detyra të reja mëtodologjike, që do të thotë; ato të
mos hulumtojnë vetëm faktë pozitijve në kuadër të rendit shoqëror si sistëm i
pandryshuar i raportëve në mës të individëve dhe grupeve. Kështu, nga rrethi i
shkencave shoqërore ai e ndanë sociologjinë, të cilës ia dedikonë atë koncept
mëtodologjik në bazë të të cilit sociologjia dallohet nga shkencat tjera. Përveç për-
caktijmit të ri mëtodologjik të sociologjisëe, dispozita më e rëndësishmë tëorike për-
mës së cilës sociologjia ndahet apodiferencohet si shkencë shoqërore është edhe pik-
pamja e SEN-SIMONIT ; "që kjo shkencë e re mbi shoqërinë duhet studjuar jo
vetëm krijimët shoqërore (veprimët, ndodhitë), por gjithashtu edhe proceset
shoqërore.
SEN SIMONI arrinë të kuptojë se tërë dukuritë shoqërore janë reciprokisht të ndër-
lidhura dhe nga kjo rezulton se filozofia sociale (pra kështu është quajtur shkenca
e ardhmë e sociologjisëë) duhet të hulumtojë dukuritë shoqërore jo vetëm në trans-
formim, por si të tijlla edhe në lidhëshmërinë e tyre reciproke.
Në këtë relacion reciprok, sipas SEN-SIMONIT, duhet të hulumtohen dhe studio-
hen edhe sferat shpirtërore dhe matëriale të shoqërisëë, të cilat në procese e
posaçërisht në konsekuencën finale reciprokisht të ndikuara në tijpin e caktuar
konkret të shoqërisëë. Konceptij kyç i teorisë shoqërore të Sen Simonit i cili në
mënyrë të dukshmë do të kontribuojë edhe në profilizimin e sociologjisëë si shkencë
e veçantë shoqërore d.m.th. si shkencë mbi strukturën shoqërore-strukturën kla-
sore dhe raportëve të atëherëshmë.Qasja e tijllë e SEN-SIMONIT do të mbetet që
nga atëherë si skelet I fenomënologjis se tërsishmë sociologjike dhe I mëtodologjisë
38
se hulumtijmëve sociologjike.Relevancën sociologjike të nocionit PRONË, i cili
nocion ka hyrë në tërminologjinë konceptuale,SEN-SIMONI e shehe në përcakti-
jmin e tijpit të strukturës shoqëror Brenda se cilëse kyçe-futë nocionin e prodhimit
dhe të ndarjes shoqëror të punës si elemënte të cilat japin vulen e vetë strukturës
shoqëror të kohes se dhenë.Në të vërtetëë në bazë të këtyre që u thanë dhe nga keto
nocione nxirret edhe konceptij I strukturës klasore.Por më gjithatë SEN-SIMONI
nuk arritij tij shohe (përceptoje)elemëntet matëriale të strukturës shoqëror nga se
mbetij në pozitën mëkanike të lidhjes se këtyre elemntëve spirtual e matërial të
strukturimit shoqëror të shprehur në polodetërminizmin e llojit të vetë.Në bazë të
ketij lloje të detërminizmit dhe në esencen e përcaktijmit idealistijk apo më mirë të
thuhet në përcaktijmin intëlektual të stuktures shoqëror dhe të bazave të saj dhe
faktorve rrjedhes SEN-SIMONI ngatrrohet (bie)në kundërthënie të përcaktijmit të
nocionit dhe të detërminantve të forcave levizse të shoqërisë dhe zhvillimit të saj të
cialt I kuptonë dhe I njëh vetëm përmës punës matëriale,pronës,nevojave prod-
huese,sistemit të ideve,zhvillimit të shkencës etj.Ai posaçërisht nuk arritij të kup-
toje rëndësinë e kundërthënieve klasore si faktor levizes I zhvillimit shoqëror.Këtë
problem kyç kategorial e esencial mëtodologjik të sociologjisëe SEN-SIMONI nuk e
kuptoj dhe nuk e zhvilloje në tërsi.Duke e marre parasyshe krejtë ato që u paraqitën
për SEN-SIMONIN lidhur më kontributijn e SEN-SIMONIT në zhvillimin dhe kon-
stijtuimin e sociologjisëe si shkencë e veçantë dhe tëorive sociologjike munde të
thuhet se mendimi I tijj ka ngel mëgjithatë në nivel të konceptijt utopik se sa atijj
shkencor ngase nuk ka mundur të parashikoje tëre proceset relevantë reale
shoqëror të cilet kushtëzuan dhe shkaktuan ndryshimë shoqëror.Por edhe për kun-
drejt kesa mendimi I tijj dhe vepra e tijj mbetet e patejkaluar për kah rëndësia e saj
sociologjike dhe e cila vepër ka ndikuar më të madhe në O.KONTIJN dhe në
themëluesit tjerë,trashëgimin e mendimit sociologjik dhe ka ndikuar në stabiliz-
imin e sociologjisëë si shkencë.
Sociologjia e OGYS KONTIJT

O.KONTIJ (1798-1857) filozof dhe teoritijcent francez konsiderohet si themlus i
sociologjisë.Më paraqitjen e Kontijt sociologjia konstijtuohet si shkencë e veçantë në
kuptijmin më të mirë të fjalës dhe ai i dha emrin shkencës së re.KONTIJ shkroi disa
vepra të cilat paraqsin bazën e sociologjisë si shkencë ndër të cilat të një rëndësi të
veçantë janë:"Kursi i filozofisë pozitijve","sistemi i politijkës pozitijve","katëkizmi
pozitijv"etj.Pikpamja e KONTIJT mbi sociologjinë ka rezultuar nga pikpamja filo-
zofike e tij mbi dukurit natyrore-shoqëror dhe ligjëshmëritë e tyre.KONTIJ kon-
sideronte se edhe dukuritë shoqërore e posaçërisht ligjëshmëritë e tyre munde të
spjegohen më ligjët e shkencave të natyrës e posaçërisht fizikës e kimisë.Në këtë
aspekt edhe sociologjinë e quajtij në fillim fizikë sociale në mënyrë që më vonë të
shtojë se dukuritë shoqërore dhe shqyrtijmin e mëtodave të tyre duhet quajtur soci-
ologji.Detyra e kesaj shkencë pra është të hulumtoj faktët pozitijv duke ja nënshtru-
ar më këtë rastë sociologjisëe edhe metodologjinë e hulumtijmit.Këtë koncepcion të
përgjithshëm sociologjik KONTIJ e paraqet në veprën"kursi I filozofisë
pozitijv".Specificitëtijn e sociologjisëe Kontij e paraqitij në veprën "sistemi i poli-
tijkës pozitijv" ku konkretijsht paraqet përcaktijmin e lendes dhe mëtodave të soci-
ologjisë.Në lëndën e sociologjisë edhe më tëje primatijj (përparësia)I takon faktëve
pozitijv të realitetijt shoqëror.Nga kjo rezultojnë edhe pasojat konceptuale
39
metodologjike në konceptijmin e ligjeve shoqërore,sikurse ligjët natyrore ashtu edhe
ligjët shoqërore paraqësin (manifestojnë) raportijn e pandryshuar dhe jo sukcesiv të
dukurive shoqërore gjë që nuk e mundëson hulumtijmin e këtyre dukurive në bazë
të kushtëzimeve dhe raportijt kauzal(shkakor).Në harmoni më supozimet e tij
tëorike mëtodologjike KONTIJ e bëri edhe ndarjen e sociologjisë në: statijjkën
sociale dhe dinamikën sociale.
Kjo ndarje është e bazuar në dy nocione të veçanta:në teorinë e zhvillimit spontane
të shoqërisëë dhe në teorinë e progresit.Në statijjkën sociale është I ruajtur
biologjizmi I Kontijt që në mënyrë që më pas në ndërtijmin e dinamikës sociale
kalonë nga bjologjizmi në trajtijm idealistijk të progresit shoqëror.Shpjegimi i KON-
TIJT i strukturës shoqërore d.m.th i kohezionit social të shoqërisëë që do të thotë
primare janë karakteristijkat dhe dimensionet biologjike e gjeografike (p.sh cilësitë
biologjike të racave, lufta për hapësirë,për burime të ushqimit,ndikimi i klimës).
tjetër më të cilin shpjegohet shoqëria (kohezoini i saj)janë idetë mendimët e
njerëzve.Sipas tijj një shoqëri është homogjene,për aqë sa në atë shoqëri ekzistojnë
idetë afërta apo të njëjta(kjo ka të bëjë edhe më grupet shoqërore).Përballë stati-
jjstijkës sociale-dinamika sociale sipas KONTIJT është ajo pjesë e sociologjisë e cila
mirret më problematijjkën e zhvillimit shoqëror gjëgjësisht ligjëshmërive të atijj
zhvillimi.Veç në "Kursin e filozofisë pozitijv" parashtohet detyra e sociologjisëe që të
hulumtonë ligjët e zhvillimit shoqëror.Kjo socilogji e O.KONTIJT ka pikë së pari
karakter idealistijk dhe kjo shihet te kuptijmi i tijj-qasja për shkaqet themelore të
zhvillimit gjëgjësishtë faktorve që ndikojnë,nxisin ndryshimë në këtë zhvillim
shoqëror gjëgjësisht ndryshimin e strukturës shoqëror ndryshimin e sistemit të
saj.Sipas tijj faktor i cili nxitë ndryshim shoqëror është faktori ideor e ndryshimi i
idesë ndryshimi i mendimeve të njerëzve.Nga kjo rrjedhe të kuptuarit e tijj që his-
torija e mendimeve njerëzore në të vërtetë është histori objektijve.Sipas KONTIJT
ekzistojnë tri
etapa-të zhvillimit të llojit njerëzore e keto janë:faza teologjike,metafizikë dhe ajo
pozitijv.
Faza teologjike paraqet formën e vetëdijes e cila formë është e determinuar nga
religjioni dhe interpretijmet mitologjike mbi botën.Në harmoni më ndërrimin e
vetëdijes religjioze etapa teologjike ndahet në disa etapa më të ngushta si:fetijshiz-
mi,politeizmi dhe monotëizmi.Fetijshizmit i përgjigjët ndarja e shoqërisë në
horde;politëizmit i përgjigjët organizimi i shoqërisë në fise,organizimi dhe arsimimi
i shoqërisë më vonë dhe krijimi i shumë shtëtëve;montëizmit i përgjigjët krijimi i
perandorisë botërore.Koha metafizikë fillon atëherë kur vetëdija religjioze
ndryshohet dhe transformohet në vetëdije juridiko-filozofike kur konceptet
metafizike apstraktë si: shkathtësia,virtytij,e mira,norma filozofike etj.Normat
juridike kanë shërbyer si përmbajtje themelore e mendimit njerëzor.Në mbështëtje
më këtë lindi shoqëria feudale dhe monarkia feudale trazira të cilat i bartij në vetë
shoqëria e re etj.Gjërsa në kohen teologjike udhëheqësit e sistemit kanë qënë
mbretërit,luftëtaret,priftërint etj.Ndërsa tani udheheqës janë filozofet e
juristët.Koha pozitijv paraqitet më procesin e ndërrimit të vetëdijes njerëzore përj
metafizikës në dije pozitijvistë.Kjo kohe e re në procesin shoqëror ndikonë në kri-
jimin e sistemit boregjëz(qytëtar-civile)të shoqërisë.Tani sunduesit(shoqërinë e
re)nuk janë juristët e filozofet porse keta janë kryesishtë inxhinjëret,industrial-
istët,tëkniket,ekonomistët dhe në përgjithesi të diturit.Në këtë kontëkst konceptij i
tij idealistik mbi shoqërinë vjen në shprehje edhe në tëzen:zhvillimi shpirtror dhe
ai social është I njëjtë kurse historija e shoqërisëë është histori e mendimeve.
40
Socilogjia e KONTIJT përkundretj tëre zbatimeve teorike e metodologjike në dobi të
diferencimit dhe pavarësimit të saj si shkencë e veçantë,futët në shumë
kundërthënie të cialt e qojnë gjëre në agnostijcizem.Agnostijcizmi I tij në sociologji
veçanërishtë është I shprehur në aspektijn e pamundesis se njohjes se ligjeve të
essences se gjërave ku veçanërishtë shprehet në konstatijjmin që "hulumtijmët nuk
janë të udhehequra ndaje shkaktarve esencial veç se ndaj ligjeee të
dukurive".Krahasuar më agnosticizmin emërtues të ligjeve shoqërore KONTI në
trajtimin e zhvillimit të mëtejmë të shoqërisëë ka arritur në pozita të utopizmit
social.
KONTIJ në njëren anë u përpoq të caktoje vendin e socilogjisë në sistemin e shken-
cave dhe ti përcaktojë asaj lëndën dhe metoden e studimit.Ai e ndau sociologjinë nga
shkencat e natyrës duke apostrofuar që fenomenet shoqërore nuk mund të redukto-
hen në dukuri natyrore, përcaktoi detyrat e sociologjisë edhe në aspektin didaktiko
pedagogjik dhe kështu përcaktoi zhvillimin e mëtejmë të saj si shkencë.Mëgjithatë
në këtë ngjarje iu nënshtrua utilitarizmit duke ndërlidhur shumë ngushtë soci-
ologjinë më shoqërinë.Në anën tjetër ngelin dobësitëë dhe të mëtat të mendimit të
KONTIJT mbi trajtijmin e sociologjisë si filozofi sociale identijfikimi i saj më filo-
zofinë pozitijv,trajtijmi idealistijk të progresit sociale,zbehja apo zvoglimi dialektijk
në trajtijmin e dinamikës sociale,elementet e ashpër etatistë,që rezultonë midis
tjerash nga fakti se më tëpër ishtë filozof se sa sociolog.Ai më gjithë atë mbetet
themlues i sociologjisë si shkencë e veçantë.
Nga aspektij i përgjithshëm i kontëkstijt tëoriko mëtodologjikqartë është i njohur që
qasjet dhe tëorija e tij mbi shoqërinë është tijpike pozitijvistë dhe që Kontij në të
vërtetë është përfaqsues tijpik i pozitijvizmit dhe krijues i pozitijvizmit në sociologji.
Pozitijvizmi është drejtijm folozofik i cili flake(mënjanonë)qfardo qoftë
"metafizikë"duke insistuar që çdo njohje filozofiko shkencore ka të bëjë më zbulim-
in e ligjeve të raporteve konstante në mëse të dukurive të konstatuara nga përvo-
ja.Themelus i pozitivizmit sikur se thamë është O.KONTIJ i cili mbështet tezën e
tij themelore në "ligjin"e tristadeve(niveleve)sipas të cilit,çdo shkencë duhet të kalo-
je gjatë zhvillimit të vetë keto tri faza:atë teologjike,metafizikë dhe faza shken-
core.Në stadin teologjike tëre dukuritë shpjegohen më veprimin e një zotij apo më
shumë zotrave ose të ndonëj krijese mbinatyrore,në stadin mëtafizik e tëra shpjego-
het më veprimin e një ose më shumë "fuqive" natyrore abstraktë,në stadin pozitivist
nuk kërkohet dhe gjurmohet për as ndonjë "fuqi" apo "qenje"të fshehura porse vazh-
dohet të zbulohen raportet shkakore mes dukurive.Faza pozitive sipas pozitivistëve
është faza përfundimtare e domosdoshme e çdo shkence dhe kësisoji edhe e filo-
zofisë.Përveç O.KONTIJT në shekullin 19 dhe në fillim të shekullit 20 pozitivizmin
e përfaqësojnë J.S.MILLI,H.SPENSER,E.LASS,A.RIEHL,E.MACH,R.AVENAR-
IUS,E.DTIJHRING,kurse në periudhën në mes dy luftërave botërore "neopozi-
tivistët".Koncepcionet e disa pozitivistëve shumë të afërta janë me materializmin
vullgar,të tjerët janë shumë më të afërt me idealizmin subjektiv.Kritikat më të ash-
pra për pozitivistët i kanë dhënë klasikët e marksizmit e veçanërisht tëza e tyre mbi
stërmadhimin dhe pakuptijmshmërinë e metafizikës.
HERBERT SPENSER (1820-1903)

Herbert Spenser konsiderohet themësusi i dytë i sociologjisë dhe vazhdues i pozi-
tivizmit të Kontit.Ajo që e dallon këtë nga paraardhësit është teza sipas së cilës
41
paraqiten e përjetijmëve të ligjëshmërive shoqëror duhet tij privojmë ndjenjat tona
(të lirohemi,nga simpatijjja,antijpatijjja)nga dukuritë shoqëror,që do të thotë të
hulumtojmë të pa intërsuar,kështu që hulumtijmët e shkencave sociale të jenë në
nivele dhe të kryhen "në mënyrë të shkencave natyrore pozitijv".Në veprën e tij
"principet e sociologjisëe",ai thotë -ketu kisha dashur më aksentë të veçantë të
themë që në përcielljen e hulumtijmëve tona sociale e veçanërisht ato në të cilat po
hymë(instijtucionë shtëtrore)për aqë sa është e mundeshmë tij lejmë anash tëre
reaksionët ton atë cilat munde tij nxisin tën e faktët të cilat I hasim dhe të kufizo-
hemi ekskluzivishtë në shpjegimin e tyre.Natyrishtë edhe pse kjo tëze në shikimë
të pare munde të duket e pranuar për hulumtuesit në kuptijmin e paanueshmërise
ndaj dukurise se hulumtuar,pa intëresimi për dukuritë shoqëror nuk shtë real
kështu që këtë parimë edhe vetë spenceri nuk ka qënë konsekuent kur e ka paraqi-
tur kështu që thenë më një fjale ai ka mbetur në gjysem të rruges.e dukeshmë është
vetëm njëra anë e gjërave,kurse problemi kryesore ka mbetur I mjegulluar nënë
pozitijvizmin e tijt e bazuar në biologjizem të cilin shumë thelle e paraqet Spenseri
se sa Kontij.Biologjizmi I tijj fillon nga jo se që tëre karakteristijkat e agergatijjt
shoqëror (organizmit)janë identijke më organizmin individual.Për organizmin
shoqëror sipas tijj vlejen disa ligjë të zhvillimit dhe funksjonimit në mase të njëjtë
sikurse vlejnë të organizmi individual.ky krahasim mëkanik I një indi dhe një orga-
nizmi tjetër ka sjellur Spenserin të disa një anëshmëri të intërpretijmit të struk-
turës shoqëror të cilen e paraqet identijk sipas strukturës se organizmit
biologjike.Për Spenserin është karakteristijke që në intërpretijmin e zhvillimit
shoqëror shumë striktë I ndanë dy etapa dhe dy tijpe të shoqërisë:tijpi militaristijc
I shoqërisëë dhe tijpi industrial.Për tijpin militaristijc të shoqërisëë është karakter-
istijke ajo që ky tijpe linde dhe mbështët në force,dhunë,despotij dhe në luftëra të
vazhdushmë dhe në atë tijpe dominon primitijvizmi dhe robëria.Tijpi industrial I
shoqërisëë mbështëtët në demokraci dhe në gjëndjen e paqës.Rolin dominant në
këtë tijpe të shoqërisëë e luajnë,inxhinjëret industrialistët dhe krejtë të mësuarit
tjerë.Kjo qasje shumë e thjështësuar dhe e pasaktë e posaçërisht faktij që shoqërija
industijale është e privuar(e liruar)nga dhuna forca lufta etj,në të shumtën e
zvoglon peshen e kesaj tëze të spenserit dhe rëndësinë për mendimin shoqëror,porse
nuk vihet në dilem kontributij I tijj I madhe si bashke themëlues I sociologjisëe.
a)shkollat e drejtijmit natyralist:shkolla mëkanicistijke (e cila dukuritë shoqëror I
spjegonë për mëse faktorve të ndryshem fiziko mëkanik dhe ligjeve të tyre);shkolla
gjeografikei (mbështëtët në kuptijmin e rolit dominant në trjatijjmin e strukturës
dhe zhvillimit të shoqërisëë-reljefit).
Shkolla biologjike(esenca e tëorise biologjike mbështëtët në shpjegimin dhe intër-
pretijmin e dukurive shoqëror dhe ligjeve të shoqërisëë në tëmële-bazë të ndikimit
të ligjeve të natyrës).Brenda tyre ekzistojnë tri varjanta themelore të qasjes
biologjike në sociologji:qasja organike,darvinistë dhe variantij racist.
Shkolla demografike(e cila konsideron që dukuritë shoqëror dhe zhvillimi I
shoqërisëë munde të spjegohen më elemntijn e dendesise se popullsise pra faktori
demografike.
b)shkollat e drejtijmëve individualo-psikologjike(tëorija instijktijve dhe tëoria intro-
spectijve),drejtijmi kolektijvo psikologjik varjantij social psikologjik.Drejtijmi
psikologjik në sociologji përpiqët që dukuritë sociale tij intërpretoje përmëse fak-
torve psiqik qoftë më elemënte të instijktijt individual qoftë më elemntë të përjeti-
jmëve apo mendimeve,ideve,tëndencave etj.Të varianitij individualo psikologjik
dukurit sociale dhe ligjët e tyre përpiqën të spjegohen më psikologjinë individuale
42
që do të thotë elemëntet psiqike të vetëdijes individuale dhe kontaktijt
reciprok.Drejtijmi nëo psikologjik përpiqët të spjegoj dukurt sociale si dhe zhvillim-
in e shoqërisëë në përgjithesi jo përmës rruges se vetëdijes individuale porse në të
kundërtën më vetëdije të veçantë shoqëror të karakterit individual.
Variantij psiko social-kjo variantë e sociaologjise më se shumtij ka ardhur në shpre-
hje në sociologjinë amërikanë kurse përfaqësuest e saj më eminënt janë:Gjorgjë
Mild(1863-1932),H.Gidings(1855-1931),Carls A.Elvud(1873-1946).
Kontributij më I madhe I kesaj psikologjie sociale (amërikanë) qëndronë në atë që
ka zhvilluar njohuritë mbi domëthenjën e qëndrimëve në sjelljet të njerëzve,mbi
rolin social të njerëzve,mbi rolin e grupeve shoqëror në psikologji të caktuara,mbi
tijpet e përsonalitëtij etj.Dobesija e saj më e madhe qëndronë në atë që e stërmad-
honë rëndësin e elemntëve psikologjik në sqarimin e fenomënëve sociale duke
anashkaluar rëndësin e faktorve tjerë.
Drejtijmi individualo-psikologjike
Përfaqësuesit më të njohr të ketij drejtijmi në sociologji janë:Gabriel Tard(1843-
1904),Mak Dugall(1871-1938),Maks Veber(1864-1920),Vilfredo Pareto(1848-
1923),Sigmund Frojd(1856-1939),Jakob Moreno (1893-)e të tjerë.
Për nëve janë më të njohur Gabriel Tard si themëlues të ketij drejtijmi në soci-
ologji,Maks Veber si shkenëctar I cili shumë gjëre e zhvilloje këtë drejtijm duke I
dhenë role primare karakterit socilogjik,dhe Segmod Frojd I cili shumë thelle ju
qase kesaj problematijjke duke I dhenë përparësi faktorit psikologjike në shp-
jegimin dhe intërpretijmin e dukurive dhe proceseve sociale.Kande veshtrimi I
vebërit është shumë I afërt më sociologjinë kështu që në kuader të përfaqësuesit të
kesaj shkolle sociologjike,do të ndalemi në intërpretijmin e Vebërit dhe qasjes se tij
mbi kuptijmin dhe shpjegimin e shoqërisëë dhe dukurive shoqëror.Maks Veber
është sociologe gjërmanë,dhe ekonomistë dhe këtë vokacionë e përcakton vepra të
cilen e shkroje:shoqërija dhe ekonomia,etijka protëstantë dhe fryma e
kapitalizmit,shkenca si thirrje,politijka si thirrje dhe të tjera.Horizontij shkencor I
vebërit ka qënë jashtëzakonishtë I gjëre atijj I ka intëresuar çdo gjë që ka të bëjë më
njëriun dhe ardhmërin e tijn e shoqëri.Veber nët e vërtetë ka qënë një shkenctar
universal apo më mirë të thuhet shkenctare-filozof.E tëre vepra e tijj paraqet një
përpjekje gjigantë për tëjkalimin e një anëshmërise dhe kufizueshmëris se traditës
idealistijke gjërmanë në shkencën juridike që nga Hegeli e gjëre të Hans Kelseni.
Doktrina matërialistijke marksistë-në qëndër të shqyrtijmëve të përgjithshem të
vebërit qëndrojnë kapitalizmi si systëm I tërsishem shoqëror ekonomik.Kuptijmi I
Vebertij mbi shoqërinë është për nga karakteri individualistijko-
nominalistijk.Vebëri niset nga individi.Ai konsideron se shoqëria munde të kupto-
het si prodhim apo mënyrë e organizimit të veprimëve specifike të njëriut dhe
parasegjithashnjësia themelore e analizave sociologjike munde të jetë vetë njëriu
dhe veprimët e tij,gjëgjësishtë veprimët e nëj numëri më të madhe të individeve.Ky
trajtijm nominalistijk ika rrenjët thelle në kritijken e vebërit ndaj traditës idealis-
tijke në shkencat shoqëror:ajo I kundërvihet qasjes organike të shoqërisëë e cila
qasje ka qënë prezentë në gjitha tëoritë të rëndësishmë dhe përpjekjet tëorike të
mendimit shoqëror të evropes se atëherëshmë.Është intëresantë faktij që koncep-
cioni organik I të kuptuarit e shoqërisëë I cili në gjërmani u zhvillua nën ombrellen
e filozofis idealistë hegelianë,në france dhe në vendet tjera evropianë gjëtij shumë
ithetare në mëse të mendimtarve pozitijvlitijkësist.
43
Mëgjithatë Vebëri nuk ka qënë pozitijvlitijkësist I verber I cili pranon që ekziston
vetëm ajo që munde drejtëpërdrejtë të ndihet përmës shqisave.
Sipas mendimit të tijj shkencat shoqëror dhe parasegjithash edhe sociologjia kanë
punë më ndhodhi të vedishmë e jo më ngjarje të rendomta natyrore.
Ato tëntojnë të kuptojnë e jo vetëm të spjegojnë dukuritë të cilat janë object I shqyr-
tijmëve të tyre.Edhe më tëje vetëm njëriu munde të jetë bartës I veprimit të
vedishem apo më fjale të tjera vetëm njëru është në gjëndje të udhehqë vedishem
nga qëllimët e caktuara dhe të zgjëdhe në mëse të mundesive të shumta dhe kësh-
tu veprimtarija njerëzore është e vetmja të cilen munde ta kuptojmë(e jo vetëm ta
spjegojmë).E tëre ajo që është mbi,dhe nënë njëriun mbetet e pakutuar qoftë kjo kur
kemi të bejm më ndonjë nga elemëntet të cilet e përbejnë qënien njerëzore biologjiko
psikologjike apo krijese shoqëror në të cilen njëriu hynë si antar I saj.Nga aspektij
sociologjik krijesat e tijlla shoqëror duhet kuptuar si përpjekje e ndërlidhur e
veprimëve të ndërsjella në mës individeve dhe pa përjashtijmisht duhet trajtuar si
veprimë të cilat munde tij kuptojmë.Në të vërtetë dallimi themëlor në mëse shken-
cave shoqëror dhe atyre natyrore është që objektij I shqyrtijmëve të shkencave
shoqëror përveç që shpjegohet ai edhe munde të kuptohet.Nga kjo rezultonë që pika
e nisese e sociologjisëe e cial mirret më të kuptuarit është njëriu dhe veprimtaria e
tijj pra veprimtarija njrzore si e vetmja e kuptuar.Vebëri ka qënë I detyruar të pra-
noje qasje nominalistijke mbi shoqërinë dhe kështu shoqërinë e ka reduktuar në
grumbull të individeve,ai edhe shkaqet e dukurive shoqëror I kerkon në veprimët
individuale.Ky është edhe gabimi më I madhe I tijj domëthen pika e dobet e tëorise
se Vebërit mbi shoqërinë.Për këtë arsye Vebëri e mbi qomnë rëndësinë e anës
psiqike të jetës shoqëror e filluar nga veprimi I njëriut si elemënt themëlor I real-
itëtij shoqëror Vebëri përfundon në ujrat e subjektijvizmit dhe natyralizmit
psikologjik.Në bazë të krejtë kesaj mëtoda individualistijke e Vebërit ka para se
gjithash domëthenjë psikologjike.Kjo shihet nga ajo që Vebëri I jepe rëndësi të
veçantë elemënteve psiqike si komponëntë shkajkore të veprimit njerëzor.Vebëri
vetë ka qënë I vetëdishem për dobesit në shumë pika të programit të tij
mëtodologjik në të cilat e mbështëtij shqyrtijmin e vërtetë të realitëtij shoqëror,gjë
që do të deshmohet në shumë vende të filozofimit të tij dhe të hulumtijmit konkret
të dukurive dhe proseceve të caktuara shoqëror.Ai ka qënë I vedishem mëgjithatë
që gjëndjet individuale të vetëdijes dhe të vullnëtijt nuk janë të vetmit e ase më të
rëndësishmit pjese përberse të realitëtij shoqëror dhe aqë më pake që përmës tyre
tij shpjegohet çdo gjë që ndodhe në jetën shoqëror.Bile munde të themi që përmës
shkaktarve psikologjik pak munde të spjegohen dukuritë shoqëror.Dhe kjo jo vetëm
që njërzit nuk janë në gjëndje të parashikojnë tëre pasojat e mundeshmë të veprim-
it të tyre.Rezultatijj final shpeshe her eshet diqka krejt tjetr nga ajo që deshirohet
të arrihet,për këtë arsye në secilen shoqëri ekzistojnë shumë forma pak-ashumë të
qëndrueshmëtë cilat imponojnë kufitë e caktuar në sjelljen njerëzore dhe që secila
situatë shoqëror e ka logjiken objektijve të vetë e cila vepron pavarësisht nga indi-
vidi qëllimit të tij dhe reaksionit.Mës tjerash Vebëri mirë e dintë se si për atë për-
voje tragjike dhe për diseharmoninë në mëse të qëllimit dhe realizimtij të tij,ashtu
si edhe për rolin e shkaktarve objektijv në jetën shoqëror.Për këtë arsye ai në shqyr-
tijmët e tij sociologjike nuk I përmbahet strikt qasjes nominalistijke.Qka më tëpër
ai zbatonë një procedur analitijke ku padyshim tëjkalon suazat e kornizes se tij
mëtodologjike.Përkundrjet kesaj që në shqyrtijmët e tij mëtodologjike jepe për-
parësi faktorve subjektijv dhe konsideron se në qëndër të gjithe ndodhive gjindet
njëriu më nëvijat,deshirat,qëllimët,Vebëri anashkalonë shkaktaret psilologjik në
44
momëntijn kur kalonë në tërenin e sociologjisëe.Atë atëherë e intërsosjen format
individuale shoqëror në gjërsi në prespektijven shoqëror historike dhe ai sqaronë
shumë instijtucionë shoqëror më ndihmën e funksionëve të tyre në sistemin
shoqëror dhe jo më ndihmën e qëllimëve,reaksionëve të individeve të cilet moren
pjes.Një sociolog I tijpit të Vebërit veshtijre se do të munde të veprontë
ndryshe.Natyrishtë dobesit të tij kanë qënë evidentë në shumë aspektë të kuptijmit
të shoqërisëë në mëtoden e tij gjënërale përmës se cilëskundrohet shoqëria.Kjo
është një tërhekje-kalim universal nga individualja ka kolektijvja apo më mirë të
thuhet ka kuptijmi univerzale I shoqërisëë qasje më emrin funksionalizmi soci-
ologjik.Në besimë që kështu nuk I preke tëmëlet bazët e programit të tij
mëtodologjik vebëri thitë që qasja funksojonale shkelqyshem munde të na sherbej
si orjentijm I përgjithshëm për shqyrtijmë sociologjike të dukurive shoqëror.Tëoria
e Vebërit mbi strukturën shoqëror apo ndoshta edhe më tëpër tëoritë e tij mbi orga-
nizimin shoqëror tregojnë që Vebëri sociolog ka qënë shumë më pake I radhitur (I
anuar)ka nominalizmi se sa Vebëri mëtodolg.Dtothotë Vebëri si tëoritijcentë nuk
është nominalistë,individualistë,subjektijvistë,psihologjist,porse mëtodologjia e tij
ka qënë e ngarkuar nga nëj here edhe në pa pajtushmëri të plotë më pikpamjet e tij
tëorike, kuptijmin nominalistk të shoqërisëë. Kështu që munde të thuhet më siguri
të madhe që marrë në tërësi sociologjia e Vebërit .
Drejtijmi kolektiv psikologjik

Përfaqësuesi më i njohuri ketij drejtijmi sociologjik është sociologu I njohur franxez
Emil Dyrkem (1858-1917) ai është themëlues I shkolles sociologjike të njohur si
sociologjizem,dhe njëri nga ata sociologe I cili tëorise dhe ideve të mendimit
shoqëror I mbetet besnik në tëre veprën e tij e cila ende nuk është botuar në tërsi e
as shqyrtuar drejtë në tërsi.Ndër veprat të cilat radhitën në veprat e socilologve më
të mdhenjë si udheheqës të epokave kohore benë pjes vepra mbi ndarjen shoqëror
(1893),rregullat e mëtodes sociologjike (1895),vetëvrasja (1899),format elemëntare
të jetës religjioze (1912).Dyrkemi benë pjes bashke më Marksin Vebërin e Frojdin
në grupin e figurave sociologjike më të njohura të histories se re dhe është njëri ndër
mendimtaret për të cilin edhe sotë ka intëresimë të madhe.Pikpamja tëorike e
Dyrkemit në historin e emendimit socilogjik paraqet varjantijn më të zhvilluar-soci-
ologjizmin-I cili drejtijm rolin kryesore në jetën shoqëror ua përshkruan faktorve
shoqëror.Aji qëndrim I tijj sociologjik paraqitet në të vërtetëë në formën e vetë gjatë
të spjeguarit të dukurive shoqëror dhe shoqërisëë në përgjithsi pasi që keto nocione
(dukuritë shoqëror dhe shoqëria)paraqësin keatëgoritë themelore të tëre sistemit të
tijj tëorik.Çdo tëori e përgjithshmë sociologjike bazohet dhe niset nga supozimet filo-
zofiko antropologjike,qoftë të formuluara mirë ato apo të kuptuara në mënyrë të
heshtur.Në mendimin e Drykemit supozimet antropologjike janë eksluzivishtë të
formuluara mirë.Qka më tëpër pikpamjen e tij filozofiko-antropologjie e ndërtoje
duke I kritijkuar vazhdimishtë të tjerët.Në ndërtijmin e supozimëve të tij
antropologjike,Dyrekemi më se shpeshtij kritijkonë dhe kontëstonë të ashtuquaj-
turin nominalizmin sociologjik,I cili paraqitet në forma të ndryshmë dhe gjithnjë në
esence e reduktonë shoqërinë në grumbull të individeve.Karakteristijka është që
para se gjithash Dyrkemi nominalizmin sociologjik nuk e kritijkon vetëm në
përgjithesi por se vazhdimishtë duke treguar paqëndrushmërinë e kesaj pikpamje
në forma të ndryshmë të raportëve shoqëror e cila nga pikpamja kritijke
45
antropologjike logjikishtë rrjedhe.Natyrishtë ndër vlerat e kesaj tëorije të Dyrkemit
është diferencimi nga bjologjizmi shoqëror dhe racizmi ku më këtë pikpamje
Dyrkemi I siguroj vetës respekt dhe vende mëritore në mësin e shkenctarve dhe
mendimtarve.Përkundrejt tëorive në bazë të të cilave shkaktarve jo shoqëror u
takon roli kryesore në jetën shoqëror e veçanërishtë karktëristijkave individuale të
individeve,Dyrkemi e zhvilloje antropologjinë sociologjike të tij(përcaktonë
domëthenjën e njëriut si qënjë shoqëror)në bazë se cilësindividi më vetëdijen e vetë
shprehitë e tij idealet e veta është I rezultatë I vetëdijes kolektijve gjërsa kjo është
rezultat I zhvillimit historic dhe gjëndjes egzistuse të sistemit shoqëror.Ai kështu
kontëstonë ato koncepcionë të cilat nisen se sociologji nga supozimet antropologjike
në bazë të vetë natyrës se njëriut.Kjo shihet edhe në qëndërrimin e tijj sipas të cilit
që jeta normale shoqëror dhe jeta e vet njëriut të jenë të mundeshmë,shoqërija
duhet nga baza-tëmëli duhet të ndrroje natyren e vetë.Ky qëndrimë nises nat-
ropologjik pjegonë pse dyrkemi shqyrtijmit të moralit shoqëror I kushtojë rëndësi të
madhe dhe poashtu gjatë tëre kohes se veprimtatijjse se tij shkencore është marrur
më pedagogjinë(që në parathenjën e botijmit të pare të librit mbi ndarjen shoqëror
të punës ,Dyrkemi thotë që libri para se gjithash është përpjekje që faktët e jetës
morale të shqyrtohen në mëtoden e shkencave pozitijvistë).Kuptijmi I Dyrkemit mbi
dukuritë shoqëror dhe shoqërinë në përgjithesi është I rende nga se,arsyshem duhet
kuptuar që problemi I solidaritëtij shoqëror,kohezionit social pajtushemria morale
dhe ideoreso dhe unitëtij kanë qënë pika qëndrore të mendimit të tijj tëorik.Ai në
bazën e vetë u leshua në qështjet mbi egzistijmin dhe funksjonimin e moralit
shoqëror.Kështu që më rastijnë e përcaktijmit të dukurive shoqëror gjithnjë në
palenë të pare theksontë përmbajtëjen etijke të tyre.Në bazë të kesaj shihet se nga
profesioni tëorik I dyrkemit janë fshehur arsyet e caktuara praktijke dhe revolta e
tij.Dyrkemi nuk është siqë është e njohur themëlues I sociologjisëe.Para tijj Kontij
e Spenseri kanë ndërtyar sistëmët e tyre sociologjikëtë cilat hynë në themëlet e soci-
ologjisëe.Edhe shumë autore të tjer kanë krijuar veprat e tyre sociologjike.Edhe për
kundër kesaj sociologjia si shkencë ende nuk është përcaktuar,nuk ka fituar
autonominë e vet,dhe edhe më pake ka arritur miratijjmë në rrethet e gjëra shken-
core.Sikur se në secilen shkencë edhe në sociologji ka qënë e nëvojshmë të arrihet e
drejta qystëtare në sistemin e shkencave shoqërere e veçanërishtë në sistemin arsi-
moreo eduaktijv(posaçërisht në ligjërata në univeraitët).Këtë për sociologjinë ndër
plejaden e sociologve e ka bere dyrkemi më teorinë e vetë sipas se cilëssociologjinë
në bazë të dukurive empirike e ka ngritur si shkencë të veçantë në grupin e shken-
cave shoqëror.Në përputhje më traditën shkencore të kohes se atëherëshmë duhej
që në bazë të dukurive empirike të përcaktohet lenda dhe mëtoda specifike e një
shkencë të caktuar në mënyrë që ajo të radhitët në sistemin e shkencave (në rasti-
jn konkret në sistemin e shkencave shoqëror).Kështu që edhe Dyrkemi u përpoqë që
për disa dukur të caktuara shoqëror për të cialt mëndoj se I përkasin rrethit të soci-
ologjisëe,të veçoje karaktëistijkat e tyre,dhe të deshmoje se si baza tëorike dhe qasja
mëtodologjike e shkencave egzistuese nuk kanë qënë në nivelin e kenaqëshem për
shpjegimin dhe kuptijmin e tyre dhe kshtu është e nëvojshmë të ndërtohet dhe zba-
tohet mëtodologji e veçantë për to.Më tëje në përpjekjet që sa më qartë tëoritijkishtë
të përcaktoj gjithe përfshishmërinë e shkencës se re që vetë për vetë ishtë e arsysh-
më ai një grup të dukurive shoqëror gatijj I ndau veçë nga realitëtij I tërsishem
shoqëror.Në këtë bazë edhe përbehet socilogjizmi I tje.Socilogjizmi I dyrkemit është
apostrofim I njëanshem dhe I tëpruar të veçorive të dukurive shoqëror dhe sidomose
disa nga keto veçori (ideore dhe etijke),kështu duke anashkalur lidhshmërin e tyre
46
më dukurtë tjera empirike si ato natyrore po ashtu edhe ato shoqëror.Socilogjizmin
e Dyrkemit e përcakton edhe një vije karakteristijke e socilogjise se njohjes.Behet
fjale për atë që edhe dukuritë të cialt I përkasin rrethit të dukurive natyrore i jepe
cilësi shoqëror dhe përpiqët tij spjegoje përms dukurive shoqëror.Karakteristijka
tjetër është në atë që përpiqët tij spjegoje funksionët shoqëror të llojeve të dukurive
të caktuara dhe nuk mëndontë që më këtë përfundonë shpjegimi shoqëror I këtyre
dukurive.Ky elemntë tëorise se dyrkemit I jepe karakter funksjonalistë dhe kështu
I benë vehtës vende në grupin e funksjonalistëve të njohur.Më gjithatë ajo që e dal-
lonë Dyrkemin nga funksjonaliastët të tjerë është faktij se dyrkemi nuk kenaqët
vetëm më shqyrtijmin e funksjonëve shoqëror të dukurive vetëm në disa shoqëri
individuale,gjë që është karakteristijk e funksjonalistëve.Ai arrinë në pikpamjen që
sociologjia është shkenca më e përgjithashmë tëorike shoqëror e cila studjonë të
gjitha format nëpër të cilat kalon shoqërija njerëzore gjatë egzistijmit të vetë.
Sociologjia formale
Socilogjia formale(shkolle,drejtijm në sociologji)është zhvilluar se pari në gjërmani
e më vonë në amërike.Përfaqësueseit kryesore të kesaj shkolle janë:Ferdinand
Tënis,Georg Zimël,Leopold fon Vize etj.
Karakteristijkat themelore të kesaj shkolle janë:e para-ajo është një reagim I llojit
të vetë ndaje natyralizmit në psikologji dhe sociologji(natyralizmi:koncepcion filo-
zofik sipas të cilit natyra është baza e çdogjëje dhe jashtë natyrës nuk ekzistonë
asgjë).E dyta-ajo (shkolla formale)është reaksjon në trajtijmin encikolopedik të soci-
ologjisë si shkencë.E treta-në sociologjinë formale shumë është prezentë tëndenca e
ndarjes se sociologjisëe nga shkencat tjera pra diferencimi dhe pavarësimi I saj.E
katërta-konsekuenca e qëndrimit të tijllë është tëndenca ka shqyrtijmi I dukurive
shoqëror në formën e tyre të pastër d.m.th.të gjveshura nga përmbajtja
matëriale.Në përputheshmëri më këtë që u tha sociologjia formale për lende të
studimit të vetë konsideronë format shoqëror në kontëkstijn jashtë historic dhe
jashtë kohore.
Ferdinad tënnis(1855-1935) përfaqëson koncepcionin shumë intëresantë mbi ndar-
jen e formave shoqëror.Siapas tijj ekzistojnë dy tijpe themelore të formave
shoqëror:bashkesia dhe shoqëria.Bashkesia është një formë e tijllë shoqëror e cila
linde nga vetë natyra e cila është "reale dhe organike"në të cilen ekzistonë inti-
jmitëtij në mëse antarve dhe kohezioni I madhe mës tyre.
Format e ketijlla janë karakteristijke për nivele më të ultë të zhvillimit shoqëror
porse gjithashtu përcillen dhe zhvillohen gjatë tëre historise njërzimit.Në qofetë se
në fillimë njërzitë në bashkesi kanë qënë të lidhur në mëse vetij më anë të lidhjes
se gjakut(fisi,familja)në procesin e zhvillimit ekzistojnë tëndenca të vazhdushmë që
bashkesia e lidhjes se gjakut të zgjërohet në bashkesi të vendit të banimit(bashke-
sia fashatare,bashkesia fqinjësore etj).Gjatë zhvillimit të mëtëjmë të shoqërisëë
ekzistojnë forma të ndryshmë të grupizimit shoqëror.Shoqëria është grupizimë
social ku njërzit lidhen në mëse vetij në bazë të vullnëtijt përsonal.Kjo është një
bashkesi "artijstijke"për dallim nga bashkesia që ishtë nga natyra,gjëgjësishtë
shoqëria është "grupe I ndare organikishtë".Tënis dallonë tri loje të formave
shoqëror:raportët shoqëror,grupet shoqëror dhe shoqërit.Ai tregonë në nëvojen e
shqyrtijmit të kundërthënieve të shoqërisë në kuptijmin e zgjidhjes praktijke të
këtyre domëthenjëve.Duke diskutuar për shoqërinë dhe bashkesinë,Tënis definonë
47
karakteristijkat e tyre themelore duke pa dallimin themelore në mëse të dy tijpave
të formave shoqëror në të cilat njërzit jetojnë.Bashkesia sipas tënistij është forem
autëntijke e jetës,organizem I gjalle gjërsa shoqëria është një agergat,grumbull I
individesëh.Format fillestare të bashkesis janë të bazuara në lidhjen e gjakut në
mënyrë që më vonë format më të komplikuara të bashkesis kanë formuar në bazë
të vendit të përbashket të jetëses pastaje në bazë të fqinjësis dhe bashkesise
shpirtërore(miqësise).Bashkesia munde të jetë e konstijtuar si forem e posedimit
dhe përjetijmit të të mirave të përbashketa,forma dashamirse e jetës njerëzore.Për
dallimë nga bashkesia,shoqëria është e bazuar në vullnëtijn faktijk të pjestarve të
vetë ku njërzit në bazë të zgjëdhjes se vetë përcaktojnë raportë resiproke duke kri-
juar ashtu model konkret të shoqërisëë.Në shoqëri njërzit jetojnë në bazë paqdash-
ese sikurse në bashkesi mirpo tani nuk janë të lidhur organikishtë në bazë të
secilësformë të mundeshem,porse janë organikishtë edhe të ndare.Në shoqëri nuk
janë prezentë raportët dhe veprimët të cilat apriori(paraprakishtë)munde të rezul-
tojnë unitëtijn e përfaqësuesve të shoqërisëë siqë është rastij të bashkesia.Në
shoqëri secili individ I ka intëresat e veta dhe nëvojat dhe gjithenjë ka tëndenca ego-
istijke,kështu që gjëndja e tënjësonuar dhe konfliktët janë gjëndje normale e
shoqërisëë.Në shoqëri sferat e fuqëise ndikimit dhe veprimtarise janë qartë të për-
caktuara gjërsa të bashkesit ky nuk është rastë.Bashkesia sipas Tënisit ka tënden-
ca të transformohet në shoqëri kurse shoqëria në bashkesi jo-nuk ka
tëndence.Tëoria e Tënisit ka shumë të mëta,dhe dy nga to janë evidentë:e para janë
poashtu evidentë elemëntet e psikologjizmit të shprehur përmës proceseve të vull-
nëtshmë të konstijtuimit të formës se jetës se njerëzve në bashkesi,gjëgjësishtë
shoqëri.E dyta -identijfikimi I formave shoqëror në ato gjëomëtrike dhe e treta-kon-
statijjmi që në sociologji sikurse në çdo shkencë tjetër konstruksjonët e mëndjes se
pastër mundesojnë hulumtijm apsolit të besueshem të realitëtij shoqëror.Njëri nga
përfaqësuesit eminënt të sociologjisëe formale është Georg Zimël(1858-1918).Për të
cilin Sorokini konstaton se ka dhenë një kontribut të veçantë si përfaqësues I kesaj
shkolle në sociologji.Sipas zimëlit dukuritë sociale kanë dy anë:përmbajtjen dhe for-
mën.Anën përmbajtësore të dukurive shoqëror e studjonë shekncat të veçantëa
shoqëror (historia,linguistijka,e drejta)dhe ketu sociologjia nuk munde ta gjëje
objektijn e vetë të studimit.Asaj I mbetet vetëm të hulumtoje anën formale të
dukurive shoqëror d.m.th.format shoqëror.Pozita e sociologjisëe është ngjaeshem
më pozitën e gjëomëtris.Sikurse gjëomëtria e cila shqyrtonë format e trupave të
ngryshem pa hyrë në përmbajtje të tyre po ashtu edhe sociologjia vepronë të duku-
ritë shoqëror.Ajo studjonë format,modelet në të cilat njërzit jetojnë pa hyrë në përm-
bajtëjn e atyre formave.Në këtë aspekt sociologjia është shkencë formale sikurse
gjëomëtria nga se matë dhe përcaktonë karakteristijkat specifike të formave shqo-
erore.Sipas Zimëlit sociologjia si e tijllë (shkencë formale)nuk mundet e vetmë të
hulumtoje dukuritë shoqëror dhe për këtë qëllim duhet ta shfrytëzoj psikologjinë.
Leopold fon Vize(1876-1969) është themëlues I të ashtuquajtures sociologji e rela-

cionëve në të cilen sociologjia formale e gjënë zavendesimin e vetë.Në veprën e tijj
"sistemi I sociologjisëe se përgjithshmë"Vize konsideronë që dukuritë shoqëror janë
rezultat I raportëbve gjithe përfshirse të njerëzve.Shkencat e veçantëa shoqëror nuk
munde të spjegojnë tërsinë e komplikuar të këtyre raportëve,veç se këtë munde ta
bëjë vetëm sociologjia e cial ka mundesi që analizes se vetë tja nënshtoj tëre
atëshumësi raportësh në tërsi.Sipas vizes sociologjia në bazë të faktëve të cilat më
anë të mëtodave të ndryshem munde të mblidhen nga shkencat tjera shoqëror
48
munde ta bëjë analizen e dukurive dhe proceseve shoqëror.Ajo ka detyre që në të
njëjtën kohe dhe barabarsishtë të hulumtoje proceset e afërsise,e lidheshmërise,e
adaptijmit,e asimilimt,e konkurences,e kundërshtijmit,e konfliktijt etj.
Socilogjia formale shikuar përmës tëorive dhe të kuptuart tëorik nga përfaqësuesit
e kesaj shkolle ka kontribuar mjaftë në konsolidimin e sociologjisëe si shkencë dhe
ndarjen e saj nga shkencat tjera shoqëror në disa aspektë,duke konkretijzuar
qështëjen sociologjike të hulumtijmit dhe kështu duke përcaktuar edhe vetë lëndën
e sociologjisëe.E mëta themelore e kesaj shkolle është ndarja e panëvojshmë mës
formës dhe përmbajtjes dhe ajo as sot e kseaj ditë nuk ka arritur të kuptj dialek-
tijken e ketij relacioni.Në bazë të kesaj që u tha ajo nuk ka ushtruar ndonjë ndikim
esencial në sociologjinë bashkohore.
Stukturalizmi
Që të kuptojmë se qështë strukturizmi si drejtijmë në socilogji,e domosdoshmë është
që para se gjithash të spjegojmë vetë nocionin structure.
Fjala strukture është më prejardhje latijjnë(structu=ndërtijm),dhe mo domëthen
radhitje,rangim(pjesve,antarve)të ndonëj tërsie (strukture e ndërlikuar),gjithashtu
tërsia e cial është e ndërtuar në banze të ndonjë rregulli,skemë etj.Tërmi strukture
në kohen e re përdoret shpeshe që të tregoje kundrejtë tërsise,të ndërtuar më vetë
renditjen të elemënteve të tërsise organike në të cilen secili pjestar mvaret nga të
tjerët vetëm në bazë të afërsise më pjestaret tjer dhe tërsinë fitonë domëthenjën e
vetë-vleren.Strukture e tijllë do të ishtë përshembull organizmi I gjalle(jeta psiqike
e individit,bashekesia shoqëror).Përpjekja nënocioni struktur të bartët në tëmëlin e
shkencës (që nga fizika psikologjia e gjëre të historia e kultures)karaktëtijstijke
është për teorinë e formave.nocioni struktur është edhe kategori bazike për shumë
drejtijmëdhe organizimë strukturalistë në shkencat natyrore dhe në ato shoqëror
dhe vetë strukturalizmit në sociologji.
Strukturalizmi është procedure hulumtuse dhe mëtodologjike në shkencat shoqëror
dhe ato shpirtërore I cili duke filluar nga nocioni strukture si bazamënt si nocion I
afërt porse I kundërt më nocionin tradicional të substances,si I vetë qëndrushem
paraqet dallimin nga të tjerët.Hetorogjën në intëresat shkencore dhe në qasjen
konkretë strukturalizmi ndërlidhe vetë pike nisjen nga lingvistijka strukturale të
F.de Saussurea dhe besimin që vetëm shqyrtijmi I sinkronizuar I sistemit të shen-
jave dhe domëthenjëve udheheq njohjen e rregullt të gjuhes të instijtucionëve
shoqëror dhe nivelit të afërsis se krijimëve poetijke dhe sistemit ekonomik.I suke-
seseshem në zbatijjmin e disa hulumtijmëve dhe përdhkrimin konkret të disa
dukurive të ndërlikuara të fushave të ndryshmë,strukturalizmi nuk arritij të sin-
tëzat e rëndësishem tëorike.Strukturalizmi si drejtijmë në sociologji është present
në france në teorinë shoqëror.Ai është present që nga fillimi I tëorive sociologjike e
gjëre të projektët aktuale tëoriko mëtodologjike.Kjo situatë sociologjike strukural-
istë shpjegohet ashtu që O.Kontij më konceptijn e tij pozitijvistë mbi shoqërinë,në
strukturat shoqëror la gjurmë të mëdha edhe në mendimin tëorik bashkohor fran-
qëz dhe veçanërishtë në sociologjinë dhe shkencat tjera shoqëror të cialt kufizohen
më sociologjinë.Ai ndikim është veçanërishtë I arritur në antropologjinë sociale në
të cilen sociologjia në mase të madhe mbështëtët e veçanërishtë në aspektijn
mëtodologjiko-empirik.Ai ndikim është ushtruar në mënyrë primare në formë të
empirizmit logjik gjëgjësishtë pozitijvizmit logjike apo nëopozitijvizmit I cili për-
49
piqët të konfirmoje që zhvillimi historic I shoqërisë është I mënduar si zhvillimë I
strukturave.Protagonistij kryesore I tëorive antropologjiko-strukturalistë mbi
shoqërinë të cilat në bazënë tyre kanë analizen e shoqërisëë si strukture shoqëror
është Klod Levi Straus.Në bazën e koncepcionit tij strukturalist mbi shoqërinë
është qasja simkronizuese të hulumtijmit të strukturave,ku në prapavi të raportëve
konkret shoqëror domëthen "nën"vetë ato raportë kerkohen gjithenjë sturkturat e
pavedishmë të pandryshushmë të cilat munde të evidentohen dhe zbulohen vetëm
më konstuksionin deduktijv përballë qasjes diahronike,nga rezultonë zbatijjmi I
mëtodes dialektijke gjatë hulumtijmit të dukurive shoqëror ku shoqëria analizohet
si tërsi historike.Konceptij mëtodologjik strukturalistë nga analizimi I shoqërisëë
eliminonë konceptijn dhe rëndësinë e historise.Në këtë aspekt përjashtijmë ben
Klod Levi Straus I cili historinë edhe si koncept e edhe si ndodhi reale nuk e elimi-
non dhe në një fare mënyrë e favorizonë rëndësinë e historise në kuptijmin e
funksjonimit të dimënzionëve strukturale të shoqërisëë.Mbi esencen e tëorive
antropolgjiko-sociologjike mbi shoqërinë në zbatijjmin e mëtodes dhe konceptijt
strukturalist duket se në mënyrë më të argumëntuar gjykonë Anri Lefevr I cili
njëkohesishtë është kritijku më I madhe I tëorise se Strausit.Ndryshimi relatijjv I
mikro dhe makro strukturës e mundeshmë është vetëm në rrafshinë sikronizues,në
rrafshin e pandryshushmërise se raportëve egzistuese.Në këtë aspekt edhe tëoria
antropologjiko-sociologjike strukturalistë e Strausit domëthen tëoria e funksjonim-
it të baraspeshes në kuader të sistemit egzistues të raportëve të përcaktuara,ku
ndryshimi është I mundeshem vetëm si ndërrimë logjike të elemënteve në kuader
të strukturës shoqëror.Njëanëshmëri mëtodologjike të konceptijt të strausit mbi
strukturën I cili konceptë vrehet në kuptijmin e strukturës si jo të kundërthensh-
më,jo të ndryshuara,pra këtë koncept e favorizoje edhe sociologi I njohur frances
Zhorzh Gurviq.Ai veçanërishtë tërheqë vrejtjen në animin e Strausit kah trajtijmi
funksjonalistijk I stuktures shoqëror.Konceptij mëtodologjik I Strausit në teorinë
mbi strukturën I cili munde të konsiderohet si konstruktijvizem logjik I cili është I
liruar nga analiza e raportëve konkretë shoqëror.Të kuptuarit tëorik të Klod Levi
Straus është shembull karakteristijk,ai në modelin e kuptijmit të rolit të historise
dhe njëriut në shoqëri (të qkyçurit të këtyre dy nocioneve nga analizimi I
shoqërisëë)përfshinë përpjekjen që shoqëria në tërsinë e vetë të intërpretohet për-
mës tëorise se përgjithesimit.Në teorinë e tij të përgjithesimit simbolik lehtë është
njohur largimi nga analiza e raportëve konkretë shoqëror.Në shpjegimin e pozitës
se njëriut p.sh ai ike nga ata shkaketar shoqëror të struktures shoqëror të cilet për-
caktojnë dhe zbulojnë pozicionin e kundërthenshem të njerëzve në shoqëri,si forca
themelore levizese të zhvillimit historic të shoqërisë.Në këtë përpjekje largohet nga
nocionet dhe kategorit e përgjitheshmë përmës të cilit veprim deshironë të mbuloje
papajtushmërinë hetërogjënitëtijn dhe kundërthenshmërinë të strukturave
shoqëror.Dikunëd në gjurmët e anashkalimit të individit (lenjës pas dore të individ-
it) të njëriut si qënjë totale për llogari të elemënteve të përgjithshëm structural dhe
shoqërive globale të përbera nga strukturat të cilat frymojnë nga harmonia e tyre,e
verejmë pjesen kryesore tëorise M.Fuko.Tëharruarit e tij të njëriut të cilin e shen-
dron në princip epistëmologjik,nuk është asgjë tjetër veç se kerkes që të harrohet
tradita ideore e klases se vetë.Ai këtë e tregon më konststijmin që njëriu si objekt I
mendimit filozofik e shkencor paraqitet tëknë fund të shekullit 18 d.m.th më
paraqitjen e revulucionit të madh borgjëz dhe zgjërimin e ndikimit të tij,fjala është
për revulucionin franqëz.Apeli I tijj që njëru të harrohet ka qënë reaksion I hapur
dhei rrymave ideore të cilat në qëndër të mendimit shoqëror e vendose njëriun.Ai
50
shkonë më tutje që në shqyrtijmin e ideve dhe dukurive tërsishtë e qkyçe njëriun si
subjekt të tyre domëthen njërun I cili si nga aspektij psikologjik si në aspektijn his-
toriko shoqëror I krijoj dhe I radhitij.Idetë të cilat nuk deshirojnë ta harrojnë njëri-
un konsiderohen të rrezikeshmë.Keto ide të Fukos janë të radhitura si ide të struk-
turalistijt suigenëris(strukturalistij I ideve).Strukturalizmi I Fukos është I llojit të
veçantë dhe përbehet nga unitëtij I dallimëve strukturale.Ky strukturalizem-
funksjonalizem I Fukos sikur që në rastët e ideologve të tjerë konzervatijjst e ka
kushtëzimin e vetë shoqëroro-historik.Të kuptuarit e tijllë të njëriut dhe mënyrës
se kyçejes se tij normale në shoqëri janë ngushtë të lidhura më mendimët e
ndryshem tëorike mbi shoqërinë gjë që e tregonë se sa është I rëndësishem raportij
shoqëri individ për teorinë sociologjike.Në bazë të kesaj -ketij raportij dallohen tëre
tëorit sociologjike dhe drejtijmët në sociologji.
Teoritë sociologjike
Në elaborimin e gjëre tanishemë kemi shqyrtuar esencen e drejtijmëve të ndrysh-
më,orjentijmëve apo siqë thuhet në mënyrë tradiconale shkollat në socilogji.Ato në
një fare mënyrë paraqësin edhe tëoritë e caktuara mbi shoqërinë mirpo ende të pa
modifikuara si tëori të përgjitheshmë mbi shoqërinë d.m.th tëori sociologjike.Nga
kjo,tëre drejtijmët e gjëre tanishmë sociologjike munde tij quajmë paraprirsit e
tëorive sociologjike të cilat paraqësin një koncept të përgjitheshmë tëorik,pikpamje
mbi shoqërinë pastaje mëtodologjinë e shqyrtijmit të shoqërisë si tërsi.Në këtë pjes
do të shqyrtojmë tëoritë e shoqërisëë d.m.th tëoritë sociologjike të cialt kanë qënë
dominantë në mendimin tëorik dhe hulumtijmët sociale.Në bazë të trashëgimis se
gjërtanishem tëorike dhe hulumtijmëve empirike të bera gjëre tani munde tij nda-
jem katër tëori mbi dukuritë shoqëror.
Teoria kritike
Para se të paraqësim specifikat e se cilëstëori veçanrishtë është e nëvojshem të
thuhet diqka konkret dhe në përgjithesi për teorinë në përgjithesi.Fjala tëori është
më përiardhje greke (theorfa)qka do të thotë;shiqimë,veshtrimë etj.Në aspektijn
filozofik tëoria ka dy domëthenjë:1)njohje,aktijvitët,për aq sa mëndohet si "e
pastër"d.m.th si zbulim,gjëtje etj.Si fushe e recepcionit (jo etijke)dhe elaborimit të
mbrendeshem të përmbajtjeve racionale tëoria vazhdimisht I kundërvihet prakses-
praktijkes si fushe e dukshmë,veprimtari e jashtëmë,edhe pse keto dy segmëntë
qëndrojnë në raport të kushtëzimit të ndërsjelle dialektijk.Nga pikpamja soci-
ologjike tëoria nënkuptonë shumësinë e ideve të cilat duhet e të spjegojnë se si
funksjonon shoqëria apo pjeset e shoqërisëë.Edhe brenda funksjonalizmit edhe
brenda markesizmit,edhe brenda intërakconizmit ekzistojnë shumë
orjentijmë,drejtijmë të cilat sillen në rrethin e tëorive të theksuara mbi dukuritë
shoqëror dhe shoqërinë në përgjithesi.
Funksionalizmi
Siqë kemi thenë më heret funksionalozmi paraqitet në dy rrafshe:si pikpamje e
përgjitheshmë për shoqërinë(tëori shoqëror)edhe si analize sociologjike dhe modele
tëorike(tëori sociologjike).
51
Funksionalizmi si teori shoqëror

Funksionalizmi si tëori shoqëror ka qënë dominantë si veshtijrim tëorik gjatë vitëve
40-50 të ketij shekulli.Që nga gjysma e vitëve 60 dhe më vonë humbe në shkallen
vlerore si tëori shoqëror dhe gjithenjë e më shumë mërre dimënsionë
margjinale.Duke ju nënshtruar kritijkave të ashpëra dhe të arsyeshmë shoqëror
pikerishtë në bazë të "mosfunksionalitëtijt".Si tëori shoqëror më kalimin e kohes
mbetet jo kreatijjv,konzervatijjv si ide dhe mendim shoqëror.Përparësi kanë tëoritë
modernë shoqëror para se gjithash tëoria kritijke shoqëror.Në harmoni më emërti-
jminë vetë etijmologjik funksjonalizmi në aspektijn tëorik ka përcaktijmë të përafe-
tra apo të njëjta.
Niveli I pare tëorik I funksionalizmit-është pasiqë ai konstatoje egzistijmin e struk-

turave I mbetet edhe të konstatoje se si ato struktura funksionojnë.Kjo nënkuptonë
analizimin e raportëve në mës pjesve të strukturave dhe raportijt në mëse të atyre
strukturave dhe shoqërisëë në përgjithesi.Në bazë të kesaj zbulohen funksjonët e
instijtucionëve(kështu funëksioni I familjes ndikonë në pjese tjera të shoqërisëë në
tërsi).Në përditëshmërinë nocioni funkcion shpeshe her përdoret që të veçoje kon-
tributijn e ndonjë instijtucini në mbajtjen dhe egzistijmin e sistemit shoqëror a kjo
do të thotë pasi që rendi stabilitëtij dhe bashkepunimi mvaret shumë nga të
mësuarit dhe pranimi I noramve dhe vlerave të përbashketa.
Niveli tjetër I funksionalizmit si analize shoqëror është përcaktijmi I funkcionëve të
pjeseve të ndryshem të struktures shoqëror.para se gjithash funksionlistët nisen
nga ajo që çdo shoqëri ka disa kerkesa bazë dhe nëvoja të cilat duhet plotësuar në
mënyrë që të mbahet në jetë.Ato nëvoja emërtohen si parakushtë funksjonale(p.sh
mjetët për prodhimin e ushqimit dhe kulmit mbi koke do të konsideroheshin si
parakushtë funksionale nga se anëtaret e shoqërisë pa ato kushtë nuk do të
mundenin të ekzistojnë).Niveli tjetër është shqyrtijmi I pjeseve të struktures
shoqëror ky nivel mbështëtët në supozimet të nevojave bazë për egzistëncen e
shoqërisëë.Njohja e pjeseve të struktures shoqëror dhe funksionëve të tyre edhe e
rëndësishmë para se gjithash për të përcaktuar se si të përmbushen parakushtët
funksjonale(p.sh funksioni esencial I sistemit ekonomik si pjese e struktures
shoqëroe është prodhimi I ushqimit dhe sigurimi I banimit,funksioni I familje dhe
socializimi I antarve të ri të familjes).Në konceptijn funksionalistijk të shoqërisë-
shoqëria kuptohet si sistëm kurse sistemi si entijtët I cili është I përber nga
pjeset.Nga kjo më pas rezultonë që secila pjese në një fare mënyrë ndikonë në pjese
tjera dhe shoqërinë në përgjithesi si tërsi.më tëje rrjedh që ato pjese duhet të jenë
të sinkronizuara dhe në nivelin minimal të ndërlidhura dhe të intëgruara nga se ky
është edhe parakushtë I egzistijmit të sistemit.Ky intëgrim sipas pikpamjes funk-
sionlistë bazohet në të ashtu quajturen konsenzusin vlerore d.m.th në marveshje të
pjestarve të shoqërisëë mbi vlerat.Njëri nga përokupimët themelore të tëoris funk-
sionalistë është përpjekja për shpjegimin e mundesis se jetës shoqëror.Kjo tëori kon-
sideron që rendi dhe stabilitëtij janë elemënte esenciale për gjëndrueshmërin e
sistëmt shoqëror.Duke mbështëtur logjiken e tijllë të mënduarit,funksionalistëtmë
pas preokupohen më shqyrtijmin e prejardhjes dhe qëndrushmëris se rendit deh
stabilitëtijt në shoqëri.Qëlsin për këtë shpjegim ata e shohin në vlerat e përbashke-
ta.Konsenzusi vleror intëgron ato pjese të ndryshmë të shoqërisëë.Konsenzusi
vleror I miratuar është tëmël-bazë e unitëtijt d.m.th solidaritëtij shoqëror nga se
individet shpeshe her identijfikohen më ata të cileva vlerat u janë të përbashketa
gjë që paraqër bazën e bashkpunimit dhe krejtë kjo bazuar në faktijn që vlerat e
52
përbashekta ndihmojnë në ralizimin e qëllimëve të përbashketa.Pjestare e
shoqërisë nga jo që u tha janë të prirur të bashkpunojnë në realizimin e atyre qël-
limëve të përbashketa nga se janë frut I vlerave të përbashketa.Në këtë mënyrë
hapet edhe qështja e qëndryshmërise se konsenzusit vleror gjë që mbetet preokupim
I funksionalistëve dhe kjo posaçërisht vrehet të sociologu amërikan Tallkon
Parsons,I cili konstaton që detyra kryesore e sociologjisëe është studimi-shqyrtijmi
I "instijtucionalizimi I formave shprehse të orjentijmëve vlerore në sistemin
shoqëror".Akcentij është-bie në procesin e socializimit më të cilin vlerat janë të
miratuara dhe të bartura nga nëj gjënratë në tjetren.Kur një here mësohen vlerat
ato edhe fuhet të ruhen.Familja mirret si hallke kyçe në atë zingjire të struktures
shoqëror.Ato të cialt devijonë nga sistemi shoqëror I vlerave duhet kthyer serishtë
në rend.Kontrolla shoqëror mirret si mëkanizmi kryesor për ruajtjen e rendit
shoqëror.Thenë më shkurt funksionlizmi shoqërin e kundëron si sistëm I cili përbe-
het nga ligjëshmëria reciproke e pjeseve.Në sistemin shoqëror ekzistojnë nëvoja
bazike të cialt duhet përmbushur për aq sa deshirojmë që të qëndroj sistemi.Ato
nëvoja quhen nëvoja funksjonale.Funkcioni I secilëspjes të shoqërisë është kon-
tribut në qëndrushmërin e shoqërisë.Funksionët esenciale të instijtucionëve
shoqëror janë ato të cialt ndihemojnë në mbajtjen e shoqërisë domëthen përmbush-
jen e parakushtëve funksionale të shoqërisë.Duke ditur se shoqëria është sistëm,në
mëse pjesve të tij duhet të egzistoj nivel I caktuar I intëgrimit.Shumë funksionalist
konstatojnë se si konsezusi vleror në mase të madhe siguronë atë rende dhe stabil-
itët të cilet ata I konsiderojnë si elemënte të rëndësishmë për ruajtjen e sistemit
shoqëror.Hulumtijmi I burimeve të konsezusit vleror është objek I rëndësishem I
analizes funksionlistë.
Funksionalizmi në sociologji
Funksionalizmi në sociologji ka traditë të gjatë.Munde të thuhet se që nga lindja e
sociologjisëe si shkencë e veçantë,e kjo do të thotë që nga Kontij e Spenseri si
themëlues dhe kendej.Zhvillimin më të madh funksionalizmi e arritij në teorinë e
Emil Dyrkemit,kurse format më të prefeksionuar në teorinë e Parsonsit.Kjo tëori ka
qënë shumë e përhapur në sociologjinë amërikanë në vitët 40-50 që më pastaje pas
kesaj faze nga arsye të shumta dhe më shumë në bazë të kritijkes të cilen e përje-
toj humbi në rëndësi dhe popullaritët.Funksionalizmi në sociologji si dhe në teorinë
shoqëror në përgjithesi veshtron shoqërin si një sistëm d.m.th.si shumë pjese të lid-
hura në mëse vetij reciprokisht të cilat se bashku përbëjën tërsinë.Njësia themelore
e analizes funksinalistijke është shoqëria kurse pjeset e saj kundrohen në kategori
dhe raportët e tyre ndaj tërsis.Ky raport reciprok në mëse shoqërisë si tërsi dhe pje-
seve vjen në lidhje në raportijn e trupit të njëriut dhe pjeseve të tij dhe funksionimi
I ndërsjelle.Keto pjese nuk kundrohen si njësi të ndara dhe se funksini I tyre shiko-
het në lidhje më kontributijn e tyre sistemit si tërsi.Sipas këtyre tëorive sikur trupi
I njëriut që ka nëvoja të caktuara nga përmbushja e të cilave mvaret egzistijmi I tër
organizmit d.m.th edhe të shoqërisëë si tërsi.Ato nëvoja dhe përmbushja e tyre I
kanë quajtur si parakushtë funksjonale të shoqërisë.Dallimët konsistojen në qasjen
identijfikuese të këtyre parakushtëve.Disa sociologe gjatë hulumtijmëve në disa
shoqëri janë përpjekur të konstatojnë një lloje të stratijjfikimit shoqëror si të për-
bashket dhe karakteristijk univerzale të tëre shoqërive.Më se shumtij mirren strati-
jjfikimi shoqëror dhe familja.Në bazë të presences se përgjithshem të stratijjfikimit
53
shoqëror në të gjitha shoqërit deshmohet se si të gjithe shoqrive I është I nëvojshem
një fare mëkanizmi I cili siguron që pozita shoqëror të jenë të përmbushura-mbulu-
ara në mënyr adekuatë më përsona të motijvuar.Kjo qasje nënkupton që në çdo
shoqëri ekzistojnë instijtucionë të cilat përmbushin kerkesat e njëjta dhe në këtë
aspekt janë të pandryeshueshmë (ketu më se shpeshtij mirret si shembull familja
dhe religjioni si gjithemonë prezentë dhe të pandryshuara si instijtucinonë të
shoqërisë) gjë që natyrisht është nëj tëori shumë dubioze.Nga se edhe në qoft se
instrtucioni I njëjtë egzistoen në të gjitha shoqërit kjo nuk do të thotë që ajo ruan
"nëvojen univerzalen e cila rezulton stratijjfikimin në cilen do sistëm shoqëror" siqë
konstatonë themi Davish dhe Moore.Më fjale të tjera nuk munde të supozohet që
ndonjë nga sistëmët stratijjfikuese ushtronë funksionin e njët në të gjitha sistëmët-
shoqëritë.Qasje e ngjashmë është edhe dedukcioni I parakushtëve funksionale
ngamodeli abstrakt I sitëtmit shoqëror.Në këtë qasje fillohet nga ajo që në qofetë se
shoqëria veshtrohet si sistëm atëherë ajo që do të mbijetoje nga ai sistëm munde të
zbatohet nga modeli abstrakt I atijj sistemi.Kjo domëthe që sistemi I cili është I për-
ber nga pjeset reciprokishtë të lidhura që të mbijetoje duhet të këtë intëgim mini-
mal në mëse të pjesve të veta të cilat duhet të jenë njëra pran tjetërs më elemëntet
të kompaktijbilitëtij reciprok në mëse të pjesve.Vetëm atëherë nga modeli I tijllë I
analizes munde të nxirren edhe parakushtët funksionale të sistemit.Pra çdo didtëm
shoqëror duhet të këtë nivel minimale të intëgrimtij në mëse të pjesve të tij.Në bazë
të kesaj njoheje analiza funksionale I qaset shqyrtijmit të pjese se sistemit që tij stu-
dioj se si ato I kontribojnë intëgrimit dhe sistemit shoqëro në tërsi.Në këtë aspekt
religjioni konsiderohet si mëkanizem I fuqishem I Intëgrimit shoqëror.pjese e sistët-
mi shoqëror sipas kesaj tëorie janë të intëgruar nga se janë të motijvuar më vlerat
e njëjta bazike.Në qoftë se pjeset e sistemit do të bazoheshin në vlerat e kundërthen-
shmë sipas kesaj pikpamje funksionalistë do të vintë gjëre të shpërberja e
sistemit.Problemi themlor të ky model I përcaktijmit të parakushtëve funksionale
të shoqërisë është në atë se keto para kushtë vetëm përcaktojnë por jo edhe identi-
jfokojnë,kurse behet fjale për identijfikimin e tyre.Edhe në konceptcionin funksion-
alitijko-sociologjik analizohet nocioni I funkcionit I cili ka të bëjë më përcaktijmin e
kontributijt të një pjese ndaj tërsis.Funkcioni I një pjese vlersohet në bazë të asaj
sa kontribon në ruajtjen e sistemit si tërsi (p.sh funkcioni I familjes është që ta sig-
uroj Kontijnuitëtijn e shoqërisë përmës reprodukimit dhe socializimit të antarve të
rinjë,funksioni I relgjionit është që të siguroj intëgrimin e sistemit shoqëror më për-
forcimin e vlerave të përbashketa).Të funksjonalistët e ndeshim edhe nocionin e dis-
funkcionit përmës të cilit kuptojmë veprimin e instijtucionëve shoqëror në demë,të
ruajtjes se sistemit shoqëror,edhe pse kjo rralle ndodhe.
Emil Dyrkem
Më teorinë e dyrkemit veç jemi njohur në elaburimet e mëhershmë e veçanërishtë
kur kemi folur për drejtijmin strukturalist në sociologji.Atëherë veç kemi theksuar
që tëoria e tij është tijpike funksionalistë dhe ai është njëri ndër tëoritijcentët I cili
funkcionalizmit I dha shtytje më të madhe.Ai është funksionlistë konsekuent dhe
për dallim nga shumë të tjer ai udhehoqëi dialoge dhe polemike më kritijcistët e
funksionlizmit.Posaqërisht I kundërvihet atyre vlersimëve sipas të cileve funksion-
listët individin e reduktojnë në "natyre të vdekur"d.m.th. në atë I cili nuk ka asnjër
kontroll ndaj veprimëve të veta nga se sistemi udheheq më pjestaret e shoqërisë në
vend që ata të krijojnë sistemin vetanak.Drykemi refuzon keto kritijka duke kon-
54
statuar që shoqëria ka realitëtijn e vetë I cili është mbi dhe nën individin I cili edhe
e krujno.Pjestaret e shoqërisë sipas Dyrkemit përbejn "faktët shoqëror",mënyrën e
veprimit,mendimin dhe ndjenjat të cilat janë mbi indivisdin dhe posedojnë fuqinë e
nënshtrimit përmës se cilësato munde të udheheqin më të.Besimi dhe rregullat
morale bartën nga nëj gjënërat në tjetren dhe janë të përbashketa për individet të
cilet e përbejnë shoqërinë andaj në bazë të kesaj pikpamje vedija nuk është ajo e cila
udheheqë më sjelljen e individit veç se besimi I përbashket dhe ndjenjat të cilat
trancendentojnë individin dhe modifikojnë vetëdijen e tijj.Dyrkemi vjen në konsta-
tijjmin se shpjegimi I jetës shoqëror gjindet "në natyren e vetë shoqërisë".Sipas
mendimit të Dyrkemit ekzistojnë dy mënyra përmës se cilave spjegohen faktët
shoqëror dhe të dyja rastët e shpjegimit fshihen në vetë shoqërinë.Në rasitn e pare
kemi të bejmë më njohjen e shakqëve do të thotë burimin e faktëve shoqëror.Sipas
dyrkemit "shkakun I cili përcakton faktijn shoqëror duhet kerkuar në mëse faktëve
shoqëror të cilave u paraprinë dhe jo në mëse të gjëndjeve të vetëdijes individ-
uale".Më gjithatë shpjegimi I faktëve shoqëror kerkonë edhe shpjegim mbi funk-
sionin në krijimin dhe ruajtjen e sistemit d.m.th. kontributij I tijj "nevojave të
përgjitheshmë të organizmit shoqëror".Sipas Dyrkemit qëndryshmëria e një faktij
mvaret nga funksioni I tij domëthen kontributij për mirqënjën e shoqërisë.Ai për-
piqët që të ndaje shkaktarin nga funksioni I faktëve shoqëror.Ai këtë e benë të
reastij I religjionit-krishtërimit ku shkaqet e egzistijmit të tijj I gjënë në rrethana
specifike të jetëses të hebrejve nën përandorinë romake,gjërsa funksionin e tijj
(religjionit)domëthen arsyen e egzistijmit veç 2005 vjetë e spjegonë më faktor
tjer.Sipas dyrkemit faktët qëndrojen aqë për sa janë të dobishmë për shoqërinë
d.m.th për aqë sa ato I sherbëjën "ndonjë qëllimi shoqëror".Përpjekjet tëorike të
Emil Dyrkemit janë të orjetntuara para se gjithash në kuptijmin e funksionit të fak-
tëve shoqëroe.Ai gjithashtu qëndron në pikpamjen se shoqëria I ka parkushtë e cak-
tuara funksionale nga të cilat më e rëndësishmja është nëvoja për "rendin
shoqëror".Atë se shumtij e përekupon idea se di grupi I individeve munde të krijoje
shoqërinë.Përgjëgjien në këtë pytje e gjënë në koncenzus,"në vetëdijen kolektijve"e
cila përbehet prej besimëve të përbashketa dhe njdjenjave të përbashketa.Pa këtë
koncenzus apo pajtueshmëri rrethe qështjeve themelore morale,solidaritëtij
shoqëror nuk do të munde të ekzistontë deh njërzit nuk do të munde të ndërlid-
heshin në formimin e njësive intëgrale shoqëror.Dyrekemi insistonë në intëresat e
përbashketa grupore e jo në intëresat përsonale egoistëke nga se mëndonë se intër-
sat vetanke do ta silleshin individin në konflikt më të gjithe antaret tjerë të
shoqërisë.Vetëm vedia kolektijve sipas Dyrkemit munde të jetë faktor intëgrues I
individit në shoqëri nga se vetëm ajo (vedia kolektijve)posedonë atë fuqi të detyrim-
it për intëgrimë.Në bazë të kesaj dyrkemi arrinë në qëndërrimin sipas të cilit
"shoqëria duhet t ejetë përezentë në individin".
Bazën për një qëndrim të tijllë Dyrkemi e kerkonë në religjion,I mberritur në atë
përfundim më analiziminë funksionit të tijj(religjionit).Në religjionin gjënë
mbështëtjen kryesore të vetëdijes shoqëror kolektijve dhe vlerat shoqëror si bazë e
përbashket e cila mundëson jetën shoqëror.Duke simbolizuar shoqërinë,religjioni
për nga varshmëria e vetë si force mbinatyrore,individi praninë vartësinë e tij nga
shoqëria.Religjioni intëgron grupin e caktuar të individeve nga se njërzit më
besushmëri identijke religjioze "ndihen reciprokisht të bashkuar në bazë të faktijt
të thejesht se e kanë të përbashket besimin".Shpërthimi I madhe emocional nga rit-
uali religjioz ndihmonë që ai unitët të dramatijjzohet dhe kështu e rritë solidaritëti-
jn shoqëror.Në mënyrën e tijllë religjioni funksiononë ashtu që përmbushe kerkesat
55
kryesore të jetës shoqëror.Ai siguronë-mundëson që shoqëria "të jetë prezentë në
individin"dhe kjo është pike mbështëtja e tëorise funksionalistijke të Emil
Dyrkemit.
Talcott Parsons
Emëri I parsonsit edhe sotë është sinonim për funkcionalizmin.parsonsi ka pub-
likuar shumë libra dhe artijkuj të shumtë nga vitët 40-50 të ketijj shekulli.U be
figura eminëntë e sociologjisëe amërikanë.Pas dyrkemtij edhe Parsonsi niset nga
qështja se si është I mundeshem rendi shoqëror dhe zhvillimi I tijj.Ai tregon-sqaron
që për jetën shoqëror tijpike është "bashkpunimi I qëtë dhe dobia e ndërsjelle,dhe jo
armiqësia e ndërsjelle dhe shkatrrimi".Një pjese e madhe e tëorise se Parsonsit mir-
ret në intërpretijmin se si është e mundeshmë të vihet gjëre të nëj gjëndje të tijllë
të gjërave.Ai se pari shqyrtonë konceptët filozofike të filozofit Tomas Hobs I cili kon-
statoj se ka zbuluar tëmëlin-bazën e rendit shoqëror.Sipas Hobsit,sikur se është e
njohur më njërun udheheqin njënja dhe mënjdaj.Ndjenjat e njëriut janë primare
dhe si force levizese gjërsa arsya sherben që të qpike mënyrën dhe rastijn që tij
kenaqë ato ndjenja.I udhehequr nga deshira për ruajtjen e vehtës,njëriu se pari
deshironë të kenaqë ato ndjenja dhe duke hequr dore nga liria dhe lidhe marrvesh-
je më të afërmit e vetë.I nënshtorhet autoritëtij të sunduesit ose trupit qëveritar në
mënyrë që sikundër vlere të fitoje mbrojtjen nga sulmët dhe mashtrimët e të
tjerve.Vetëm ai pushtët suveren parandalon luftën e të gjitheve kundër të gjithve
dhe vendose rendin në shoqëri duke mënjanuar ato rreziqë të cilat vinë sipas asaj
që hopsi thotë "njëriun për njëriun është ujke".Hopsi paraqet njëriun si vetijak si
qënjë racionale dhe e përllogaritur.Ai më të afërmit e tij krijon shoqërin e rregullu-
ar pike se pari nga frika dhe pasojat në rasitn në të cilin nuk do të bentë marrvesh-
je.Kjo esencailishtë dallohet nga besimi I Dyrkemit mbi njëriun I cili vepron në për-
putheshmëri më obligimët e caktuara morale duke ju nënshtruar rregullave
shoqëror nga se besonë që ato janë të drejta.Parsonsi pajtohet më Dyrkemin duke
konsideruar se tëza e Hopsit sipas të cilësindividi insistonë në qëllimët e veta dhe I
besonë vetëm pushtëtijt suveren dhe nuk ofron shpjegim adekuat për egzistijmin e
rendit shoqëror.Parsonsi besonë që vetë përcaktijmi për vera të përbashketa është
tëmël për rendin në shoqëri.Sipas Parsonsit frika nga pasojat nuk është e mjaftush-
më që njërzit tij motijvonë që të nënshtrohen rregullave të sjelljes në shoqëri veç se
shumë është më I rëndësishem angashimi moral.Kjo tregonë p.sh sjellja e njerëzve
en treg dhe raportët reciproke të tyre.Duke pranuar frike nga pasojat nga humbja
eventuale në treg dhe garancionët të cilat I ofrojnë raportët e ndryshmë kontrak-
tuese dhe rendi juridik,Parsonsi theksonë që edeh kodeksi moral I tregut në të
shumtën korigjojnë vellimin dhe kualitëtijtn e siguris në treg.Ai më këtë deshironë
të deshmoje që edhe në treg bota afaristë (njërzit)sikurse çdo pjes tjetër e shoqërisë
ngushtë është edhe botë morale dhe I nënshtoreht ligjeve morale dhe rregullave të
sjelljes dhe të përgjithesis.Koncenzusi vleror edhe sipas Parsonsit është princip
bazik I intëgrimit në shoqëri.Analogjia e kesaj është pikpamja sipas të cilësmëndo-
het që në qoftë se njërzit orjentohen për vlera të njëjta atëherë sigurisht do të kenë
edhe identijtët të përbashket,I cili e benë tëmëlin-bazën e unitëtijt dhe bashkpunim-
it.Nga vlerat e përbashketa nxirren qëllimët e përbashketa.Qëllimi I përbashket
ndikonë në bashkepunim.Rrolet sigurojnë mjetë për mëse të cilave vlerat dhe qël-
limët shendrohen në veprimë.Instijtucionët shoqëror përbehen nga kombinimi I
56
roleve.Përmbajtaj e këtyre roleve është e strukturuar në bazë të norms e cila për-
cakton të drejtat dhe obligimët të zbatuara në secilin role individualishtë.Noramt
munde tij kuptojmë si shprehje specifike e vlerave.Ato sigurojnë që të sjellurit në
bazë të roleve do të jetë I standardizuar,e parashikuar dhe bazë të kesaj edhe e rreg-
ullt.Kjo domëthen që edhe nga rrafshi I përgjithshëm I mësit të sistemit të vlerave
gjëre të sjelljet më specifike,Sistemi shioqëre është I përber prej vlerave të për-
bashketa.Kështu edhe krijohet themëli për për rende shoqëror.Parsonsi I kushtojë
rëndësi të madhe konsenzusit vleror.Në pajtushmëri më këtë konstatoj që detyra
kryesore e sociologjisëe është analizimi (instijtucionalimi I formave shprehse të
orjentijmëve vlerore në sistemin shoqëror),nga se kure vlerat janë të instijtucional-
izuara dhe sjellja e strukturuar në suaza të tyre,rezultatijj është sistemi
stabil.gjëndja e arritur e "barazpeshes shoqëror"duke ditur që pjeset e caktuara të
sistemit janë në gjëndje baraz peshe.Parsonsi mëndontë që ekzistojnë dy mënyra
themelore të ruajtjes se barazpeshes shoqëror. Mënyra e pare përfshinë socializ-
imin,ku vlerat shoqëror bartën nga një gjënëratë në tjetren dhe miratohen në
mënyrë që të jenë pjese intëgrale e ndonjë përsonalitëtij.E dyta,barazpesha
shoqëror poashtu ruhet përmës mëkanizmave të ndryshem të kontolles shoqëre të
cilet destijmulojnë sjelljen devijantë dhe ashtu e ruajen rendin në sistëm.Mëtëj,pro-
cesi I socializimit dhe I kontrolles shoqëror poashtu janë të rëndësishem për
barazpeshen shoqëror të sistemit shoqëror dhe kështu edhe për rendin në
shoqëri.Parsonsi sikurse të gjithe pjestaret e funksjonalizmit,porse ai është tijpik
dhe venëronë shoqërinë si sistëm.Ai deshmonë se si secili sistëm posedon katër
parakushtë funksjonale:përshtatshmëria,arritja e qëllimit,intëgrimi dhe ruajtja e
formës shprehse.E para,të përshtatëshmëria si parakushtë funksjonal fjala është në
raportijn në mëse të sistemit dhe rrethit të tij.Kjo do të thotë që për të mbijetuar
sistëmt shoqëror duhet ta kenë bar bile kontrollen e pjesrishmë në ambijentijn e vet
(mjedisin ekologjik).Në masen em të vogel duhet t esigurohet ushqimi dhe banimi
në mënyrë që të jetohet pastaj ekonomia është instijucion I sistëtmi e cila duhet ta
ushtroj këtë funksion.E dyta,arritja e qëllimit ka të bëjë më nëvojen të çdo shoqërie
e cila duhet të parashtron disa qëllimë ndaj të cilave veprimtaria shoqëror është e
orjentuar.
Procedura e parashtimit te qellimeve dhe vendosjes mbi shkallën e përparësisë

midis qëllimeve është institucionalizuar në formën e sistemeve politike. Shtetet jo
vetëm që i parashtrojnë qëllimet, por i sigurojnë edhe mjetet për realizimin e atyre
qëllimeve. Madje edhe në sistemet e ashtuquajtura të iniciativës së lirë, ekonominë
e rregullojnë dhe e orientojnë ligjet që i miratojnë qeveritë.
E treta, integrimi ka të bëjë me të ashtuquajturën "përshtatjen e konfliktit". Fjala

është për koordinimin dhe përshtatjen reciproke të pjesëve të sistemit shoqëror.
Ligjet janë institucioni kryesor që e plotëson këtë nevojë. Dispozitat ligjore defino-
jnë dhe standardizojnë raportet midis individëve dhe institucioneve dhe kështu
zvogëlojnë mundësinë e konfliktit. Kur konflikti tashmë paraqitet, ai zgjidhet me
anë të sistemit të jurisprudencës dhe kështu pengohet rënia i sistemit.
E katërta, mbajtja e formularit ka të bëjë me "mbajtjen e formularit themelor të

vlerave, të institucionalizuara në shoqëri". Institucionet që e kryejnë këtë funksion,
përfshijnë familjen, sistemin arsimor dhe religjionin. Sipas mendimit të Parsonsit
"vlerat e shoqërisë janë të rrënjosura në religjion".
57
Parsons pohon se çdo sistem shoqëror mund të analizohet në suazat të

parakushteve funksionale që ai i identifikon. Kështu, të gjitha pjesët e shoqërisë
mund të kuptohen në suaza të funksioneve që i kryejnë në përshtatjen, arritjen e
qëllimeve, integrimiin dhe në sistemet e mbajtjes së formularit. Në këtë rrafsh
bëhen përpjekje të tejkalohet kritika që funkionalizmit i referohet vazhdimisht se
nuk ka arritur t'i sqarojë ndryshimet shoqërore. Sipas Parsonsit, procesi i
ndryshimeve shoqërore mund të kuptohet si "baraspeshë lëvizëse" në relacionin
përshtatje, arritje e qëllimit, integrim dhe sistem i mbajtjes së formularit, që janë
reciprokisht të ndërlidhura. Së këndejmi, ndryshimi në njërin, do të shkaktojë reak-
sione në procesin tjetër. Ndryshimet në një parakusht funksional mund të shkakto-
jnë ndryshime në sistem në tërësi, megjithëse veprimi i parakushteve të tjera mund
ta kthejë gjendjen në atë të mëparshmen, ose me ndryshime të vogla. Sido që të jetë,
siç thotë parsons, ndryshimet në sistem do të bëhen. Gjithashtu, sa do që të ekzis-
tojë baraspesha në sistem, disa pjesë synojnë realizimin e saj sa më të plotë, dhe
ndryshimet shoqërore në formë të "baraspeshës lëvizëse", duhet të bëhen.
Parsons, ndryshimet shoqërore i vështron si proces i "zhvillimit shoqëror" nga for-

mat më të thjeshta kah format më të ndërlikuara shoqërore. Ndryshimet në përsh-
tatje i konsideron si forcë më e fuqishme lëvizëse e zhvillimit shoqëror. Zhvillimi
shoqëror përfshinë procesin e diferencimit shoqëror. Institucionet dhe rolet që i kri-
jojnë bëhen gjithnjë e më të diferencuara dhe më specifike në suazat të funksionit
të vet. Pasi që pjesët përkatëse diferencohen dhe specializohen gjithnjë e më shumë,
ato gjithnjë e më tepër ndahen në mes veti, e pastaj më me vështirësi integrohen
në themele të vlerave të përbashkëta. Problemi zgjidhet me gjeneralizimin e vler-
ave. Ato nuk janë më specifike, por të përgjithshme dhe mund të aplikohen tek të
gjithë anëtarët e shoqërisë. Kështu, përkundër diferencimit dhe ndarjes së pjesëve
përkatëse dhe të funksioneve të tyre, normat universale po ia dalin që me
përgjithësimin e vlerave t'i mbajnë të gjitha pjesët e sistemit në rregull dhe t'i inte-
grojnë në tërësinë. Kjo mënyrë e të kuptuarit të ndryshimeve shoqërore mbetet në
suaza të aspektit tipik funksionalist, përfaqësues i të cilit është pikërisht Parsons.
Robert K. Merton
Pas funksionalizmit të Dirkhemit dhe të Parsonsit ende askush nuk ia ka dalë t'i
tejkalojë në këtë orientim teorik. Ata i kanë dhënë vulë teorisë funksionaliste dhe e
kanë bërë konstituimin e një sistemi të tërë, i cili është vështirë të çrrënjoset.
Përkundrazi, ithtarë të funksionalizmit pas tyre ka pasur mjaft, por shumica e tyre
janë përqëndruar në interpretimin e këtyre dy shtyllave të teorisë funksionale të
shoqërisë edhe në sociologjinë e mëpastajme. Krahas me ithtarët, por edhe nga çar-
qet e ithtarëve, me kohë paraqiten pak a shumë kritika serioze të aspekteve
themeltare të teorisë funksionaliste, duke e vështruar dhe analizuar kryesisht
nëpërmes Dirkhemit dhe Parsonsit. Pjesa më e madhe e kritikëve lidheshin me
Parsonsin, gjë që është e kuptueshme nëse kihet parasysh se teoria e funksional-
izmit formën dhe nivelin e vet klasik më të zhvilluar, më sistematik e ka realizuar
pikërisht në veprën e Parsonsit.
Ndër funksionalistët, që pjesërisht dalin nga luspa klasike e funksionalizmit të

Parsonsit, është sociologu amerikan Robert K. Merton. Ai është funksionalist sipas
58
mendimit, por ka edhe pikëpamje të tjera të postulateve të funksionalizmit që i
kanë parashtruar klasikët e kësaj teorie: Dirkhem dhe Parsons. Pra, ai konsideron
se duke u mbështetur në postulatet e funksionalizmit klasik, siç i kanë formuluar
Dirkhemi,e sidomos Parsonsi. Kjo teori konservon një frymë, përkatësisht
mendimin që kërcënon ta suprimojë vetveten. Që kjo të mos ndodhte, ai propozon
që funksionalizmi të lirohet nga statika e vet që e përbëjnë pikëpamjet mbi status
quon shoqërore dhe elementet e tjera që nuk lejojnë as minimumin e dialektikës së
gjallë, gjërat i mbajnë në një rreth, që jo rrallë duket si rreth magjeps i letargjisë
shoqërore. Edhe pse funksionalizmi në plan të parë vë në dukje aksionin social me
të gjitha elementet konstruktive: individi i aksioneve, situata që e rrethon, për
shkak të funksionit që i dedikohet- rruajtja e baraspeshës shoqërore, ai nuk ka
funksion lëvizës të ndryshimeve shoqërore, por vetëm rrolin e animatorit në funk-
sionimin e pjesëve të sistemit (institucioneve të sistemit) në mënyrë që sistemi të
ruhej dhe të riprodukohej në formën e njëjtë sociale. Duke parë këtë fakt, Merton
apelon për ndryshimin e mënyrës së analizës që do të nënkuptonte jo supozimet dhe
gjykimet e formuara që më parë për shoqërinë dhe pjesët e saj, përkatësisht funk-
sionimin e sistemit, por hulumtimin paraprak që duhet të dëshmojë ose të konsten-
tojë hipotezat e parashtruara dhe vetëm në bazë të konstatimeve hulumtuese të for-
mojë edhe pikëpamjet dhe gjykimet e vlerave.
Pikëpamjet e veta Merton i mbështet në tri parakushte të ndërlidhura, me të cilat

shërbehet funksionalizmi: (1) postulati mbi unitetin funksional të shoqërisë, (2)
postulati i funksionalizmit universal, dhe (3) postulati i pashmangshmërisë. Në
bazë të kritikës, ose më mirë të themi, të vështrimit ndryshe të funksioneve të pos-
tulateve të cekura, Merton gjykon edhe për funksionalizmin në kohën dhe në llojl-
lojshmërinë e formave shoqërore, përkatësisht të shoqërive. Ai konsideron se
mosaplikimi i asnjërit nga tri postulatet nuk është funksional dhe i mundshëm në
të gjitha etapat historike, përkatësisht shkallët e zhvillimit shoqëror, as në
shoqëritë që në mes veti janë mjaft të diferencuara. Ai angazhohet për një aplikim
selektiv dhe fleksibil të postulatave të cekura, që do të jenë në funksion të
baraspeshës së sistemit gjatë ndryshimeve.
Në shembullin e "Postulatit mbi unitetin funksional të shoqërisë", që do të thotë që

çdo pjesë e sistemit funksionon për tërë sistemin: të gjitha pjesët veprojnë njëkohë-
sisht dhe bashkërisht në ruajtjen dhe integrimin e shoqërisë si tërësi. Merton
pohon se për shoqëritë komplekse me diferencim të lartë,"uniteti funksional" së
paku është i dyshimtë. Në dobi të tezës së tij cek shembullin e pluralizmit fetar, ku
funksioni i fesë shpeshherë mund të jetë sa integrativ, edhe më tepër disfunksion-
al. Edhe në shembullin e dukurive dhe të institucioneve të tjera të sistemit Morton
dëshmon se si asnjë dukuri, kategori, institucion ose pjesë e sistemit nuk funk-
sionon sipas parimit të "unitetit funksional", që do të thotë se ndryshimi në një pjesë
të sistemit automatikisht shkakton ndryshime në pjesën tjetër të atij sistemit.
Ndërkaq, siç pohon Morton, pikërisht në shoqëritë me diferencim të lartë institu-
cionet kanë një shkallë të lartë të autonomisë, gjë që është logjike në krahasim me
llojllojshmërinë e funksioneve në shoqëri që paraqiten në ndikimin e formave të spe-
cializuara të ndarjes së punës në kushte të teknologjive shumë të zhvilluara.
Në postulatin e dytë, dmth. "funksionalizmin universal", që nënkupton se "të gjitha

format e standardizuara shoqërore ose kulturore kanë funksione pozitive", Merton
59
pohon se një konkludim i tillë së paku është i hershëm dhe se më parë duhet të ver-
ifikohet. Sipas tij, supozimi se të gjitha pjesët e sistemit shoqëror kryejnë funk-
sionet pozitive, nuk është vetëm i hershm, por edhe i pasaktë. Ai e ndërron tezën
dhe thotë: Analiza funksionaliste duhet të niset nga supozimi se çdo pjesë e
shoqërisë mund të jetë funksionale,disfunksionale, por edhe jo funksionale. Me anë
të hulumtimit, sipas tij, duhet të dëshmohet se cilit prej sistemeve i takon njëra
prej këtyre tri karakteristikave funksionale, e të mos pohohet që më parë se si çdo
pjesë e sistemit për tërësinë është funksionale. Ai konsideron që postulati i "funk-
sionalizmit universal" duhet të zëvendësohet "me supozimin e përkohshëm që ato
forma kulturore që zgjasin kanë në fund një bilanc pozitiv të pasojave funksionale,
ose për shoqërinë që e vështrojmë si njësi, ose për nëngrupin mjaft të fuqishëm që
ato forma t'i ruajnë të paprekura me anë të forcës së drejtpërdrejtë ose të bindjes
së tërthortë". Pra, Merton është për analizën paraprake si kusht për vlerësimin e
funksionit dhe të efektit të funksioneve të çdo elementi që merr pjesë në ndërtimin
dhe funksionimin e sistemit si tërësi, por është kundër paracaktimit të funksion-
eve dhe të pasojave funksionale. Postulati i tretë i funksionalizmit që Merton ia
nënshtron kritikës është "postulati i pashmangshmërisë". Sipas këtij postulati
funksionalist, ekzistojnë institucionet dhe organizatat shoqërore që janë të pash-
mangshme për shoqërinë. Ndërkaq, në rastet më të shpeshta mendohet në religjion-
in, që si Moori dhe Davisi, pohon se religjioni "luan një rol unik dhe të pashmang-
shëm në shoqëri". Merton shpreh dyshimin lidhur me pohimin mbi domosdosh-
mërinë e postulatit të pashmangshmërisë, duke pohuar se një varg i institucioneve
të ndryshme mund ta plotësojnë atë, përveç parakushteve funksionale, ose të jenë
alternativë e tyre. Për Mertonin nuk ka argumente të mjaftueshme që institu-
cionet përkatëse të shoqërisë: familja, religjioni dhe stratifikimi shoqëror (që funk-
sionalizmi në rastet më të shpeshta i merr si shembull) janë të domosdoshme dhe
të pashmangshme për çdo shoqëri, por edhe ato u nënshtrohen ndryshimeve, ndër-
rimit të funksioneve, madje edhe zëvendësimit të roleve me "alternativa të caktu-
ara funksionale". Për këtë arsye, Merton propozon që në vend të nocionit "pash-
mangshmëri funksionale" të aplikohen nocionet "ekuivalenti funksional" ose " alter-
nativa funksionale".
Pra, porosia themelore e Mertonit është: çështjet duhet të hulumtohen, e të mos

merren si supozime të gatshme. Në këtë mënyrë, pohon Merton, funksionalizmi do
të lirohet nga akuzat se mbështetet në ideologji ose që është ideologji. Merton në
këtë mënyrë fillon revizionin tipik të funksionalizmit që do të gjejë shprehje tek
autorët e tjerë, që me kohë do të formojnë të ashtuquajturën rrymë ose orientim të
neofunksionalizmit, siç janë: Pjer Van Der Berge, Redklif Braun, Gouldner,
Darendorf, Mils, Lenski etj. të cilët angazhohen për teorinë funksionaliste të
ndryshimeve në vend të funksionalizmit të baraspeshës dinamike dhe të mungesës
së ndryshimeve. Kritikën themelore të modelit të baraspeshës dinamike dhe të
mungesës së ndryshimeve e ka bërë sociologu amerikan Alvin W. Gouldner, që është
e njohur, siç do ta shohim më vonë, në debatin e tij mbi sociologjinë neutrale të vler-
ave.
Marksizmi
Marksizmi është drejtim, orientim teorik, përkatësisht teori shoqërore që përfshin
sistemin e botëkuptimeve dhe të mësimeve të Marksit që në esencë përfshijnë filo-
60
zofinë, ekonominë politike dhe sociologjinë, dhe të cilat në këto fusha të veprim-
tarisë mendimtare të njeriut kanë shkaktuar një thyerje të rëndësishme. Në bazë
të koncepcioneve filozofike, sociologjike dhe politiko - ekonomike të Marksit, ndër-
tohet edhe teoria e re mbi shoqërinë. Marksizmi, i quajtur sipas krijuesit Karl
Marks (1818-1883), filozof, ekonomist dhe sociolog gjerman. Veprat më të rëndë-
sishme të Marksit që përbëjnë bazën dhe japin përmbajtjen dhe formën, pra edhe
identitetin e kësaj teorie, janë: Kritika e filozofisë së Hegelit të të drejtës shtetërore
(1843), Kritika e filozofisë Hegeliane të drejtësisë - Hyrje (1844), Manuskripti
ekonomiko-filozofik (1844), Familja e shenjtë (1845), bashkë me Engelsin, Mjerimi
i filozofisë (1847), Manifesti i Partisë Komuniste (1848), me Engelsin, Kontribut për
kritikën politike të ekonomisë (1859) dhe Kapitali (1867).
Duke vazhduar traditën e mendimit evropian, pastaj filozofinë franceze material-

iste, idealizmin klasik gjerman, ekonominë politike të Anglisë dhe mendimin social-
ist të asaj kohe, Marksi në mësimet e veta, duke mënjanuar çdo mistikë dhe ideal-
izëm, mori qëndrimin e materializmit dhe të dialektikës. Teoria marksiste në këtë
mënyrë ofron një alternativ radikale të funksionalizmit. Ndikimi i tij u rrit sidomos
gjatë viteve '70, për shkak të dobësimit të funksionalizmit dhe për shkak të pritjes
se do të jepen edhe ato përgjigje që funksionalizmi nuk ia ka dalë t'i japë, dhe për
arsye që nuk ishte në pajtim me frymën dhe disponimin e kohës. Natyrisht, kjo
teori si edhe të gjitha teoritë e tjera shoqërore, nuk ishte e as tash nuk është koher-
ente, por mjaft e copëtuar, brenda së cilës mund të veçohen edhe drejtime dhe ori-
entime të caktuara me diferenca të shprehura deri te refuzimi reciprok kritik.
Kjo teori fillon me një vështrim të thjeshtë që njeriu siguron ekzistencën e vetvetes,
dmth. që të jetojë, duhet të prodhojë. Ndërkaq, ai hyn në raporte shoqërore me
njerëzit e tjerë. Nga një shoqatë e thjeshtë gjuetarësh e deri te shteti kompleks
industrial, prodhimi është ndërmarrje shoqërore. Prodhimi gjithashtu përfshinë
komponentën teknike, të njohur si fuqi prodhuese, e cila përfshinë teknologjinë,
lëndën e parë dhe dijen profesionale që shfrytëzohen në procesin e prodhimit. Çdo
fazë kryesore në procesin e zhvillimit të forcave prodhuese do t'i përgjigjet një forme
të caktuar të raporteve shoqërore të prodhimit. Bashkërisht, forcat prodhuese dhe
raportet shoqërore në prodhim krijojnë bazën ekonomike ose infrastrukturën e
raporteve shoqërore të prodhimit. Bashkërisht, forcat prodhuese dhe raportet
shoqërore në prodhim krijojnë bazën ekonomike ose infrastrukturën e shoqërisë.
Aspektet e tjera të shoqërisë, të njohura si superstrukturë, kryesisht janë formë-
suar me anë të infrastrukturës. Kështu, institucionet politike, ligjore dhe arsimore
dhe sistemi i vlerësimit dhe i vlerave në rend të parë janë caktuar nga faktorët
ekonomikë. Ndryshimi qenësor në infrastrukturë do të rezultojë së këndejmi me
ndryshimin përkatës në superstrukturë. Marksi pohon që të gjitha shoqëritë his-
torike, përveç ndoshta të atyre parahistorike, përmbajnë kundërthënie themelore,
që do të thotë se nuk mund të ekzistojnë përgjithmonë në formën ekzistuese. Ato
kundërthënie përfshijnë eksploatimin e një grupi shoqëror nga një grup tjetër. Për
shembull, në shoqërinë feudale, feudalët i shfrytëzojnë bujkrobërit e vet, kurse në
shoqërinë kapitaliste punëdhënësit i shfrytëzojnë nëpunësit e vet. Kjo shkakton
konfliktin themelor të interesave midis grupeve shoqërore, meqenëse njëra përfiton
në llogari të tjetrës. Ky konflikt interesash definitivisht duhet të zgjidhet, pasi që
sistemi që përmban kundërthënie të tilla nuk mund të qëndrojë i pandryshueshëm.
61
Kundërthëniet kryesore në shoqëri ekzistojnë midis forcave prodhuese dhe
raporteve prodhuese. Forcat prodhuese përfshijnë tokën, lëndët e para, mjetet dhe
makinat, dijen teknike dhe shkencore që shfrytëzohen në prodhim, organizimin
teknik të procesit të prodhimit dhe fuqinë punëtore të punonjësve. Raportet prod-
huese janë raporte shoqërore në të cilat hyjnë njerëzit në mënyrë që të prodhojnë të
mira materiale. Kështu, në shoqërinë feudale ata përfshijnë raportin midis pronar-
it dhe vazalit, dhe një varg të drejtash, detyrimesh dhe obligimesh nga të cilat për-
bëhet ai raport. Në shoqërinë industriale kapitaliste, ata përfshijnë raportin midis
punëdhënësit dhe të të punsuarit, dhe të drejtat e ndryshme të këtyre dy palëve.
Raportet prodhuese përfshijnë grupeve shoqërore ndaj forcave prodhuese. Kështu,
në shoqërinë feudale toka, fuqia kryesore prodhuese është në pronësinë e pronarit,
kurse bujkrobi ka të drejtë të shfrytëzojë tokën, në zëvendësim për shërbimet dhe
pagesat e tatimeve ndaj pronarit. Në shoqërinë industriale perëndimore, forcat
prodhuese janë në pronësi të kapitalistit, kurse punëtori posedon vetëm punën e vet
që ia huazon punëdhënësit në zëvendësim për punën, përkatësisht për pagën e vet.
Idenë e kundërthënies midis forcave prodhuese dhe raporteve prodhuese mund ta

gjejmë në kategoritë e infrastrukturës së shoqërisë industriale kapitaliste. Në këtë
vështrim, Marksi pohon se vetëm puna prodhon begati. Kështu, begatia në
shoqërinë kapitaliste është prodhuar me fuqinë punëtore të punëtorit. Ndërkaq,
kapitalistët, pronarët e forcave prodhuese, përvetësojnë një pjesë të madhe të asaj
pasurie në formë të profitit. Pagat e punëtorëve janë shumë nën vlerën e pasurisë
që e prodhojnë. Kështu, paraqitet kundërthënia midis forcave prodhuese, veçmas të
forcës prodhuese të punëtorit që prodhon pasurinë dhe të raporteve prodhuese që
përfshijnë përvetësimin e një pjese të madhe të asaj pasurie nga ana e kapitalistëve.
Një kundërthënie e ngjashme paraqitet lidhur me organizimin teknik të punës dhe
natyrën e pronësisë. Në shoqërinë kapitaliste, forcat prodhuese përfshijnë prod-
himin kolektiv të të mirave në fabrika, në të cilat është i angazhuar një numër i
madh punëtorësh, e megjithatë, forcat prodhuese janë në pronësi private dhe indi-
vidët përvetësojnë profitin. Kundërthënia midis forcave dhe raporteve prodhuese
mëshihet në natyrën shoqërore dhe kolektive të prodhimit, pastaj në natyrën pri-
vate dhe individuale të pronësisë. Marksi besonte se kjo kundërthënie dhe
kundërthëniet e tjera me kohë do të shkaktojnë shkatërrimin e shoqërisë kapital-
iste. Ai pohonte se kapitalizmi, sipas natyrës së vet, përfshinë eksploatimin dhe
shfrytëzimin e punëtorëve. Besonte se konflikti i interesave midis kapitalit dhe
punës, që përveç tjerash don të thotë se një grup pasurohet në llogari të tjetrit, nuk
mund të zgjidhet brenda suazave të ekonomisë kapitaliste.
Sipas Marksit, historia është e ndarë në një varg periudhash ose epokash kohore, e
secila prej tyre me mënyrën karakteristike të prodhimit. Ndryshimet qenësore në
histori janë rezultat i forcave të reja prodhuese. Kështu, ndërrimi nga shoqëria feu-
dale në atë kapitaliste ka filluar me paraqitjen e shoqërisë industriale gjatë epokës
feudale. Kjo ka rezultuar me kundërthënien midis forcave të reja prodhuese dhe
raporteve të vjetra prodhuese feudale. Shoqëria industriale kapitaliste kërkonte
raporte prodhuese që bazohen në punën e paguar, e jo në lidhjet tradicionale të
pronarit dhe të vazalit. Kur të arrijnë pikën e caktuar në zhvillimin e vet, forcat e
reja prodhuese shkaktojnë krijimin e një vargu të ri të raporteve prodhuese.
Atëherë lind një epokë e re në histori, që i shlyen raportet e shoqërisë së vjetër.
Mirëpo, epoka definitive historike, siç e konsideronte Marksi shoqërinë komuniste,
62
me kohë do ta zëvendësojë kapitalizmin dhe së këndejmi do të dalin edhe disa forca
të reja prodhuese. Në vend të kësaj, ato do të zhvillohen nga zgjidhja e
kundërthënieve që përmbahen në sistemin kapitalist. Prodhimi kolektiv do të
mbetet, por raportet prodhuese do të ndryshohen. Pronësia e forcave prodhuese do
të jetë kolektive, e jo individuale. Edhe anëtarët e shoqërisë do ta ndajnë pasurinë
që prodhohet nga puna e tyre. Një grup shoqëror nuk do të shfrytëzojë më tjetrin
grup. Kjo do të rezultojë me infrastrukturën pa kundërthënie dhe konflikte. Sipas
mendimit të Marksit, kjo do të shënojë edhe fundin e historisë, pasi që shoqëria
komuniste nuk do të përmbajë më kundërthënie që shkaktojnë ndryshime.
Duke pasur parasysh kundërthëniet me të cilat janë të ngarkuara shoqëritë his-

torike në vështrim të Marksit, atëherë parashtrohet pyetja si është e mundur që
pikërisht ato shoqëri të mbeten në jetë mbi 200 vjet. Kapitalizmi funksionon në
mënyrë të suksesshme në Perëndim tashmë më tepër se 200 vjet me gjithë
kundërthëniet e veta të brendshme. Ky qëndrim në një pjesë të mirë mund të shp-
jegohet me natyrën e superstrukturës. Në të gjitha shoqëritë, superstruktura është
formësuar kryesisht me anë të infrastrukturës. Më saktësisht, raportet prodhuese
ruhen dhe reprodukohen në institucione, vlera dhe besime të ndryshme që e krijo-
jnë superstrukturën. Kështu, raportet e sundimit dhe të nënshtrimit, që gjenden në
infrastrukturë, do të gjenden gjithashtu edhe në institucionet shoqërore. Sipas
fjalëve të Marksit "Raportet ekzistuese prodhuese midis individëve duhet të shpre-
hen domosdo edhe si raporte politike dhe ligjore". Grupi shoqëror sundues ose klasa
sunduese, dmth. grupi që i posedon dhe i kontrollon forcat prodhuese, kryesisht do
të monopolizojë fuqinë politike, kurse pozita e tij do të përkrahet nga ligjet e formë-
suara në atë mënyrë që mbrojnë dhe përkrahin interesat e tij. Në të njëjtën mënyrë,
bindjet dhe vlerat do t'i shprehin dhe përligjin raportet prodhuese. Anëtarët e
klasës sunduese "sundojnë si mendimtarë dhe prodhues të ideve". Ato ide arsyeto-
jnë fuqinë dhe privilegjet e tyre dhe mëshehin nga pjesëtarët e shoqërisë bazën e
shfrytëzimit dhe të shtypjes, në të cilat mbështetet sundimi i tyre. Kështu, në feu-
dalizëm, nderi dhe lojaliteti kanë qenë "nocione sunduese" të asaj periudhe. Vazalët
u kishin borxh lojalitetin pronarëve të tyre dhe ishin të lidhur me betimin e të nën-
shtruarit, që nxiste pranimin e statusit të tyre. Në konceptet sunduese të periud-
hës, feudalizmi pasyrohej si gjendje natyrore. Në kapitalizëm, shfrytëzimi mbulohej
me idetë e barazisë dhe të lirisë, raporti midis kapitalistit dhe punëtorit të paguar
definohej si shkëmbim i barabartë. Kapitalisti blen fuqinë punëtori të cilën punëtori
e ofron me qira. Punëtori definohet si veprimtar i lirë, meqenëse ka lirinë ta zgjed-
hë punëdhënësin. Në të vërtetë, barazia dhe liria janë iluzione, sipas Marksit.
Raporti punëdhënës - i punësuar nuk është i barabartë. Ky është raport eksploat-
ues. Punëtori nuk është i lirë meqenëse është i detyruar të punojë për kapitalistin
në mënyrë që të mbijetojë. E vetmja gjë që mund të bëjë është të zëvendësojë një
formë të "robërisë së paguar me robërinë tjetër". Marksi i quan idetë sunduese në
çdo epokë si "ideologji të klasës sunduese", ideologjia është shtrembërim i së
vërtetës, fotografi e rrejshme e shoqërisë. Ajo i verbëron anëtarët e shoqërisë ashtu
që nuk i vërejnë kundërthëniet dhe konfliktet e interesave që janë inkorporuar në
raportet e tyre. Kjo është pasojë e asaj që kryesisht janë të prirur të pranojnë situ-
atën e vet si normale dhe të natyrshme, të drejtë dhe të denjë. Në këtë mënyrë kri-
johet "vetëdija e rrejshme" mbi realitetin, e cila ndihmon që sistemi të qëndrojë.
Mirëpo, Marksi besonte se ideologjia e klasës sunduese mund të ngadalësojë rënien
e tërë sistemit. Kundërthëniet e rrënjosura në rregullimin e shoqërisë duhet pas një
63
kohe të dalin në sipërfaqe.
Shkurtimisht, çelësi i të kuptuarit të shoqërisë nga aspekti marksist përfshinë para

se gjithash analizën e infrastrukturës. Në të gjitha shoqëritë historike ekzistojnë
kundërthënie themelore midis forcave prodhuese dhe raporteve prodhuese, pastaj
konfliktet themelore të interesave midis grupeve shoqërore të përfshira në procesin
e prodhimit. Raporti midis grupeve kryesore shoqërore është eksploatues dhe
shfrytëzues. Superstruktura zhvillohet kryesisht nga infrastruktura dhe së kënde-
jmi reprodukon raporte shoqërore në prodhim. Kështu do të shprehen interesat e
grupit dominant në raportet prodhuese. Ideologjia e klasës sunduese shtrembëron
karakterin real të shoqërisë dhe shërben që të përligj dhe të arsyetojë status quon.
Mirëpo, kundërthëniet në infrastrukturë më në fund do të shkatërrojnë sistemin
dhe do të krijojnë një shoqëri të re. Kështu thotë Marksi, përkatësisht teoria mark-
siste mbi shoqërinë.
Mirëpo, këtë teori mund ta kuptojmë dhe ta sqarojmë më hollësisht vetëm përmes
një aparati të caktuar kategorial në të cilin përfshihen struktura dhe raporte të cak-
tuara shoqërore në procesin e prodhimit dhe të raporteve shoqërore të shoqërisë
kapitaliste, gjë që është objekt kryesor i analizës së teorisë marksiste mbi
shoqërinë. Fjala është për këto kategori: njeriu si qenie shoqërore (botëkuptimi i
njeriut); dialektika; ndarja klasore; kundërthëniet dhe ndryshimet shoqërore;
tjetërsimi; ndryshimet revolucionare; shoqëria e re.
Përmes kategorive të cekura njihen dimensionet filozofike, politiko- ekonomike dhe

sociologjike dhe detërminantet e kësaj teorie, pastaj relacionet e saj ndaj teorive të
tjera shoqërore, përkatësisht sociologjike.
Çështje qendrore e teorisë së Marksit dhe të teorisë së marksizmit në përgjithësi

është teoria e tjetërsimit. Me teorinë e tjetërsimit Mane i jep vulë dhe identitet
teorisë së vet në raport me teorinë deri më atëherë shkencërisht të njohur. Në teor-
inë e tjetërsimit mbështetet i tërë koncepti i Marksit mbi shoqërinë, në qendrën e
të cilit supozohet njeriu si qenie krijuese. Në pikëpamjen e Marksit mbi njeriun,
krijimtaria është bazë e ekzistencës së tij private dhe shoqërore. Në këtë pikëpam-
je, njeriu nuk është vetëm vëzhgues, ai që mban botën e jashtme, por edhe qenie që
me veprimtarinë e vet e transformon. Kështu , edhe natyra bëhet vepër e tij dhe
realitet i tij. Ajo s'është e jashtme, e pavarur nga njeriu. Në këtë mënyrë realizohet
uniteti i objektit (botës së jashtme) dhe subjektit (njeriut) që e transformon. Nga ky
unitet i objektit dhe i subjektit gjeneron edhe esenca e qenies shoqërore të njeriut
që do të thotë ndarje e njeriut nga bota e natyrës me anë të veprimtarisë krijuese,
të përshtatshme dhe të lirë shoqërore. Duke ndryshuar natyrën, njeriu e ndryshon
edhe vetveten dhe formon qenien e vet shoqërore. Teoria e tjetërsimit dhe e lirimit
të punës është, së këndejmi përpjekje që të zhvillohet një raport aktiv i qenies njerë-
zore ndaj " asaj ende të pa krijuar" por të mundshme, siç do të thoshte Bloh.
Thënë në mënyrë të përmbledhur, tjetërsimi, sipas Marksit, është një situatë në të

cilën njeriut prodhimet e tij i bëhen të huaja. Në sytë e tij ato marrin pavarësinë
nga krijuesi i vet dhe aftësinë që atë ta drejtojnë. Njeriu krijon shoqërinë e vet, por
do të mbetet i tjetërsuar deri të mos e njoh veten brenda kreacionit të vet. Deri më
atëherë, ai do t'ua mvesh ekzistencën e pavarur gjësendeve, ideve dhe institucion-
64
eve dhe do të jetë nën sundimin e tyre. Për këtë arsye, sipas mendimit të Marksit,
puna prodhuese është primare, veprimtaria më e ngutshme njerëzore. Në prodhim
njeriu tjetërsohet, por edhe patjetërsohet.
Tjetërsimi i njeriut, sipas Marksit, arrin kulminacionin në shoqërinë kapitaliste, ku

me punën sundojnë nevojat e kapitalit, nga të cilat kërkesa më e rëndësishme është
ajo për fitimin. Mekanizmat e tregut, që kinse kontrollojnë prodhimin, nuk janë
jashtë kontrollit të njeriut, por vepër e vet njeriut. Së këndejmi, tjetërsimi është
pasojë e veprimit të njeriut, e jo të ndonjë force të jashtme. Pasi që Mare u jep për-
parësi faktorëve ekonomikë në zhvillimin e shoqërisë, ai edhe zhdukjen e tjetërsim-
it e kërkon në ndryshimet rrënjësore në sferën ekonomike. Suprimimi i këtij tjetër-
simi kërkon edhe ndryshimin rrënjësor të formularit të raporteve që e bëjnë të
mundshëm dhe e gjenerojnë, e këto janë raportet klasore për të cilat Mare kon-
sideron se duhet të suprimohen si kusht për lindjen e një shoqërie të re të njerëzve
të patjetërsuar.
Interaksionizmi
Interaksionizmi, ose siç quhet në mënyrë simbolike interaksionizmi si teori
shoqërore e veçmas (në mënyrë specifike) teori sociologjike, është zhvilluar në
krahët e sociologjisë amerikane si drejtim i veçantë filozofiko - sociologjik dhe
fenomenologjik. Këtë veçori fenomenologjike e merr për shkak të theksimit të
rëndësisë së pikëpamjeve të aktorit dhe të interpretimit të realitetit shoqëror.
Përfaqësues kryesor të këtij drejtimi, themelues të tij janë: George Herbert Mead,
(1863-1931), Herbert Lumer dhe Fred Davish. Interaksionizmi simbolik merret me
aspektet e brendshme ose fenomenologjike të sjelljes njerëzore. Tradita e tij dallo-
het nga tradita filozofike evropiane në të cilën ai mbështetet, dhe dallohet edhe nga
perspektivat sociologjike që janë të lidhura ngusht me traditën.
Edhe pse funksionalizmi dhe marksizmi e vështrojnë shoqërinë nga pikëpamje kre-
jtësisht të ndryshme, megjithatë kanë shumë gjëra të përbashkëta. Së pari, ata
japin një interpretim të përgjithshëm të shoqërisë si tërësi, dhe sipas kësaj ndon-
jëherë i quajnë makro-teori. Së dyti, e vështrojnë shoqërinë si sistem, kështu që
ndonjëherë për ta flitet si për teoritë sistemore. Së treti, janë të prirur në bindjen se
sistemi e formëson sjelljen e njeriut. Në versionin e funksionalizmit të Parsonsit,
sjelljen e drejtojnë kryesisht normat dhe vlerat e sistemit shoqëror. Nga pikëpam-
ja marksiste, sjellja definitivisht caktohet me anë të instrumentit ekonomik.
Interaksionizmi dallohet nga funksionalizmi dhe marksizmi në këto tri pika: së
pari, ai përqëndrohet në interaksionin e përmasave të vogla, e jo në shoqërinë si
tërësi; së dyti zakonisht refuzon nocionin e sistemit shoqëror; së treti, e vështron
veprimin e njeriut si përgjigje ose reaksion ndaj sistemit.
Shtrohet pyetja çka është interaksionizmi dhe me çka merret? Siç thotë edhe vetë
emri, interaksionizmi merret me interaksion, çka don të thotë aksion ndër indi-
vidët. Aspekti interaksionist përpiqet që ta kuptojë atë proces. Fillon me supozimin
se aksioni ka kuptim ose rëndësi për ata që janë të inkuadruar në të. Nga kjo del që
të kuptuarit e aksionit kërkon interpretimin e domethënies që aktorët e japin me
veprimin e vet, e kjo nënkupton zbulimin paraprak çfarë domethënieje ka ndonjë
65
akt për aktorët. Ja një shembull: paramendojeni një burrë dhe grua në dhomë, dhe
se si ai burrë e ndez qiriun. Për atë veprim (akt) ekzistojnë një varg interpretimesh
të mundshme. Për këtë qift ndoshta thjesht është i nevojshëm qiriu, sepse është dje-
gur siguresa ose është ndalur rryma. Ose, ndoshta, e kryejnë ndonjë akt, në të cilin
qiriu i ndezur ka ndonjë domethënie religjioze. Nga ana tjetër, është e mundur që
burri përpiqet të krijojë një atmosferë më intime si hyrje në aktin seksual. Më në
fund, është e mundur që qifti kremton ndonjë ditëlindje, përvjetorin e martesës ose
ndonjë datë tjetër solemne. Në secilin prej rasteve të cekura, aktit të ndezjes së qir-
iut i është dhënë një domethënie tjetër. Mirëpo, domethëniet nuk janë entitete të
theksuara. Siç tregon shembulli i mësipërm, ajo pjesërisht varet nga konteksti i
interaksionit. Domethëniet gjithashtu krijohen, zhvillohen, modifikohen dhe
ndryshohen brenda vetë procesit të interaksionit. Për shembull, nxënësi që hyn në
klasë të re, në fillim mund ta definojë situatën si kërcënuese, armiqësore. Ai defini-
cion mund të vërtetohet, të modifikohet ose të ndryshohet varësisht nga të kuptuar-
it të tij të interaksionit që zhvillohet në klasë. Nxënësi do ta kuptojë me kohë arsim-
tarin dhe nxënësit e tjerë si miqësorë dhe plotë mirëkuptim, dhe kështu të ndrysho-
jë vlerësimin e vet të situatës. Mënyra në të cilën ndonjë aktor definon situatën ka
pasoja të rëndësishme. Ai paraqet realitetin e tij në bazë të të cilit strukturon
veprimin e vet. Për shembull, nëse nxënësi mban definicionin e vet, me siguri do të
bëhen ndryshime përkatëse në veprimin e vet në këtë kontekst. Veprimet e nxënësit
në shembullin e cekur do të varen pjesërisht nga interpretimi i tij i mënyrës në të
cilën e shohin të tjerët. Për këtë arsye, shumë interaksionistë theksojnë veçanërisht
të kuptuarit e vetvetes. Sipas mendimit të tyre, individi zhvillon të kuptuarit mbi
veten, që ndikon në mënyrë të qenësishme në veprimin e vet. Të kuptuarit mbi
veten zhvillohet nga proceset interakcioniste , meqenëse në një pjesë të madhe është
shprehje e reaksionit të të tjerëve ndaj individit. Nga kjo vjen edhe termi "unë në
pasqyrë", që e ka paramenduar Coolev. Aktori tregon tendencën që të veprojë në
bazë të njohurive për veten. Kështu, nëse vazhdimisht është definuar si i pander-
shëm ose i ndershëm, servil ose arrogant, do të jetë i prirur që ta shohë veten në
këtë dritë dhe në pajtim me këtë edhe të veprojë.
Meqenëse interaksionistët merren me definimin e situatave dhe të unit të njeriut,

janë të preokupuar gjithashtu edhe me procesin në të cilin formohen ato definicione.
Për shembull, si ndodh që ndonjë individë të definohet në një mënyrë të caktuar?
Përgjigjja në këtë pyetje përfshinë hulumtimin e konstruksionit të rëndësisë në pro-
ceset e interaksionit. Ajo kërkon analizën e mënyrës në të cilën aktorët interpreto-
jnë gjuhën, lëvizjen, rrethinën dhe sjelljen e të tjerëve, dhe interpretimet e tyre të
kontekstit në të cilin zhvillohet interaksioni. Definicioni i ndonjë individi si
delikuent është një shembull shumë i mirë. Hulumtimet vërtetojnë se shumë më e
sigurt është se policia do të kuptojë ndonjë akt si delikuent nëse ka ndodhur në një
lagje të varfër të qytetit. Ky kontekst do të ndikojë në veprimin e policisë, meqenëse
ata definojnë në mënyrë tipike atë regjion të qytetit si "regjion i keq". Pas kapjes,
është shumë e sigurt se i dyshimti do të definohet si delikuent i mitur nëse sjellja
e tij interpretohet si agresive dhe pa dëshirë që të bashkëpunojë, nëse aftësia e tij
kuptohet si jo konvencionale dhe jo e rregullt, nëse të folurit i definohet si jo gra-
matikor ose argo, dhe nëse qëndrimi i tij jep përshtypjen e mosrespektimit të
autoritetit ose të arrogancës. Kështu, është e sigurt se si delikuent do të definohet
një zezak amerikan nga getoa urbane që shprehet keq, me qëndrimin e tij indifer-
ent, arrogant dhe me veshje të larmishme, se sa "një djalosh i bardhë amerikan"
66
nga lagjet periferike të rregulluara me ale drunjësh.
Definicioni i individëve si lloje të caktuara të njerëzve nuk bazohet, ndërkaq,

ekskluzivisht në koncepcionet e krijuara që më parë, të cilat aktorët i fusin në situ-
atat e interaksionit. Për shembull, policia nuk do ta definojë në mënyrë automatike
delikuentin jo madhor zezak të përfshirë në rrahje si delikuent, kurse delikuentin e
bbardhë, në aktivitet të ngjashëm, si jo delikuent. Zhvillohet procesi i marrëvesh-
jes, nga e cila del definicioni. Marrëveshjet shpesh do të përforcojnë rikoncepcionet,
por kjo nuk është rregull. Zezaku i ri ndoshta do t'ia dalë ta bind policin se si rrah-
ja ka qenë miqësore, e cila nuk ka pasur për qëllim që dikush të lëndohet ose të vid-
het. Në këtë mënyrë ai mund të imponojë me sukses paragjykimin për veten si një
i ri temperament, e jo si delikuent i mbrapshtë. Definicioni dhe domethënia e tij së
këndejmi konstruktohen në situatat e interaksionit me anë të procesit të mar-
rëveshjes.
Ideja e marrëveshjes aplikohet edhe lidhur me nocionin e rolit. Sikur funksional-

istët, interaksionistët shërbehen me nocionin e rolit, por miratojnë pikëpamje diçka
më të ndryshuara. Interaksionistët implikojnë që sistemi shoqëror i imponon rolet,
kurse individi luan rolin e vet sikur lexon ndonjë skenar, që përmban udhëzime
implicite për sjelljen e tij. Interaksionistët dëshmojnë se si rolet shpeshherë janë të
paqarta, të dykuptimta dhe të pacaktuara. Kjo mungesë e qartësisë u len aktorëve
mjaft hapësirë për negociata, manovrime, improvizime dhe veprime kreative. Në
rastin më të mirë, rolet ofrojnë synime mjaft të përgjithshme të veprimit. Ajo që
është qenësore është si janë shfrytëzuar ato në situatat e interaksionit. Për shem-
bull, dy veta hyjnë në martesë me pikëpamje mjaft të pacaktuara mbi rolet e burrit
dhe të gruas. Interaksioni i tyre nuk do të pengohet me ato role. Definicioni i tyre
lidhur me atë se çka është burri, gruaja dhe raporti martesor, do të jetë rezultantë
e marrëveshjes. Pra, do të jetë e plogësht, jo e fortë, e ndryshueshme e jo statike.
Kështu, nga aspekti i interaksionit, rolet, sikur edhe rëndësia dhe definicioni i sit-
uatës, përcaktohen në procesin e interaksionit.
Shkurtimisht, interaksionizmi përqendrohet në procesin e interaksionit në kontek-

ste të caktuara. Meqenëse çdo aksion ka kuptimin e caktuar, është e mundur të
kuptohet vetëm nëse zbulohen kuptimet që aktorët ua mveshin aktiviteteve të veta.
Domethëniet njëkohësisht orientojnë aksionin dhe nxirren nga aksioni. Ato nuk
janë të forta, por të konstruktuara dhe të përcaktuara në situatat e interaksionit.
Nga interaksioni i tyre me të tjerët, aktorët zhvillojnë botëkuptimin mbi veten.
Pasojat e kësaj janë shumë të rëndësishme, meqenëse individi shpreh tendencën që
të veprojë në pajtim me definicionin e vet për veten. Të kuptuarit e konstruksionit
të domethënies dhe të botëkuptimit mbi veten përfshinë vlerësimin lidhur me atë se
si aktorët interpretojnë procesin e interaksionit. Kjo kërkon studimin e mënyrës në
të cilën kuptojnë kontekstin e interaksionit dhe sjelljen, mjedisin dhe veprimet e të
tjerëve. Megjithëse interaksionistët njohin ekzistimin e rolit, ata e konsiderojnë atë
të pacaktuar dhe jopreciz dhe, së këndejmi, i nënshtrohen marrëveshjes. Nga aspek-
ti i interaksionit, aksioni buron nga domethënia e përcaktuar që është konstruktu-
ar në situata vijuese të interaksionit.
67
Teoria kritike
Në filozofinë dhe sociologjinë bashkëkohore, qysh para gjysmë shekulli ka filluar të
zhvillohet orientimi (rryma që protagonistët e saj më me ndikim zakonisht e quajnë
teori kritike të shoqërisë ose edhe më shpesh teori kritike. Ajo në vështrimin shken-
cor dhe teorik gjithnjë e më tepër është zhvilluar në një drejtim të veçantë teorik,
prandaj edhe si drejtim i veçantë në sociologji. Nga vitet '60, ky drejtim shpesh
quhet edhe "Shkollë e Frankfurtit" . Mirëpo, emërtimi më i mirë dhe i drejtë është
"teoria kritike" për shumë arsye, e para s; gjithash për arsye teorike -
metodologjike", sepse vë në dukje veçantitë e aspektit teorik - metodologjik, që për-
faqësuesit e këtij drejtimi teorik, në radhë të parë Maks Horrhajmer (Horkheimer)
e kanë quajtur " teori kritike". Ky drejtim nuk ka filluar dhe nuk është zhvilluar në
Frankfurt që sipas kësaj të merrte emrin, por në mërgim kah mesi i viteve '30.
Shprehja "Shkolla e Frankfurtit" mund të shfrytëzohet vetëm kushtimisht për

shënimin e veprimtarisë së përgjithshme të dy gjeneratave të këtij grupi, në të cilën
periudha e "teorisë kritike" përbën njërën prej fazave, të cilës, në të vërtetë, disa
prej anëtarëve, si Herbert Markuze (Marcuse) dhe Teodor Adorno (Th. W. Adorno)
pas disa ndërprerjeve sërish i ktheheshin. Interesimi i fuqishëm dhe i shtuar për
këtë teori, së pari në Gjermani e pastaj edhe në vendet e tjera, u shpreh së shpejti
në punime të shumta të disa autorëve, ndër të cilët veçmas duhet të theksohet (1)
Herbert Markuze, me veprat e veta: Filozofia dhe teoria kritike, Kultura dhe
shoqëria, Mendja dhe revolucioni, Njeriu i një dimensioni etj.(2) Teodor Adorno:
Minima Moralia, Zhargoni i autenticitetit, Studimet sociologjike, Dialektika nega-
tive, Sociologjia I dhe II, Dialektika e arsimimit, etj. (3) Jirgen Habermas (Jurgen):
Teoria dhe praktika, Dogmatizmi, Mendja dhe vendosja etj. (4) Maks Horkhajjimer:
Errësimi i mendjes, Njohuria dhe interesi, Teoria tradicionale dhe kritike, Teoria
kritike I dhe II, Sociologjia dhe filozofia, Sociologjia I dhe II. Përveç këtyre, duhet të
theksuar edhe Karl Korsho (Marksizmi dhe filozofia), R. Mils, (Imagjinata soci-
ologjike, Jakëbardhët, Zan Pol Sartr (Egzistencializmi dhe marksizmi), G.E.
Russkoni (Teoria kritike e shoqërisë etj.
Kah mbarimi i viteve '60 dhe fillimi i viteve '70 ndikimi i kësaj rryme u shtua duk-
shëm. Arsyet për një gjë të tillë janë të shumëfishta. Së pari, ky orientim teorik
është produkt i një situate historike që sidomos gjatë viteve '30 u gjet para
sprovave të mëdha në relacionin e kaluara - e ardhshmja. Rritja e vazhdueshme e
ideve dhe e lëvizjeve retrograde, konservative dhe destruktive pas Luftës së Parë
Botërore d.m.th. nga vitet e njëzeta, nga një anë, dhe mosbesimi në ekzistimin e for-
cave reale demokratike në Evropën Perëndimore dhe të Mesme që t'i kundërvihen
kësaj, e sidomos nacionalsocializmit, fashizmit dhe stalinizmit, ndikoi në zhvillim-
in e fuqishëm dhe të shpejtë të mendimit kritik të orientuar në realitetin konkret
historik: idetë, lëvizjet dhe veprimet politike. Së dyti, presioni i forcave sunduese
shoqërore të asaj kohe kundër hulumtimit kritik të raporteve ekonomike dhe poli-
tike të kapitalizmit (këtë e vë në dukje veçmas Jirgen Habermas në librin "Teoria
dhe praktika"). Pra, rrethanat shoqërore të asaj kohe, e sidomos në disa vende, kanë
ndikuar me të madhe në zhvillimin e kësaj teorie (këtë e vë në dukje Sartr në lib-
rin "Ekzistencializmi dhe marksizmi"). Së treti, krijimi i teorisë kritike është i lid-
hur ngushtë me interpretimin e rrethanave në shoqëritë kapitaliste industrialist të
zhvilluara, e sidomos në ato fashiste, si dhe në Bashkimin Sovjetik në vitet '30,
68
(këtë e kanë vë në dukje sidomos Adorno në "Dijalektikën negative" dhe Markuze
në librin "Filozofia dhe teoria kritike"). Së katërti, Rritja e hovshme e valës së
protestave sociale, e sidomos të rinisë së studentore të viteve '60 (veçmas ndërhyr-
ja e drejtpërdrejtë e disa protagonistëve të kësaj teorie në valën e protestave dhe të
trazirave të rinisë studentore të atyre viteve) zgjuan një shpresë në ekzistimin e
forcave sociale që do të mund të bënin një kthesë dhe ndryshim të konsiderueshëm
në shoqëri, gjë që u shpreh fuqimisht në valorizimin teorik kritik "të përvojës rev-
olucionare" të asaj kohe, gjë që i jepte një aktualitet të madh edhe teorisë dhe pro-
tagonistëve të saj (ajo u bë shumë e popullarizuar). Ky optimizëm dallohet sidomos
në veprat e Herbert Markuzesë. E pesta, dallimi i një mospajtimi ndërmjet supoz-
imeve filozofike - sociologjike të Marksit mbi njeriun dhe pozitën e tij në shoqëri dhe
realitetit historik, kishte bërë që qasja teorike - metodologjike ndaj veprës së
Marksit dhe realitetit të drejtpërdrejtë social të merrte një orientim shprehimisht
kritik. Pra, esenca e kësaj teorie qëndron pikërisht në kritikën e vet traditës nga e
cila del dhe sjellja e asaj kritike në lidhje me realitetin dhe mundësitë e
ndryshimeve shoqërore. Një refuzim të veçantë teorik - metodologjik të kësaj teorie
e dallojmë kundrejt atyre orientimeve (rrymave brenda marksizmit që ndikonin në
deformimet ideore dhe politike të shoqërisë: leninizmi, kauckianizmi, austomarksiz-
mi, e sidomos stalinizmi.
Nga ajo që u tha më lart vërehet qartë se kushtet e lindjes dhe të zhvillimit të
teorisë kritike qenësisht caktonin edhe kuptimin dhe esencën e saj në aspektin
teorik dhe metodologjik (kjo veçmas dallohet tek Markuze dhe Habermas). Kjo shi-
het edhe në qëndrimin e Markuzesë, të themi kështu, ndaj traditës filozofike me
qëllim që të vihet në dukje një brengosje e madhe për pozitën e njeriut në shoqërinë
bashkëkohore ("teoria filozofike dhe kritike"). Kjo teori ishte e orientuar e tëra në
problemin e lirisë së njeriut dhe në përgjithësi të lirisë së njerëzimit, duke e ndër-
lidhur atë me "Të vërtetat e vjetra" që do të thotë me traditën pozitive filozofike në
të cilën e shihnin mbështetjen ideore për ndryshimin e praktikës. Dhe, pikërisht,
përpjekja që të vendoset uniteti mendor i teorisë dhe i praktikës përbën parimin
themelor të teorisë kritike. Kështu shprehen veçantitë logjike - epistemiologjike
(teoria e njohjes) të teorisë kritike sipas të cilave ajo dallohet nga teoritë e tjera sis-
tematike, gjë që vërehet sidomos tek Horkhajmeri.
Sipas përmbajtjes dhe strukturës së vet, teoria kritike është një analizë e zhvillu-
ar e shoqërisë bashkëkohore, të kundërshtive dhe të kundërthënieve të saja
themelore të brendshme, si dhe të mundësisë të tejkalimit të tyre praktik. Sipas
kësaj teorie: (1) Është e domosdoshme një qasje e tërësishme metodike ndaj
shoqërisë bashkëkohore, në të cilën zbulimi i raporteve të saja themelore është i
lidhur pandashëm me hulumtimin e formave të ndryshme të ndërmjetësimit të
tyre në të gjitha fushat e jetës shoqërore; (2) pa orientim në raportet themelore
shoqërore teoria nuk do të mund të përfshinte, të sqaronte tërësinë shoqërore
(natyrën e saj, mënyrën e shprehjes së saj, të përtëritjes dhe të zhvillimit të saj; (3)
pa hulumtimin e ndërmjetësimit midis tërësisë dhe pjesëve, nocioni i tërësisë do të
mbetej abstrakt dhe skematik, sepse do të mungonin njohuritë mbi ndërlidhjen e
së përgjithshmes dhe të veçantës; (4) shoqëria është tërësi historike që zhvillohet
dhe ndryshon dhe në te paraqiten interesa dhe nevoja të reja, kundërthënie dhe
konflikte, si dhe mundësia e shfrytëzimit dhe e tejkalimit të tyre; (5) Ndryshimet
historike të shoqërisë dhe kërkesat e reja praktike të paraqitura në to gjithashtu
69
janë shkak qenësor i zhvillimit përmbajtjesor të teorisë, andaj përfaqësuesit e
teorisë kritike theksojnë historinë e saj dhe kërkesën që të mos ndalen në hulum-
timin e rrethanave aktuale shoqërore, por përkundrazi, që në të tashmen të shihet
mundësia e ardhmërisë më të mirë, (kjo pikëpamje shprehet sidomos tek
Horkhajmeri në veprën "Teoria tradicionale dhe kritike).
Siç mund të vërehet nga karakteristikat e cekura në të dyja pikëpamjet e veta -

edhe në pikëpamjen e gjerë teorike, edhe në atë aktuale konkrete - teoria kritike
gjithnjë ka të bëjë me shoqërinë si tërësi, e pastaj në te përmbahet interesi dhe qël-
limi konkret, praktik, dëshira që shoqëria të zhvillohet drejt diturisë gjithnjë më
të madhe.
Karakteristikat themelore të teorisë kritike burojnë nga veçantitë e saj epistemi-

ologjike. Nga ato karakteristika që kësaj teorie i japin esencën dhe e bëjnë më të
ndryshme nga teoritë e tjera, do t'i cekim vetëm disa. Por, më parë të themi diçka
për veçantitë epistemiologjike të kësaj teorie.
Veçantitë epistemologjike të teorisë kritike mund të konsiderohen si veçori më

urgjente në të cilën teoria kritike dallohet nga të tjerat. Këto veçori sidomos veço-
hen nga raporti i saj ndaj praktikës shoqërore. Lidhur me këtë janë të rëndësishme
dy çështje. E para, në çfarë raporti gjendet kjo teori me lajmin mbi shoqërinë dhe
historinë, që ekziston në pjesë të ndryshme të shoqërisë. Ndërkaq, duke pasur
parasysh se vetëdija në cilëndo pjesë të shoqërisë nuk paraqitet në mënyrë spon-
tane, por krijohet nën ndikimin dhe presionin e forcave sunduese në çdo sistem, pra
edhe nga tradita e së kaluarës. Për këtë arsye, teoria duhet të llogaris në vetëdijen
si faktor relevant në hulumtimin e shoqërisë dhe formimin e raporteve ndaj saj.
Nga rakursi i vetëdijes dhe i praktikës shoqërore, kjo teori zhvillon aspekte të
rëndësishme globale dhe konkrete teorike, që marrë së bashku me faktorët e tjerë
të tërësisë shoqërore formojnë një raport global teorik- metodologjik ndaj shoqërisë.
E dyta, çështja e përhershme që preokupon këtë teori është mënyra si mund të
realizohet në shoqëri synimi (interesi) nga i cili del ajo vetë (pra teoria praktike),
ashtu që rezultatet e saj të shndërrohen në praktikë shoqërore. Në këto pyetje teo-
ria praktike përgjigjet se e vërteta as nuk del në mënyrë të drejtpërdrejtë nga
shoqëria (ose nga vetëdija e dhënë nga përvoja e cilësdo pjesë të saj të ngushtë), as
nuk shndërrohet drejtpërdrejtë në praktikë shoqërore dhe nuk realizohet. Kjo pikë-
pamje sidomos haset tek Horkhajmeri në veprën "Teoria tradicionale dhe kritike"
ku në debatet e veta merr më tepër parasysh ndarjen klasore të shoqërisë se në
punimet e mëvonshme, dhe me atë rast thekson dallimin qenësor midis teorisë kri-
tike dhe përcaktimit shkencor të psikologjisë shoqërore të klasave. Duke u
angazhuar për pavarësinë dhe autonominë e të menduarit teorik, Hork- hajmer nuk
harron se teoria dhe e vërteta që përmbahet në te janë të paafta pa ndërlidhjen me
synimet shoqërore të forcave reale historike pasi që "e vërteta përparon ashtu që
njerëzit që e posedojnë angazhohen për te në mënyrë të pathyeshme, e aplikojnë
dhe e zbatojnë, veprojnë në pajtim me te, e përdorin si forcë kundër të gjitha rezis-
tencave të pikëpamjeve të prapambetura, të kufizuara dhe të njëanshme. Procesi i
njohjes përfshinë po aq dëshirën dhe veprimin real historik, si dhe fitimin e përvo-
jës dhe të pikëpamjeve " (Horkhajmer: Teoria tradicionale dhe kritike). Nga ky
aspekt, dhe nga ajo që tashmë u tha tek përfaqësuesit e tjerë të kësaj teorie
(Markuze, Habermas etj) shihet qartë dhe pasqyrohet në mënyrë reliefë dallimi
70
midis teorisë kritike dhe teorive të tjera shoqërore, përkatësisht sociologjike. Në
këtë shembull mund t'i veçojmë disa veçanti që, si të themi, e bëjnë ujëndarëse kun-
drejt teorive të tjera.
Së pari, teoria kritike synon unitetin maksimal me praktikën. Ajo "duhet " tashmë
është përfshirë në mënyrë direkte në te. Problemi i vendosjes së unitetit të teorisë
dhe të praktikës, edhe pse përfaqësuesit e teorisë kritike në realitet nuk ia kanë
dalë ta realizojnë, ishte pothuaj vazhdimisht objekt i të menduarit dhe të hulum-
timeve të tyre. Edhe pse insistonin vazhdimisht në lidhjen e teorisë dhe të prak-
tikës, përfaqësuesit e teorisë kritike i kundërviheshin edhe shndërrimit të teorisë
në një armë instrumentale - teknike të praktikës dhe të kritikës së arsyetimeve filo-
zofike të këtij nënrenditjeje të mendimit teorik që zhvillohej në pozitivizëm dhe në
pragmatizëm. Kjo njësoj vlen edhe për Markuzenë dhe për Horkhajmerin. Në inter-
pretimet e tyre të traditës filozofike, të paraqitura në kundërqëndrimin ndaj
kufizimit pozitivist të mendjes në aftësitë intelektuale që gjejnë shprehje në
kërkimet për diturinë teknikisht të përdorshme dhe në aplikimin e saj efikase
teknologjike ose, me fjalë të tjera, në racionalitetin funksional që merr në shqyrtim
vetëm efikasitetin e mjeteve për arritjen e qëllimeve të caktuara, të veçuara nga
gjykimi dhe vlerësimi racional. Habermas gjithashtu vë në dukje pikëpamjen e tërë-
sishme teorike dhe praktike të idesë dhe të mendjes në traditën filozofike. Kjo është
rruga e realizimit të unitetit të përvojës teorike të mundësive praktike.
Së dyti, historia dhe tërësia e qasjes ndaj rrethanave aktuale shoqërore është pos-
tulat i pa- ndashëm metodologjik i kësaj teorie.
Së treti, në çdo pikëpamje të tërësishme praktike janë inkorporuar edhe disa

opsione dhe interesa më të qëndrueshme praktike dhe, së këndejmi, rezultatet e
ndërmarrjeve individuale nuk mund të vlerësohen nëse nuk shikohen në kuadër të
synimeve të përgjithshme të mendimit praktik.
Së katërti, teoria kritike është orientuar edhe në hulumtimin e parakushteve të for-

mave më të avancuara të mendimit të shoqërisë me qëllim që të kontribuohet në
vetëdijesimin e tyre, gjë që nuk ndodh me teoritë e tjera, e sidomos me teoritë poz-
itiviste dhe teoritë e tjera statike konzervative të sistemit. Një qasje e tillë ndaj
shoqërisë bashkëkohore është e pashmangshme përveç tjerash edhe për arsye se
vetëm në këtë mënyrë teoria mund të zbulojë subjektin shoqëror të realizimit të vet,
d.m.th. të forcave shoqërore, pozita objektive shoqërore e të cilave përputhet në
esencë me përpjekjet e saj që t'i hulumtojë pikërisht parakushtet themelore të for-
mave më të avancuara të shoqërisë dhe në këtë mënyrë të nxisë dhe të iniciojë
vetëdijen e tyre në këtë drejtim. Në këtë mënyrë zgjon dhe inicion vetëdijen e tyre
në këtë drejtim. Kështu, kjo teori kalon nga shqyrtimi i raporteve të individëve dhe
të shoqërisë, të ndërmjetësuar me strukturën klasore, në shqyrtimin e këtij raporti
kur nuk ndërmjetësohet me pozitën klasore. Këtë pikëpamje njësoj e ndajnë Adorno
dhe Horkhajmer ( Adorno: Dijalektika negative).
E pesta, raporti i individit dhe i shoqërisë është çështje qendrore e kësaj teorie. Në
pikëpamjet teorike të përfaqësuesve të kësaj teorie (veçmas të Horkhajmerit dhe të
Adornit: Dialektika negative ) dominon qëndrimi që raporti i shoqërisë dhe i indi-
vidit është gjithmonë historikisht i caktuar. Ky raport i nënshtrohet dinamikës
71
shoqërore. Ai ndryshohet historikisht. Veprimi reciprok dhe gjendja e nderë midis
shoqërisë dhe individit ndikojnë në një masë të madhe në lëvizjen e përgjithshme të
tërësisë shoqërore. Konkluzioni më i rëndësishëm që nxirret nga ndërvarësia e
shoqërisë dhe e individit është "njeriu si individ mund të vijë në vete vetëm në një
shoqëri të drejtë njerëzore ("Horkhajmer: Errësimi i mendjes"). Në kuadër të shqyr-
timit të përgjithshëm të raportit individi-shoqëria, teoria kritike merret sidomos me
kundërthëniet në atë raport. Kjo vërehet sidomos në debatet e Adornos ku
kundërthëniet midis individit dhe shoqërisë, që konsistojnë në epërsinë e dhun-
shme dhe shkatërruese të shoqërisë, i ka shndërruar nga qëndrimi historik - soci-
ologjik në problem qendror të "Dialektikës negative" të tij. Në këtë kuadër, në
esencë shqyrtohet raporti i të përgjithshmes dhe i individuales. Në shqyrtimin e
njohur mbi metodën e shkencave shoqërore, Adorno thekson se raporti individi -
shoqëria është një nga problemet qenësore sociologjike, duke theksuar se duhet të
pengohet që shoqëria si abstrakcion të forcohet kundrejt individit.
Së gjashti, ndërmjetësimi midis ekzistueses dhe së mundshmes, është gjithashtu

çështje qendrore e teorisë kritike. Madje mund të thuhet se ajo, në të vërtetë,
paraqitet në kundërthëniet e ekzistueses dhe të së mundshmes. Të gjitha përpjek-
jet e saj orientohen në zgjidhjen e këtij problemi qenësor të njeriut dhe të
njerëzimit, d.m.th. të të gjitha shoqërive të deritashme dhe të atyre të ardhshme.
Ky problem është kuptuar në aspektin filozofik, por edhe sociologjik si optimalizëm
mendor. Adorno këtë pikëpamje e shpreh në pohimin se teoria "duhet ta shkrijë
shtangimin këtu dhe tash të lëndës së ngurtësuar në tensionin e së mundshmes dhe
të reales".
Markuze, duke e quajtur teorinë kritike si projekt të praktikës historike, gjithash-

tu konsideron se ajo duhet të dallohet nga projektet e tjera sipas asaj që synon të
zhvillojë atë mundësi në të cilën mjetet e shoqërore në disponim mund të përdoren
për "zhvillim optimal dhe për plotësimin e nevojave dhe të aftësive individuale me
minimumin e punës rëndë dhe të mjerimit" (Markuze: Njeriu i një dimensioni).
Teoria e kuptuar kështu i përgjigjet pikëpamjes klasike " të udhëzimit për veprim".
Negacioni i formës ekzistuese të shoqërisë duhet të paraqitet në atë vet dhe të
zhvillohet gjatë thellimit të krizës së saj. Së këndejmi, roli i teorisë në procesin his-
torik përmbahet në vetëdijesimin dhe lirimin e aftësive krijuese të forcave
shoqërore që sipas pozitës së vet objektive janë negacion i formës ekzistuese të
shoqërisë.
Së shtati, të kuptuarit e përvojës shoqërore mbi shoqërinë si mirëkuptim i natyrës

së shoqërisë dhe të synimeve themelore praktike, ndikon fuqishëm në veçantitë
epistemiologjike të teorisë kritike. Kjo shprehet si raport i përvojës shkencore,
përkatësisht të objektivitetit shkencor dhe të relativizmit shkencor, ose të themi
më mirë si kundërqëndrim ndaj pozitivizmit statik konzervativ, përvojat e të cilit
mund të definohen si përpjekje që të lehtësohen komunikimet e përcipta mbi rreg-
ullsitë shoqërore që mbulojnë kundërshtitë dhe kundërthëniet e ndryshme
shoqërore. Këtu paraqiten diferencat qenësore midis teorisë kritike dhe teorive të
tjera, e dalin nga botëkuptimi antagonistik i tërësisë shoqëror dhe të formave krye-
sore të ndërmjetësimit. Për problemet e krijimit të përvojës shkencore debatojnë
pothuaj të gjithë përfaqësuesit e teorisë kritike, e sidomos Habermas, Adorno dhe
Markuze. Në këtë mënyrë bëhen përpjekje të tejkalohet karakteri utopist i teorisë
72
shoqërore, i cili deri më paraqitjen e teorisë kritike ishte mbizotërues. Duke pre-
dominuar mbi utopizmin teorik, teoria kritike bën një hap të fuqishëm në tejkalim-
in e dogmatizmit teorik utopist që rregullisht krijon një pasqyrë statike të shoqërisë
së paramenduar. Në këtë bazë krijohet një kornizë e re teorike- metodologjike për
hulumtimin e shoqërisë, përkatësisht për pikëpamjet teorike- metodologjike mbi
botën dhe shoqërinë.
Miti mbi vlerën neutrale të sociologjisë

Ky është rrëfimi për mitin që e ka filluar një minotaur madhështor dhe që e kanë
krijuar të tjerët për minotaurin. Emri i minotaurit është Max ose, më saktësisht,
Max Weber, kurse miti i tij ka qenë që shkencat shoqërore duhet dhe mund të jenë
neutrale për nga vlera. Në zgafellen e minotaurit mund të arrihet vetëm me anë të
logjikës së labirintit dhe atë e vizitojnë të paktët, të cilët nuk kthehen kurrë më nga
andej, por megjithatë shumë sociologë ende e konsiderojnë si vend të shenjtë.
Sidomos kur arrijnë pleqërinë, sociologët sikur e ndiejnë për obligim që të shkojnë
në haxhillëk dhe të merren me çështjen e raportit midis vlerës dhe shkencave
shoqërore.
Kur merren parasysh të gjitha rreziqet e një vizite të tillë, motivet e sociologëve
nuk janë krejtësisht të qarta. Ndoshta ky haxhillëk është shenjë e parë e senilitetit
profesional; ndoshta është, prapë, fryma e fundit e lakmive rinore. E ndoshta ky
preokupim me problemin e vlerës është vetëm një mënyrë që të kthehet diçka që, në
vrullin rinor është viktimizuar tepër lehtë.
Sido që të jetë, miti mbi vlerën neutrale të sociologjisë është shumë i fuqishëm. Sot
të gjitha forcat sociologjike, nga Parsonsi deri te Londbergu, kanë lidhur një pakt
në heshtje në mënyrë që t'i nënshtrohemi dogmës "mos nxirr gjykime të vlefshme",
e sidomos mos i nxirr në cilësi të sociologut. A ka tekst shkollor, ose ligjëratë në të
cilat ky rregull nuk pranohet shprehimisht ose së paku nuk nënkuptohet?
Natyrisht, ne në fund të fundit nuk mund të provojmë mosekzistimin e minotaurit

që, tek e fundit, konsiderohet i shenjtë pikërisht për arsye se, përgjysmë është dem,
e përgjysmë njeri, pra i pabesueshëm, por, duhet vërejtur se besimi në minotaur
nuk është i pasaktë, sa është absurd. Për solipsizmin, mbrojtja e Weberit të vlerës
neutrale të sociologjisë është koherente dhe, disa thonë, logjikisht e përsosur.
Megjithatë, ajo është njëkohësisht edhe absurde. Sepse, të dy argumentet i refero-
hen arsyes, por e lanë anash përvojën.
Nuk dëshiroj që këtu të hyjë në hulumtimin e argumenteve logjike, jo pse mendoj

që nuk ka çka t'u merret për të madhe, por për arsye se, si sociolog, ato më pak më
interesojnë. Në vend të kësaj, do të merrem me hulumtimin e besimit në vlerën e
sociologjisë neutrale në të njëjtën mënyrë në të cilin sociologët i hulumtojnë ele-
mentet përkatëse në ideologjinë e cilitdo grup. Kjo do të thotë se sociologun do ta
vështrojmë si pjesëtar të çdo profesioni tjetër: taksistë, motër medicinale, minator
ose mjek, shkurtimisht, do të bëj analizën e besimit në vlerën e sociologjisë e neu-
trale si pjesë të ideologjisë së një grupi punonjës dhe nga aspekti i sociologjisë së
profesionit.
73
Pasqyra e vlerës së sociologjisë neutrale nuk është vetëm një teoremë elegante
intelektuale, e domosdoshme si viktimë e arsyes; ajo është gjithashtu edhe koncep-
cion i përjetuar i një roli, si dhe grumbull (pak a shumë) i qëndrimeve të përbashkë-
ta mbi atë se si duhet të jetojnë sociologët. Është e sigurt se ajo është bërë e tillë jo
vetëm se është e saktë dhe logjikisht elegante, por edhe pse në njëfarë mënyre u hyn
në punë atyre që besojnë në te. Kur shikuesit i duartrokasin një lojtareje për artin
e saj, me atë shpeshherë vetëm e mbulojnë lakminë e vet.
Se këtu është fjala për një mit grupor, e jo për besimin e formuluar me kujdes dhe
të verifikuar mirë siç u ka hije shkencëtarëve, bëhet e qartë nëse shtrojmë pyetjen:
çka besojnë në të vërtetë ata që sociologjinë e konsiderojnë disiplinë të vlefshme
neutrale? A do të thotë besimi në vlerën e sociologjisë neutrale se sociologjia de
fakto është disiplinë që nuk është e ngarkuar me vlerat dhe që gjatë zgjedhjes,
studimit dhe përpunimit të problemeve iu shmanget me sukses të gjitha supoz-
imeve joshkencore? Ose, a do të thotë kjo se sociologjia duhet të jetë e tillë. Është e
qartë se qëndrimi i parë është jo i saktë dhe unë nuk e njoh askënd që konsideron
që sociologët mund t'i përjashtojnë plotësisht besimet joshkencore nga puna e vet
shkencore; nëse kjo është e saktë, sipas cilës bazë mund të pohohet se kjo detyrë e
pamundshme është detyrë morale e sociologëve?
A do të thotë besimi në vlerën e sociologjisë neutrale që sociologët nuk mund të

nxjerrin, nuk nxjerrin, ose nuk duhet të nxjerrin gjykime vlerësuese mbi çështjet që
qëndrojnë jashtë fushës së ekspertizës së tyre teknike? Por, çfarë lidhjesh ka tekni-
ka e ekspertizës me nxjerrjen e gjykimeve të vlefshme? Nëse ekspertiza teknike u
jep sociologëve të drejtë që të nxjerrin gjykime të vlefshme, atëherë nuk ka asgjë që
do t'i pengonte që gjykimet e tilla të mos i marrin në kuadër të profesionalitetit të
tyre. Nëse nga ana tjetër, ekspertiza teknike nuk arsyeton marrjen e gjykimeve të
vlefshme, atëherë sociologët kanë së paku aq të drejtë të marrin gjykime të vlef-
shme si edhe qytetarët e tjerë; në këtë rast, gjykimet e tyre të vlefshme së paku janë
po aq të mira sa edhe gjykimet që i merr kushdo qoftë tjetër - si, për shembull, ndon-
jë fëmijë 12 vjeçarë. Çka e jep atëherë një të drejtë të tillë?
Besimi në vlerën e sociologjisë neutrale a do të thotë që sociologët të mos brengosen

ose nuk duhet të brengosen për implikimet morale të punës së vet? A do të thotë kjo
që sociologët mund dhe duhet të marrin gjykime të vlefshme vetëm nëse kujdesen
që veçmas të theksojnë se si gjykimet e tilla dallohen "vetëm" nga paraqitjet fak-
tike?. A do të thotë kjo se sociologët nuk munden që logjikisht të nxjerrin vlera nga
faktet? A do të thotë kjo se sociologët nuk kanë ose nuk duhet të kenë dhe të shpre-
hin ndjenja për ose kundër dukurive që i studiojnë? A do të thotë kjo që sociologët
munden dhe duhet t'i njoftojnë laikët mbi teknikat që janë të dobishme për arritjen
e qëllimeve të caktuara vetëm nëse për këtë janë të ftuar, por nëse nuk janë të ftuar
për këtë nuk duhet të thonë asgjë? A do të thotë kjo se sociologët kurrë nuk duhet
t'i mohojnë me vetiniciativë bindjet laike, siç është p.sh. besimi në inferioritetin e
lindur të disa racave, madje edhe kur dihet që bindjet e këtilla janë në kundërshtim
me faktet sociologjike? A do të thotë kjo që shkencëtarët shoqërorë kurrë nuk duhet
të flasin, ose duhet të flasin vetëm kur për këtë janë të ftuar, për përfundimet e
mundshme të projekteve publike për të cilat kanë dije profesionale? A do të thotë
kjo që shkencëtarët shoqërorë nuk duhet t'u japin shprehje vlerave në rolin e tyre
të arsimtarit ose në rolin e hulumtuesit, ose në asnjërin prej këtyre roleve? Besimi
74
në vlerat e sociologjisë neutrale a do të thotë që sociologët, qoftë si arsimtarë ose si
hulumtues, kanë të drejtë që vlerat t'i hulumtojnë fshehtas dhe në mënyrë të pa
vetëdijshme, ose këtë nuk mund ta bëjnë haptas dhe me vetëdije?.
Kam frikë se sot shumë sociologë që i konsiderojnë shkencat shoqërore neutrale për
nga vlerat me këtë nënkuptojnë gjërat më të llojllojshme, që të shumtit e përkrahin
atë qëndrim dogmatik, duke mos e hulumtuar bazueshmërinë e tij, dhe që disa, të
paktë, pranojnë vlerën e sociologjisë neutrale në mënyrë rituale, duke mos pasur
kurrfarë parafytyrimi lidhur me atë se çka do të mund të kuptohej me atë term.
Pikëpamjet e Weberit lidhur me raportin midis vlerave dhe shkencave shoqërore
dhe disa pikëpamje bashkëkohore kurrsesi nuk janë identike. Edhe pse Weber e
konsideronte nxjerrjen sociologjike të gjykimeve mbi vlerat si një rrezik të madh,
megjithatë konsideronte se për gjykime të tilla ka vend nëse dallohen me kujdes
nga paraqitjet faktike. Nëse Weber nënvizonte nevojën për ruajtjen e objektivitetit
shkencor, gjithashtu theksonte që ky objektivitet është ndryshe nga indiferenca
morale.
Weber jo vetëm që e vështronte me kujdes nxjerrjen e gjykimeve mbi vlerat si të

lejueshme, por edhe theksonte që gjykimet e tilla, në rrethana të caktuara, abso-
lutisht janë të obligueshme. Edhe pse Weber fliste kundër "Kultit të personalitetit"
të profesorit, duhet të përkujtojmë se ai nuk ishte kundër të gjitha kulteve të vler-
ave dhe se si edhe vetë është flijuar në altarin e përgjegjësisë personale. Shumë
prej atyre që sot e përkrahin sociologjinë neutrale të vlerave në emër të Weberit do
të turpëroheshin sikur të njihnin më mirë shkrimet e tij mbi këto çështje. E nëse
dallimi midis pikëpamjeve të Weberit dhe të disa pikëpamjeve bashkëkohore vëre-
het, atëherë nuk do të jetë shumë larg çasti kur do të shtrohet pyetja: "E kush e
lexon ende sot Maks Weberin?".
Ajo që për Weberin ishte shprehje e besimit të thellë personal, shprehje e përjetu-
ar fuqishëm dhe e formuluar me kujdes, sot është bërë katihizis i zbrazët, parullë
dhe arsyetim i mirë se ma nuk ka nevojë të mendohet seriozisht. Kjo gjithnjë e më
tepër po bëhet garanci triviale e prestigjit profesional, shenjë e atyre që meritojnë
respekt, premtim bujar se nuk do të shkaktohen kriza. Në vend që veprës së
Weberit t'i shprehim respektin e merituar ashtu që t'ia caktojmë vlerën në dritën
e përvojave të gjeneratës sonë, ne e përsërisim në mënyrë refleksive, duke e falsi-
fikuar për qëllime vetanake. Mosnjohja e zotëve nuk është kurrfarë arsyetimi, por
mund të shërbejë në mënyrë të volitshme. Sepse, nëse besimtari kurrë nuk e viziton
zotin e vet, kurrë nuk do ta dijë se në altar a është ende duke u ndezur zjarri apo
priftërinjtë, tashmë të trashur, shkarravisin në hirin e ftohët.
Nevojat të cilave u shërbehen koncepcioni i neutralitetit të vlerave të shkencave

shoqërore janë si personale, ashtu edhe institucionale. Shkurtimisht, unë pohoj se
një prej forcave kryesore institucionale që e kanë lehtësuar ekzistencën dhe përhap-
jen e mitit mbi neutralitetin e vlerave ka qenë dobia e tyre për rruajtjen e kohezion-
it dhe të autonomisë së universitetit modern në përgjithësi dhe të disiplinave të reja
të shkencave shoqërore, në veçanti. Sido që të jetë, nuk është vështirë të dëshmo-
het se kjo ka qenë ndër motivet që e kanë shtyrë në fillim Maks Weberin të formu-
lojë koncepcionin e vetë mbi sociologjinë neutrale të vlerave.
75
Kjo na shtyn të mendojmë që një prej funksioneve latente të doktrinës mbi neu-
tralitetin e vlerave të sjell paqe në jetën universitare, ashtu që do të kufizojë
konkurrencën e studentëve dhe, më pastaj, na shpie në disa veçanti institucionale
të universiteteve gjermane nga koha e Weberit. Për dallim nga gjendja në univer-
sitetet amerikane, në kohën e Weberit konsiderohej se përparimi në shërbim në
universitetet gjermane varej tepër nga popullariteti ligjërues i profesorit në mesin
e studentëve; në rast të rangjeve më të ulëta, të ardhurat e arsimtarëve vareshin
drejtpërdrejtë nga numri i studentëve. Për këtë arsye, konkurrenca e studentëve
ishte veçanërisht e ashpër dhe konsiderohej se një sistem i tillë i lente pas dore
nxënësit dhe hulumtuesit e mirë në dobi të ligjëruesve të popullarizuar. Përkundër
kësaj, sistemi amerikan shpeshherë kritikohej për arsye se i jepte një rëndësi tepër
të madhe botimit të punimeve shkencore dhe shpesh dëgjoheshin ankesa se
shkencëtarë të mirë liheshin pas dore dhe se duhej "botuar ose shkatërruar". Në
kontekstin e sistemit akademik gjerman, Weberi kishte iniciuar një çështje të
rëndësishme kur kishte paralajmëruar se doktrina e neutralitetit të vlerave do të
mund të zbuste konkurrencën akademike. Ai në këtë mënyrë e ndërlidh doktrinën
me problemet e esnafëve dhe e bashkon këtë çështje të rëndësishme me interesat e
profesorëve të kësaj bote.
Një ndërlidhje tjetër midis parimit të neutralitetit të vlerave dhe të kushteve tipike
gjermane bëhet e qartë kur Weber, duke gjykuar shfrytëzimin e sallave universitare
si tribunë për afirmimin e vlerave, vë në dukje se praktika e tillë e nënshtron stu-
dentin ndaj presioneve të cilat ai, studenti, nuk është në gjendje t'i vlerësojë në
mënyrë adekuate dhe t'u kundërvihet. Kur merret parasysh pozita relativisht e
ngritur e profesorëve në shoqërinë gjermane, si dhe natyra e njëanshme e komu-
nikimit në ligjërata, Weber gjithsesi kishte të drejtë. Frika e Weberit si duket është
edhe më mirë e bazuar nëse pranojmë qëndrimin sipas të cilit "karakteri kombëtar"
gjerman është autoritativ, ose fjalët e Nietzsches , lidhje e mendjemadhësisë dhe e
përulësisë. Por këto pikëpamje as për- afërsisht nuk kanë të njëjtën domethënie në
kulturat demokratike çfarë është e jona. Këtu profesorët jo vetëm që gëzojnë, si të
them, një prestigj më të vogël, por edhe ideologjia konkrete e arsimimit shpeshherë
nënvizon dëshirën e iniciativës dhe të pjesëmarrjes së studentëve, kurse qëndrimet
"e pavarura" të studentëve kërkohen sistematikisht në grupet e vogla "të diskutim-
it". Përulësi studentore ka tepër pak që të mund të plotësohet ose të nxitet mend-
jemadhësia e përkohshme e profesorit.
Kur Weberi gjykonte shfrytëzimin e sallave universitare si forum për propa-

gandimin e vlerave, kishte parasysh sidomos shprehjen e vlerave politike.
Polemika e Weberit nuk drejtohej me ashpërsi të njëjtë kundër të gjitha vlerave. Ajo
që më së tepërmi i zihet për të madhe në universitet nuk është shprehja e gjykimeve
estetike, madje jo edhe e atyre religjioze, por e gjykimeve politike. Pra, propagandi-
mi i doktrinës së neutralitetit të vlerave paraqitet si përpjekje që universiteti jo të
amoralizohet, por të depolitizohet dhe të izolohet nga konfliktet politike. Konfliktet
politike që në atë kohë jehonin nëpër universitetet gjermane nuk mbështeteshin
në diferencat relativisht të parëndësishme, çfarë janë diferencat e tashme midis
demokratëve dhe republikanëve në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Interpretimi
i doktrinës së Weberit mbi neutralitetin e vlerave paraqet, në një pjesë të vet, për-
pjekjen që të vendoset modus vivendi midis arsimtarëve universitarë, pikëpamjet
politike të të cilëve ishin mjaft të zjarrta dhe në një konflikt të ashpër.
76
Në kushte të këtilla historike, doktrina e neutralitetit të vlerave paraqet ftesë për

pajtim akademik. Në esencë, ajo doktrinë i porosiste profesorët që të heqnin dorë
nga pikëpamjet e veta në mënyrë që të mund t'i kushtoheshin punës shkencore. Por,
nëse parimi i neutralitetit të vlerave u përgjigjej kushteve të Gjermanisë së Weberit
sepse i qetësonte pasionet politike, a është ai gjithashtu i dobishëm edhe në
Amerikën e sotme, në të cilën diferencat politike jo vetëm që janë gati të parëndë-
sishme, por njerëzit shpesh nuk kanë kurrfarë bindjesh politike. Ndoshta univer-
sitetit të sotëm amerikan, si dhe shoqërisë amerikane në përgjithësi, i nevojiten
bindje më të thella politike dhe një llojllojshmëri më e madhe e pikëpamjeve poli-
tike. Duket se sot në interesin kombëtar është atmosfera më e zjarrtë politike, e jo
ajo më e dobët.
Duke pasur parasysh kushtet unike historike të luftës atomike, në të cilën vendi-
mi nuk merret pas luftimeve të gjata që kërkojnë unitetin e vazhdueshëm të masës
së popullsisë, unë besoj se konsenzuesi kombëtar nuk është më kusht aq i rëndë-
sishëm i ekzistencës kombëtare, siç ka qenë më parë. Por nëse më nuk na nevojitet
një shkallë e lartë e njëmendësisë që ta zhvillojmë luftën, tani na nevojiten një
depërtim më i madh i ideve dhe zhvillim më i fuqishëm i seriozitetit dhe i llojllojsh-
mërisë politike që mund të na ndihmojnë të pengojmë luftën. Bashkësia univer-
sitare, e sidomos ajo pjesë e saj që u përkushtohet shkencave shoqërore, ka dhënë
dhe në të ardhmen mund të japë një kontribut të rëndësishëm për këtë qëllim.
Mirëpo, shtrohet pyetja a mundet inteligjenca politike e këtij grupi të mobilizohet
në mënyrë të kënaqshme deri sa gjendet nën sedativin e doktrinës së neutralitetit
të vlerave.
Strategjia e Weberit ishte gjithmonë për ruajtjen e integritetit dhe të lirisë si të

shtetit, si instrument i politikës kombëtare gjermane, ashtu edhe të universitetit, si
sendërtim i traditës së gjerë perëndimore të racionalizmit. Ai frikësohej se shpre-
hja e lirë e gjykimeve politike të vlerave në universitet të mos nxisë shtetin që uni-
versitetin t'ia nënshtrojë censurës dhe ta rrezikojë autonominë e tij. Dhe vërtet
Weberi pohon se profesorët nuk kanë të drejtë të përjashtohen nga kontrolli
shtetëror për çështjet e gjykimit të vlerave, pasi që ato nuk bazohen në kuali-
fikimet e tyre profesionale.
Një qëndrim i këtillë mund t'i befasojë vetëm ata që Weberin e konsiderojnë liber-
al në kuptimin anglo - amerikan, d.m.th. e konsiderojnë si njeri që dëshiron të kufi-
zojë fuqinë e shtetit në dobi të lirisë së individit. Mirëpo, Weberi në të vërtetë
angazhohej jo për dobësimin, por për forcimin e shtetit Gjerman, dhe për shtetin si
armë e suksesshme e nacionalizmit gjerman. Një argument tjetër, i kundërt me atë
të Weberit, duket gjithashtu i bindshëm. Profesorët, si dhe të gjithë të tjerët, kanë
të drejtë, madje ndoshta edhe për detyrë, të shprehin mendimin e vet, me fjalë të
tjera, profesorët kanë të drejtë në bindjet veta. Në vend që të jenë objekt i kontrol-
lit të veçantë dhe i dyshimit nga ana e shtetit, profesorët do të duhej të kishin të
njëjtat të drejta si edhe të gjithë njerëzit e tjerë në besimin dhe mbrojtjen e shtetit.
Në frymën e realpolitikës, Weber pranon se çështjet më të ngutshme kombëtare nuk

mund të shqyrtohen plotësisht në mënyrë të lirë në universitete shtetërore. Pasi që
në universitete nuk mund të ketë diskutime plotësisht të lira dhe të gjithanshme,
77
duket sikur Weber, për t'ju shmangur anshmërisë, mendon se më së miri është që
të mos ketë fare kurrfarë diskutimi. Por, kjo është tepër hipokrite. Madje as
Sokrati nuk kërkonte që të gjitha qëndrimet duhet të formulohen para se të fillojë
dialogu. Edhe këtu mund të pohohet në mënyrë plotësisht të arsyeshme, përkundër
Weberit, se një kufizim i lirisë nuk është arsye për kufizime të mëtejshme. Edhe
kur pranohet realiteti i përpjekjes që të luftohen pikëpamjet jo të popullarizuara në
universitet, megjithatë duket e tepruar që të rekomandohet vetëcensura si mënyrë
që të shmanget censura e jashtme. Vetëvrasja nuk na duket se është mënyra më e
mirë që të shmanget vdekja nga dora e huaj. Si duket, ndërkaq, Weberi ishte aq i
preokupuar me dëshirën që të ruhet autonomia e universitetit sa ishte i gatshëm që
për këtë të paguajë çdo çmim, madje edhe sikur kjo ta detyronte universitetin të
shkurorëzohej nga njëra prej traditave qenësore intelektuale të perëndimit -
hulumtimit dialektik të qëllimeve qenësore të jetës së njeriut.
Duhet të vërejtur që doktrina e neutralitetit të vlerave, në atë masë në të cilën

paraqitet mënyra e sigurimit të autonomisë profesionale, nuk është në interes
vetëm në raport me shkencat shoqërore. Në këtë aspekt, siç e dëshmojnë këtë
hulumtimet e shumta nga fusha e sociologjisë së profesioneve, shkencëtarët
shoqërorë janë të ngjashëm me instaluesit e ujit, molerët dhe librarët. Sepse,
shumë profesione - nëse jo të gjitha - synojnë që të shmangin mbikëqyrjen e
jashtme dhe tregojnë aspirata që t'ia nënshtrojnë anëtarët e vet kontrollit në
kuadër të profesionit.
S'ka dyshim se parimi i neutralitetit të vlerave ka përforcuar autonominë e soci-

ologjisë. Ky parim paraqet mënyrën në të cilën disiplina jonë, në një masë modeste,
është liruar nga shtërngesa e shoqërisë së vet, qe cila në Evropë më pak i nënshtro-
hej ndikimit të partive politike, kurse në Shtetet e Bashkuara më pak i nënshtrohej
ndikimit të ministrive. Në të dy kontinentet, doktrina e neutralitetit të vlerave i ka
ofruar sociologjisë një fushë të gjerë të autonomisë, në kuadër të së cilës ka qenë e
mundur për t'u marrë me problemet themelore, e jo të reagohet vetëm në mënyrë
gazetareske ndaj ngjarjeve vijuese, dhe ka bërë të mundshëm një liri më të madhe
për t'u marrë me çështjet që nuk janë në interes as për elitën, as për rebelët. Ajo e
ka liruar sociologjinë, siç e dëshironte këtë Conte - dhe i ka bërë të mundshëm që
t'i studiojë të gjitha implikimet e veta teorike. Me fjalë të tjera, unë mendoj që pari-
mi i neutralitetit të vlerave ka kontribuar në rritën intelektuale dhe në pavarësimin
e disiplinës sonë.
Doktrina e neutralitetit të vlerave ka bërë të mundshëm edhe një lloj tjetër lirie, lir-
inë nga detyrimi moral. Ajo u ka lejuar sociologëve që së paku pjesërisht t'i shman-
gin kërkesat provinciale të kulturave të veta lokale dhe etnike. Para se gjithash,
interiorizimi i plotë i parimit të neutralitetit të vlerave gjithherë i ka ndihmuar soci-
ologut që së paku përkohësisht t'i përjashtojë reflekset moralizuese që i ka inko-
rporuar shoqëria në te. Shikuar nga një kënd, kjo, natyrisht, përmban edhe rreziqe
të caktuara - rrezikun nga mungesa hutuese e normave dhe rrezikun nga indifer-
enca morale. Shikuar nga këndi tjetër, ndërkaq, parimi i neutralitetit të vlerave ka
mund të jetë jo vetëm shansë intelektuale, por edhe morale, sepse, në atë masë në
të cilën reaksionet morale janë vetëm përkohësisht të përjashtuara, e jo plotësisht
të shkatërruara dhe në atë masë në të cilën kjo paraqitet në shërbim të dijes dhe
të disiplinës intelektuale, parimi i neutralitetit të vlerave në të vërtetë forcon
78
Arsyen (ose Egon) kundër kërkesave kompulzive të një morali të pastër tradicional.
Në një masë të caktuar, disiplina e vlerave neutrale ka qenë themel për zhvillimin
e dijes më të sigurt mbi njerëzit dhe gjithashtu ka bërë të mundshëm hapësirën në
të cilën reaksionet morale kanë mundur të jenë më pak mekanike dhe në të cilën
morali ka mundur të forcohet.
Pra, doktrina e neutralitetit të vlerave përmbante një potencial paradoksal: në vend

që të pamundësonte marrjen e gjykimeve mbi vlerat, ka mundur që njerëzve t'u
ndihmonte të merrnin gjykime më të mira mbi vlerat. Ka mund tu krijojë njerëzve
shprehinë që të dallojnë impulset punitive nga ndjenjat etike. Derisa reflekset
moraliste përjashtohen përkohësisht, është e mundur që vetëdija të vihet nën
thjerëzën e arsyes dhe të merren gjykime morale që shprehin karakterin e gjithm-
barshëm të njeriut si personalitet madhor; tani njeriu nuk ka nevojë të jetojë nën
ndikimin e plotë të edukimit të mëhershëm të prindërve, por në pajtim me të
ardhmen e vet më të pjekur.
Doktrina e neutralitetit të vlerave ka mundur të jetë rast për një moral më aut-
entik. Ajo ka mundur (e ndonjë herë këtë edhe e ka bërë) t'u ndihmojë njerëzve ta
tejkalojnë moralin e "fisit të vet", që t'i ekspozohen ndikimit të moraleve të
ndryshme të grupeve të huaja, dhe veten dhe të tjerët t'i shohin nga këndi i një
rrethi të kulturave të rëndësishme. Por, doktrina e neutralitetit të vlerave ka pasur
edhe rezultate të tjera të pa- dëshirueshme.
S'ka dyshim se ka pasur njerëz që e kanë shfrytëzuar këtë shans; por gjithashtu
shumë i kanë shfrytëzuar postulatet mbi neutralitetin e vlerave si pretekst që t'i
pasojnë impulset e veta private në dëm të përgjegjësive të veta publike dhe, në
vend që t'i stërhollojnë ndjenjat e veta morale, moralisht janë bërë më të topitur.
Nëse doktrina e neutralitetit të vlerave nuk ka arritur t'i realizojë të gjitha
mundësitë e veta, kjo ka ndodhur sepse - siç do të dëshmojmë- impulset e tyre më
të thella kanë qenë dualiste: ajo i ka ftuar njerëzit që të insistojnë për ndarjen, e jo
për ndërlidhen reciproke të fakteve dhe të vlerave, dhe kështu vlerat e veta i ka
shndërruar në të meta. Shkurtimisht, koncepcioni i sociologjisë neutrale të vlerave
ka pasur pasoja të ndryshme, të cilat nuk kanë qenë të gjitha të dobishme dhe nuk
u kanë shërbyer për nderë shkencave shoqërore.
Si pasojë negative lypset vërejtur se doktrina e neutralitetit të vlerave njësoj u

shërben edhe atyre që dëshirojnë të ikin nga bota, edhe atyre që dëshirojnë të ikin
në botë. Ajo u shërben të rinjve, por edhe njerëzve jo aq të rinj që jetojnë nga soci-
ologjia në vend që të jetojnë për të, dhe të cilët sociologjinë e pranojnë si mjet për
sukses personal, duke pritur që ajo t'i furnizojë me teknikë neutrale që mund t'i
shitet çdo blerësi në treg të lirë. Disa kanë konsideruar se qëndrimi që sociologët
nuk duhet të marrin gjykime të vlefshme do të thotë se tregu në të cilin mund t'i
ofrojnë shërbimet e veta është i pa- kufizuar. Nga ky aspekt, nuk ka arsye që
dikush të mos e shes dijen e vet me qëllim të përhapjes së sëmundjes po ashtu në
mënyrë të lirë si edhe me qëllim të pengimit të saj. Dhe vërtet, disa sociologë nuk
kanë nguruar që të bëjnë hulumtimin e tregut për shitjen e duhanit, edhe pse kanë
qenë plotësisht të vetëdijshëm për implikimin e hulumtimeve bashkëkohore lidhur
me kancerin. Shkurtimisht, doktrina neutrale e vlerave e shkencave shoqërore
ndonjëherë është shfrytëzuar që të arsyetohet shitja e mjeshtërive të veta blerësit
79
më të mirë, dhe në këtë vështrim ajo nuk paraqet asgjë të re, por vetëm versionin
bashkëkohor të sofistikës së lashtë.
Në disa raste të tjera, ideja e sociologjisë neutrale të vlerave është një mburojë me
të cilën mbrohen sociologët e tjetërsuar. C. Wright Mills ndoshta ka të drejtë kur
thotë se jetojnë në Epokën e sociologjisë, por megjithatë shumë sociologë, duke përf-
shirë këtu edhe Millsin, ndjehen të tjetërsuar dhe të izoluar nga shoqëria e vet. Ata
ndjehen të paaftë që në mënyrë të dobishme të kontribuojnë në zgjidhjen e proble-
meve në rritje dhe, madje edhe kur janë në gjendje që këtë ta bëjnë, frikësohen se
një punë e tillë do t'i detyronte t'u nënshtroheshin ofendimeve të komercializimit
ose të anshmërisë partiake, në vend që t'i shërbejnë interesit të përgjithshëm.
Shumë sociologë ndjehen të përjashtuar nga bashkësia e gjerë e intelektualëve lib-

eralë dhe mendojnë se ata, në satirën e vet të mprehët, i paraqesin si karikatura
qesharake. Pasi që janë të tjetërsuar nga bota e gjerë, nuk u mbetet tjetër pos të
kërkojnë rrugëdalje në imagjinatat mbi dekoratat pas vdekjes dhe që, në mërgim
vullnetar, të jetojnë të barrikaduar fuqimisht në getot e veta intelektuale. Dyshimi
në vetveten shërohet me pasqyrën e sociologjisë neutrale të vlerave, sepse ajo
shndërron tjetërsimin e sociologjisë në parim intelektual. Tek sociologët e shumët
kjo shkakton një iluzion të këndshëm që ikja e tyre nga shoqëria e gjerë është vull-
netare dhe se është detyrë e tyre, e nuk u është imponuar nga jashtë.
Sociologët e këtillë, kur njëherë pranojnë premisën e sociologjisë neutrale të vler-

ave, domosdo pranojnë një kurs që vetëm mund t'i tjetërsojë edhe më tepër nga bota
tjetër. Shoqëria, ose së paku një pjesë e saj, kurrë nuk do ta pranojnë plotësisht soci-
ologjinë nëse ajo nuk është në gjendje ta mbajë vetveten; kjo do të thotë se soci-
ologjia duhet të dëshmojë rëndësinë e vet dhe kujdesin e vet për faktin bashkëkohor
të njeriut. Nëse nuk dëshmohet qartë rëndësia e vlerave të hulumtimeve soci-
ologjike, nëse nuk ruhen së paku disa ura midis sociologjisë dhe shpresave dhe qël-
limeve të gjëra njerëzore, laikët domosdo do ta hedhin sociologjinë si një llomotitëse
pretencioze. Por, mënyra me të cilën disa sociologë e kuptojnë doktrinën e neu-
tralitetit të vlerave i shtynë që t'i lënë pas dore problemet vijuese njerëzore dhe t'i
ngjeshin radhët njëri pranë tjetrit si pleqtë kur dëshirojnë të ngrohen. Kjo s'është
puna jonë - thonë- e sikur të ishte, ne ende nuk kemi njohuri të mjaftueshme për
te. Shkoni, "dhe ejani prapë kur të rritemi", thonë këta pleq. Mirëpo, problemi nuk
qëndron në faktin se a dimë sa duhet; pyetja e vërtetë është se a kemi kurajë që ta
themi dhe ta shfrytëzojmë atë që e dimë dhe a din dikush tjetër më shumë.
Ekziston diçka e përbashkët e atyre që e braktisin botën dhe e atyre që i shiten

botës. As njëri, as grupi tjetër nuk mund të marrë qëndrim të hapur kritik ndaj
shoqërisë. Ata që janë shitur bëhen bashkëpjesëmarrës; impulset e tyre kritike
vdesin. Ata që kanë ikur nga bota, ende kanë impulse kritike, por - ose nuk kanë
talent për agresivitet, ose at talent e orientojnë në një politikë të zhurmshme, por
në esencë të parrezikshme universitare ose në polemikë profesionale. Kur njëherë
e definojnë veten si shkencëtar "neutralisht të vlefshëm", impulset e tyre kritike
s'ka nevojë të kthehen kundër shoqërisë. Pasi që ndjejnë se nuk kanë të drejtë të
kritikojnë shoqërinë, sepse kjo ende kërkon një kurajë të caktuar, i kthehen kritikës
kanibaliste të vet sociologjisë ose fillojnë ta hanë vetveten me kritika
"metodologjike".
80
Pra, një domethënie latente e sociologjisë neutrale të vlefshme është: "mos merr
gjykime kritike ose gjykime negative të vlerave - sidomos jo për shoqërinë tënde". Si
edhe simptomat neurotike, kjo formë e sociologjisë neutrale të vlerave buron nga
konflikti; ajo rrjedh nga përpjekja që të arrihet kompromis midis motiveve të
kundërta. Nga një anë, ajo shpreh konfliktin midis dëshirës që entet shoqërore t'i
nënshtrohen kritikës, gjë që qysh nga ditët e Sokratit ka qenë përgjegjësi e intelek-
tualëve, dhe frikës së hakmarrjes për shkak të kritikës së tillë, gjë që gjithashtu
është brengë e kahmotshme njerëzore. Nga ana tjetër, kjo formë e sociologjisë neu-
trale të vlerave shpreh konfliktin midis frikës së sociologut që të jetë kritik dhe
frikës që - nëse është jo kritik - ta konsiderojnë të pa- burrëri dhe të pandershëm.
Doktrina e sociologjisë neutrale të vlerave zgjidh këto konflikte në atë mënyrë që

krijon iluzion se ata që abstenojnë nga kritika shoqërore nuk e bëjnë këtë për qël-
lime të veta personale, por ekskluzivisht për shkak të interesave të larta profesion-
ale. Kështu, edhe trimat edhe frikacakët tani mund të sqarojnë abstenimin e vet
nga kritika shoqërore duke iu referuar parimit të lartë profesional dhe, në këtë
mënyrë, të ruajnë për vetveten mendim të mirë. Nëse të gjithë premtojnë se nuk do
t'i tregojnë maces, atëherë asnjë mi s'ka nevojë të ndjehet si spiun.
Sikur shkencëtarët shoqërorë t'i hulumtonin ose t'i venin në dukje vlerat në mënyrë
kritike, domosdo do të vinin në konflikt me institucionet e fuqishme të cilat hulum-
timin ose mbrojtjen e vlerave të përgjithshme e konsiderojnë si detyrë të vetme
speciale. Sikur të dukej që shkencëtarët shoqërorë paraqesin konkurrencë në këtë
punë, ata lehtë do të mund të shkaktonin hidhërimin e atyre institucioneve të
fuqishme dhe do të kishin arsye reale të pritnin përpjekjet e tyre për aplikimin e
cezurës dhe të mbikëqyrjes së jashtme.
Mirëpo, kur themi kështu, duhet pasur kujdes që të mos zmadhojmë pa nevojë
frikën akademike. Me të vërtetë, përshtypja ime personale nga situatat e shumta
në të cilat shërbejnë sociologët si konsultant është që klientët, kur i njohin më mirë
sociologët, nuk kanë asgjë kundër që sociologët t'u propozojnë (por jo edhe t'ua
imponojnë) mënyrën e veprimit dhe të shprehjes së vlerave të veta. Kjo nuk ndod-
hë jo pse klientët presin që sociologët do t'i shohin gjërat në mënyrën e vet dhe të
pajtohen me vlerat e tyre. Përkundrazi, shpeshherë pikërisht dallimet në pikëpam-
je janë ato që kërkohen nga konsultanti. Nuk mundem e të mos bashkëndjej me
biznesmenët të cilët i përqeshin sociologët kur këta përnjëherë u janë më besnik
vlerave të biznesit sesa vetë biznesmenët.
Natyrisht, kjo nuk do të thotë që njerëzit janë më tolerantë ndaj sociologëve sesa
ndaj kujtdo tjetër kur është fjala për mospajtimet mbi vlerat themelore. Është e
qartë se nuk ka kurrfarë arsyeje që parimet që i drejtojnë interaksionet sociale në
mënyrë vullnetare të pushojnë përkohësisht të vlejnë vetëm pse një prej pjesëmar-
rësve në raport është shkencëtar shoqëror. Rreziqet nga pakënaqësia e opinionit
janë reale, por edhe të natyrshme. Ato nuk janë në kundërshtim me mundësinë që
laikët janë plotësisht të gatshëm që shkencëtarëve shoqërorë t'u lejojnë po aq liri
hulumtimi të vlerave sa edhe çdo njeriu tjetër. E çka do të mund të dëshironte më
tepër një shkencëtar shoqëror?.
81
Imazhi i shkencës shoqërore si neutrale nuk përkrahet me vetëdije për arsye opor-
tuniste; ai nuk krijohet me qëllim, si mbrojtje nga pakënaqësia e opinionit. Sikur të
ishte ashtu, ai nuk do të mund të shërbente si mjet për shpëtimin e fytyrës. Më e
sigurt është se fjala është për një lloj marrëveshje jo të heshtur: që të fitojnë një
masë të caktuar të pavarësisë dhe të përkrahjes shoqërore, shumë shkencëtarë
kanë hequr dorë nga impulset e veta kritike. Kjo zakonisht nuk ka qenë "shitje e
lirë", por proces i ngadalshëm i akomodimit reciprok; të dy partnerët papritmas
kanë zbuluar se janë fejuar, pa kurrfarë ceremonie formale.
Unë nuk pohoj se qasja kritike në sociologjinë amerikane është e vdekur, por vetëm
që është e sëmurë rëndë...
Problemi i sociologjisë neutrale të vlerave ka një rëndësi të veçantë për shkencë-

tarin shoqëror në rolin e tij të arsimtarit. Nëse sociologët nuk duhet t'i hulumtojnë
vlerat personale në mjedisin akademik, atëherë si do të ruhen studentët nga ndiki-
mi i pavetëdijshëm i atyre vlerave që ndikojnë në zgjedhjen e problemeve nga soci-
ologu dhe në prirjen e tij për hipoteza ose shema të caktuara nocionesh në dëm të
të tjerave? Sepse, këto gjëra janë të pashmangshme dhe në këtë vështrim as nuk
ka as nuk mund të ketë sociologji neutrale të vlerave. Ekziston vetëm zgjedhja
midis hulumtimit të vlerave, hulumtimit të hapur dhe të ndershëm aq sa është kjo
e mundshme jashtë kabinetit të psiko- analitikut, dhe të ritualit të kot të neu-
tralitetit moral që, duke na bërë që ta lëmë pas dore masën në të cilën arsyeja i nën-
shtrohet anshmërisë, njerëzit i lë në mëshirën e racionalitetit.
Nëse është e saktë se e vërteta është gjëja kryesore, siç e ka thënë këtë kinse Weber
në çastin e vdekjes, atëherë studentëve duhet t'u ofrojmë tërë të vërtetën që e kemi,
ashtu siç dimë më së miri, duke pasur ndërkaq vazhdimisht parasysh dhe duke ua
tërhequr vërejtjen studentëve që, deri sa këtë e bëjmë, ndoshta pa vetëdijshëm e
fshehim të vërtetën. Nëse duam t'i mësojmë studentët si krijohet shkenca, madje si
krijohet realisht, e jo siç pasqyrohet kjo zakonisht në opinion, atëherë duhet t'i njo-
him me tërë shkencëtarin që e krijon atë shkencë me të gjitha përparësitë dhe
dobësitë e tij, me të gjitha metodat e tij dhe me të gjitha vlerat e tij. Në të
kundërtën, do të hyjmë në epokën e teknikëve pa shpirt, të cilëve do t'u mungojë si
mirëkuptimi, ashtu edhe pasioni, dhe do të jenë të dobishëm vetëm pse do të mund
të shfrytëzohen.
Në fund, me këmbëngulësi dhe me grumbullimin edhe të këtyre dy armëve të

mërzitshme, do të ndërtojnë një teknologji të shkencave shoqërore që do të jetë
mjaft e fuqishme të na sakatojë. Pa marrë parasysh atë se sa jemi ende larg nga
bomba atomike sociologjike, ne tashmë jetojmë në botën në të cilën të burgosurve të
luftës në mënyrë sistematike u shpërlahet truri dhe në të cilën amviset vuajnë nga
sindromet kompulsive që i shton propaganda ekonomike. E është e sigurt se
teknologjia e shkencave të nesërme shoqërore asesi nuk do të jetë më e dobët se kjo
e sotmja.
Do të mendohej se prirja e shkencave shoqërore që të marrin si shembull shkencat

natyrore do të shkaktojë miratimin e përvojave të ndryshme, e jo vetëm të atyre
nga hulumtimet teknike. Para Hiroshimës, edhe fizicientët flisnin për shkencën
neutrale të vlerave, edhe ata përbetoheshin se nuk do të marrin gjykime mbi vler-
82
at. Sot shumë prej tyre nuk janë më aq të sigurt. Nëse sot i përkushtohemi vetëm
gatishmërisë teknike të studentëve dhe hedhim çdo përgjegjësi për ndjenjat e tyre
morale, atëherë një ditë mund të na ndodhë që të detyrohemi të marrim përgjegjës-
inë për arsimimin e një gjenerate që është e gatshme të shërbejë në ndonjë Aushvic
të ardhshëm. Mund të pranohet që shkenca në vete domosdo përmban gjithmonë
potenciale konstruktive dhe destruktive. Por, nga kjo nuk del që studentët tanë
duhet t'i mësojmë që të harrojnë këtë dallim. Gjithashtu, me këtë nuk i dëmtojmë
rregullat e domosdoshme të objektivitetit shkencor; me këtë vetëm nënvizojmë se
këto rregulla dallohen qenësisht nga indiferenca morale.
Kam vënë në dukje mundësinë se miti mbi sociologjinë neutrale të vlerave në anal-
izën e fundit, ka qenë mënyra e Weberit që të përpiqet t'i harmonizojë diferencat
midis dy traditave qenësore perëndimore: midis arsyes dhe besimit, dijes dhe ndjen-
jës, klasicizmit dhe romantizmit, kreut dhe zemrës. Si edhe Freudi, Weber kur nuk
ka besuar që në këtë konflikt mund të ketë paqe të përhershme ose zgjidhje defini-
tive. Ai është përpjekur që të arrijë armëpushim me anë të ndarjes së palëve ndër-
luftuese, ashtu që secilës prej tyre do t'i lejonte të sundonte me sfera të ndryshme
të jetës. Edhe pse Weber, sipas përpjekjes së vet në sintezën personale, i qëndron
më afër Tomit të shenjtë, shumë prej ithtarëve të sotëm të vetëquajtur sikur janë
më të afërt me averoistët latin dhe doktrinën e tyre të së vërtetës së dyfishtë, kon-
cepcionit të tyre sipas të cilit ata janë vetëm teknik që refuzojnë përgjegjësinë për
pasojat kulturore dhe morale të punës së vet. Pikërisht për shkak të këtyre imp-
likacioneve thellësisht dualiste të doktrinës bashkëkohore mbi sociologjinë neutrale
të vlerave, unë konsideroj se simboli i saj më i përshtatshëm është pikërisht njeriu
- egërsirë, është qenie e përgjysmuar, minotaur.
83
SHOQËRIA DHE STRUKTURA SHOQËRORE
Nga ligjërimet e deritashme pamë se në sociologji më së shpeshti përdoren këto kat-

egori: shoqëria, dukuritë shoqërore, proceset shoqërore, struktura, ndryshimet,
zhvillimi dhe dinamika. Të gjitha këto kategori funksionojnë, si në aspektet
përkatëse, në pjesët e shoqërisë, ashtu edhe në tërësinë shoqërore. Funksioni i tyre
është i nduarnduarshëm, por është i pamjaftueshëm në krahasim me shoqërinë e
përgjithshme globale. Ato kushtëzohen në mes veti dhe vetvetiu nuk do të mund t'i
realizonin rolet e veta. Të gjitha këto kategori e përbëjnë një mbërthim të struk-
turës shoqërore në kuptimin global. Secila prej këtyre kategorive, është e struktu-
ruar po ashtu dhe përbëhet nga një varg elementesh strukturale, konstitutive. Ne
do të përpiqemi t'i zbërthejmë këto kategori themelore dhe elementet e tyre struk-
turale, në mënyrë që të mund të kuptojmë edhe vetë nocionin e strukturës
shoqërore dhe të gjitha këto kategori (nocione) si elemente konstitutive të struk-
turës shoqërore. Së pari, kemi për detyrë që të njihemi me nocionin e shoqërisë si
themel i kornizës për zhvillimin teorik dhe metodologjik dhe përcaktimin e
domethënies dhe të strukturës së kategorive të tjera të cekura dhe të kategorive të
tjera me të cilat do të ballafaqohemi në sociologji.
Shoqëria
Shoqëria është një nga kategoritë më të gjera që kanë përdorimin e vet në jetën e
përditshme dhe në shkencë. Shoqëria (lat societas) si fenomen i veçantë shumë
heret ka qenë objekt i shqyrtimit filozofik. Qysh filozofët grekë të periudhës
antropologjike e identifikonin shoqërinë me republikën e qytetit, d.m.th. me qytetin
(grç. polis). Në mesjetë shoqërinë e definonin si vepër të përshtatshme të fuqisë
mbinatyrore (zotit). Në shekullin XVII dhe XVIII dominonin të ashtuquajturat
teoritë e kontraktuara mbi lindjen e shoqërisë dhe të shtetit. Kategoria e shoqërisë
ka domethënie të ndryshme dhe mund të definohet në mënyra të ndryshme, por
asnjë definicion nuk ka mundur të shpreh tërë domethënien dhe format që kjo kat-
egori vërtet nënkupton. Për këtë arsye nuk është aq i rëndësishëm definicioni, sa
domethëniet e tij (p.sh, me shprehjen shoqëri shënojmë, përveç shoqërisë globale
edhe një organizatë profesionale, siç është shoqata e mjekëve, profesorëve, shoqata
e artistëve etj.), si dhe çdo komunitet të veçantë në shoqërinë njerëzore: gens, fis,
komb, ndonjë grup religjioz etj. Kjo dëshmon se shoqëria është një kategori mjaft
komplekse.
Nocioni i shoqërisë nënkupton kompleksitetin e proceseve dhe të raporteve, të inter-

aksionee shoqërore të llojeve më të nduarnduarshme midis realiteteve të ndryshme
shoqërore, mirëpo, shumë më e rëndësishme se definicioni është çështja çka janë
parakushtet e shoqërisë. Parakushtet themelore të shoqërisë janë njerëzit me
veçoritë e veta fizike dhe psikike. Njeriu si qenie e vetëdijshme praktike me punë
prodhon veten dhe botën e vet (shoqërinë). Së këndejmi, shoqëria është një formë
specifike dhe strukturë e natyrës, tërësi e raporteve të produksionit, që përbëjnë
raportet e njeriut ndaj natyrës dhe raportin e ndërsjellë në prodhim - në bazën në
të cilën ndërtohen të gjitha raportet e tjera shoqërore, institucionet dhe format e
84
vetëdijes.
Në nocionin e shoqërisë shpeshherë është bërë njëjtësimi i tij me nocionet dhe kat-
egoritë e tjera. Në rastet më të shpeshta kjo ka ndodhur me kategorinë e shtetit,
kështu që nocioni shoqëria dhe shteti, edhe pse janë kategori të ndryshme, janë kon-
sideruar elemente të njëjta. Gjithashtu, duhet ditur se përveç shoqërisë njerëzore
ekziston edhe shoqëria shtazore, madje edhe shoqëria bimore. Të kuptuarit e difer-
encës midis tyre në një pjesë të mirë sqaron edhe nocionin e vet shoqërisë.Mirëpo,
që nocioni i shoqërisë njerëzore të përcaktohej në mënyrë të qartë, është e nevo-
jshme të shqyrtohen disa çështje, e ato janë, së pari, lindja e shoqërisë njerëzore, së
dyti, dallimet e shoqërisë njerëzore nga shoqëria shtazore; së treti, përcaktimi i
bazës dhe i llojeve të shoqërisë njerëzore.
1. Lindja e shoqërisë njerëzore
Për lindjen e shoqërisë njerëzore janë zhvilluar shumë teori dhe secila prej tyre jep
supozime dhe elemente themelore të lindjes dhe të konstituimit të saj. Mirëpo, të
gjithë pajtohen për një gjë: shoqërinë e krijon njeriu, kurse njeriun puna, sepse e ka
ndarë nga bashkësia shtazore dhe përmes luftës për ekzistencë është bërë prodhues
i jetës dhe i shoqërisë së vet. Prandaj, puna është në esencën e shoqërisë, ajo është
parakusht i lindjes, formimit dhe zhvillimit të saj. Puna, pra është një karakteris-
tikë qenësore e shoqërisë. Puna si veprimtari është veçanërisht e rëndësishme jo
vetëm për procesin e formimit të njeriut si qenie sui generis, por është edhe forcë
themelore kohezive e çdo shoqërie, themel i konstituimit dhe i riprodhimit të çdo
shoqërie. Puna jo vetëm që ka luajtur rol vendimtar në ndarjen e njeriut nga kafsha
- majmuni, por i ka dhënë karakterin vetëdijësor tërë procesit të zhvillimit të
qenies shoqërore të njeriut, e me këtë edhe karakterin vetëdijësor formave dhe
raporteve të zhvillimit të shoqërisë. Kjo pasqyrohet para se gjithash në faktin që
njeriu me punën, prodhimin e vet kontribuon në reprodukimin e vet biologjik, e
njëherësh edhe në reprodukimin e shoqërisë në të cilën punon dhe jeton.
2. Dallimi midis shoqërisë njerëzore dhe bashkësive shtazore
Vetë mënyra e lindjes së shoqërisë njerëzore tregon dallimin qenësor midis saj dhe
shoqërisë shtazore. Përveç punës, si kategori që shpreh procesin e angazhimit të
njeriut në luftën për ekzistencë, mënyra e prodhimit është faktor tjetër i rëndë-
sishëm që ka ndikuar në ndarjen e shoqërisë njerëzore nga ajo shtazore. Pra,
mënyra e prodhimit është faktori që definitivisht tërheq kufirin midis njeriut dhe
kafshës, shoqërisë njerëzore dhe shtazore. Ai është i tillë, sepse dallohet nga
mënyra shtazore e prodhimit. Prandaj, karakteri i mënyrës së prodhimit është ai që
e dallon prodhimin e njeriut nga prodhimi shtazor. Ato dallime do të mund të
paraqiteshin në katër elemente të rëndësishme që caktojnë karakterin e punës dhe
të prodhimit të njeriut.
Së pari, edhe njeriu edhe kafsha janë të afta për punë dhe madje edhe njëri edhe
tjetri lloj me shumë sukses mund ta kryejnë ndonjë punë dhe prodhim të caktuar.
Madje format e caktuara të punës tek disa kafshë (bleta kur i bën hojet, zogjtë kur
85
e bëjnë çerdhen , majmunët kur mbledhin banane etj.) do të mund të krahasoheshin
me shumë mënyra të punës dhe të krijimit të njeriut. Mirëpo, ajo që e bën kafsha,
e bën në mënyrë instiktive, sipas një instinkti, impulsi të caktuar, kurse njeriu këtë
e bën në mënyrë të vetëdijshme, ai e ndryshon natyrën, bën "përpunimin" e natyrës
sipas nevojave të veta, i vetëdijshëm se duke e ndryshuar natyrën e ndryshon
vetveten, duke prodhuar e prodhon edhe vetveten dhe shoqërinë në të cilën është
bashkuar me të tjerët. Ky është dimensioni tjetër i punës dhe i veprimit të vetëdi-
jshëm të njeriut, sepse njeriu, meqenëse është i vetëdijshëm që në procesin e prod-
himit hyn domosdo në raporte me të tjerët, gjë që e bën jo vetëm të vetëdijshëm por
edhe qenie krijuese, qenie shoqërore si formë më e lartë e vetëdijes. Në këtë mënyrë,
ai realizon unitetin e qenies dhe të zhvillimit biologjik dhe shoqëror. Prandaj, dalli-
mi i parë qenësor midis njeriut dhe kafshës, shoqërisë njerëzore dhe asaj shtazore
është karakteri i vetëdijshëm i punës dhe i prodhimit dhe raporti në të cilin hyn me
të tjerët në procesin e punës dhe të prodhimit.
Së dyti, dallim qenësor midis shoqërisë njerëzore dhe asaj shtazore është karakteri
i përshtatshëm vetëdijësor i punës së njeriut. Kjo do të thotë se njeriu në procesin e
punës dhe të prodhimit njëkohësisht zhvillon edhe vetëdijen lidhur me atë, dhe jo
vetëm atë, por edhe vetëdijen mbi nevojën e përparimit të punës dhe të prodhimit,
e kjo do të thotë edhe mjetet e prodhimit. Me këtë puna e tij merr karakter krijues.
Së treti, përveç asaj që njeriu prodhon për ushqim, riprodhim biologjik, pra ekzis-
tencën biologjike, në saje të karakterit të vetëdijshëm dhe të përshtatshëm të punës
së vet ai ka mundësinë dhe aftësinë e veprimit të planifikuar në krijimin e
parakushteve për këtë. Mirëpo, përveç prodhimit të të mirave materiale, me të cilat
i plotëson nevojat e veta biologjike, ai përpiqet që në mënyrë të planifikuar t'i plotë-
sojë edhe nevojat e tjera arsimore dhe kulturore, pa të cilat nuk mund të prodhojë
me sukses. Në këtë mënyrë, ai krijon në mënyrë të planifikuar forma të caktuara,
madje edhe sisteme të superstrukturës shoqërore që janë prodhim, por edhe
parakusht i prodhimit material. Duke krijuar sipas planit, ai bëhet themelues i his-
torisë së vet dhe kështu bëhet qenie shoqërore historike, gjë që bashkësitë shtazore
nuk janë dhe nuk e kanë atë aftësi.
Së katërti, dallim i madh midis shoqërisë njerëzore dhe bashkësive shtazore qën-
dron në të kuptuarit e ndryshimit dhe të përsosjes së tyre. Shoqëria njerëzore
ndryshon relativisht shpejt, kurse bashkësitë shtazore nuk e kanë atë aftësi. Njeriu
përveç kësaj zhvillohet edhe si qenie biologjike edhe si qenie shoqërore, kurse kaf-
shët vetëm si biologjike, madje mjaft ngadalë. Tri karakteristika themelore të
këtyre ndryshimeve vërehen te njeriu: së pari, njeriu me anë të mjeteve të punës
dhe të prodhimit e përpunon natyrën; së dyti, njeriu vetë ndërton historinë dhe kri-
jon kushte të reja jetësore dhe, së treti, në shoqërinë njerëzore, për dallim nga
bashkësitë shtazore, ekziston kontinuiteti në zhvillim. E kjo do të thotë se gjener-
atat më të vjetra ua përcjellin njohuritë shoqërore gjeneratave të reja, e këtë aftësi
nuk e kanë bashkësitë shtazore.
Nga e gjithë kjo që u tha, mund të konkludohet se ekzistojnë veçori të përbashkëta

të shoqërisë njerëzore dhe të bashkësive shtazore, por janë shumë më të mëdha
diferencat që bëjnë që bashkësitë shtazore të mbeten në nivelin e dukurisë
biologjike, kurse njeriu dhe shoqëria njerëzore të jetë edhe dukuri biologjike, por
86
veçmas dukuri shoqërore.
3. Baza dhe llojet e shoqërisë njerëzore
Me faktin që ekziston dallimi i qartë midis shoqërisë njerëzore dhe shtazore nuk
është thënë çdo gjë për shoqërinë. Pra, në vetë shoqërinë njerëzore ekzistojnë dal-
lime të mëdha që dalin nga ndërlikueshmëria, shtresimi dhe niveli e tempoja his-
torike e zhvillimit të saj. Sipas definicioneve të përgjithshme të shoqërisë, edhe
gensi primitiv (gjinia) edhe fisi dhe shoqëria bashkëkohore janë shoqëri, por midis
tyre ekzistojnë dallime të mëdha, andaj është e domosdoshme që përveç karakteris-
tikave dhe përcaktimeve të përbashkëta të definohen edhe ato veçanti dhe karak-
teristika të çdo lloji dhe tipi të shoqërisë.
Shoqëria është e ndërlikuar dhe përbëhet nga shumë pjesë, anë dhe procese po
ashtu të ndërlikuara. Nëse duam ta studiojmë një shoqëri, atëherë duhet ta
zbërthejmë në pjesë përbërëse. Çështja e pjesëve përbërëse të shoqërisë për soci-
ologjinë është shumë e rëndësishme. Nga parashtrimi i drejtë i kësaj çështjeje varet
shumë dhe çfarë detyre i jepet sociologjisë.
Varësisht nga ajo se si e kuptojmë një shoqëri, ashtu edhe do t'i qasemi. Atje ku kon-
siderojmë se forcat prodhuese janë ato që caktojnë karakterin e shoqërisë, atëherë
atë element do ta studiojmë dhe ta marrim si kriter për caktimin e tij; nëse si ele-
ment marrim kulturën, atëherë në sociologji në radhë të parë do t'i kushtojmë
kujdes krijimtarisë kulturore; nëse dukuritë e konflikteve i marrim si element që e
bën bazën e një shoqërie, atëherë edhe do ta përqendromë kujdesin në radhë të parë
në ato dukuri etj.
1. Shoqëria njerëzore kurrë nuk përbëhet vetëm nga një element, por nga shumë
elemente: prodhimi, kultura, procesi i konflikteve, procesi i kontakteve të ndërsjel-
la reciproke etj, pra nga të gjitha anët e jetës njerëzore, nga tërësia e raporteve dhe
e veprimit të njerëzve. Por kjo nuk është e tëra. Ajo tërësi e raporteve duhet të
mbështetet në diçka në të cilën zhvillohet e gjithë kjo. Cila është baza në të cilën
ndërtohet shoqëria njerëzore, është çështje qendrore e sociologjisë dhe e shkencës
shoqërore në përgjithësi. Nga kjo varet edhe të kuptuarit e shoqërisë njerëzore.
Lidhur me këtë ekzistojnë teori të ndryshme, kurse për to kemi bërë fjalë edhe më
parë (pozitivizmi, marksizmi, interaksionizmi, teoria kritike).
Duke pasur parasysh elementet e cekura që merren si bazë shoqërore, shoqërinë do

të mund ta definonin si bashkësi shoqërore që ka një ndërlidhje të caktuar të
njerëzve në procesin e prodhimit. Shoqëria njerëzore, pra, është bashkësi prodhuese
në të cilën bëhet organizimi i caktuar i përshtatshëm i punës. Së këndejmi,
shoqërinë e përbëjnë individët që kryejnë veprimtari të organizuara njerëzore dhe
që janë të ndërlidhur me raporte prodhuese karakteristike për një shkallë të caktu-
ar historike të zhvillimit të forcave prodhuese.
Duke punuar dhe prodhuar, njeriu krijon shoqërinë të cilën e përbëjnë vlerat: 1.
vlerat materiale (gjësendet), 2. rrjeti i raporteve shoqërore dhe 3. format e njohjes
së shoqërisë dhe të natyrës. Këto janë në të vërtetë elementet themelore konstitu-
ive të nocionit të shoqërisë. Rrjeti i raporteve të vendosura midis individëve në pro-
87
cesin e plotësimit të nevojave të tyre shënon edhe lindjen e strukturës shoqërore.
2. Në sociologji ekzistojnë ndarje të ndryshme të shoqërisë. Historia njeh forma të

ndryshme të shoqërisë në të cilat njerëzit kanë prodhuar dhe kanë kryer funksione
të ndryshme jetësore. Megjithatë mund të ndahet në dy grupe themelore: e para,
shoqëritë e bazuara në raportet e afrisë së gjakut, dhe e dyta, shoqëritë e bazuara
në bazën territoriale. Shoqëritë e para janë karakteristike për shoqëritë parakla-
sore, kurse të dytat për shoqëritë klasore. Shoqëritë e afrisë së gjakut do të mund
të ishin materiarkale dhe patriarkale, pastaj të thjeshta ( të përbëra nga një gens)
dhe të përbëra, të përbëra nga shumë gense (shoqëritë fisnore). Shoqëritë territori-
ale mund t'i ndajmë prapë në shoqëri klasore dhe paraklasore. Kemi edhe ndarjen
e shoqërisë sipas Tenisit në shoqëri dhe në bashkësi (për këtë kemi bërë fjalë në
kuadër të shqyrtimit të teorive të tij mbi shoqërinë). Bashkësia është me origjinë më
e vjetër dhe është e ndërlidhur më fuqishëm me ndjenjën e solidaritetit, kurse
shoqëria e mëvonshme është më dobët e lidhur në mes veti me lidhje afariste.
Duke pasur parasysh se sociologjia në radhë të parë merret me studimin e shoqërisë

globale ose të tërësive të saj globale, atëherë është e logjikshme që definimit dhe tip-
izimit të atyre tërësive në sociologji u është kushtuar rëndësi. Është e njohur se
shumë sociologë janë përpjekur që, në kuadër të definimit të shoqërisë njerëzore si
dimension më i përgjithshëm i vështrimit sociologjik të ndryshimeve njerëzore, të
caktohen dhe të formulohen etapat e tij të veçanta të zhvillimit. Sipas karakteris-
tikave të atyre shkallëve në zhvillimin e shoqërisë që përfshijnë epoka të tëra, por
në të cilat shoqëria shpreh specifikat e veta, ekzistojnë disa tipologji të shoqërisë
globale. Për sociologjinë janë veçanërisht interesante ato tipologji të shoqërisë
njerëzore që i kanë bërë Gurviç, Marks dhe Habermas.
Sipas Gurviçit, tipologjia e shoqërive globale mund të bëhet në bazë të shumë

kritereve: hierarkia e grupacioneve, kombinimi i manifestimeve të shoqërimit,
shkalla e mënyrës së ndarjes së punës dhe të akumulimit, hierarkia e reglementa-
cioneve shoqërore, sistemi i pjesës së civilizimit që çimentojnë strukturën globale,
shkalla e temporalitetit dhe formula e determinizmit global sociologjik. Në bazë të
këtyre kritereve, Gurviç bën këtë tipologji të shoqërive globale: (1) teokratitë
harizmatike, (2) shoqëritë patriarkale, (3) shoqëritë feudale, (4) shoqëritë globale në
të cilat mbisundojnë qytetet - shtetet, (5) shoqëria globale nga e cila zënë fillet e
kapitalizmit dhe të absolutizmit i ndriçuar, (6) shoqëria demokratike - liberale
globale që i përgjigjet kapitalizmit të zhvilluar konkurrent, (7) shoqëria dirigjistike
që i përgjigjet kapitalizmit të organizuar plotësisht të zhvilluar, (8) shoqëria
fashiste me bazë teknobirokratike, (9) shoqëria e planifikuar në parimin e etatizmit
centralist dhe kolektivist, dhe (10) shoqëria e planifikuar në parimet e kolek-
tivizmit decentralist pluralist.
(1) Teokratitë harizmatike i karakterizon predominimi i shtetit dhe i kishës:

Egjypti, Kina, India.
(2) Shoqëritë patriarkale i karakterizon predominimi i lidhjeve dhe i raporteve
familjare, siç janë p.sh. familja arkaike romake, shoqëria franceze para mesjetës.
(3) Shoqëritë feudale që i karakterizon pluralizmi i instancave hierarkike me
shkallë të ndryshme të kompetencës: grupacionet ushtarake, shtetet monarkiste,
kisha romake, qytetet e lira.
88
(4) Shoqëritë globale në të cilat mbisundojnë qytetet - shtetet, që shndërrohen në
perandori, i karakterizon predominimi i grupeve - qyteteve specifike territoriale mbi
grupacionet ekonomike, religjioze dhe farefisnore (p.sh. Roma).
(5) Shoqëria globale, nga e cila lindin fillet e kapitalizmit dhe absolutizmi i ndriçuar,
e karakterizon ndërlidhja e shtetit monarkist dhe e klasës së re - borgjezisë, shoqëri
me ndarje të theksuar teknike të punës, me produktivitet dhe akumulim të lartë të
kapitalit.
(6) Shoqëria demokratike - liberale të cilin e karakterizon konkurrenca liberale -
tregu i lirë dhe lëvizja e lirë e kapitalit.
(7) Shoqëria dirigjistike të cilës i përgjigjet shoqëria industrialisht e zhvilluar e kap-
italit që e karakterizon një shkallë e lartë e organizimit dhe e shtetit në funksion të
organizatave kapitaliste dhe të dominimit të njohurive teknike mbi rregullat
shoqërore.
(8) Shoqëritë fashiste në të cilat realizohet simbioza e plotë e kapitalizmit dhe e
shtetit totalitar të cilën e drejtojnë teknoburokratët.
(9) Shoqëria e planifikuar të cilën e karakterizon i ashtuquajturi etatizmi kolektiv
me rolin dominant të partisë në raport me shtetin dhe të shtetit në raport me klasat
shoqërore.
(10) Shoqëria e planifikuar në parimin e kolektivizmit decentralist pluralist e
karakterizon disperzioni i qendrave të pushtetit (shih: Zh. Gurviç, tipat e shoqërive
globale, sociologjia bashkëkohore, V. Maslesha, Sarajevë, 1965, fq. 61 e tutje).
Kjo ndarje e shoqërive globale sipas Gurviçit niset nga shumë kritere, gjë që është
mirë, por ana e dobët e kësaj është që, në pajtim me këtë aspekt mbi rolin e soci-
ologjisë, nuk përfillet ligjshmëria në shkallën e zhvillimit të shoqërive dhe mënyra
e kalimit të një shoqërie globale në tjetrën.
Pas Gurviçit, vetëm ndarja e shoqërive globale sipas Marksit mund të merret si rel-
evante në teorinë e sociologjisë. Tipologjia e shoqërive njerëzore, që e ka bërë Marksi
niset nga botëkuptimi se në sferën e prodhimit material gjendet baza reale e të
gjitha formave të jetës shoqërore dhe të vetëdijes shoqërore, dhe se kjo, pra mënyra
e prodhimit, ndikon që në disa periudha historike të zhvillimit të shoqërisë të for-
mohen edhe struktura dhe forma specifike shoqërore të organizimit shoqëror me
manifestime specifike ideore, kulturore dhe manifestime të tjera. Në bazë të kësaj,
Marksi zhvillimin e gjithmbarshëm historik të shoqërisë njerëzore e ka ndarë në
pesë formacione shoqërore - ekonomike, duke konsideruar se në këtë mënyrë mund
të paraqiten karakteristikat e përbashkëta të të gjitha shoqërive globale, e veçmas
mënyra (ligjshmëria) e kalimit të një formacioni në tjetrin, forcat themelore të këtij
zhvillimi në nivel të bashkësisë njerëzore dhe të çdo formacioni në veçanti.
Me nocionin i formacionit shoqëror - ekonomik Marksi e kupton tërësinë e

raporteve shoqërore të mbështetura në tipin konkret të mënyrës së prodhimit që del
nga mundësia e tipit të caktuar të forcave prodhuese. Një qëndrim i tillë del nga
qëndrimi i tij që zhvillimi i forcave prodhuese është parakusht dhe kufizues i çdo
mënyre të prodhimit. Në pajtim me këtë, kur mënyra konkrete e prodhimit bëhet
pengesë në zhvillimin e forcave prodhuese, atëherë ato domosdo kërkojnë
ndryshimin e mënyrës së prodhimit. Në këtë kushtëzim reciprok të ndryshimeve në
zhvillimin e forcave prodhuese dhe mënyrën e prodhimit Marksi e gjen edhe bazën
për tipologjinë, përkatësisht klasifikimin e shoqërive globale në: (1) bashkësinë
89
primitive, (2) bashkësinë skllavopronare, (3)feudalizmin, (4) kapitalizmin, (5)
komunizmin, d.m.th. socializmin si periudhë kalimtare.
Nga sociologët bashkëkohorë, që janë marrë me tipologjinë e shoqërive globale,

meriton të theksohet veçmas Jirgem Habermas. Ai në bazë të tri kritereve domi-
nante: parimi organizativ, integrimi social dhe sistemor dhe tipi i krizës, veçon tre
tipa të shoqërisë, përkatësisht të formacioneve shoqërore: (1) formacioni që i para-
prinë shoqërisë me një kulturë të lartë, (2) shoqëria tradicionale dhe (3) formula-
cioni liberal - kapitalist.
Formacionin që i paraprinë shoqërisë në kulturë të lartë e karakterizon:
a) në aspektin e parimit organizativ: dominimi i raporteve farefisnore dhe i lid-

hjeve me funksionin e theksuar (primar) të moshës dhe të gjinisë.
b) Në aspektin e integrimit social dhe sistemor realizohet një shkallë mjaft e lartë
e pajtimit dhe e unitetit. Kjo do të thotë se midis integrimit social dhe sistemor nuk
ka diferenca.
c) Për këtë tip të shoqërisë është karakteristik tipi i krizës, i njohur si kriza e
shkaktuar ekstreme e identitetit.
Formulaiconin tradicional të shoqërisë e veçon:
a) në aspektin e parimit organizativ: sundimi politik klasor me aplikimin e

detyrimit të shtetit dhe të klasës shoqërore - ekonomike.
b) Në aspektin e integrimit social - sistemor: diferencimi funksional midis integrim-
it social dhe sistemor.
c) Tip përcjellës i krizës i këtij lloji të shoqërisë është kriza e bazuar interne e iden-
titetit.
Formacioni liberal - kapitalist dallohet sipas:
a) parimit organizativ të sundimit jopolitik klasor, me punën mëditore dhe me kap-

italin si raport dominant.
b) Modelit të integrimit social dhe sistemor që e karakterizon sistemi ekonomik
integrativ që merr edhe funksione sociale integrative.
c) Krizës së shprehur të sistemit në formë të krizave periodike që ndërrohen në
mënyrë sukseseve si konjuktura, kriza dhe depresioni. Në modelin e këtillë të krizës
nuk paraqitet direkt lufta klasore, por "ndërprerja e procesit të akumulimit" që e
shkakton krizën e sistemit.
4. Lëvizshmëria shoqërore
Para se t'i qasemi shqyrtimit të lëvizshmërisë shoqërore, është e domosdoshme të

vihen në dukje disa elemente klasore që marrin pjesë në këtë proces. Çështja e
klasës dhe e karakterit të strukturës klasore në shoqërinë bashkëkohore është e
para që paraqitet si parakusht për kuptimin e vet procesit të lëvizshmërisë
shoqërore. Vërejtjet e sociologëve vejnë në dukje se në qenien e klasës dhe në
raportet klasore kanë ndodhur ndryshime të mëdha që shprehen edhe në strati-
90
fikimin shoqëror dhe në modelet e lëvizshmërisë shoqërore, sidomos në shoqëritë e
zhvilluara industriale të Perëndimit. Pajtueshmëria më e madhe arrihet në aspek-
tin e faktorëve që formojnë klasën moderne dhe në bazë të të cilave është e mund-
shme të bëhet identifikimi i tyre. Të gjithë pajtohen se faktorët ekonomikë, të ndër-
mjetësuar me fuqinë e prestigjit shoqëror dhe të fuqisë shoqërore, që janë baza për
formimin e klasave, për ndryshimet në to dhe vendosjen e raporteve dhe të
baraspeshës midis klasave. Pajtimi është arritur edhe sa i përket asaj se në bazë të
faktorëve të përmendur është e mundur të identifikohen tri klasa kryesore
(themelore: klasa e epërme, që formohet në bazë të pronësisë së punës me mjete të
prodhimit; klasa e mesme që rritet në bazë të "posedimit të kualifikimeve arsimore
dhe teknike", klasa e ulët (klasa punëtore) që bazohet në "posedimin e fuqisë punë-
tore manuale". Ato dallohen në mes veti përkah raporti ndaj forcave të prodhimit
dhe sipas strategjisë dhe modeleve të ndikimit në mekanizmat dhe mjetet e fitimit
të shpërblimit ekonomik në ekonominë kapitaliste.
Në literaturën dhe në hulumtimet sociologjike që janë të njohura kujdesi më i madh

u kushtohet ndryshimeve në klasën e mesme dhe në atë të ulët. Me gjithë diferen-
cat në të kuptuarit e vet nocionit të këtyre klasave dhe të strukturës së tyre,
megjithatë, ekzistojnë disa elemente që paraqiten si karakteristike për ato klasa në
shumë shoqëri dhe në situata të ndryshme shoqërore dhe ekonomike. Sipas shu-
micës së sociologëve, zhvillueshmëria strukturale e klasës së mesme dhe të asaj të
ulët ofron mjaft motivacion për gara interesi dhe ndërrim të pozitave, gjë që është
forcë e rëndësishme lëvizëse për lëvizshmërinë në shkallën e stratifikacionit. Ato
pozicione ndryshojnë, si në raport ndërklasor (me kalimin e pjesëtarëve të një klase
në tjetrën), ashtu edhe të vet klasave, që janë mjaft të shtresuara, e sidomos klasa
e mesme dhe ajo e ulët. Struktura tipike e këtyre klasave në literaturë në rastet më
të shpeshta jepet në këto forma (shih: Michael Haralambos).
Klasa e mesme:
1. profesionet e larta , udhëheqëse dhe administrative
2. profesionet e ulëta, udhëheqëse dhe administrative
3. nëpunësit jakëbardhë rutinorë dhe kontrollorët e ulët.
Klasa e ulët:
1. profesionet e kualifikuara manuale
2. profesionet gjysmëkualifikuese manuale
3. profesionet e pakualifikuara manuale.
Struktura e këtillë e profesioneve që mbizotëron në shoqëritë perëndimore është

bazë e shpërblimit, së këndejmi edhe bazë e pabarazisë dhe e stratifikacionit që
është vazhdimisht në ndryshim, sepse bëhen ndryshime në shkallën e hierarkisë së
profesioneve, e me këtë edhe në hierarkinë e stratifikacionit brenda dhe midis
klasave. Pra, bëhet ndërrimi i vendeve në strukturën klasore që ka për pasojë
zvogëlimin e tensioneve dhe të kundërshtimeve ndërklasore dhe brenda klasore
dhe krijimin e kushteve për ndryshime shoqërore që e mbajnë baraspeshën,
përkatësisht stabilitetin e sistemit. Sa më e madhe që të jetë lëvizshmëria nga një
klasë në tjetrën ose brenda vetë klasës, aq më i vogël është solidariteti dhe homog-
jenizimi dhe, anasjelltas, në rastin e lëvizshmërisë më të vogël forcohet lidhja me
klasën e origjinës, kurse solidariteti dhe kohezioni i pjesëtarëve të klasës dhe qën-
91
drimi i tyre ndaj shoqërisë shprehet në kërkesat e tyre shumë më radikale.
Vërejtjet paraprake ishte e domosdoshme të bëhen në mënyrë që të kuptohet më
lehtë edhe vetë nocioni i lëvizshmërisë shoqërore, si dhe kushtet që e shkaktojnë
atë, pastaj pasojat që bartë lëvizshmëria në vete. Në këtë vështrim lypset dhënë
përgjigje çka është lëvizshmëria, çka e shkakton atë dhe çfarë pasojash prodhon ajo.
a) Nocioni dhe definicioni i lëvizshmërisë shoqërore
Lëvizshmëria shoqërore ose mobilizimi social nënkupton të gjitha lëvizjet individ-

uale ose kolektive në kuadër të ndarjes shoqërore të punës dhe të stratifikimit ver-
tikal të strukturës shoqërore, që shkakton ndryshimet e pozitës shoqërore të indi-
vidëve, përkatësisht të grupeve. Lëvizshmëria shoqërore shprehet me shkallën e
lëvizshmërisë që nënkupton sasinë e lëvizjes nga një klasë (shtresë) në tjetrën. Janë
dy forma themelore të lëvizshmërisë shoqërore: horizontale dhe vertikale.
Lëvizshmëria horizontale, lëvizja e individëve dhe grupeve nga njëri lloj në llojin
tjetër të veprimtarisë ose të statusit në të njëjtin rrafsh të statusit ose të veprim-
tarisë së origjinës d.m.th. të kalimit nga një veprimtari në veprimtarinë tjetër që
përcillet me ndryshimin e llojit të profesionit, përkatësisht të tipit të rolit shoqëror
në të njëjtin nivel social si ai i mëparshmi dhe pa ndryshim të pozitës shoqërore në
dimensionin vertikal të strukturës shoqërore. Pra, fjala është për ndryshimin e pro-
fesionit dhe të veprimtarisë që sjell shpërblim ( të ardhura) të njëjta ose të ngjashme
si dhe ato të mëparshmet. Kjo lëvizshmëri mund të zhvillohet edhe brenda veprim-
tarisë së njëjtë ose veprimtarive të ngjashme në nivel të statusit dhe të pozitës së
ngjashme të mëparshme shoqërore.
Lëvizshmëria vertikale nënkupton të gjitha lëvizjet në dimensionet e rregullimit

vertikal të strukturës shoqërore që shkaktojnë ndryshime në pozitën e individëve,
të grupeve profesionale ose të grupeve të gjera shoqërore. I dallojmë dy forma të
lëvizjes vertikale: lëvizjen ngritëse dhe lëvizjen rënëse. Lëvizja ngritëse rezulton
me pozita më të larta, kurse lëvizshmëria rënëse me pozita më të ulëta individuale,
përkatësisht me pozita më të ulëta grupore në strukturën e shoqërisë së caktuar.
Në këtë vështrim mund të flitet për ngritjen ose rënien e individit, të grupit
shoqëror, të shtresës ose të klasës shoqërore në çdo shoqëri klasore ose në shoqërinë
e strukturuar hierarkike.
Duke pasur parasysh dimensionin kohor, lëvizshmëria shoqërore mund të jetë bren-
da gjeneratës dhe midis gjeneratave. E para përfshinë të gjitha ndryshimet brenda
një gjenerate, d.m.th. ndryshimet gjatë tërë kohës së aktivitetit punonjës dhe
shoqëror të pjesëtarëve të gjeneratës së njëjtë, kurse lëvizshmëria midis gjener-
atave përfshinë lëvizjet midis dy ose më shumë gjeneratave të njëpasnjëshme.
Lëvizshmëria brenda gjeneratës matet me krahasimin e statusit sipas profesionit të
ndonjë individi në dy ose më shumë faza të jetesës (p.sh., kur një punëtor manual
pas shumë vitesh bëhet nëpunës). Lëvizshmëria midis gjeneratave matet me kra-
hasimin e statusit të profesioneve në rastet më të shpeshta të etërve dhe të bijve të
tyre. Kjo do të thotë që nëse i biri i punëtorit manual bëhet ndonjë nëpunës, atëherë
konsiderohet se është bërë lëvizshmëria midis gjeneratave.
92
b) Faktorët e lëvizshmërisë shoqërore
Shumë hulumtime të deritashme të lëvizshmërisë shoqërore tregojnë se ky nuk

është proces i thjeshtë dhe se është i kushtëzuar nga një varg faktorësh. Kanalet e
ndryshme të lëvizshmërisë që ekzistojnë në tipin e dhënë të organizimit shoqëror
dhe të kulturës, tregojnë se vëllimi dhe intensiteti i saj zhvillohen në mënyra të
ndryshme në shoqëri të ndryshme. Sistemi arsimor është një prej kanaleve më prop-
ulzive të lëvizshmërisë shoqërore. Në shoqërinë bashkëkohore ky është kanali më
i rëndësishëm, kurse në shoqëritë në zhvillim kanali më masiv i lëvizshmërisë
sociale. Në kushte të ndarjes gjithnjë më të zhvilluar të punës dhe të specializimit
të një numri të madh të veprimtarive prodhuese dhe të veprimtarive të tjera, fitimi
i arsimimit dhe i njohurive speciale profesionale gjithnjë e më shumë është
parakusht për përparim në strukturën profesionale, e me këtë edhe për fitimin e një
pozite më të lartë materiale dhe të statusit shoqëror. Pra, arsimimi është një prej
faktorëve esencial dhe më reproduktiv të lëvizshmërisë shoqërore në vendet me
zhvillim të lartë, e sidomos në vendet në zhvillim. Në shoqëritë e zhvilluara ekzis-
ton nevoja gjithnjë e më e madhe për arsimim të përgjithshëm e në këtë bazë edhe
për njerëz të specializuar që i kërkon teknologjia gjithnjë e më e ndërlikuar dhe më
e sofistikuar. Arsimimi dhe dija në kushtet e këtilla marrin vend të dalluar në sig-
urimin e pjesëmarrjes në ndarjen e shpërblimit ( të të ardhurave) dhe ndarjen e sta-
tusit dhe të pozitave shoqërore, pavarësisht nga prejardhja statusore, madje edhe
në raport me klasën poseduese. Faktori i arsimimit ndikon kryesisht në lëvizsh-
mërinë ngritëse.
Kanali tjetër i rëndësishëm, por mjaft i ngushtuar i lëvizshmërisë shoqërore është

origjina statusore. Derisa arsimimi ka ndikuar që më tepër se dy të tretat e indi-
vidëve të lëvizin sipas linjës së ngritëse statusore, faktori i origjinës së statusore ka
siguruar që vetëm një e treta të lëvizë sipas linjës ngritëse, kurse dy të tretat të
mbesin në kategorinë statusore të origjinës. Për dallim nga arsimimi, që kryesisht
siguron ngritje të niveleve më të mëdha, faktori i origjinës së statusit, në të
shumtën e rasteve siguron një nivel të vogël, kështu që, p.sh., bijtë në rastet më të
shpeshta lëvizin deri në kategorinë e parë të radhës nga ajo e babait ose aty shumë
afër. Lëvizshmëria e dimensionit të lartë, qoftë nga kreu kah fundi, qoftë kah kreu,
është shumë e rrallë. Veprimi i statusit të origjinës shprehet në rastet më të shpesh-
ta në formë të vetërekrutimit, përkatësisht të rekrutimit të sërishëm të anëtarëve
të ndonjë statusi ( shtrese) në statusin e të parëve (etërve). Mirëpo, duhet të dallo-
het ndikimi i drejtpërdrejtë i faktorit statusor në nivelin e përparimit statusor, që
paraqitet në një shkallë të ulët) nga ndikimi indirekt i statusit me vetë faktin e
ekzistimit të tij. Pra, origjina statusore, sidomos tek familjet e statusit të lartë,
megjithatë, ndikon qenësishëm në hapjen e shanseve jetësore, sepse sa më i lartë që
të jetë statusi i profesionit të babait, është aq më e sigurt se edhe i biri do të arrijë
një pozitë të statusit të lartë. Përveç kësaj, vetë fakti që ai patjetër, ose në rastet
më të shpeshta, realizon statusin e lartë të prindërit, është sukses i mjaftueshëm
që i siguron origjina statusore.
Duke mbetur në nivelin e statusit të origjinës, ai është i mbrojtur nga rreziku që të

zbresë në rang më të ulët statusor. Pra, statusi i origjinës, edhe pse është i reduk-
tuar në mënyrë të konsiderueshme në krahasim me faktorin e arsimimit,
megjithatë është i rëndësishëm në lëvizshmërinë shoqërore. Sidomos shkalla e lartë
93
e vetrekrutimit vërehet tek anëtarët e elitave, gjë që është në pajtim me tezën tonë
se vetrekrutimi është më i madh sa më i lartë që të jetë statusi i origjinës.
Posedimi dhe shtimi i pasurisë është një prej kanaleve të rëndësishme të ngritjes
statusore, d.m.th. të lëvizshmërisë shoqërore. Posedimi dhe rritja e pasurisë person-
ale është relativisht kanal i pavarur kundrejt sistemit shkollor, ose edhe pengesë e
ndikimit të lirë ( të pavarur) të shkollimit në lëvizshmërinë shoqërore për shkak të
ekzistimit të pengesave të mëdha midis shtresave dhe profesioneve të caktuara
shoqërore. Pra, klasa poseduese ka mundësi që klasës më të ulët t'i kufizojë me
mjete të ndryshme qasjen në ato lloje të shkollave që shpijnë drejt profesioneve të
çmuara shoqërore që sigurojnë edhe përparimin statusor. Edhe ky faktor siguron
një shkallë të lartë të vetregrutimit të anëtarëve në kuadër të grupeve të pasura dhe
të fuqishme. Për shkak të vetregrutimit të shprehur dhe të kufizimeve të tjera, në
nivel të klasës poseduese konstatohet lëvizshmëria më e vogël.
Përveç faktorëve të cekur si kanale ndikuese në lëvizshmërinë shoqërore, mund të

ceken edhe disa, siç janë: lidhjet familjare dhe të martesore, disa institucione
shoqërore dhe mekanizmat organizativ - politik, që mund të bëjnë një ndikim mjaft
të madh të tërthorët ose të drejtpërdrejtë në forma të ndryshme të lëvizshmërisë,
megjithëse në vëllim dhe intensitet të kufizuar.
c)Pasoja e lëvizshmërisë shoqërore
Lëvizshmëria shoqërore merr gjithnjë e më shumë një vend të dalluar në program-

et shkencore hulumtuese të sociologëve në shoqëritë me zhvillim të lartë. Përveç që
kjo çështje shqyrtohet në mënyrë të re në rrafshin fenomenologjik, ajo hulumtohet
gjithnjë e më tepër në aspektin empirik. Në ato hulumtime, përveç shkaqeve, gjith-
një e më të pranishme janë edhe njohuritë mbi pasojat që i shkakton lëvizshmëria
shoqërore në shoqëri, e veçmas në strukturën shoqërore. Në ndikimin e lëvizsh-
mërisë shoqërore janë bërë disa ndryshime të rëndësishme që e karakterizojnë
realitetin e shoqërive me zhvillim të lartë industrial në gjysmën e dytë të shekullit
XX.
Së pari, është bërë një zvogëlim i konsiderueshëm i diferencave klasore dhe i difer-
encimeve statusore brenda klasave.
Së dyti, është bërë derdhje më intensive dhe më e gjerë, madje edhe njëfarë përputh-
jeje e hapësirës klasore, gjë që zvogëlon në mënyrë të konsiderueshme frustrimet
klasore dhe mundësitë e konflikteve klasore.
Së treti, krijohen mundësi më të mëdha që individët pavarësisht nga të tjerët të
jenë kreatorë të "shansit jetësor", e me këtë edhe të ngritjes në shkallën e hierark-
isë shoqërore.
Së katërti, është bërë zvogëlimi diferencave parimore midis profesioneve ndërmjetë-
suese dhe drejtuese, teknike dhe profesioneve të tjera statusore në aspektin e fitim-
it të shpërblimeve materiale dhe të shfrytëzimit të përparësive shoqërore.
Së pesti janë bërë ndryshime të konsiderueshme në strukturën e arsimimit dhe të

profesioneve, e kjo donë të thotë se po ritet oferta e punëve më të mira statusore,
(më shumë nëpunës me jakë të bardha se të kaltra), gjë që krijon kushte për
motivim dhe përparim më të madh.
94
Së gjashti, me hapjen e një numri më të madh profesionesh me predispozita të larta

statusore, në esencën e të cilave është dijenia dhe specializimi, sigurohet që statusi
më i lartë të arrihet para se gjithash në bazë të meritave, e jo sipas vijave familjare
dhe miqësore.
E shtata, sistemi arsimor merr një vend qenësor në caktimin e statusit profesional
me faktin që njerëzit i vlerëson dhe i klasifikon në bazë të aftësisë dhe të kualifikim-
it shkollor, gjë që ndikon gjithnjë e më shumë në statusin sipas profesionit dhe në
shpërblim (të ardhura).
Së teti, forcohen interesat racionale sociale dhe ekonomike në krahasim me

paragjykimet irracionale, ideologjike mbi klasën dhe statusin klasor, me çka
zvogëlohen frustrimet klasore dhe mundësitë e konflikteve.
Së nënti, as lëvizshmëria ngritëse as ajo rënëse nuk shton homogjenitetin klasor

(social) dhe solidaritetin e "të porsaardhurve" dhe "të atyre që i takojnë" klasës
(shtresës) por, përkundrazi, shpesh paraqitet autarkia brenda raporteve të reja,
kështu që edhe lëvizshmëria ngritëse dhe ajo rënëse shprehin tendencën e ruajtjes
së status kuos.
Së dhjeti, shkalla e lartë e lëvizshmërisë ngritëse paraqet ventil sigurues "politik"

(Frank Parkin) që u ofron rastin shumë pjesëtarëve të aftë dhe ambiciozë të klasave
(shtresave) të ulëta që të përmirësojnë pozitën e vet, me çka amortizohen të gjithë
faktorët kufizues të shprehjes së njeriut në punë dhe në shoqëri të cilët nxisin
frustrime dhe lëvizje klasore me anë të konflikteve (revolucionit).
E njëmbëdhjeta, lëvizshmëria shoqërore bën të mundshëm të ashtuquajturin muta-

cionin e sistemit, d.m.th. mbijetimin e tij në bazë të parimit të reformave afatshkur-
tra dhe afatgjata pa ndryshime radikale dhe me anë të inovacioneve teknologjike
me aplikimin e inovacioneve graduale shoqërore.
Lëvizshmëria shoqërore zhvillohet si pjesë përbërëse e rregullimit modern industri-

al dhe shoqëror të shoqërive me zhvillim të lartë dhe shfrytëzohet si instrument i
rëndësishëm i baraspeshimit të shtresave shoqërore dhe të raporteve shoqërore në
dimensionet e strukturës së rregulluar globale shoqërore.
Varfëria dhe stratifikacioni shoqëror
1. Nocioni dhe definicioni
Nocioni i varfërisë në teorinë e sociologjisë gjithnjë e më shumë vihet re në analizën

e dukurive shoqërore të krijuara me ndryshimet në stratifikacionin shoqëror. Së
këndejmi, ajo në rastet m të shpeshta shqyrtohet në kontekstin e teorisë së
përgjithshme të stratifikaiconit dhe brenda sistemit të stratifikaiconit si tërësi. Në
këtë vështrim, varfëria paraqitet si problem shoqëror që ndërlidhet me natyrën dhe
funksionimin e sistemit të stratifikacionit. Në të vërtetë, varfëria është pjesa më e
ulët e sistemit të stratifikacionit, dmth. Pika zero e stratifikacionit nga e cila fillon
95
ndërtimi i piramidës përkatëse shoqërore. Nga fakti që stratifikacioni shoqëror
prodhon varfërinë, atëherë edhe teoria e stratifikacionit të shoqërisë duhet të japë
bazën për ndërtimin e teorisë mbi varfërinë. Një raport i nxjerrë kështu në mënyrë
direkte i stratifikacinit dhe i varfërisë thjeshtëson, por edhe ndërlikon dallimin
teorik - metodologjik të nocioneve. Ky raport parashtrohet në rastet më të shpesh-
ta në relacionet: stratifikacioni shoqëror prodhon varfërinë, kurse varfëria bëhet
bazë dhe faktor i dinamikës, i rrjedhave dhe i vëllimit të stratifikacionit shoqëror.
Me këtë vështrim edhe njëra edhe dukuria tjetër paraqiten edhe si shkak edhe si
pasojë.
Nocioni i varfërisë në teorinë sociologjike në rastet më të shpeshta caktohet me kat-

egoritë që pasqyrojnë gjendjen e varfërisë njerëzore, gjendjen ekzistenciale të njeri-
ut në kufi të ekzistencës, minimumin e nevojave të ekzistencës së njeriut etj., e kjo
gjendje në rastet më të shpeshta matet me kategorinë e ushqimit, të veshmbathjes
dhe të banesës si nevoja elementare të ekzistencës.
Vetë nocioni i varfërisë dhe elementet që përcaktojnë përbëjnë bazën edhe për
definimin e tij. Varfëria është problem shoqëror që paraqitet me fillet e shtresimeve
shoqërore dhe shënon gjendjen e minimumit ekzistencial të njerëzve (individit), të
klasave shoqërore dhe të grupeve gjendja e të cilave është e kushtëzuar me heqjen
dorë të posedimit pronësor të mjeteve të prodhimit dhe të kushteve të tjera për jetë
normale. Varfëria nënkupton edhe varfërinë materiale dhe shpirtërore (kulturore)
pa kushte për ndryshimin e asaj gjendjeje.
Për varfërinë ekzistojnë shumë teori. Nga aspekti sociologjik, janë të rëndësishme
pikëpamjet mbi varfërinë që janë zhvilluar në krahun e pozitivizmit dhe të mark-
sizmit si pikëpamje dominante mbi varfërinë.
Pikëpamja funksionaliste mbi varfërinë sillet në koordinatat teorike - metodologjike
në të cilat shqyrtohet edhe çështja e stratifikacionit shoqëror. Sipas atyre pikëpam-
jeve, varfëria është prodhim i pabarazisë natyrore njerëzore që paraqitet në shoqëri
dhe funksionon si pasojë e vlerave të përbashkëta shoqërore sipas të cilave caktohet
vendi i merituar i individit ose i grupit shoqëror në shkallën e hierarkisë shoqërore.
Në këtë linjë zhvillohet edhe pikëpamja sipas të cilës varfëria është dukuri e
domosdoshme në të gjitha shoqëritë në të cilat funksionon sistemi i vlerave të për-
bashkëta. Siç është e pa shmangshme, varfëria është edhe funksionale për
shoqërinë sepse bën të mundshëm baras peshën shoqërore pa të cilën shoqëria
bashkëkohore nuk do të mund të ekzistonte. Dallimet në zhvillimin shoqëror, e kjo
do të thotë të shprehura edhe në varfëri janë pasojë e ndarjes shoqërore të punës
që e ka kushtëzuar edhe paraqitjen e formave të ndryshme të pabarazisë. Pa ato pa
barazi, që në mënyrën më kardinalë shprehen në varfëri, vështirë se do të mund të
merrej me mend funksionimi i shoqërisë si proces i ndërvarësisë së individëve dhe
të grupeve shoqërore. Së këndejmi, varfëria, sipas pikëpamjeve të funksionalistëve,
ka edhe funksionet e rëndësishme në zhvillimin shoqëror dhe në shprehjen e
baraspeshës së sistemit social.
Pikëpamja marksiste në interpretimin e varfërisë si dukuri shoqërore niset nga

koordinatat e njohura nga të cilat zhvillohet teoria mbi pabarazitë shoqërore.
Shkak i pabarazive shoqërore, sipas kësaj teorie, është pa barazia klasore që del nga
karakteri i raporteve pronësore të posedimit ose të mosposedimit të mjeteve të
96
prodhimit si bazë për fitimin e begatisë materiale. Nga ky fitim i pabarabartë i
pasurisë paraqiten burimet e varfërisë. Pra, pasuria është përqendruar në duar të
pakicës, e cila disponon me mjetet e prodhimit. Shumica (e të varfërve) disponon
vetëm me fuqinë punëtore të cilën e shet në treg. Klasa sunduese përpiqet që të ketë
fuqinë punëtore të motivuar në mënyrë që të prodhojë sa më shumë. Këtë motivim
mund ta sigurojë vetëm me paga jo të njëjta. Kjo i nxit punëtorët të bëjnë garë për
paga sa më të mëdha, kurse pagat e vogla shërbejnë si themel për caktimin edhe të
niveleve të tjera të pagesës deri në majën e shkallës shoqërore. Së këndejmi
pronarët përpiqen që t'i ruajnë pagat e vogla të atyre me kualifikime më të vogla,
çfarë janë një numër jo i vogël dhe ndikojnë në mënyrë vendimtare në formimin e
"klasës" së të varfërve. Pagat e vogla shërbejnë për caktimin e tërë sistemit të
pagave dhe të punësimit, sidomos për ato profesione që i nevojiten një ekonomie të
caktuar. Natyrisht, gjithë herë i kushtohet kujdes ruajtjes së qenies së tregut të
fuqisë punëtore dhe të karakterit të sistemit kapitalist. Së këndejmi edhe rezisten-
ca ndaj suprimimit të pagave të ulëta, sepse me këtë do të shkatërrohej baras pesha
e ndjeshme e sistemit të pagave që sipas parimit të rritjes së pagave më të larta do
të shkaktonte zvogëlimin e profitit të pronarëve. Barazimi i pagave të punëtorëve
do të mund të shkaktonte forcimin e solidaritetit dhe të bashkimit të punëtorëve në
kërkesat e tyre që do të mund të dëmtonte klasën kapitaliste. Pastaj, sikur paga
më e ulët të rritej realisht, atëherë gjithnjë e më tepër do të mungonin burimet e
fuqisë së lirë punëtore, gjë që do të ndikonte në intensitetin e ekonomisë kapital-
iste. Për këto arsye nuk është për të pritur se vetë pronarët e mjeteve të prodhim-
it, pra as qeveritë e vendeve, do të bëjnë diçka më radikale në rritjen e pagave të
ulëta, përkatësisht më të ulëta.
Shumica e autorëve të këtij orientimi konsideron se as shteti si instrument i klasës

sunduese nuk mund të bëjë hapa më radikal në konkurrencën e pagave më të ulëta,
e as të ndihmës sociale. E udhëhequr nga arsyet paraprake, i ashtuquajturi shteti i
mirëqenies mban një ndihmë të ulët sociale deri në atë nivel sa të sigurojë veprim-
in e modifikuar të forcave të tregut, e para se gjithash të tregut të fuqisë punëtore.
Ky fakt ndikon edhe në rritjen e varfërisë, sepse sa më shumë që të ketë të varfër
aq më shumë ka begati për të pasurit dhe anasjelltas. Sipas kësaj teorie, disa janë
të varfër sepse disa të tjerë janë të pasur, pastaj varfëria si edhe begatia janë paso-
ja të sistemit kapitalist, përkatësisht të mënyrës së prodhimit.
Pikëpamja e Weberit mbi varfërinë meriton një kujdes të mbarë. Për dallim nga
parashtrimi i përgjithshëm i pikëpamjeve funksionaliste mbi varfërinë dhe modelin
marksist të të kuptuarit të stratifikacionit shoqëror si shkak kryesor i varfërisë dhe
i ndarjes së shoqërisë në dy klasa: klasën e të varfërve dhe klasën e të pasurve,
Wcbcr shpreh nijansa në shqyrtimin e varfërisë dhe të pasurisë brenda klasave
shoqërore, e veçmas klasës punëtore. Weber dëshmon se si "situata klasore" e indi-
vidëve varet: (1) nga situata e tijë e tregut, (2) nga aftësia e tij që të ndikojë në
veprimin e tregut në dobi të vet, dhe (3) nga mundësitë e tij që të ndikojë në shpër-
blimin për rezultatet e arritura në bazë të profesionalitetit dhe përparësisë së tij
garuese në treg.
Max Weber konsideron se të gjithë njerëzit me të ardhura të ulëta nuk kanë

mundësi të barabarta dhe të njëjta në treg pra as në shpërblim (pleqtë, të sëmurët
kronik, invalidët e tj). Por, gjithashtu, Weber konsideron se as të gjithë njerëzit që
97
i takojnë grupit me të ardhura të ulëta nuk janë të varfër, e arsyen për këte duhet
kërkuar në gjendjen e tyre paraprake të tregut, si dhe në faktorët e tjerë që ndiko-
jnë në zvogëlimin e ndikimit të faktorit të varfërisë.
Në vazhdën e të kuptuarit të "situatës së tregut" sipas Weberit, si dhe të faktorit të

caktimit të varfërisë dhe të koleksionit të saj, ekzistojnë disa sqarime ndër të cilat
veçmas duhet theksuar ato sipas të cilave varfëria është në buzë të ekzistencës e
pranishme kryesisht tek klasa punëtore, madje te pjesa më e ulët të ardhurat e të
cilëve varen nga punët që nuk u sigurojnë po thuaj kurrfarë mjetesh në të cilat do
të mund të mbështeteshin në dhomë, përveç ndihmës nga fondet publike. Pjesëtarët
e klasave të tjera shoqërore kanë të ardhura mjaft të mëdha që ju mundësojnë kur-
sime paraprake nga burimet e të ardhurave shtesë (kursimet, fondet pensionale,
polisat e sigurimit, shoqatat aksionare etj). Pra, situata e tregut që cakton gjend-
jen e varfërisë, është përcaktuar në mënyrë të qenësishme me profilin arsimor dhe
profesional të punëtorëve dhe nevojën e tregut. Punëtorët e pa kualifikuar janë më
pak të kërkuar, e edhe kur punësohen, ata punojnë në ato degë të ekonomisë me
akumulim më të vogël të kapitalit, gjë që ndikon qenësishëm edhe në të ardhurat e
tyre materiale, si dhe në investimet në fonde publike për ndihmë sociale (psh.
Industria e tekstilit).
Për kundër ithtarëve të "situatës së tregut" si faktor i varfërisë, ekzistojnë edhe ato
pikëpamje sipas të cilave për lartësinë e pagave është më e rëndësishme "aftësia
negociuese" e punëtorëve. Në dobi të kësaj ceken argumentet që punëtorët të cilët
janë në "arrogant" në kërkesa, që janë organizuar në sindikata dhe parti politike,
grupet e interesit etj. Kalojnë shumë më mirë me paga edhe në të njëjtat kushte të
tregut. Mirëpo, ky pozicion është i kufizuar në vetë faktin e varfërisë, dmth. Në
pozicionin material që nuk u mundëson që në një numër të madh dhe aktivisht të
inkuadrohen në të gjitha ato organizata dhe institucione të negocimit, por ky
interes u besohet ndërmjetësuesve të cilët jo çdo herë sillen në një mënyrë kon-
sekuente në pajtim me detyrat e parashtruara të të varfërve. Sipas këtyre
skjarimeve qenësi për pozicionet negociuese të të varfërve është thjeshtë vetëm var-
fëria, dmth. Skamja ekonomike është shkak edhe i skamjes politike, e cila prapë
mundëson që të konstatohet ajo skamje ekonomike.
2. Matja e varfërisë
Varfëria si problem sociologjik daton diku nga mbarimi i shekullit të nëntëmbëd-

hjetë që nga atëherë sociologët përpiqen që të gjejnë një metodologji adekuate të
hulumtimit, por edhe instrumente për matjen e saj sa më të sakt si dukuri
shoqërore. Në këto përpjekje shkencëtarët përpiqeshin që të gjejnë kritere sa më
adekuate që do t'i shprehnin efektet globale dhe konkrete të varfërisë. Fjala është
për një kufi të mundshëm që do të mund të ishte ndarës midis të varfërve dhe të
pasurve ose, thënë edhe më mirë, kriter që do të mund të aplikohej në të gjitha
shoqëritë në caktimin e nivelit, d.m.th. "të kufirit të varfërisë nën të cilin varfëria
fillon, e mbi të cilën mbaron".
Sipas kritereve të deritashme metodologjike të njohura dhe shkencërisht të

aplikueshme varfëria do të mund të dimensionohej në : (1) varfëri absolute, (2) var-
fëri relative dhe (3) varfëri subjektive.
98
Varfëria absolute është kufiri i mjerimit të njeriut në të cilën fillon varfëria, e mbi
të cilën mbaron. Ky është kufiri i nevojave minimale për ekzistencën e njeriut që
përfshinë vlerësimin e mjeteve elementare për ruajtjen dhe mbajtjen e shëndetit të
njeriut dhe të aftësisë fizike. Shumica e kritereve të atyre nevojave përfshinë sas-
inë dhe llojin e ushqimit, të veshmbathjes dhe të banesës, të nevojshme për jetën e
shëndetshme të njeriut. Ato nevoja janë karakteristike për varfërinë buzë ekzis-
tencës, e shprehen me anë të çmimeve të atyre nevojave që shërbejnë si bazë për
definimin e varfërisë së atyre të ardhurat e të cilëve nuk e arrijnë atë shifër.
Shumica e ithtarëve të këtij modeli të varfërisë pajtohen me vlerësimin e sasisë së
nevojave, por dallohen në operacionalizimin e mënyrës së plotësimit të tyre. Disa
pikëpamje shkojnë edhe më tej në të kuptuarit e varfërisë absolute, si "varfëri buzë
ekzistencës" duke i shtuar kësaj edhe "nevojat themelore kulturore" me të cilat defi-
nohet niveli i ekzistencës së njeriut diçka mbi jetimin e thjeshtë fizik. Në këtë
vështrim, nocioni varfërisë absolute ka hasur në kritikë serioze, sepse varfëria nuk
mund të matet në të njëjtën mënyrë, me të njëjtat kritere - nevoja të njerëzve në të
gjitha shoqëritë dhe për të gjithë njerëzit. Në dobi të kësaj cekim nevojat e
ndryshme në shoqëritë e zhvilluara dhe në ato të pazhvilluara industrialisht, pas-
taj, nevojat e njerëzve të nën qiejve të ndryshëm klimatik, social dhe kulturor, pas-
taj nevojat e njerëzve të fshatit dhe të qytetit dhe të njerëzve të profesioneve të
ndryshme. E gjithë kjo vë në dukje se problemi i varfërisë absolute ende është nën
thjerrëzën e studimit sociologjik dhe të përcaktimit të kritereve për definimin e saj.
Mjerimi relativ paraqitet kur alternativa tipike e varfërisë absolute të cilën, për
shkaqe të cekura, shumë hulumtues e shmangin si nocion me të cilën hulumtohen
dhe paraqiten nevojat themelore fiziologjike dhe kulturore të njerëzve. Në vend të
kësaj janë themeluar të ashtuquajturat standardet relative që i shprehin nevojat e
njerëzve në vend dhe në kohë të caktuar. Në këtë mënyrë, nocioni i varfërisë
absolute është zëvendësuar me nocionin e skamjes relative, që nënkupton
vlerësimin e pjesëtarëve të një shoqërie të caktuar lidhur me nevojat që konsidero-
hen normale në një kohë të caktuar dhe me standardin e plotësimit të tyre si i për-
shtatshëm për mënyrën e jetës sipas konventave shoqërore që vlejnë për atë kohë.
Me ndërrimin e konventave dhe të standardeve ndërrohet edhe definicioni i mjerim-
it edhe varfërisë në përgjithësi. Kjo është logjike nëse dihet që me zhvillimin e prod-
himit, të shkencës, të teknologjisë dhe në përgjithësi me mënyrën e organizimit
bashkëkohorë të punës dhe të prodhimit ndryshon edhe rrethi shoqëror dhe kultur-
or i njeriut, nevojat e tij, interesat e tij si për nga vëllimi, ashtu edhe për nga llojl-
lojshmëria dhe kualiteti. E gjithë kjo ndryshon edhe nivelin e kufirit të varfërisë,
por edhe vëllimin e tij dhe strukturën e elementeve që e definojnë si dukuri në
shoqëri. Kësaj duhet shtuar edhe vlerësimin gjithnjë më të pranishëm subjektiv të
njerëzve lidhur me atë se që është varfëria dhe imponimi i atyre vlerësimeve si
norma të vlefshme shoqërore.
Varfëria subjektive ose vlerësimi subjektiv i nivelit dhe i kushteve që caktojnë vël-
limin e varfërisë është dukuria e tretë që ndërlidhet me varfërinë absolute dhe
mjerimin relativ. Ajo nënkupton "ndjenjën mbi varfërinë personale të ndonjë indi-
vidi ose grupi". Varfëria subjektive në rastet më të shpeshta ndërlidhet me skamjen
relative, sepse ata që sipas normave ekzistuese, dmth. Konventave janë definuar si
të varfër, sipas rregullit edhe ndihen të tillë. Mirëpo, hulumtimet tregojnë edhe
99
rezultatet e kundërta. Pra, individët që nga niveli i begatisë nga rrethanat e
ndryshme kanë arritur në nivel të të ardhurave modeste materiale dhe në
mundësitë karakteristike për klasën e mesme, do të ndjehen të varfër edhe pse të
tjerët këtë nuk do ta përjetojnë në atë mënyrë. Ose, nëse individi nga klasa e
mesme për rrethanat e ndryshme gjendet në një shkallë më të ulët të klasës, fjala
vjen në pjesën e epërme të klasës, rrethina do ta konsiderojë të varfër, sepse klasa
është definuar e tillë, por kjo nuk donë të thotë se ai do të ndjehet ashtu, përkun-
drazi veten nuk do ta konsiderojë të varfër sepse ende për shkak të përkatësisë në
strukturën e më pashme dhe në mundësinë që t'i plotësojë shumicën e nevojave që
i krijon ndjenjën e sigurisë materiale e jo të varfërisë. Ndjenja subjektive mbi var-
fërinë është faktori i rëndësishëm në definimin e varfërisë, të pozitës në te dhe ori-
entimin dhe veprimin e vet në shoqëri.
3. Dimensioni i varfërisë
Shumë hulumtues të varfërisë kanë vënë në dukje shumë probleme teorike, por
edhe metodologjike të definimit të varfërisë si kusht për caktimin e dimensionit të
saj. Shumica e problemeve paraqiten në zgjedhjen e nivelit të nevojave dhe të
kushteve të plotësimit të atyre nevojave si kufi për caktimin e nivelit, e me këtë
edhe të dimensionit të varfërisë. Shumica pajtohen lidhur me atë se në caktimin e
dimensionit të varfërisë duhet nisur nga elementet që e caktojnë nocionin e var-
fërisë buzë ekzistencës. Atë kufi në rastet më të shpeshta e caktojnë në bazë të
shumës minimale javore të të hollave "të nevojshme që familjeve tu bëjë të mund-
shëm sigurimin e gjërave të nevojshme por një jetë të shëndoshë". Shuma monetare
për plotësimin e nevojave "të ekzistencës fizike" ka të bëjë me shpenzimet për nxe-
hje dhe dritë, qiratë e banesës, ushqim, veshmbathje, gjërave shtëpiake dhe person-
ale dhe i është përshtatur familjes më të madhe.
Hulumtuesit kanë dëshmuar se dimensioni i varfërisë zvogëlohet në shkallën e

zhvillimit të përgjithshëm ekonomik dhe të standardit të përgjithshëm të popull-
sisë. Mirëpo, njëherësh është dëshmuar se raportet midis kategorisë së të varfërve
ndryshojnë kualitativisht me tendencën e zvogëlimit të dimensionit rreth pikës kri-
tike të varfërisë. Ata kanë dëshmuar edhe disa lidhje dhe raporte të qenësishme
logjike të shkakut dhe të pasojave të zhvillimit shoqëror dhe të varfërisë e të ligjsh-
mërive që paraqiten në gjenerimin e varfërisë. Në këtë aspekt është veçanërisht i
rëndësishme fakti që varfëria kur nuk ka pushuar, as nuk do të pushojë në kushte
të gjenerimit të stratifikacionit shoqëror. Pra, varfëria nuk është problem si duket,
por merr forma dhe dimensione të reja në pajtim me dimensionimin e raporteve
brenda stratifikaiconit social të shoqërisë dhe ndryshimeve të standardeve në
plotësimin e nevojave elementare të ekzistencës fizike të njerëzve. Këto konstatime
në një masë të madhe kanë ndikuar edhe në të kuptuarit e vetë nocionit të varfërisë
dhe ridefinimin e tij duke theksuar nevojat e ndryshimeve të vazhdueshme të
dimensioneve të elementeve që atë definicion e bëjnë të vlefshëm për shkencë dhe
për zgjidhjen e këtij problemi shoqëror.
Nën ndikimin e hulumtimeve sociologjike, (sidomos të Seebohm Rowntfeeit, Abel -

Smitit dhe të Townsendit) është ndryshuar rëndësia relative e shkaqeve të
ndryshme të varfërisë dhe e kritereve të statistikës zyrtare në vlerësimin e nivelit
dhe të dimensionit të varfërisë. Ndërkaq, me rëndësi të veçantë ka vendosja e
100
kritereve elementare të varfërisë në varësi nga elementet e zhvillimit ekonomik, e
sidomos me pagat mesatare si shprehje e këtij efekti ekonomik të shoqërisë. Ata
kanë dëshmuar se hulumtimet shkencore në mjaft elemente dhe vlerësime të të
tendencave të dimensionit të varfërisë dallohen: hulumtimet tregojnë ndryshime
më të ngadalshme në varfëri se statistikat zyrtare.
4. Teoritë mbi varfërinë
Teoritë sociologjike mbi varfërinë në rastet më të shpeshta ndahen në tri grupe që

ndërlidhen dhe plotësohen në mes veti. Asnjëra prej tyre nuk është e mjaftueshme
dhe nuk ia ka dalë ta përfshijë problemin në tërësi. Fjala është për (1) teorinë që
varfërinë e vështron si sistem i ndërlidhjes pozitive kthyese, (2) teorinë që varfërisë
i qaset si sistem i kulturës - kulturës së varfërisë, dhe (3) teorinë e "e situatës së
detyrimit " si alternativë e "kulturës së varfërisë".
Teoria e ndërlidhjes pozitive kthyese përfaqësues të së cilës janë Ken Coates dhe
Richard Silburn varfërisë i qasen në aspektin shumë dimensional dhe në raportet
shkak-pasojë. Sipas tyre, varfëria ka shumë dimensione, nga të cilat secilën duhet
të studiuar veçmas, megjithëse në relitet krijoj një rrjet reciprokisht të ndërlidhur
të mohimit të të drejtave". Karakteristikë themelore e kësaj teorie është se var-
fërinë e kupton si "rreth vicioz" në të cilin varfëria e punës, bartë pasojat e veta nga
një gjeneratë në tjetrën. Ky rreth nuk ka as fillim as mbarim. Ky është një cikël
tipik i ndryshimeve nga një formë e varfërisë në formën tjetër pa shenja të mundë-
sisë të zhdukjes së saj. Këto dy dimensione që shënojnë përsëritjen tipike të var-
fërisë edhe si tendencë edhe si dukuri e përbëjnë thelbin e kësaj teorie që varfërinë
e vështron si sistem i ndërlidhjes kthyese pozitive, dmth. "si sistem në të cilin një
pjesë i përforcon të tjerat dhe kështu ruan sistemin si tërësi". Kjo teori e "rrethit
vicioz" tregon se si rrethanat dhe faktorët e ndryshëm bashkohen që të varfërit ti
mbajnë në varfëri. Raporti i këtillë i faktorëve dhe i rrethanave të varfërisë tregon
se në një varg të dhënash nga hulumtimet që janë zbatuar në vende industrialisht
të zhvilluara gjatë viteve '60 dhe 70 të këtij shekulli.
Teoria e "kulturës së varfërisë" bazohet në tipizimin e mënyrës së jetesës së të var-

fërve që për shumë çka dallohet nga jeta e anëtarëve të tjerë të shoqërisë. Teza mbi
mënyrën tipike të jetesës së të varfërve nxirret nga konstatimi e një vargu karak-
teristikash të përbashkëta të jetës së të varfërve në shoqëri të ndryshme. Ato
ngjashmëri në rrethanat dhe faktorët e varfërisë dhe mënyrën e jetesës së tyre i
kanë bërë protagonistët e kësaj teorije që të konludojnë se si ato ngjashmëri dhe
njëjtësi në kushtet që e determinojnë varfërinë dhe mënyra e jetesës së të varfërve
me kohë shndërrohen në model të kulturës së të jetuarit, dmth. Të fituar, "sjellje e
mësuar e përbashkët shoqërore të një grupi të shoqërisë". Ky mendim ka sjellë
nocionin e "kulturës së varfërisë" që gjithnjë e më tepër shprehet përmes nocionit
"subkultura e varfërisë" që i ka normat dhe vlerat e veta që funksionojnë brenda
grupeve të të varfërve. Këtë ide, dmth. Teorinë mbi "kulturën e të varfërve" i pari e
ka paraqitur antropologu amerikanë Ocar Lewis në bazë të hulumtimeve të varfan-
jakëve të qytetit në Meksiko dhe në Portorikë. Levis konsideron se kultura e var-
fërisë është "projekt i jetesës" që bartë nga një gjeneratë në tjetrën.
Modeli i kulturës së varfërisë si "projekt i jetës", sipas Lewisit, e orienton sjelljen
101
në tri nivele: të individit, të familjes dhe të bashkësisë. Në nivelin e individit
"karakteristikat themelore janë ndjenja e fuqishme e marxhinalizimit, pa aftësisë,
varësisë, inferioritetit, orientimi i fuqishëm ndaj të tashmes me një aftësi të vogël
proporcionale që të shtyhet plotësimi i kërkesave, ndjenja e rezignacës dhe e fatal-
izmit". Në nivel të familjes, jetën e karakterizojnë "lidhjet e lira ose marrëdhëniet
jashtëmartesore, braktisja e shpeshtë e nënës ose e fëmijëve, trendi i gremit të
familjes me nënën në qendër dhe njohja shumë më e mirë me familjen e nënës". Jeta
në këtë nivel karakterizohet me shkallën e lartë të shkurorëzimeve dhe të braktis-
jes së familjes nga ana e mashkullit, gjë që rezulton me dominimin e familjes mate-
riarkale në krye me gruan". Edhe në nivelin e bashkësisë, jetën e të varfërve e
karakterizon "mos inkuadrimi dhe mospjesëmarrja në institucionet kryesore të
shoqërisë së gjerë, gjë që është një nga karakteristikat qenësore të kulturës së të
varfërve". Përveç varfanjakët e qytetit sipas këtyre hulumtimeve nuk marrin pjesë
në sindikata, shoqata, parti politike, ato "zakonisht nuk participojnë në ndihmën
sociale shtetërore, e shumë pak i shfrytëzojnë shërbimet e bankave, të spitaleve, të
shtëpive të mallrave, të muzeumeve ose të galerive artistike". Për këta të varfër
familja është institucioni i vetëm në të cilën participojnë në mënyrë direkte.
Teoria e kulturës së varfërisë është reaksion tipik lidhur me pozitën e të varfërve

në shoqëritë. Si e tillë, ajo zbulon se formimi i "kulturës së varfërisë" është "reak-
sion i varfërisë ndaj pozitës së sajë marxhenale në shoqërinë klasore të ndarë në
shtresa dhe në shoqërinë e lartë individualiste". Ajo pra, nuk është vetëm reaksion
në situatën momentale, por model i sjelljes dhe i reagimit të të varfërve ndaj poz-
itës shoqërore që bartet nga gjenerata në gjeneratë. Kultura e varfërisë është në të
vërtetë model që vënë në dukje publikisht dhe për herë varfërinë si mënyrë e pran-
uar e jetës që me kohë transformohet në bazë për përsëritjen e përhershme të var-
fërisë si mekanizëm që shpreh varfërinë: fatalizmi dhe rezignanca shpijnë drejtë
pranimit të situatës, kurse mosinkuadrimi në sindikata dhe në organizata të tjera
dobëson fuqinë potenciale të të varfërve. Në vazhdën e kësaj qëndrojnë mendimet e
Michael Harringtonit në Amerikën e dytë" mbi të varfërit amerikan tek të cilit janë
të pranishme determinantet socio-psikologjike të "kulturës së varfërisë". Sipas tij
ekzistojnë "gjuha e të varfërve, psikologjia e të varfërve, mbikëqyrja e të varfërve.
Të jesh i varfër do të thotë të jesh i huaj i brendshëm, të ritesh në kulturën që
radikalisht ndryshon nga ajo që mbisundon në shoqëri". Me këto qëndrime të
Lewisit janë mjaft të ngjashme edhe mendimet e Valtcra B. Millerit i cili pohon se
klasa e ulët amerikane (pjesa e sajë më e ulët) ka sub strukturën e vetë të njohur
dhe mjaft të shprehur me vargun e vet të "preokupimeve kryesore". Ai cek një varg
vlerash të kësaj subkulture të klasës së ulët (si psh. Paraqitjen e theksuar të bur-
rërisë, kërkimi i përjetimeve të çdo lloji, orientimi në të tashmen dhe përqendrimi
në faktin dhe lumturinë se sa në suksesin e realizuar me punë dhe me përpjekje) që
e ndajnë nga kultura e mënyrës së jetës së anëtarëve të tjerë të shoqërisë. Me
nocionin e vlerës Miler dëshmon se si subkultura e të varfërve në të vërtetë ekzis-
ton si sistem i veçantë që si "kultura e të varfërve" vepron si faktor i riprodhimit të
varfërisë, dmth. Të klasës së ulët në këtë rast. Miller madje pohon se klasa e ulët
amerikane ka një traditë mjaft të pasur që shndërrohet në integritet të këtij grupi.
Në ndikimin e kësaj subkulture realizohet përshtatja më e shpejtë e kësaj klase me
fuqinë punëtore kryesisht me kualifikim të ulët me kushtet e pritjes për punë
(kohës së lirë) dhe kënaqjen në "botën jashtë punës".
102
Janë dy karakteristika themelore të kulturës dhe të varfërisë dhe të subkulturës
së klasës së ulët: e para, edhe në njërën dhe në modelin tjetër të varfëritë konsidero-
hen si pjesë e ndarë e shoqërisë dhe ndryshe nga pjesa tjetër e shoqërisë dhe, e dyta,
edhe njëri edhe varianti tjetër nxisin riprodukimin dhe ruajtjen e varfërisë si fat i
përhershm i njerëzve (të të varfërve). Kjo teori edhe në njërin edhe në variantin
tjetër (edhe si kulturë edhe si subkulturë) ka hasur në një kritikë të ashpër të një
vargu sociologësh. Në rend të parë për arsye se parashtrohet çështja a ekziston fare
kultura e varfërisë, duke vënë në dukje se janë të njohura shumë shmangie në këtë
aspekt. Në dobi të kësaj jepen rezultatet e hulumtimeve në vendet e Amerikës latine
dhe të Afrikës, ku sjellja e të varfërve është në kundërshtim me sjelljen e paraqitur
në hulumtimet e Levisit dhe të Milerit. Lidhur me këte shkruajnë Kenneth Little
dhe William Mangin. Mirëpo, megjithatë qëndron fakti që jeta e të varfërve është
më ndryshe nga jeta e të pasurve edhe pse kjo nuk don të thotë edhe ndarje e tyre
në aspektin e sistemit të veçantë kulturor - nënsistemit nga formulari kulturor i
shoqërisë së si tërësi.
Teoria e detyrimit si pas situatës paraqitet si alternativë e teorisë së kulturës së

varfërisë. Në të vërtetë kjo është një kritikë tipike e "kulturës së varfërisë" përmes
analizës dhe nocionit të kulturës. Kjo teori përpiqet të konstatojë tezën se të var-
fëritë jetojnë jetën e vetë të varfërisë dhe se në te sillen si në një rreth magjik duke
reprodukuar vetveten. Gjithashtu shqyrton në mënyrë kritike dhe përpiqe të kon-
testojë tezën se kultura e varfërisë dhe subkultura e klasës së ulët janë sisteme të
ndara nga forma amë e kulturës së shoqërisë të cilës i takojnë në radhë të parë.
Sipas kësaj teorie të raporteve të të varfërve dhe të formularëve kulturorë - të atij

amë dhe të atij të fituar me anë të varfërisë, duhet të vështrohet si raport i të var-
fërve ndaj tyre e jo si veprim i kulturave të cekura të varfërisë. Pra, sjellja e të var-
fërve nuk kushtëzohet me ndikimin e "kulturës së të varfërve" por me detyrimin e
kushteve, dmth. Të situatës në të cilën gjenden (papunësia e tje.). konsekuenca e
mëtejshme e kësaj teorie është që "argumenti i detyrimit sipas situatës shpie në
konkluzionin se të varfëritë e kanë ndryshuar sjelljen e vetë si reaksion ndaj
rrethanës së re, me çka do të mënjanohej detyrimi i varfërisë". Edhe sociologu
amerikan Hvlan Lewis mendon ngjashëm "si familje të klasave të ulëta në mënyra
të ndryshme reagojnë ndajë rrethanave të pozitës së tyre edhe në izolimin relativ,
se sa në imperativët e ndonjë farë kulture të klasës së ulët". E gjithë kjo i mohon
pikëpamjet sipas të cilave të varfëritë janë të ndarë nga pjesa tjetër e shoqërisë,
d.m.th. Nga normat dhe vlerat amë. Protagonistët e kësaj teorie dëshmojnë se vler-
at e të varfërve janë të njëjta me vlerat e shoqërisë si tërësi në një dallim që të var-
fëritë nuk kanë mundësi t'i zbatojnë në jetë ato vlera. Kjo donë të thotë se të var-
fëritë janë të gatshëm që po sa të mënjanohen kushtet e "detyrimit të situatës"
përsëri t'i pranojmë formularët amë të sjelljes dhe t'i shfrytëzojmë rrethanat që u
ofrohen. Këtë tezë e nënvizon edhe Elliot Liebow duke theksuar se pjesëtarët e
klasës së ulët ose të klasës së t varfërve edhe në ato "sistemet të veçuara kulturore"
të të varfërve të sillen në radhë të parë sipas normave dhe vlerave të formularëve
amë. Ata vetëm ......... dallohen nga pjesa tjetër e shoqërisë, por jo sipas sistemit të
veçantë kulturorë si formë e tij por si formë e caktuar e sjelljes brenda formularit
global të kulturës si mënyrë tipike e reagimit ndaj detyrimit të kushteve të jetesës.
Nga ky aspekt, kritika e kulturës së varfërisë do të mund të rezymohej në katër
103
pika: së pari kultura e varfërisë ose nuk ekziston, ose është karakteristike vetëm
për një pjesë të grupit, sepse jeta e të varfërve është shumë më e llojllojshme se që
e paraqet kjo teori dhe që pasqyrohet me këtë formular kulturor. Së dyti, sjellja në
sistemin e kulturës së të varfërve është pasojë e detyrimit sipas situatës, e jo e for-
mularit të kulturës, dhe së këndejmi të varfrit nuk kanë subkulturë të veçuar të
zhvilluar; nuk janë të izoluar nga formulari amë i kulturës, d.m.th. të shoqërisë
sepse vlerat e tyre janë të njëjta me vlerat e shoqërisë si tërësi. Së treti, edhe nëse
ekzistojnë forma të veçanta të kulturës së sjelljes të të varfërve ato janë më pak të
fuqishme se kushtet e detyrimit të situatës në orientimin sjelljes dhe janë të dorës
së dytë në aspektin e fuqisë së ndërlidhjes së të varfërve ndaj normave dhe vlerave
amë. Së katërti, kur njëherë të mënjanohet detyrimi i situatës, atëherë edhe një
pjesë e madhe e asaj të veçantës në sjelljen e të varfërve do të zhduket, me çka
çështja e raportit të detyrimeve sipas situatës dhe formularit kulturor do të zgjid-
het.
Fuqia dhe politika
1. Përcaktimi sociologjik
Përcaktimi sociologjik i domethënies bashkohore të fuqisë gjithnjë e më tepër ndër-

lidhet me çështjen e politikës. Në këtë vështrim edhe fuqia edhe politika janë kate-
gori sociologjike, me të cilat merret një disiplinë e veçantë sociologjike - sociologjia
politike. Për ne ka rëndësi të veçantë përcaktimi sociologjik i fuqisë si kategori dhe
e problemit sociologjik që paraqitet në shumë nivele dhe në shumë elemente struk-
turale të shoqërisë së bashkëkohore. Dimensioni i tijë sociologjik sidomos dallohet
në shumë domethënien dhe shumë shtresimin në shoqëritë e zhvilluara industriale.
Për këtë arsye fuqia nuk mund të shikohet vetëm në relacionin me politikën dhe
përmes prizmit të politikës, por edhe lidhur me kategoritë dhe çështjet e tjera
sociale, ekonomike dhe zhvillimore të shoqërisë bashkëkohore industriale në të cilat
bazohet ajo fuqi dhe nga të cilat zhvillon efektet e veta. Politika si ideologji dhe sis-
tem institucional i raporteve është ajo forma e fundit ose forma efektive e shprehjes
së fuqisë në përgjithësi, qoftë si pushtet ose forcë. Politika e kuptuar në një aspekt
ose tjetër përmes mekanizmave dhe instrumenteve të veta ka atë mundësi që të kri-
jojë parakushte për format e caktuara të fuqisë, t'i zhvillojë dhe t'i ruajë. Natyrisht,
ekzistojnë edhe modelet e tjera të fitimit dhe të ruajtjes së fuqisë, por ato në rastet
më të shpeshta mbesin në nivelin e segmentit dhe nuk mund të kenë nivelin e
mekanizmit integral.
Nga aspekti sociologjik fuqia mund të formohet dhe të realizohet në nivelin individ-
ual dhe grupor. Ajo nuk është e dhënë si fuqi definitive e ndikimit, as si përfundim
definitiv i dëshirës për fuqinë. Ajo në rastet më të shpeshta pasqyrohet si gjasë se
individi ose grupi do ta shfrytëzojnë fuqinë e fituar për ndikim në shoqëri, kjo është
e lidhur me interesat që janë motive mjaft të qenësishme të dëshirës për fuqi dhe
për realizimin e fuqisë së arritur me jetësimin e saj në pushtet ose forcë. Fuqia para
se gjithash formohet si relacion ekonomik ndaj shoqërisë, vetëm atëherë edhe si fuqi
politike. Ndikimi i saj, dmth. Simbioza e shprehur në shtet paraqet formën e fuqisë
kolektive që ka për qëllim jo vetëm interesat e momentit, por edhe ruajtjen e sis-
104
temit shoqëror që siguron reproduksionin e parakushteve për formimin dhe realiz-
imin e atyre interesave. Së këndejmi, forca është shprehje e parakushtit të strati-
fikacionit shoqëror, dmth. Të pozitës së individit ose të grupit, të shtresës, klasës
në shkallën e hierarkisë shoqërore.
2. Definicioni i fuqisë
Kategorija e fuqisë, shikuar nga aspekti sociologjik, është vështirë të zhvillohet në

rrafshin fenomenologjik. Nocioni i fuqisë, siç do të thonte Weber, është mjaft amorf.
Së këndejmi, Weber me të drejtë vë në dukje domosdonë e precizimit të elementeve
që e formojnë fuqinë dhe nëpërmjet të cilave shprehet. Ai këtu, para se gjithash,
mendon në fuqinë si pushtet dhe fuqinë si forcë. Në këtë nivel, fuqinë e definon si
"shkallë e sigurisë që të imponohet vullneti vetanak në një raport shoqëror për
kundër rezistencës". Pastaj, për Weberin fuqia është "mundësi e një njeriu ose e një
numri të caktuar njerëzish që të realizojnë vullnetin e vetë në veprimin e për-
bashkët, madje edhe për kundër rezistencës së të tjerëve që marrin pjesë në atë
veprim". Nga kjo del se fuqia është formë e raportit shoqëror brenda të cilit bëhet
artikulimi dhe jetësimi i interesave të grupeve predominuese shoqërore ose të
klasave të formuara në mënyrën e caktuar të prodhimit shoqëror dhe të ndarjes së
begatisë dhe të funksioneve. Ky definim shënon fuqinë në nivelin shoqëror -
ekonomik, pra, si raport shoqëror. Mirëpo, fuqia depërton edhe në poret dhe
raportet e ndryshme në segmentet e shoqërisë, madje edhe në jetën e përditshme të
njerëzve: nga raporti i prindërve dhe i fëmijëve, deri te arsimtari dhe nxënësi, drej-
tori dhe punëtori, e gjithë një deri te partia politike dhe organi i pushtetit që mar-
rin vendime dhe nxjerrin ligje.
Në aspektin sociologjik fuqia shpesh herë kuptohet në dy forma themelore në të

cilat formohet dhe shprehet: si pushtet dhe si forcë. Pushteti është ajo pjesë e fuqisë
që është legjitim dhe legal. Së këndejmi, ai është i drejtë dhe i pranueshëm si sis-
tem i normave të cilave duhet nënshtruar. Forca si formë e fuqisë tashmë kon-
siderohet jo legjitime dhe e pa pranueshme, sepse në rastet më të shpeshta del nga
burimet jo legjitime politike dhe jashta institucioneve legjitime shoqërore.
Natyrisht, kjo nuk është rregull, sepse dihet që fuqia iniciohet dhe realizohet edhe
me ndërmjetësimin dhe në kuadër të institucioneve legjitime të pushtetit. Për këtë
arsye, shpesh herë midis pushtetit dhe fuqisë nuk shihen dallime të mëdha, madje
gjenden edhe shumë elemente të funksionimit të përbashkët. Pra, pushteti është
formë e detyrimit, kurse fuqia është detyrim fizik të cilin pushteti e shfrytëzon
shpeshherë në mënyrë që të funksionojë dhe të ekzistojë. Në konsekuencën e fun-
dit, edhe pushteti edhe fuqia mbështeten në detyrimin fizik, përkatësisht në forcë.
Nga aspekti sociologjik është shumë më e rëndësishme të shikohet esenca dhe

ndarja e fuqisë në shoqërinë bashkëkohore industriale. Në këtë aspekt është e qenë-
sishme se kush e posedon fuqinë dhe kush e mbanë pushtetin: a është ajo e koncen-
truar në duart e një pakice numerikisht të vogël ose është e ndarë në mënyrë të
barabartë në tërë shoqërinë. Gjithashtu, është e rëndësishme se kush e shfrytëzon
dhe si e shfrytëzon fuqinë dhe në cilat mjete: në realizimi e interesave të atyre që e
mbajnë fuqinë në duart e veta ose në të mirë të shoqërisë në tërësi, a janë mjetet e
realizimit të saj legjitime dhe demokratike ose janë jo legjitime dhe represive.
Vetëm në bazë të kësaj është mundur të konludohet për natyrën e fuqisë dhe efek-
105
tet e saj (matja e fuqisë). Në këtë respekt në sociologji janë diferencuar dy pikëpam-
je dominante mbi natyrën e fuqisë: pikëpamja funksionaliste dhe ajo marksiste.
Grupet shoqërore
1. Përcaktimi sociologjik
Makro sociologjia, objekt studimi të secilës janë edhe grupet shoqërore, tash më ka
shprehur domethënien dhe tërë ndërlikueshmërinë e grupeve shoqërore. Është
parë se midis formave themelore të shoqërizimit dhe të shoqërisë globale ekziston
një vistër e llojllojshme e grupeve shoqërore që strukturën shoqërore e bëjnë shumë
të ndërlikuar. Ajo llojllojshmëri ritet në shkallën e zhvillimit shoqëror, me ndarjen
e punës dhe me shumzimin e interesave dhe të nevojave personale dhe shoqërore të
njerëzve. Sa më e zhvilluar që të jetë shoqëria, kurse nevojat njerëzore më të mëdha,
aq janë më të llojllojshme edhe intersat brenda shoqërisë. Kjo llojshmërie e intere-
save me qëllim të plotësimit të nevojave është motiv themelor i organizimit të
njerëzve në forma të caktuara shoqërore që atyre nevojave dhe interesave ju japin
karakterin shoqëror. Grupet në të cilat organizohen njerëzit, dmth. Në të cilat
njerëzit hyjnë në raportet të caktuara me njerëzit e tjerë me qëllim të realizimit të
interesve të veta quhen grupe shoqërore. Ato krijojnë strukturën shoqërore, por
janë edhe shprehje e asaj strukture.
2. Nocioni i grupit shoqëror
Lidhur me përcaktimin e domethënies së grupit shoqëror në sociologji ende ekzis-

tojnë pikëpamje të ndryshme. Kjo vështërsi është e natyrës teorike, por edhe më
tepër e natyrës metodologjike. Pra, në aspektin metodologjik ka qasje të ndryshme
në vlerësimin e elementeve që duhet të merren në rastin e përcaktimit të nocionit
të grupit shoqëror. Në rastet më të shpejta gërshetohen ana përmbajtësore dhe
organizative, përkatësisht ana formale e dukurisë. Kështu paraqitet moskuptimi
rreth dhënies së përparësisë njerit ose elementit tjetër. Shumë sociolog janë të
prirur që të vejnë theksin në përmbajtje, dmth. Në interesat si arsye dhe motiv
kryesor për krijimin e grupeve në aspektin shoqëror. Autorët e tjerë, veçmas në
grupin e sociologjisë formale, i japin përparësi anës formale, dmth. Parimit organi-
zativ në të cilin kufizohet formimi i grupit ose renditja e tij brenda strukturës
shoqërore si formë e asaj strukture.
Lidhur me çështjen se çka është grupi shoqëror, shumica e sociologëve nuk ka
dhënë përgjigjeje definicioni, por është përpjekur që me anë të aplikimit të kritereve
të caktuara karakteristike për shumicën e grupeve shoqërore të caktojë suazën e
nocionit mbi grupin shoqëror. Ndër të parët këtë e ka bërë sociologu francez Arman
Kiwie, i cili grupin është përpjekur ta caktojë me këto kritere: (1) struktura dhe
funksionimi i grupit, (2)paraqitjet kolektive të individëve mbi përkatësinë e për-
bashkët, (3) sjellja kolektive, (4) karakteri i psikologjisë kolektive, (5) institucionet
grupore, (6) tipi i presionit shoqëror që e bënë grupin ndaj individit, (7) Tradita, (8)
zakonet etj. Për Kiwijenë me e rëndësishme është që sociologjia të merret me
studimin e strukturës dhe funksionimin e grupit shoqëror në bazë të numrit të cak-
tuar të elementeve që e përbëjnë (ai i cek tetë).
106
Pas Kivies, vend të dalluar në teorinë e sociologjisë mbi grupet shoqërore i takon
edhe ashtu sociologut Francez Zhorzh Gurviç, i cili grupin e definon me formën e
definicionit klasik. Definicioni i tij është: "grupi është njësi reale kolektive, por e
pjesërishme, të cilën mund ta vështrojnë drejtpërdrejtë, e është e mbështetur në
qëndrimet kontinuele dhe aktive kolektive, njësi që ka për të realizuar veprën e
përbashkët, që është unitet i qëndrimeve, vepër e sjelljeve, që e përbënë një kornizë
strukturabile shoqërore dhe anon kah kohezioni relativ i formës së shoqërizimit".
Edhe ky definicion i Gurviqit është në pajtim me karakterin e teorisë së tijë mbi
shoqërinë si teori kolektive - psikologjike gjë që sidomos veçohet në paraqitjen e
qëndrimeve unike kolektive të grupit si primare për ekzistimin e grupit. Teoria e
Gurviqit mbi grupet shoqërore përfshinë format më të llojllojshme shoqërore: (1)
grupet krejtësisht të përkohshme (siç janë mbledhja, tubimet, manifestimet, ban-
ketet e tje.), të cilat nuk janë dhe ska nevojë të jenë grupe të veçanta shoqërore; (2)
format e ndryshme të publikut (si psh., parapaguesit e të njëjtës revistë) të cilët ska
nevojë të jenë grup shoqërore; (3) grupet e drejtpërdrejta shoqërore (familjet grupet
e miqve, fqinjët etj); (4) të gjitha format e organizatave shoqërore; (5) format .......
shoqërore që paraqiten nën ndikimin e strukturës shoqërore (grupet profesionale,
shtresat, klasat); dhe (5) të gjitha format e grupeve etnike. Vetë kjo tipologji e gru-
peve shoqërore demanton qëndrimet e Gurviqit nga definicioni mbi unitetin e qën-
drimeve kolektive, sepse të gjitha këto grupe të cekura as nuk paraqiten, as nuk
shprehen në të njëjtën mënyrë, prandaj kriteri i unitetit të qëndrimeve kolektive
nuk ka rëndësi të njejtë për të gjitha grupet. Me këtë definicion Gruviqit nuk i ka
shkuar ndoresh që të shprehë esencën e grupit shoqëror që ndryshe mund të kupto-
het nga vepra e gjithmbarshme e tij.
Edhe Ezhen Dipreal në përpjekjen që të definojë grupin mbetet në nivel të kuptuar-

it të reduktuar të dimensionit të shoqërizimit të grupit. Por, definicioni i tij
megjithatë diçka më afër determinon elementin e raporteve reciproke të individit
dhe të anëtarëve të tjerë të grupit. Definicioni i tij është sa vijon: "grupi shoqëror
ose shoqëria është shumë e individuit ose e individëve që dallohen nga individët
ose individuot e tjerë duke vendosur mes veti raporte pozitive ose raporte plotësi-
mi".
Edhe sociologu sarajevas Nijaz Mesihoviç jep një definicion mjaft koherent të grupit
shoqëror. Pra, në themele të disa elementeve arrijnë që t'i ndërlidhë ato më të
rëndësishme që grupit i japin identitetin e veçantisë shoqërore dhe të faktorit në
veprimin shoqëror. Definicioni i tij është sa vijon: "grupi shoqëror është shumësi e
individëve të ndërlidhur me veprimtarinë e përbashkët dhe me interesat e për-
bashkëta me qëllim të plotësimit të nevojave të veta, që në kuadër të mënyrës së
ngjashme ose identike të jetës vendosin një rrjet më shumë ose më pak të qën-
drueshëm të raporteve në bazë të bashkëpunimit dhe të kooperimit reciprok që del
nga sistemi i vlerave të përbashkëta shoqërore e që në instancë të fundit rezulton
me shfaqjet dhe ndjenjat kolektive të përkatësisë së përbashkët".
Edhe sociologët e tjerë në rastet më të shpeshta mbeten në të kuptuarit e reduktu-

ar të grupeve shoqërore duke theksuar njërin element në dëm të elementeve të
tjera. Pra, grupi nuk mund të nxirret as në bazë të elementeve të motivimit për
bashkim, as në parimin organizativ, e as në lidhjen mekanike të njërit dhe të tjetrit.
107
Gjithashtu, grupi nuk mund të vështrohet as si krijesë autonome në shoqëri, as si
formë segmentare i shoqërizimit para lel me shoqërinë, ajo është edhe njëra edhe
tjetra, por vetëm si pjesë përbërëse e strukturës shoqërore, prandaj, me grupin
shoqëror kuptojmë grupin e individëve të ndërlidhur në bazë të nevojave të njëjta
ose të ngjashme dhe të të interesuarve që të bashkuar të angazhohen në plotësimin
e nevojave të tyre. Ky është grup me interesa të njëjta, me vlera të përbashkëta,
me mënyrën identike të jetesës, me qëllime dhe pikëpamje të ngjashme me
shoqërinë.
3. Ndajra e grupeve shoqërore
Siç e kemi parë tash më, Gurviç ndër të parët ka bërë përpjekje që të bëjë
tipologjinë e grupeve shoqërore. Ai në pajtim me teorinë e vetë mbi tipologjinë e
shoqërive globale ka bërë edhe ndarjen e grupeve shoqërore në pesë pikë (shih
ligjëratën paraprake mbi definicionin e grupeve shoqërore). Gurviç merr shumë
kritere për tipologjinë e grupeve shoqërore, megjithëse në rastet më të shpeshta sig-
urojnë tre: përmbajtja, funksioni dhe kohëzgjatja. Sipas përmbajtjes , Gurviç i ndan
tri lloje grupesh: të ngushta, mesatare dhe të gjera. Duke pasur parasysh funksion-
in që e ushtrojnë, grupet mund të jenë: një funksionale, monofunksionale dhe mbi
funksionale. Ndërkaq, duke marrë parasysh kohëzgjatjen, grupet mund të jenë të
përkohshme, të përhershme dhe të vazhdueshme. Duke marrë parasysh përmbajt-
jen dhe funksionet, lidhjet e këtyre dy elementeve), grupet mund të jenë: farefis-
nore, lokale dhe ekonomike.
Sociologu amerikan Pitrim Sorokin është marrë gjithashtu me tipologjinë e grupeve

shoqërore. Ai, duke marrë parasysh vëllimin, kohëzgjatjen, shkallën e centralizim-
it dhe të integrimit të grupeve, të gjitha grupet i kanë ndarë në: (1) të pa orga-
nizuara (klasa) ose gjysmë të organizuara (publiku, grumbulli), (2) grupet të orga-
nizuara. Grupet e organizuara mund të konstituohen në bazë të ndërlidhjes një
mijëshe (ato janë të ashtuquajturat grupet biosociale në bazë të ndërlidhjes racore,
seksuale dhe të moshës), pastaj grupet sociokulturore (në bazë të ndërlidhjes
ekonomike, religjioze dhe politike), dhe grupet që paraqiten në bazë të lidhjeve të
shumëfishta, siç janë: familja klani, fisi, kombi, kasta, klasa e etj.
Në tipologjinë e mëtejshme të grupeve shoqërore Sorokin bënë ndarjen në tri lloje

grupesh: primare, sekondare dhe terciare. Grupet primare bazohen në raporte të
përhershme të bashkëpunimit. Në kuadër të këtyre grupeve njerëzit komunikojnë
drejtpërdrejtë dhe ndërtojnë raporte reciproke. Grupi mund të konstituohet me qël-
lim ose rastësisht dhe sipas rregullës këto grupe janë të vogla. Grupet sekondare
konstituohen në rastet më të shpeshta në bazë të qëllimeve të kufizuara dhe të kon-
takteve të kohëpaskohshme (klubet, organizatat religjioze dhe politike) me raportet
e ndërmjetësuara brenda tyre. Grupet terciare janë rezultat i kontakteve të
përkohshme dhe të rastit dhe të lidhjeve midis pjesëtarëve të grupeve, e veçohen me
lidhje labile dhe afatshkurtëra (masa, publiku).
Në pajtim me definicionin e vetë mbi grupin, Ezhen Diprel jep këtë ndarje të gru-
peve: sipas kushteve të formimit i veçon grupet e rastit dhe ato të qëllimshme;
sipas formës së lëvizshmërisë dhe mobilitetit në kuadër të grupit kanë ndarë gru-
pet e hapura dhe të mbyllura; varësisht nga mënyra e shprehjes së kohezionit të
108
grupeve, grupet mund të jenë të detyrueshme (të dhunshme) dhe vullnetare (sipas
bindjes), dhe sipas ndërlikueshmërisë grupet mund të jenë të thjeshta dhe kom-
plekse.
Edhe Morish Diverzhe ka dhënë kontributin e vet në tipologjinë e grupeve. Ai të

gjitha grupet i ka ndarë në grupe vertikale dhe horizontale. Grupet vertikale
mbështeten në raportet e subordinimit, të mbi varësisë dhe janë të karakterit hier-
arkik ( p.sh. Klasat shoqërore). Grupet horizontale në parim janë të njëjta dhe
mund të jenë: territoriale (kombet), korporatave (profesionet, sindikatat), dhe ide-
ologjike (partitë, religjionet).
Duke pasur parasysh të gjitha problemet e shprehura teorike, e sidomos ato

metodologjike, me rastin e tipologjisë së grupeve është e kuptueshme që as një
tipologji nuk mund të kënaq. Ndoshta më e afërt me sociologjinë e grupeve
shoqërore është tipologjia që e ka bërë Ante Fiamengo në tekstin e vet "bazat e soci-
ologjisë së përgjithshme " (faqe 211) që si kriter themelor kanë marrë numrin e pro-
cesve që zhvillohen brenda grupit. Pra, proceset përfshijnë të gjitha llojet e përmba-
jtjeve funksioneve dhe të raporteve në grup, prandaj do të ishte logjike që në bazë
të tyre të mund të gjykohet për llojin tipin) e grupit shoqëror. Duke marrë parasysh
këtë, Femingo të gjitha grupet shoqërore i ndanë në parciale dhe globale. Për gru-
pet parciale është karakteristike që dominon një proces që nuk lejon autarkinë e
grupit ( psh. Partia politike). Për grupet globale është karakteristike shumësia e
proceseve brenda tij, të cilit i mundësohet të ekzistojë në mënyrë relativisht
autarkike (psh., kombi).
Nga e gjithë kjo që u tha, del çartë se për ekzistencën e grupit janë të rëndësishme
proceset e brendshme që e caktojnë edhe dimensionin e tij, përmbajtjen, dinamikun
dhe më në fund raportet brenda grupit dhe raportin e njërit grup ndaj grupit tjetër,
dhe të grupit e të shoqërisë globale. Në këtë vështrim, janë shumë të rëndësishme
raportet midis grupeve, nga të cilat varet edhe karakteri dhe rrjedha e raporteve
dhe e ecurive shoqërore në shoqëri.
Raportet midis grupeve mund të jenë raporte të bashkëpunimit dhe të konkur-

rencës. Duke marrë parasysh këte, raportet midis grupeve mund t'i ndajnë në
raporte antagonistike (raportet e kundërshtisë) dhe raportet e bashkëpunimit
(kooracionit). Se çfarë do të jenë raportet midis grupeve varet para se gjithash nga
karakteri i raporteve shoqërore. Në shoqëritë me raporte kryesisht antagonistike
edhe raportet midis grupeve do të kenë karakter dominant antagonist dhe anasjell-
tas. Mirëpo, për sociologjinë është më e rëndësishme të kuptohet që raportet midis
grupeve janë pasojë e drejtpërdrejtë e kundërthënieve në raportet shoqërore dhe se
edhe raportet midis grupeve në parim janë kundërthënëse me më pak ose më
shumë antagonizma ose bashkëpunim. Shoqëria konflikuoze lindë edhe raporte
konfliktuoze midis grupeve, madje edhe vetë grupit. Kjo është ligjshmëri që pa
shmangshëm i përcjellë edhe rrjedhat në zhvillimin dhe veprimin e grupeve
shoqërore.
Grupet themelore shoqërore

Në shumësinë e grupeve shoqërore që i krijojnë elementet e strukturës shoqërore
109
mund të veçohen ato që sipas të gjitha elementeve të grupit shoqëror si bazike, gru-
pet themelore shoqërore. Në grupet themelore shoqërore bëjnë pjesë: familja,
klasat, shteti, partitë politike dhe kombi. Në të gjitha këto grupe themelore lypset
prezantuar domethënia e tyre sociologjike, përcaktimi i kuptimit dhe i nocionit të
tyre, zhvillimi, struktura e brendshme dhe funksionet.
Familja
A) Përcaktimi sociologjik
* Teoria shoqëror, pra edhe sociologjia në të gjitha etapat shoqërore kanë pasur
familjen në qendër të shqyrtimit tëshoqërisë, dmth. Të strukturës shoqërore.
Shumë sociologë konsiderojnë familjen si gurthemeli të shoqërisë, njësi themelore
të organizimit të shoqërisë dhe pikënisje të strukturës shoqërore. Në pajtim me
këte, brenda sociologjisë si shkencë zhvillohet edhe një disiplinë e veçantë - soci-
ologjia e familjes. Merita e sociologjisë është, në të vërtetë, në faktin që kategorinë
e familjes e kanë nxjerë nga sfera biologjike - psikologjike e shqyrtimit duke i dhënë
dimensionin social. Duke e vendosur familjen në aparatin sociologjik kategoria,
sociologjia ka bërë të mundshëm që familja të hulumtohet në aspektin shumë
dimensional dhe vendi i saj në shoqëri të lëvizë nga sfera e "natyrshmërisë" në sfer-
ën e "shoqërizimit" gjë që është një hap i madh në rrugën prej familjes" vazhdimit
të llojit" deri te familja si institucion shoqëror. Ky është një hap edhe drejtë theme-
limit historik të funksioneve shoqërore të familjes, dmth. Të të kuptuarit të famil-
jes si institucion universal shoqëror.
Merita e sociologjisë qëndron pikërisht në faktin që ka treguar pa bazueshmërinë

dhe tejkalimin e teorive sipas të cilave familja është grup primar biologjik - eduka-
tiv dhe i ka hedhur qasjen biologjike - psikologjike që i reduktonte shumë funksione
elementare sociale të familjes pa të cilat nuk është e mundur të meret me mend as
funksioni isaj biologjik as edukativ. Funksioni biologjik - edukativ i familjes është
karakteristik për të gjitha shoqëritë e njohura deri më tash nuk ka qenë e
mjaftueshme për rritun kategoriale të familjes dhe grupin e diferencuar shoqëror,
përkatësisht të celulës së veçantë strukturale të shoqërisë. Këto e ka bërë të mund-
shëm, para se gjithash, bazueshmëria sociale e funksioneve të familjes që, pak a
shumë, kanë qenë të shprehura në të gjitha shoqëritë e njohura deri më tash.
Familja është kategori primare sociologjike. Ajo funksionon sipas të gjitha uzuseve
të dukurive shoqërore, e para se gjithash si grup shoqëror. Këte e tregojnë edhe pro-
ceset dhe raportet strukturale që e kanë përcjellë zhvillimin e familjes gjatë his-
torisë së zhvillimit shoqëror, e veçmas proceset dhe ndryshimet në strukturën
sociale të familjes bashkohore, dmth. " të familjes së shoqërisë së zhvilluar indus-
triale". Qenia dhe karakteri social i familjes, si kategori parësore sociologjike, është
verifikuar në shumë hulumtime të kryera deri më tash, ndër të cilat duhet të veçuar
në mënyrë të veçantë hulumtimet e George Peter Murdock në mostrat prej mbi 250
shoqërive të ndryshme. Në studimin e vet "struktura shoqërore" Murdock ka dësh-
muar se familja është institucion universal shoqëror e pa shmangshme për të gjitha
shoqëritë dhe pjesë përbërëse e strukturës shoqërore. Sociologjia e familjes është
gjithnjë më tepër. Qenësore për kuptimin e proceseve dhe të ndryshimeve më sup-
110
tile që ndodhin dhe që do të ndodhin në të ashtuquajturën bazën shoqërore dhe në
superstrukturën shoqërore. Ajo është levë qenësore sociologjike edhe për skjarimin
e shumë proceseve dhe të ndryshimeve në patologjinë shoqërore, në sqarimin e
dukurive devijonte në shoqëri, pastaj të dukurive të dhunës dhe të kriminalitetit.
Pa sociologjinë, familjen nuk është e mundur, ose është shumë pak e mundur, të
skjarohen dimensionet elementare sociologjike të kriminalitetit ë vështrim të prog-
nostikës kriminalistike dhe të provincës si probleme qenësore të shoqërisë
bashkëkohore.
b) Përcaktimi i nocionit dhe definicionit
Familja si grup themelor shoqëror historikisht paraqitet në atë shkallë të zhvillim-

it të shoqërisë së parë që karakterizon kapërcimin në organizimin gjenetik
(paraqitja e farefisit) dhe të cilës i paraprinë raportet e vjetra jo të rregullta midis
gjinive brenda grupeve njerëzore bredhëse (horde). Ky fakt historik tregon se
paraqitja e familjes është e kushtëzuar qenësisht me socializmin e njeriut dhe
paraqitjen e formave të para të shoqërizimit të tij. Paraqitja e familjes, nga "embri-
oni biologjik" me kohë është dhëndëruar në formën e celulës themelore të social-
izmit dhe të grumbullimit social të njerëzve në forma të organizuara të jetesës.
Për nocionin e familjes dhe zhvillimin e saj në shkencën shoqërore, pra edhe në soci-
ologjinë, ekzistonë qasje të ndryshme dhe botëkuptime kontraverze. Mirëpo, shumi-
ca pajtohen në faktin që rruga të cilin e ka kaluar familja prej filleve të para deri te
format bashkohore ka qenë historike, e kushtëzuar në aspektin social dhe
ekonomik. Në patjim me këte ekziston "konsensusi shkencor" mbi atë se në të gjitha
shoqëritë kanë ekzistuar dhe ekzistojnë disa forma të familjes. Familja si asnjë
dukuri shoqërore u është nënshtruar pretumbimeve historike, por është treguar
edhe më e zhdërvjellta në rezistencën ndaj ndikimeve të ndryshme, duke shprehur
aftësinë e përshtatjes dhe të adaptimit në situata dhe sfida të reja. E gjithë kjo ka
ndikuar edhe në formësimin dhe profilimin e saj si dukuri. Shkenca varësisht nga
aftësia hulumtuese e ka përcjellë dhe sqaruar rëndësinë e nocionit të formave të
paraqitjes së familjes dhe i ka definuar ndryshimet dhe veçoritë e saj qenësore.
Si edhe tek dukuritë e shumta shoqërore, ashtu edhe tek familja janë paraqitur një
varg vështërsishë lidhur me përcaktimin dhe definimin e nocionit të saj. Këtu para
se gjithash është parashtruar dilema a është familja dukuri dhe grup biologjik ose
social. Në fazën e hershme të zhvillimit të teorisë shoqërore, e edhe të asaj soci-
ologjike kanë mbizotëruar teoritë e ashtuquajtura biologjike ose të themi edhe më
saktë teoritë mbi karakterin parsor biologjik - edukativ të familjes. Në fazën e
pjekurisë së zhvillimit të teorive shoqërore dhe sociologjike mbisundonte pikëpam-
ja mbi familjen si krijesë sociale dhe grup shoqëror në funksionet biologjike - eduka-
tive që familjes i japin një karakter të eçantë të dukurisë shoqërore.
Ndër hulumtimet moderne të familjes lypset theksuar veçanërisht Georg Peter -

Murdock, i cili në studimin me titull "struktura shoqërore" analizon gjithanshëm
institucionin e familjes në bazë të një shkalle mjaft të gjerë të shoqërive dhe të ele-
menteve që e bëjnë strukturën e atyre shoqërive në të cilat bëhet formimi dhe pro-
filimi familjes. Ai ka përcaktuar se familja është institucion universal shoqëror, në
të cilën zhvillohen procese mjaft të llojllojshme jo vetëm biologjike - edukative, por
111
edhe sociale, ekonomike dhe kulturore. Mudrock, duke u nisur nga funksioni social
dhe biologjik si funksione primare, familjen e definonin në këtë mënyrë. "familja
është grup shoqëror që e karakterizon vendbanimi i përbashkët, bashkëpunimi
ekonomik dhe shumëzimi". Brenda këtyre përkufizimeve të familjes, sipas
Mudrockut, janë bërë ndryshime gjithnjë e më të mëdha strukturale të familjes
edhe në dimensionin edhe në rrafshin vertikal. Mirëpo, në të gjitha format e famil-
jes dhe në të gjitha shoqëritë në mënyrë konstante përsëritej nukleusi i njëjtë ose i
ngjashëm i familjes të cilin Mudrok e quan familje të vetme. Kjo është njësi
themelore brenda "familjes së zgjeruar" që në rastet më të shpeshta krijohet me
zgjerimin horizontal dhe vertikal të familjes së vetme. Sipas Mudrockut, familja e
vetme është grupacion njerëzor universal shoqëror. Ajo, qoftë si formë e vetme krye-
sore e familjes, qoftë si njësi themelore nga të cilat përbëhen format më të ndër-
likuara, ekziston si grup i veçantë dhe i fuqishëm funksional në çdo shoqëri të njo-
hur".
Edhe pse të kuptuarit e familjes sipas Mudrockut mund të merret si rregull e

përgjithshme teorike e përcaktimit të nocionit të familjes në bazë të funksioneve të
nxjerra të analizave empirike, megjithatë mund të thuhet se ekzistojnë edhe qasje
dhe modele të tjera të kuptuarit të familjes, që paraqiten edhe si shmangie nga
definicioni i Mudrockut (siç janë familjet zezake) "të botës së re" dhe modeli "kibu-
ci i familjes" në Izrael) ose si zgjerim i përcaktimit të saj. Mirëpo, të gjitha mostrat
empirike dhe modelet teorike që nxirren nga kjo në hulumtimet e njohura deri më
tash kufizohen në katër funksione universale të familjes të cilat i ka vënë në dukje
edhe Mudrock, e ato janë, funksioni seksual, riprodhues, ekonomik dhe edukativ.
Ato vërtetojnë ekzistimin e strukturës globale sociale dhe biologjike të familjes që
gjenden në lidhje dhe raport reciprok ekzistencial të varësisë.
Në bazë të gjithë kësaj që u tha, familjen mund ta definojmë në këtë mënyrë: famil-
ja është formë historike e bashkëjetesës sociale dhe ekonomike të njerëzve të
gjinive, moshave të ndryshme, të nevojave biologjike dhe kulturore dhe të synimit
në kuadër të së cilës zhvillohen proceset parësore biologjike - edukative në funksion
të vazhdimit të llojit. Ky përcaktim i familjes përfshinë tri elemente dhe procese
kryesore në të cilat mbështetet dhe nga të cilat i zhvillon funksionet e veta. Fjala
është për aspektin natyror - riprodhues (biologjik), aspektin social - kulturor dhe
aspektin ekonomik të familjes që, në një mënyrë , korespodon me strukturën glob-
ale të shoqërisë. Rreth këtyre tri levave kryesore në të cilat konstituohet struktu-
ra e familjes zhvillohen edhe pikëpamjet kryesore teorike mbi familjen: funksional-
iste dhe marksiste. Mirëpo, para kësaj është e domosdoshme të jepen karakteris-
tikat themelore mbi zhvillimin historik të familjes si një nga parakushtet e të kup-
tuarit të formave dhe të funksioneve të saj.
c) Format historike të familjes
Studimi formave historike të familjes është detyrë parësore e antropologjisë, por

gjithnjë më shumë edhe e sociologjisë në pjesën e përcjelljes së atyre ndryshimeve
që kanë të bëjnë me strukturën e brendshme dhe funksionin e familjes. Familja nga
forma e vet biologjike - edukative ka kaluar një varg fazash zhvillimore. Qysh
antropologu Morgan në bazë të hulumtimeve të veta është përpjekura që të bëjë
rikonstruktimin e formave zhvillimore të familjes. Sipas Morganit, mund të veço-
112
hen këto forma historike të familjes: (1) familja farefisnore, (2) familja punalua, (3)
familja e qifteve, dhe (4) familja monogamike. Kjo ndarje e Morganit , me disa
ndryshime dhe plotësime, është pranuar edhe nga shumë shkencëtar që janë marrë
me tipologjinë historike të familjes, kontestimet e teorisë së Morganit në rastet më
të shpeshta vinin nga ata hulumtues që theksonin dimensionin social - ekonomik të
ekzistencës së familjes në llogari të lënies pasdore të funksionit të saj biologjik, që
Morgani e theksonte veçanërisht. Mirëpo, duke marrë parasysh që mund të thuhet
se fjala është për tipologjinë e parë koherente të familjes, meriton që për këta tipa
të familjes të flitet shkurtimisht.
Në kalimin nga shoqëria shtazore në atë njerëzore, Morgan dallon formën më të pa

zhvilluar të familjes në formën e bashkësisë së pa zhvilluar bashkëshortore të
karakterit promiskuit. Këtij paratipi, të marrë kushtimisht, të familjes i përgjigjet
liria e komunikimit seksual midis gjinive pa rregulla zakonore dhe shoqërore.
Form e parë historike e diferencuar e familjes është familja farefisnore. Për këtë tip
është karakteristike komunikimi seksual sipas kriterit të përkatësisë së gjener-
atës. Pra, grupet martesore në këtë tip të familjes i përbëjnë buri dhe gruaja të një
gjenerate (psh. Vllai dhe motra të të njëjtës gjeneratë). Nga ky raport përjashtohen
të parët dhe pasardhësit, dmth. Prindërit dhe fëmijët kjo formë e familjes tash më
nuk është e njohur as në shoqëritë më primitive.
Pas familjes farefisnore paraqitet familja punalua si formë më e lartë e zhvillimit.

Përparimi në familjen puna lua përbëhet në faktin që në këtë tip të familjes përjash-
tohet komunikimi seksual midis vëllait dhe motrës kjo do të thotë se numri i caktu-
ar i motrave ka komunikuar seksualisht me një numër të caktuar burrash, ku
vëllezërit përjashtohen gjithashtu, një numër i caktuar vëllezërish ka pasur një
numër të caktuar grash të përbashkëta, por nga kjo kanë qenë të përjashtuara
motrat e tyre. Pra, në këtë familje nuk dihet se kush është babai i fëmijës, por dihet
në mënyrë të sigurt se kush është nëna. Hulumtimet kanë dëshmuar se ky tip i
familjes ende ekziston në Havaje.
Forma tjetër e familjes është e njohur me emrin familja e qifteve (familja sindi-
azmike). Për këtë tip të familjes është karakteristik komunikimi seksual midis një
gruaje dhe një buri për një kohë të caktuar të shkurtër ose të gjatë, mirëpo, buri
ende mund të komunikonte seksualisht me shumë gra (poligamia), por gruas së tij
të përhershme i ishte kjo rreptësisht e ndaluar. Lidhjet martesore në këtë tip të
familjes janë shumë të dobët. Familja e qifteve paraqitet në bashkësinë primitive
në kalimin nga egërsia në barbarizëm, kështu që ky tip i lidhjes martesore është
dominues në periudhën e barbarizmit si shkallë më e lartë e bashkësisë primitive.
Familja monogamike paraqitet në kalimin nga niveli më i ulët në nivelin më të lartë

të zhvillimit të barbarizmit. Tipi monoman i familjes zhvillohet nga familja e
qifteve (familja sindijazmike) dhe paraqet rrugën përfundimtare zhvillimore të
familjes që dominon në shoqërinë e civilizuar. Kjo formë e familjes, që në fazat të
ndryshme më të larta të zhvillimit do të dominojë në shoqëritë e civilizuara, karak-
terizohet me dominimin e mashkullit, me lidhjen më të fortë martesore që rregullo-
het me rregulla shoqërore. Ajo me këtë fiton edhe domethënie më të gjerë sociale
dhe themelimin juridik si parakusht të "hyrjes" së sajë në strukturën formale
113
shoqërore. Familja e këtij tipi tash më hyn në fazën kur shumë ndryshime dhe
raporte shoqërore shprehen në mënyrët drejtpërdrejtë edhe në ekzistencën e sajë,
dhe në këtë mënyrëbëhet pjesë përbërëse ndryshimeve dhe riprodhimit shoqëror.
Ardhmëria e saj varet në mënyrë të drejtë për drejtë nga ardhmëria e shoqërisë,
kurse struktura e saj varet nga ndryshimet në strukturën shoqërore. Lidhjet dhe
raportet familjare nuk janë më spontane, por në një masë të konsiderueshme for-
malizohen në kontekstin e karakterit të pronësisë dhe të raporteve klasore, veçmas
nëpër mes raporteve që vendosen me anë të drejtës trashëgimore që zë vend qen-
dror në raportet pronësore dhe shoqërore.
Siç edhe kemi theksuar për familjen bashkëkohore ekzistojnë pikëpamje të

ndryshme. Me një farë dore përsëriten ato të njëjtat dilema dhe kontraverza që janë
të pranishme në aspektin e definimit të familjes në përgjithësi. Gjendja e teorisë, e
edhe e metodologjisë së hulumtimit të formave bashkëkohore të familjes bëhet gjith-
një e më delikate në aspektin e fitimit të njohurive më të tërësishme shkencore.
Për këtë arsye, nuk është e rastit që në studimin e familjes veçohet edhe një disi-
plinë e veçantë sociologjike - sociologjia e familjes. Ajo është një disiplinë e re dhe
përpiqet që problemet bashkëkohore t'i hulumtojë në nivelin global (makro) dhe në
nivelin lokal (mikro). Problem qendror janë struktura dhe funksionet e familjes
bashkohore, e veçmas në shoqërinë industriale, ku edhe ne do të përqendrohemi.
Para se të shqyrtojmë sociologjinë e familjes së shoqërisë industriale dhe të funk-

sionit të saj duhet t'i përkujtojmë disa përpjekje të tipologjisë familjare në
shoqërinë bashkohore. Edhe këto meren kritere të ndryshme dhe varësisht nga kjo
veçohen edhe tipat e caktuar të familjes. Sipas karakterit të raporteve pronësore
mund të veçohen së paku 3 tipa të familjes: tipi pronësor - elitistik, tipi agrokultur-
or - zejtarë dhe tipi punëtor - nëpunës. Nëse si kriter merret modeli i jetës sociokul-
turore (mënyra e jetesës), atëherë mund të diferencohen katër tipa: tipi elitor, tipi i
nëpunësve, tipi i punëtorëve dhe famlja fshatare. Sipas kritereve dominuese
hapësirpre - urbane mund të ndahen dy tipa: tipi urban dhe tipi rural i familjes.
Dhe më në fundë, sipas shkallës së disponimit të fuqisë dhe të ndikimit brenda
familjes, mund të definohen dy tipa themelor të famljes: tipi patriarkal (autoritativ)
dhe egalitar (demokratik).
Të gjithë tipat e cekur të familjes në shoqërinë bashkohore karakterizohen me

strukturën e brendshme dhe me funksionet e bazës (kriterit) që ndikon në mënyrë
dominante në profilimin e sajë si pjesë e strukturës shoqërore. Mirëpo, dy funksione
themelore të saj janë: funksioni biologjik - edukativ dhe social - ekonomik janë kon-
stante për të gjithë tipat nga të cilët funksioni biologjik - edukativ janë relativisht
të pa ndryshueshme (konstante) për një kohë të gjatë, kurse funksionet sociale -
ekonomike janë të ndryshueshme varësisht nga tipi i shoqërisë dhe struktura e saj.
Mirëpo, asnjëra prej këtyre funksioneve nuk është e veçuar ( e pavarur), por kanë
një ndërvarësi të përhershme dhe përshkohen në mes veti.
114
PARTITË POLITIKE
Jeta politike dhe veprimi i njerëzve përmes formave te organizuara është njohur që
nga koha e antikës. Ky interesim u lind me fillimin e studimeve të dukurive të
ndryshme politike në kuadër të koncepcioneve etnike, juridike dhe sociale, të cilat i
paraqitën dhe i përfaqësuan mendimtarët dhe filozofët e atëhershëm, sidomos
Platoni dhe Aristoteli.
Politika dhe veprimtaria politike, së bashku me shkallën e zhvillimit të shkencave
shoqërore dhe politike, merr edhe përmbajtje gjithnjë e më sistematike si dhe forma
të organizuara përmes të cilave njerëzit i shprehin mendimet dhe pikëpamjet e tyre
mbi çështjet e ndryshme shoqërore të kohës së vet. Me kalimin e kohës, politika
bëhet mjet i fort për realizimin e qëllimeve dhe interesave të klasave dhe shtresave
të caktuara, si dhe të grupeve shoqërore dhe individëve. Pra, ajo është mjet i
fuqishëm ndikimi, respektivisht mënyrë për të ardhur deri tek fuqia dhe pushteti.
Përmes mendimit politik dhe veprimtarisë politike njerëzit garojnë për t'i zënë pozi-
cionet në hierarkinë shoqërore, përmes arritjes së pushtetit dhe ndërrimit të tij. Me
mjete politike dhe me format e ndryshme të organizimit politik njerëzit krijojnë
raporte të atilla, të cilat u mundësojnë pjesëmarrje gjithnjë e më të lirë dhe të drejt-
përdrejtë në udhëheqjen e punëve shoqërore. Politika bëhet strategji e ruajtjes së
shoqërisë dhe mënyrë apo shkathtësi për ta udhëhequr atë deri tek qëllimi i caktu-
ar. Ajo, me kohë ka ndryshuar për nga dimensioni edhe kualiteti si në pikëpamje të
përmbajtjes ashtu edhe në pikëpamje institucionale. Shoqëria bashkëkohore ka
zhvilluar format moderne të jetës politike dhe të veprimit politik ndër të cilat me
siguri bëjnë pjesë edhe partitë politike, të cilat e kanalizojnë bashkëveprimin poli-
tik të masave në udhëheqjen e shoqërisë, e kjo do të thotë se në formë të organizuar
i sjellin ato deri tek pozicionet e pushtetit dhe udhëheqjes të cilat ia arrijnë t'i kapin
në luftën garuese politike.
1. Koncepti dhe përkufizimi

Partitë politike janë objekt studimi i disiplinës së posaçme sociologjike- sociologjisë
politike. Kjo disiplinë shoqërore, në kuadër të studimit të dukurive dhe proceseve
politike, përfshinë edhe të gjitha ato institucione dhe mekanizma politike dhe
shtetërore, organizata dhe forma në të cilat dhe përmes të cilave manifestohen
dukuritë politike dhe zhvillohen proceset politike. Partitë politike janë forma
shoqërore të organizimit, të cilat gërshetojnë të gjitha përmbajtjet dhe format e
dukurive dhe proceseve politike. Në këtë kuptim ato janë edhe objekt studimi i soci-
ologjisë me të gjitha ato dimensione teorike dhe empirike, në të cilat vjen në shpre-
hje funksioni i tyre.
Në sociologji ekzistojnë qasje dhe përcaktime të ndryshme për konceptin e partisë
politike, si dhe të nocionit parti politike. Ajo më në të shumtën e rasteve përkufizo-
het si instrument i përfaqësisë së shtetit dhe i distribucionit të fuqisë në shoqërinë
parlamentare. Ne kemi thënë: ajo është urë e ndërlidhjes politike midis qytetarëve
dhe pushtetit që nga diskutimi politik, nëpërmes zgjedhjeve deri tek pjesëmarrja e
përfaqësuesve të tyre në parlament dhe institucione të pushtetit. Të paktë janë ata
sociologë, të cilët kanë dhënë përkufizim të gatshëm për partinë politike. Pjesa dër-
muese e tyre përcaktohen për vënien në dukje të karakteristikave dhe llojeve të
115
partive përmes të cilave përpiqen që të përfundojnë pozicionimin e tyre për këtë.
Pjesa më e madhe pajtohet me atë se partia politike është grup hierarkik-shoqëror
i organizuar, i cili përfshinë pjesën e një apo me tepër klasave dhe shtresave
shoqërore; përfaqëson, para së gjithash, interesat ideologjike, politike dhe
ekonomike të klasës apo klasave (shtresave) , të cilat i përfaqëson dhe mbi këtë bazë
merr pjesë në procesin e luftës klasore dhe politike nëpërmjet formave të rregullt,
formave të përcaktuara kushtetuese të demokracisë parlamentare (zgjedhjet). Në
tërë këtë partia ka programin e vet, i cili i shprehë qëllimet e saj për ardhje në
pushtet ose për ruajtjen e të arriturës.
Partitë, siç do të thoshte Weberi, " para së gjithash, depërtojnë në sferën e forcës,
prandaj edhe veprimi partiak para së gjithash orientohet për ta fituar forcës
shoqërore, çka do të thotë se ato ndikojnë në veprimtarinë e përbashkët pa marr
parasysh atë se cila është përmbajtja"(Weberi). Kjo veprimtari partiake, gjithmonë
e ka karakterin e shoqërisë dhe është e orientuar në mënyrë të planifikuar drejt
ndonjë qëllimi i cili synohet të arrihet. Në këtë kuptim, Weberi edhe e përkufizon
partinë si " krijesë shoqërore, e cila lufton për pushtet dhe e cila në këtë kuptim
domosdo përfaqëson shoqërinë më të gjerë e sidomos veprimin e përbashkët në kup-
timin politik".
Përkufizim të ngjashëm hasim tek Robert McKenzi, i cili thot se partia politike
është "bartëse, me të cilën barten idetë dhe programet politike nga qytetaret deri
tek pushteti legjislativ". Partia politike është, siç thotë F.W.W Riggsa, "organizatë-
grremç që i emëron kandidatët për zgjedhje në pushtetin legjislativ". Në këtë kup-
tim, vetëm se në formë më të koklavitur dhe gjithëpërfshirëse, përkufizimin për
partinë e jep sociologu sarajevas Nijaz Mesihoviq, i cili thotë se "me parti politike
mund të nënkuptojmë grupin shoqëror, të organizuar sipas parimit hierarkik dhe të
konstituuar nga pjesëtarët e një apo më shumë klasave shoqërore ose grupeve kla-
sore e cila përfaqëson interesat politike, ideologjike, ekonomike, nacionale, sociale
dhe kulturore të klasave përkatëse, merr pjesë në proceset e luftërave klasore me
qëllim që t'i realizojë qëllimet e përgjithshme dhe të posaçme të klasave reprezen-
tative me theks të veçantë në synimet për ruajtjen apo marrjen e pushtetit në
kuadër të një sistemi politik".
2. Lindja, karakteristikat dhe tipologjia

Vet përpjekjet për ta definuar partinë politike tregojnë për shumësinë e problemeve
teorike dhe metodologjike që dalin nga vet karakteri i dukurisë: lindje, veçori dhe
dallim. Për këtë arsye edhe nuk është e përshtatshme të shkëputet ndonjë defini-
cion i posaçëm me vlerë të përgjithshme, por të merren ato elemente nga disa sosh,
të cilat mund të ofrojnë më së tepërmi argumente të caktuara për ta kuptuar
esencën e partisë politike. Më e rëndësishmja është që të kihet parasysh se partitë
politike janë produkt i hapjes së proceseve politike të demokracisë krahas lindjes së
regjimeve dhe sistemeve politike-absolute dhe konstituimit të demokracisë politike
parlamentare. Në zhvillimin e sistemeve politike të demokracisë parlamentare,
varësisht prej fazës, kanë buruar edhe modele dhe forma të ndryshme të organizim-
it politik të qytetarëve në parti politike. Marrë në tërësi, partitë moderne politike
fillojnë me lindjen e demokracisë parlamentare në shoqërinë borgjeze.
116
Deri më tani në teorinë sociologjike, më së shpeshti, ndahen pesë faza të formimit
të partive, dhe ato janë: (1) formimi i partive borgjeze, deri në fund të shekullit XIX;
(2) Lindja e partive socialiste të punëtorëve duke filluar nga fundi i shekullit të XIX;
(3) formimi i partive komuniste në dekadën e tretë të shekullit të XIX; (4) formimi
i partive fshatare religjioze dhe fashiste në periudhën midis dy luftërave botërore
dhe (5) formimi i partive politike pas Luftës së II Botërore në vendet e pa zhvillu-
ara. Sipas pikëpamjes sonë, evidente është edhe faza e gjashtë e formimit të partive
politike në periudhën postkomuniste të viteve të 90-ta të këtij shekulli, të cilat e
kanë kryesisht emblemën etnike dhe nacionale si dhe simbole të tjera tradicionale
socialiste dhe qytetare.
Supozimet themelore të ekzistimit dhe karakteristikat e veprimit të partive politike

mund të shprehen me sa vijon:1. ndikimi i opinionit në politikën e partisë, si kusht
që ajo të zgjidhet për të udhëhequr; (2) Në programin e vet duhet të shpreh intere-
sat dhe dëshirat e elektoratit; (3) Partitë politike më se shpeshti i përfaqësojnë seg-
mentet shoqërore, pra për nga karakteri bëjnë pjesë në grupe parciale shoqërore; (4)
partitë janë përgjegjëse para elektoratit dhe të shumtën e rasteve ato nuk mund ta
marrin prapë pushtetin nëse nuk e përfillin mendimin dhe interesat e publikut; (5).
Partitë politike nuk mund të jenë ekskluzive në përfaqësimin e interesave të seg-
menteve, sepse për ta fituar dhe për ta mbajtur pushtetin, programi i tyre duhet të
komunikojë në masë të mjaftueshme edhe me interesat dhe dëshirat e qytetarëve të
tjerë, sidomos lidhur me çështjet madhore të shoqërisë; dhe (6) Partitë nuk janë
plotësisht autonome në formimin e kornizave të tyre të veprimit, sepse në formimin
dhe përshtatjen e atyre parimeve dhe programeve, shpeshherë, ndikim të madh,
mund të ushtrojnë grupet e ndryshme të organizuara dhe organizatat e qytetarëve,
të cilat në të shumtën e rasteve veprojnë jashtë sistemit politik. Ato janë të ash-
tuquajturat grupet e presioneve, të cilat janë shumë të pranishme në shoqërinë e
zhvilluar bashkëkohore industriale, sidomos në perëndim.
Për ndryshim nga partitë politike, grupet e presioneve nuk e kanë për qëllim mar-
rjen e pushtetit në kuptim të formimit të qeverisë, por përpiqen të ndikojnë në parti
dhe qeveri lidhur me disa interesa të caktuara specifike në shoqëri siç janë: grupet
e të gjelbërve lidhur me mbrojtjen e ambientit të njeriut, pastaj disa lloje të
sindikatave, lëvizjet feministe, etj. Këto grupe mund të jenë protektuese dhe promo-
tive. Protektuese janë ato, të cilat mbrojnë interesat e segmenteve të caktuara të
shoqërisë (sindikatat, shoqatat profesionale,etj.), ndërkaq promotivet nuk kanë për
qëllim t'i mbrojnë interesat e grupeve të caktuara, por më tepër e shtyjnë dhe për-
shpejtojnë qëllimin e caktuar, p.sh. shoqatat për mbrojtjen e kafshëve, etj.
Këto grupe mund të kenë ndikim të rëndësishëm në formimin e modelit të veprim-

it të partive politike, kurse më këtë edhe të ndikojnë në karakterin dhe veçoritë e
tyre. Ndikimi i këtyre grupeve në të shpeshtën e rasteve realizohet në këtë mënyrë:
Një, me shtesa financiarë në fondin e partisë; Dy, duke paguar fshehtas përfaqësue-
sit e zgjedhur dhe nëpunësit shtetëror (mito); Tre, duke apeluar për mendim pub-
lik; Katër, përmes formave të ndryshme të mos dëgjueshmërisë qytetare; Pesë, duke
siguruar ekspertizë, që do të thotë duke ofruar njohuri të specializuara nga grupet
e interesit qeverisë me rastin e nxjerrjes së vendimeve lidhur me ndonjë çështje, me
çka mund të ndikohet fortë në karakterin dhe rrjedhën e vendimit me interes për
grupin. Një ndikim të tillë të grupeve të presionit në karakterin e partisë dhe
117
veçoritë vepruese të saj e vërtetojnë edhe hulumtimet e shumta, që janë bërë, në dy
dekadat e fundit, në shumë shtete të zhvilluara industriale të perëndimit.
Duke pasur parasysh karakteristikat e partive politike, sidomos ideologjinë, struk-

turën, organizimin, funksionimin dhe strategjinë e tyre, të gjitha partitë politike
mund të ndahen në shumë lloje dhe nënlloje. Kështu p.sh: nëse për kriter marrin
ideologjinë (doktrinën ideologjike) të partisë, atëherë partitë mund t'i ndajmë në:
borgjeze, kristiano-demokrate,
social-demokrate, fashiste, të pavarura, nacionale, socialiste, komuniste etj.
Në sociologjinë bashkëkohore ndërkaq, më së shpeshti preferohet ndarja (tipologjia)
e partive politike, të cilën e ka bërë sociologu francez Marish Diverzhe. Ai është për-
pjekur të ndërlidhë të gjitha karakteristikat e partive dhe t'i shpie ato në kualitet
dhe kuantitet të karakteristikave. Në bazë të kësaj, të gjitha partitë ai i ka ndarë
në dy lloje: në parti politike kadrovike dhe masovike .
Parti kuadrosh janë ato, të cilat insistojnë në kualitetin e anëtarësisë - anëtarët

posedojnë shkathtësi - veçori të posaçme dhe të jashtëzakonshme. Këto parti, gati
tërë periudhën ndërmjet zgjedhjeve janë të shkyçura nga jeta politike, kurse në
fazën e fillimit të garës zgjedhore ato përsëri aktivizohen në aktivitetet e garës
zgjedhore dhe në zgjedhje. Në kuadër të këtij tipi dallohet nëntipi evropian dhe
amerikan, të cilat ndërmjet veti janë të ndryshme sipas pikëpamjeve globale his-
torike të lindjes dhe sipas kushteve specifike të veprimit në ato hapësira .
Partitë politike masive nënkuptojnë pjesëmarrje më masive të popullit në jetën poli-

tike të shoqërisë. Ato i karakterizon një shkallë më e lartë e hierarkisë në pikëpam-
je të kompetencave të disa strukturave të tyre sepse nivelet dhe strukturat e
ndryshme kanë edhe role dhe kompetenca të ndryshme. Në këto parti rolin kyç e ka
ideologjia e partisë e cila e ka funksionin e homogjenizimit të anëtarësisë së gjerë.
Formë themelore e veprimit të këtyre partive janë qelizat partiake.
Sipas karakterit dhe numrit të partive,të gjitha sistemet politike i ndajmë në sis-
teme një partiake dhe shumë partiake. Në sistemet një partiake, organizimi dhe
funksionimi i pushtetit i besohet një partie. Ndërkaq, në sistemet shumë partiake
pushteti organizohet dhe funksionon sipas parimeve, të cilat i kanë vendosur shumë
parti politike, të cilave u jepet besimi në zgjedhjet shumë partiake .
3. Struktura dhe organizimi

Struktura dhe organizimi i partive politike, para së gjithash, varet nga karakteri i
partisë dhe kushtet në të cilat ajo vepron. Pikëpamja e përgjithshme e pranuar këtu
është se të gjitha partitë kanë anëtarësinë, udhëheqjet,aparatin profesional,finan-
cat dhe organizmat tjerë partiake.
Anëtarësia e partisë përbënë një bazë. Ajo mund të jetë e herë pas hershme dhe e
përhershme. E përhershme është ajo anëtarësi e cila ka obligime formale, kurse e
kohëpaskohshme është ajo anëtarësi, e cila aktivizohet kohë pas kohe, sidomos
gjatë zgjedhjeve apo në kohën kur partia kryen ndonjë aksion më të madh.
Anëtarësia e kohëpaskohshme janë, pra, të cilët kohë pas kohe e demonstrojnë
118
përkushtimin e tyre ndaj partisë.
Çdo faktor struktural i partisë e ka rëndësinë dhe rolin e vet. Mirëpo, rëndësia më
e madhe i kushtohet udhëheqjes së partisë në kuadër të së cilës prapë ndikimin më
të madh e kanë ideologët e partisë të cilët, sipas rregullit, kreojnë politikën e
përgjithshme të partisë dhe artikulojnë politikën afatgjate. Aparati profesional dhe
segmenti financiar ka për detyrë të sigurojë mjetet për funksionim e partisë dhe
organeve të saj pa pengesa, organizimin e drejtpërdrejtë të zgjedhjeve propagandën,
veprimtarinë botuese, informimin e anëtarësisë etj. Janë të rëndësishme edhe të
ashtuquajturat organizata dhe institucione të tjera të partisë, sidomos ato të cilat
merren me çështjet sociale të anëtarësisë dhe me aktivitetet e partisë siç janë sporti
rekreacioni etj.
Në pikëpamje organizative partitë, sidomos ato të tipit të njëjtë, në esencë nuk

ndryshojnë. Organizimi i tyre i brendshëm është i ngjashëm dhe në të shumtën e
rasteve përfshinë tri nivele themelore: organizatat themelore, format më të larta të
organizimit dhe organet supreme (qendrore). Organizata themelore është formë
themelore e partisë në kuadër të së cilës anëtarësia shfaq angazhim të drejtpër-
drejt. Partia në të shumtën e rasteve konstituohet në bazë të parimet të funksion-
alitetit apo në baza territoriale. Ajo e debaton Programin dhe Statutin, propozon
kandidatët dhe kryen disa detyra të tjera me karakter lokal.
Në organizimin struktural të partisë, rol të veçantë kanë format më të larta të orga-

nizimit apo të ashtuquajturat instanca, detyra e të cilave është koordinimi i punës
në nivelin horizontal dhe vertikal brenda partisë si dhe ndërlidhja e partisë më seg-
mente gjegjëse shoqërore në të njëjtat nivele. Kjo është lidhës ndërmjet formave
themelore të organizimit dhe organeve të larta, të cilat janë segmenti më i rëndë-
sishëm i çdo partie. Të gjitha partitë kanë organe të ngjashme qendrore dhe marrë
në tërësi, fjala është për organe më të ngushta dhe me të gjera, pra me numër më
të vogël apo më të madh. Organet e ngushta janë kryesisht organe me funksione
ekzekutive dhe ato e përcjellin dhe orientojnë rrjedhën e aktiviteteve të partisë.
Çdo parti politike ka aktet e veta themelore statusore dhe programore. Programi i
partisë përmban ideologjinë si dhe qëllimet dhe mjetet për realizimin e synimeve të
partisë politike. Statuti i partisë politike rregullon të drejtat, detyrat dhe marrëd-
hëniet e përgjithshme të brendëshme të anëtarëve të partisë politike. Si programi
ashtu edhe statuti, kohë pas kohe, u nënshtrohen ndryshimeve, varësisht nga
kushtet dhe ndryshimet në strategji, qëllimet politike dhe na organizimi i partisë.
Sistemi partiak është bërë pjesë përbërëse e sistemit politik dhe e strukturës
shoqërore në të gjitha shoqëritë ku ajo ekziston, kurse në shoqëritë e zhvilluara
industriale është e integruar plotësisht ashtu që e ka krijuar edhe logjikën auten-
tike të funksionimit dhe ruajtjes. Sistemet partiake janë pjesë e pamposhtur e
demokracisë parlamentare dhe e realizimit të lirive dhe të drejtave të njeriut dhe të
drejtave qytetare. Kjo është edhe masë apo kriter i demokracisë dhe i suksesit të një
sistemi modern politik në shoqërinë bashkëkohore. Për këtë arsye sociologjia gjith-
një e më shumë dhe me arsye po merret me studimin dhe analizimin e partive poli-
tike.
119
KOMBI
Kombi është grup shoqëror global dhe etnik. Analizat sociologjike lidhur me kom-
bin tërheqin vëmendjen e studiuesit në një varg paqartësish dhe kontrovezash
teorike e metodologjike. Përveç saj, tregojnë edhe atë se sociologjia e kombit ende
nuk e ka gjetur vendin adekuat brenda nomenklaturës së disiplinave sociologjike
dhe së këndejmi edhe në raport me dukuritë tjera (hulumtimet teorike dhe empirike
janë modeste). Sociologjia e perëndimit nuk ka qenë mjaft argjile (vigjilente) në
pikëpamje të studimit të kombit, për shkak se ekziston përshtypja se kjo dukuri, me
vetë realizimin e saj në truallin evropian në shek. 18-19 e ka eliminuar nevojën për
studim. Përveç kësaj problemi i kombit në kontinentin e vjetër kaherë nuk ka pasur
reperkusione politike për zhvillimin e kapitalizmit modern. Prandaj, kjo edhe mund
të merret si një arsye e një përtacie sociologjike në pikëpamje të studimit të kombit.
Mirëpo, megjithatë thesari i rëndësishëm teorik i sociologjisë perëndimore është i
paevitueshëm në trajtimin e esencës themelore dhe funksioneve të kombit sepse në
esencë është teorik, kurse në stadin fenomenologjik zgjidh shumë dilema në pikë-
pamje të pozitës së kombit në strukturën e dukurive shoqërore. Por, hapja e çësht-
jeve të kombit në kohën tonë, në kushtet e shoqërisë shumë të zhvilluar industriale
po bëhet çështje teorike, kurse metodologjikisht shumë delikate.
Problemet në hulumtimin e kombit shumë shpesh vijnë për shkak të ndryshuesh-

mërisë së përkufizimit terminologjik si dhe shumë kuptimeve të vetë nocionit
''komb''. Natyrisht, problemet lindin edhe për shkak të të kuptuarit të ndryshëm të
kushteve sociale dhe historike në të cilat ka lindur kombi. Teoritë e ndryshme i
qasen këtij në forma të ndryshme, mirëpo tri orientime janë kryesore, që mund të
hasen brenda funksionalizmit, në marksizëm, në shqyrtimet interkacioniste si dhe
brenda mendimeve kritike-teorike; I pari është ai i cili kombin e përkufizon si
biologjik-natyrorë (gjeografik) dhe faktorë psikologjikë. I dyti vjen nga ajo se kombi
është prodhim i faktorit të vetëdijes, ideve, shpirtit, gjuhës, kulturës dhe religjion-
it. I treti, i cili kombin e shpjegon përmes prizmit sociale- klasore, politike dhe mar-
rëdhënieve juridike si dhe normave deri te identifikimi me shtetin.
Për ta kuptuar kombin është e domosdoshme të dihet se në zhvillimin e tij nuk

mund të caktohen kufijtë preciz historik dhe social. Rruga deri te kombi ka qenë
mjaftë e gjatë dhe kontraverzë. Kombi nuk ka lindur përnjëherë por ati i kanë pri
shumë krijesa nën nacionale përmes të cilave është zhvilluar ai në entitet nacional
politik për çka, lidhur me këtë duhet falënderuar gjithqysh edhe lindjes së shtetit
modern borgjez në fillim të shek. 18. Sipas mendimit tonë ekzistojnë tri stade në
zhvillimin e kombit: I pari etno-religjioni; i dyti, etno-kultura dhe I treti etno-poli-
tika, të kuptuara këto në kuptim të shtetit. Në vazhdim rrafshi i parë është zhvil-
luar që në shek. e vjetër dhe fillimin e shek. të mesëm dhe në pikëpamje termi-
nologjike mund të theksohet si stad i kombësisë. Shkalla e dytë deri te zhvillimi
kombëtar lind gjatë tërë shek. të mesëm dhe fillimit të shek. të ri kurse disa forma
i hasim edhe sot e kësaj dite në disa shoqëri të pazhvilluara dhe kjo në pikëpamje
kuptimore si popull. I treti ,niveli bashkëkohorë i zhvillimit të entitetit nacional
zhvillohet nga fillimi i shek. 18 dhe vazhdon dhe në kuptimin terminologjik, mund
të definohet si komb. Dhe veç në të arriturat të ndërsjella në zhvillimin e kombit
mund të flitet për entitetin dhe identitetin në kuptimin bashkëkohorë .Ndërkaq,
sociologjia deri më sot, kryesisht është marrë me secilin nga këto rrafshe si entitete
120
të veçanta dhe të pavarura nder veti .
Studimit të kombit, sociologjia dhe shkencat tjera shoqërore, më së shpeshti ju kanë

qasur në pikëpamje globale, teorikisht dhe në rrafshin fenomenologjik, kurse shumë
më pak ose rrallë fare, në atë empirik. Me empirizmin e kombit janë marrë krye-
sisht sociologët në të ashtuquajturat vende (shoqëri) shumë nacionale, në të cilat
kanë dalë në pah edhe reperkusionet konkrete të kombit në aspekte të ndryshme të
zhvillimit shoqëror. Hulumtimet e tilla zbulojnë shumë veti të fshehta dhe përmba-
jtje shtresuese të kombit, i cili përkufizim (që ka qenë dominues në sociologjinë e
deritashme)është e pa mundur të dëshmohet plotësisht. Për këtë jemi bindur edhe
në hulumtimet tona në temën mbi kombin dhe religjionin në shoqërinë boshnjake
në fund të viteve të 80 dhe në fillim të viteve 90 -ta (rezultatet e hulumtimit të kum-
tuara në librin me titull ''Kombi dhe religjioni''). Për këtë arsye edhe në këtë rast na
mbetet që për kombin të gjykojmë në bazë të shumë përkufizimeve, të cilat sillen në
kuadër të tri rrafsheve të cekura dhe me qëllim të realizimit të sintezës së tyre.
Natyrisht duhet thënë se pjesa dërmuese e sociologëve me ndryshime të caktuara
të natyrës metodologjike pajtohen me atë se kombi modern, të cilin e njohim në
Evropë ka lindur në epokën e lindjes së kapitalizmit, me zgjerimin e tregut dhe kul-
turës si dhe ndërlidhjeve gjuhësore dhe etno-kulturore të popujve nën përkujdesjen
e shtetit borgjez me të cilin ka realizuar ''shkurorëzim afatgjatë.''.
Duke filluar nga shkallëzimi i cekur në rrugën e zhvillimit të kombit po japim

pasqyrën epërkufizimeve më të rëndësishme për kombin nga orientimet më të
ndryshme me anën e të cilave me një analizë të kujdesshme mund të arrihet deri te
njohuria mbi qenien dhe funksionin e kombit gjatë historisë dhe nën kushte të
ndryshme sociale, por edhe deri tek ajo se çka është kombi sot .
Definicionet e para kanë lindur në krihet e teorisë biologjike. I pari, i cili elementet
racore (racën) e ka futur si faktor në përcaktimin e kombit është Gabino. Ai kon-
sideron se racat e ndryshme kanë marrë edhe forma të ndryshme të kulturës, të
cilat në nivele të ndryshme kanë edhe karakter të ndryshëm si dhe vlera të
ndryshme. Gabino është themeltar i idesë mbi racën totalitare si kundërvënie e
idesë mbi shtetin totalitar. Sipas kësaj teorie të rëndësishme janë dy elemente: 1.
karakteri moral i popullit i cili përbënë zemrën dhe shpirtin e çdo gjëje prandaj edhe
të karakterit etnik. Elementi i dytë është mentaliteti racor si bazament i karakter-
it nacional dhe psikologjik në tërësi.
Pasardhësi i Gubinos, Gustav Le Bon. e ka bërë ndarjen e racave,d.m.th. të popujve

në katër lloje; një primitive, tek të cilët nuk ka gjurma kulture dhe civilizime; dy, të
ulët, të cilët janë të aftë për puthitje civilizimesh (këtu i ka numëruar zezakët); të
mesmit, të cilët kanë krijuar llojet e civilizimeve më të larta (i ka numëruar: kinezet
mongolët popujt semit) dhe katër,racat e larta të cilat janë të afta për zbulime të
mëdha (popujt indo evropian).
Gjurmëve të paraardhësit është edhe Zhan Boden, i cili në të vërtet për bazë të kom-
bit i merr faktorët gjeografik. Ai konsideron se format themelore të kombit kanë lin-
dur në ndikimin e ajrit tokës dhe veprimit misterioz të yjeve . Në të vërtetë, në
esencë ky është drejtim natyralist në teorinë e kombit, përfaqësues i të cilit është
Boden. Sipas kësaj teorie ,ndikimi i faktorit gjeografik në mënyrën e jetës së
121
njerëzve ,nevojave dhe zakoneve të tyre, si dhe formimin e bashkësive të njerëzve
është vendimtar. Identiteti gjeografik dhe ndërlidhja sipas kësaj teorie janë shumë
të rëndësishme në formimin dhe mirëmbajtjen e kombit edhe si bashkësi e njerëzve.
Kjo teori është burim i teorisë gjeopolitike, e cila është e vërejtur edhe te Aristoteli,
Monteskije, Fridrih Razh, Riteri etj. Rudolf Kjelen është përfaqësuesi. Sipas tij pop-
ulli është bashkim organik i ambientit ,racës shtetit dhe kulturës, pastaj gjuhës,
artit, etikes dhe besimit (shih veprën: "Shteti si formë e jetës")
Faktori psikologjik, i cili dominon në teoritë psikologjike, sillet ndërmjet faktorit

biologjik dhe social. Shumë autorë theksojnë rëndësinë e konstituimit psikik të
kombit, kurse disa madje atë e konsiderojnë faktor kyç i cili ndikon në formësimin
e kombit gjë që do të shohim nga disa përkufizime të ardhshme mbi kombin.
Mbi bazat psikologjike-sociale dhe biologjike mjaftë autorë kërkojnë dhe gjejnë
karakterin e kombit. Tri grupe sish japin përgjigje në këtë çështje. I pari, karakteri
nacional është rezultat i faktorëve biologjik, vetive racore dhe ndikimit të klimës,
ambientit dhe faktorëve tjerë. E dyta, karakteri nacional. kuptohet në kontekstin e
"psikologjisë së popullit'' do të thotë e përcakton me karakteristika psikologjike, të
cilat gjenden ndërmjet përcaktimit shoqëror të jetës së njerëzve, bashkësisë. (Lebon,
Dvornikoviq). Karakteri nacional përcaktohet si fakt i kulturës, jetës shoqërore të
njerëzve (Otto bauer) përkufizim të ngjashëm të karakterit nacional hasim edhe te
Margaret I Fida, e cili konsideron se karakteri nacional, në të vërtet, karakteri kul-
turor është përmbledhje vetish, sjelljesh, reaksionesh karakteristike të pjesëtarëve
të një kombi. Asam Saf, thotë karakteri nacional vjen nga psika nacionale dhe tra-
dita kulturore.
I pari që ka dhënë elemente për definicionin e plotë mbi kombin në bazë të konsti-
tucionit psikik, karakterit nacional dhe kulturës ishte (Otto Bauer). Sipas tij, kom-
bin e përbën karakteri nacional, e ajo është kultura nacionale. Kombi është
bashkësi kulturash me fatin e njëjtë historik dhe me karakter të ngjashëm. Kombi
është bashkësi karakteri gjuhe dhe kulture.
Në përkufizimin e kombit vend të rëndësishëm zë edhe''jeta shpirtërore''si faktor i

përcaktimit të esencës nacionale. Madje,Hegeli për këtë çështje kishte thënë se
shpirti i një populli është ai i cili tashmë qëndron dhe ekziston në religjionin e tij,
kulturën, zakonet, organizimin dhe ligjet politike, ngjarjet e tij,veprat. E gjithë kjo
thotë Hegeli, është populli. Populli jeton me shprehinë, e cila e sjell atë deri tek
natyra e vdekjes. Jeta shpirtërore është ajo e përgjithshmja. Populli atë jetë e
ushtron.
Edhe ndjenja nacionale,vullneti dhe vetëdija janë faktorë të rëndësishëm të kombit

sipas përkufizimeve të shumë autorëve. Sipas Renanit, ndjenja, vullneti dhe vetëdi-
ja janë faktorë me ndihmën e të cilave ndërtohet, ruhet dhe përparohet kombi
ngushtë lidhur për vetëdijen mbi ekzistencën e tij, mbi veçoritë, nevojën që ato
veçori të ndërtohen, zhvillohen dhe ruhen. Që të jenë nacionale ndjenja dhe vullneti
dhe që t'i përkasin kombit një arsye e mjaftueshme për ekzistimin e kombit. Më
tutje sipas Renanit kombi është një bashkësi e madhe solidare e bazuar në ndjen-
jën e sakrificës për bashkësinë në të kaluarën dhe të tashmen. Kombi shprehë
dëshirën e individëve që të vazhdojnë të jetojnë jetë të përbashkët. Ekzistenca e
122
kombit është ''plebishit i përditshëm''për jetë të përbashkët ashtu siç është edhe
ekzistenca e individit dëshmi e përhershme e tij. Edhe vullneti i lirë është i rëndë-
sishëm për kombin. Sipas Henri Manu, kombi është bashkësi njerëzish, të cilët
kanë vendosur që lirshëm sipas vullnetit të formojnë apo të vazhdojnë formësimin
e shtetit.
Me teorinë tij Max weberi konsideron se nocioni komb nënkupton atë se nga grupet
e caktuara njerëzish mund të pritet ndjenjë specifike e solidaritetit ndaj grupit
tjetër, gjegjësisht ky nocion bënë pjesë në ''sferën e vlerave. ''Faktori i vlerave siç
shohim futet si një element i rëndësishëm i konstituimit nacional. Mendim të njëjtë
ka edhe Talcot Parsons, i cili thekson se kombi është bashkësi historike njerëzish
që kanë identitet të përbashkët, i cili vjen andej nga ata jetojnë (kënaqin nevojat)
mirëmbahen (prodhuesit e gjërave dhe teknikës për shuarjen e nevojave) dhe vlerë-
sojnë (zgjedhin, krijojnë, gjejnë përparësitë) në (sistemin shoqëror-interaktiv bren-
da një territori të kufizuar, pra ''kombi është sistem i veçantë shoqëror
Sociologu polak Jerzhi Vjatr kombin e ka definuar si diçka me baza me të gjëra
dukeu përpjekur që të lidhë faktorët historik, social dhe ideo-kulturor. Për Vjatrin
kombi është historikisht i formuar si bashkësi afatgjate e krijuar mbi bazat e fatit
të përbashkët historik dhe në epokën e kapitalizmit, e cila karakterizohet me ekzis-
timin e ndjenjës së përkatësisë shtetërore, si element themelor i vetëdijes grupore''.
Edhe sipas S. Riarsonit kombi është bashkim shpirtëror dhe material-shoqërorë.
Ideja e bashkësisë nacionale nuk është ndonjë fiksion ..... Ky është grup historik,
pra një grupim historik. Pjesë organike e tij është vetëdija dhe efektiviteti''.
Krahas vetëdijes nacionale, kulturës dhe vlerave si elemente të konstitucionit
nacional, futen edhe solidariteti dhe ''bashkëpunimi''në bazë të përvojave
hulumtuese rreth zhvillimit të kombit në botë. H. seton - Wetson. thekson se kombi
është një bashkësi popullore, anëtarët e të cilit janë të lidhur për ndjenjën e soli-
daritetit, kulturën e përbashkët vetëdijen kombëtare''. Për E.smithin'', kombi është
integrim vertikal i gjerë i grupit territorialisht të lëvizshëm i lidhur për të drejtat
qytetare dhe ndjenjat e përkatësisë së përbashkët,
në tërësi me karakteristika të përbashkëta, të cilat pjesëtarët e tij i dallojnë nga
grupet e ngjashme duke i sjellë ata në bashkëpunim të ndërsjellë apo në konfron-
time. Prapë, kjo është dukuri krejtësisht e ndryshme nga shteti''.Gjuha dhe kultura
janë të pranishme si elemente konstituive të kombit në mënyrë të posaçme tek të
gjithë autorët, të cilët janë marrë me aspekte sociologjike dhe kulturore të kombit.
Mirëpo, ky dimension posaçërisht është i theksuar tek një numër hulumtuesish dhe
mendimtarësh siç është rasti i T. Hobssit, Agripes dhe Bodenit, të cilët shkruajnë
për ''kombet gjuhësore''.Këtë e hasim edhe tek shumë autorë tjerë. Kështu Mirosllav
Kerlezha vë në pah se kombi është bashkësi e gjuhës dhe territorit, të cilën e karak-
terizon ndjenja e përkatësisë nacionale e kushtëzuar me kontaktin natyror në
bashkësinë nacionale. Ana shpirtërore e kombit është shumë e rëndësishme. Edhe
Herderi konsideron se gjuha është komponentë shumë e rëndësishme e kombit,
shprehje e karakterit nacional. Sipas tij mënyra e të menduarit të një populli. Asnjë
ide politike e kombit nuk mund të jetë konstituive nëse nuk kyçet komponenti i
zhvillimit të mendimit,i cili shprehet në poezi dhe art''. J. Fihte, në ''Adresa e kom-
bit gjerman'' vë në pah se ka popull, i cili u jep atyre njerëzve organet e të folurit
të të cilëve janë nën ndikimin e kushteve të njëjta të jashtme, të cilët jetojnë së
bashku dhe zhvillojnë gjuhën e tyre në komunikim të vazhdueshëm njëri me
tjetrin''. Edhe sipas Bareut kombi është bashkësi gjuhësore e lindur në bazë të
123
vendimit spontan të njerëzve të çliruar nga varësia feudale, që të kontaktojnë me
njerëzit tjerë brenda kombit. Edhe për Kauckin, kombi është bashkësi e gjuhës.
Gjuha sipas tij paraqet supozimin elementar të jetës së përbashkët të njerëzve.
Në bazë të analizave autentike të faktorëve gjuhësor dhe kulturor Man Reneri,

teoriticient austriak, kombin e përkufizon si bashkësi gjuhësore dhe kulturore, e
cila me fatin e përbashkët krijon karakterin e gjuhës së caktuar dhe karakterin e
kombit. Kombi është bashkësi, e cila është e lidhur për personalitetin. Kjo është
bashkësi personale e gjuhës, kulturës dhe historisë. Kombi është bashkim në sfer-
ën e mendimit dhe ndjenjës si dhe shprehjes së bashkimit të tyre me anë të gjuhës
dhe literaturës nacionale. Edhe sipas Rusoit, kombi është bashkësi e gjuhës, të
cilën vetë e krijon ose e merr atë nga popujt tjerë sikurse në Evropë.
Nga sfera kulturore-gjuhësore, elementet e kombit barten edhe në sferën e origjinës

dhe traditës gjë që vërehet tek ata hulumtues, të cilët janë marrë me popujt e vjetër
por edhe me bashkimin e të vjetërve dhe atyre të kohës në komb. Kështu Ajnshtajni,
kombin e definon si bashkësi të themeluar në origjinë gjaku por edhe në traditën
morale dhe kulturore (hebraishtja si përmbledhje e qëndrimeve jetësore ndaj botës)
hebrejët thotë Ajnshtajni janë një bashkësi gjaku dhe tradite ku religjioni fare nuk
është i vetmi që i lidhë .
Bashkimi i kulturorës dhe politikës në konstituimin e kombit vërehet edhe tek Karl
Dojçi, i cili kombin e definon si organizatë politike nacionale-bashkim i komunitetit
nacional-popullor dhe bashkësive politike të dalluara nga ajo. Kombi thotë Dojçi
është i kulturës dhe politikës. Edhe Anton Smith kombin e definon si rezultat i kul-
turës në kuptimin më të gjerë të lidhjes me politikën.''Burim i kombit bashkëko-
horë,''thotë Smithi është tipi burokratik me origjinë nga shoqëritë bashkëkohore
borgjeze''. Ernest Geler, me kombin nënkupton realizimin e lidhjes së brendshme të
masës me traditën dhe historinë. Lidhjen e mëparshme dhe të më vonshme të for-
mave kulturore si element i konstituimit të kombit e hasim edhe tek Debreja, i cili
konstaton se kombi paraqitet pas një varg mënyrash tjera dhe ekzistencash të jetës
kolektive, historikisht të caktuara nga klanet, sistemet fisnore dhe gjinore e deri te
formacionet sekondare kulturore (grupet etnike, populli kombi). Pra, konstaton ai,
''kombi është formacion kulturor''. Kombin si bashkësi kulturore dhe shpirtërore,
duke insistuar në depolitizimin e tij, e definon edhe Roza Luksemburg. Sikurse ajo
mendon edhe Lavtrovski, për të cilin kombi është zemra e gjallë e bashkësisë
nacionale në të cilën gjendet organi i gjallë-gjuha nacionale.
Nga kombi i kulturës dhe traditës shumë autorë shkojnë deri tek kombi i lidhjes
sociale ekonomike dhe politike në bazë të të gjitha karakteristikave strukturale tij,
të cilat e përcjellin atë zhvillim. Lidhur me këtë posaçërisht kihet parasysh struk-
tura nacionale etnike sociale (klasore ) dhe politike. Ferdo Qulinoviç me tezat mbi
çështjet nacionale ka thënë për kombin se është faktorë ''i lidhjes etnike" të pjesëve
të ndryshme, të cilat e përbëjnë atë. Kombi sipas Qulinoviqit, është kategori
shoqërore, e cila integron në tërësinë e saj ''hapësirën etnike '' dhe të gjitha klasat.
Në këtë kuptim Qulinoviqi vë në pah dimensionin etnik të kombit si faktor i inte-
grimit dhe lidhjes nacionale dhe thekson se kombi në të vërtetë ''Është bashkim i
brendshëm i bashkësive etnike të njerëzve të lidhur me integrimet autentike dhe
tiparet dalluese e që historikisht ka lindur me qëllim të arritjes së interesave
124
ekzistuese të kolektivit të vet''. Një hapë më tej shkon Zvonko Lerotiç, i cili kombin
e definon si bashkësi. e cila dhepse ka lindur nga populli ai bartë idenë e bashkim-
it si vlerë. Ideja e vlerës mbi të cilin ndërtohet kombi është e të njëjtit tip sikurse
ajo imanentja e kapitalit si vlerë, e cila e shton vlerën apo forcën që pastaj lindet
forca më e madhe. Me këtë pothuajse hyn në sferë të vlerave nacionale, të cilat dalin
jo vetëm nga tradita dhe kultura por edhe nga puna edhe ekonomia e fatit të kom-
bit në shoqërinë moderne industriale. Këtë dimension, por jo mjaftë të artikuluar e
ka vërejtur edhe Edvard Kardel, i cili ka tentuar që ta jep në definicionin e tij, kur
thotë: ''kombi është bashkësi specifike popullore e lindur në bazë të ndarjes
shoqërore të punës në epokën e kapitalizmit, në një territor kompakt dhe në kuadër
të gjuhës së përbashkët dhe afrisë së njëjtë etnike dhe kulturore në përgjithësi''. Në
po atë nivel është edhe përkufizimi mbi kombin të cilin e jep Antonio Gramshi, kur
thotë: ''kombi është bashkësi njerëzish, në të cilën punohet dhe shkëmbehet në
mënyrë specifike - historike. Në këtë kuptim ai është edhe tërësi prodhuese brenda
kornizës së caktuar nacionale - aparat gjigant për prodhimin e vetë jetëve.
Max Weberi me gjykimin e vet për kombin si grup i bashkuar ekonomiko-politik,

hap një dimension të ri të fenomenit të kombit. Ky është shteti, në të cilin dhe me
të cilin kombi realizon politikën e vet dhe emancipimin ekonomik të tij. Kombi sipas
Weberit është një grup i madh i posaçëm, i bashkuar i veprimit në një kuvend në
bazë të lidhjes gjuhësore, kulturore, ekonomike-politike, ose grup i bashkuar i nën-
tokës së caktuar (gjuha, kultura, etnosi burimor) në të cilin etnikja bashkohet me
diç që karakterizohet si veprimtari ekonomiko-politike. Ky bashkim thotë Veberi
është kombi. Në këtë drejtim shkon edhe mendimi i atyre të cilët përpiqen që kom-
bin ta përkufizojnë në kuptimin modern politik si "popull politik". Në këtë kuptim
Dushan Janjiq thotë: "Kombi është i përkufizuar edhe si bashkësi politike, " popull
politik". Kombi e lidhë individin duke i dhënë atij identitet shoqëroro politik. Ai
është organizim politik i instaluar ndërmjet individëve të të njëjtit drejtim në pro-
cesin e punës, gjegjësisht të prodhimit dhe të reproduktimit të jetës. Kombi është
shprehje politike historikisht i lindur dhe i bazuar në bashkësi të njerëzve të
mbështetur në punën e tjetrit. Në të vërtet, nëse dëshirohet që kombi të definohet
sipas asaj që ai në realitet shoqëror vërtetë është, atëherë ai është produkt
shoqëror-historik, i cili bazohet në rezultatet e zhvillimit të punës".
Nga kombi - " populli politik" pikëpamjet shkojnë drejtë nacionalitetit - shtetit. Ky
botëkuptim mbi kombin sidomos është i përhapur te një numër i sociologëve
perëndimor sidomos te juristët, të cilët përpiqen të dëshmojnë se kombi, në bazë të
përvojave të perëndimi, në të vërtetë shteti ka ardhur së bashku me kombin dhe
anasjelltas. Në të vërtet, gjithnjë e më të shumtë janë ata, të cilët marrëdhënien
kom-shtet e nënkuptojnë në kuptimin modern sociologjik. Por ka edhe të tillë të
cilin lindjen e kombit e kushtëzojnë me lindjen e shtetit borxhez pas revoluciont
borgjes ose, prap identifikohen me te. Disa mendime të cilat do t'i përmendim si
indikator të mendimeve të tilla mbi kombin. Kështu Anri Kapitan, kombin e kon-
sideron element të shtetit të përbërë nga grupet e individëve të lidhur për një ter-
ritori dhe të nënshtruar pushtetit të një qeverie. Sipas Luj Le Firu shteti dhe
kombi bashkohen. Kombi është njësoj shteti. Edhe sipas Rusos, populli është
bashkësi e veçantë e grupeve të mëdha të njerëzve, bashkësi qytetarësh dhe gru-
pesh të unifikuara individuale (vullneti i përgjithshëm) bashkësi e të gjithë
qytetareve të lirë (vullneti i të gjithëve). Këtë janë në të vërtetë tri stade të
bashkimit - populli në kuptimin natyror përbënë unitet jo të mjaftueshëm me pop-
125
ullin si një grup me dëshirë dhe qytetarët të lirë ekonomikisht të organizuar ("vo-
konte de tous") me shoqërinë qytetare dhe vullnetin e përgjithshëm ("volonte gen-
erale") i cili është nacionalitet i bashkuar - shet". Për Stajmentrin kombi është
popull, i cili veten e don dhe e gjenë në shtetin e vet. I ngjashëm me mendimin e
tij është edhe Moli i cili thotë se për ekzistimin e kombit është i nevojshëm vetëm
vullneti për jetë të pavarur i cili, prapë është parapërcaktuar për popullin në
shkallën e vetëdisimit. Teza për identifikimin e kmbit dhe shtetit mbrhet edhe nga
Manfred Hatixh i cili thotë: "vetëdija tregtare nacionale moderne e shtetit
nacional e ngjashme është me shtetin e vetëdijes. Vetëdija kombëtare është një
një masë të konsiderueshme e përmbushur, përmbajtja e vetëdijes shtetërore.
Kombi është popull i cili është bërë shtet si bashkim politik dhe i veprimit të fatit
të përbashkët". Gjithashtu edhe në fjalorin e vebsterit kombi është i definuar si
popull i cili jeton në territorin e bashkuar në të njentin pushtet, në të njëjtin vend
respektivisht shtet". Edhe sipas J.g. Herderit shteti më i mirë është ai i cili e ka një
karakter nacional. Edhe Nicos Poulanzs e thekson rolin e shtetit në konstituivin e
kombit. Sipas tij shteti kombëtar duhet të jetë homogjen gjegjësisht ti homogjeni-
zoje dallimet , t'i absorbojë nacionalitetet brenda për brenda shtetit - kombit. Andre
Anion shprehet për lidhjen e ngushtë të kombit dhe shtetit, por ato thotë ai nuk
janë identike. Zvonko Lerotiq, gjithashtu thotë se rëndësia e marrëdhënieve në
mes shtetit dhe kombit, nuk i identifikonato. Shteti sipas tij është një vlerë e re
të cilës i synon kombi dhe i cili krijon. Në këtë kuptim, ai thotë se kombi si vlerë
shpirtërore dhe vullnet i nje populli i cili krijon vlerë të re -shtetin".
Në përpjekje për të sintetizuar pikëpamjet e caktuara mbi kombin në bazë të

studimeve përkatëse teorike dhe empirike, do të ishim gjykuar që të formulojmë,
sipas mendimit tonë subjektiv përkufizimin e kombit, i cili do të lidhte dimensionet
themelore historike, etnike, kulturore, sociale dhe politike-juridike, në kuadër të tri
rrafsheve të përmendura të zhvillimit: etno-religjionit , etno-kulturës dhe etno-poli-
tikës. Ato përkufizime të kombit do të mund të dëshmoheshin si vijon : kombi është
formë e veçantë e bashkësisë apo shoqërisë njerëzore me një zhvillim të lartë social-
kulturor dhe ekonomik i lindur në atë shkallë të ndarjes së domosdoshme të punës,
e cila mundëson një lidhje më të gjerë të individit me grupet shoqërore të të njëjtit
etnos apo të ngjashëm me të sipas shkallës së vetëdijes, mentalitetit, gjuhës, psiko-
narracionit dhe përcaktimit religjioz, qëllimi i të cilit është inkorporimi në shtet.
126
FORMAT E VETËDIJES SHOQËRORE

Koncepti dhe karakteri shoqërorë
Koncepti ''vetëdija shoqërore ''është lëndë e shqyrtimit pothuajse e të gjitha shken-
cave shoqërore në pajtim me objektin dhe metodologjinë e tyre. Pothuajse në të
gjitha shkencat shoqërore vërehen ndryshimet rreth shpjegimeve të vetë konceptit
lidhur me atë se çka nënkupton ajo. Më së afërmi përndryshe janë filozofia dhe soci-
ologjia dhe në një masë edhe psikologjia, të cilat këtij koncepti i qasen si një
fenomeni mjaftë të ndërlikuar dhe dinamik. Vetëdija shoqërore më së shpeshti kup-
tohet si inkarnacion i vetëdijes individuale dhe kolektive, karakteri shoqëror i së
cilës përcaktohet sipas natyrës së shoqërisë.
Shumica e sociologëve mbrojnë pikëpamjen se vetëdija shoqërore, së esencë është
vetëdija njerëzore e shoqërizuar. Kjo do të thotë se vetëdija individuale është edhe
vetëdije shoqërore dhe kjo së paku për dy arsye: e para, sepse është e zhvilluar në
shoqëri, d m th. në marrëdhëniet e ndërvarura të veprimit social të individit si në
marrëdhëniet reciproke ashtu edhe kundruall natyrës dhe e dyta, se paraqitet si
formë e përbashkët e vetive psikofizike të njerëzve, e cila individin e shtynë në
aktivitete sociale dhe sjelljen e tij në shoqëri përgjithësisht.
Vetëdija shoqërore manifestohet si përmbajtje e caktuar sociale e aktiviteteve të

vetëdijshme shoqërore të njerëzve në disa sfera të individit dhe shoqërisë. Sipas
mënyrës dhe formave të manifestimit si dhe përmbajtjes së faktorëve social, të cilët
përkufizojnë idetë, mendimin, sjelljen dhe veprimin e njerëzve dhe grupeve
shoqërore ndaj natyrës dhe shoqërisë, vetëdija shoqërore domosdo merr edhe format
e veta të caktuara, të cilat janë imanacion i formës dhe përmbajtjes së sferave të
caktuara të jetës sociale dhe njerëzore si dhe praktikës së njeriut .Karakteri
shoqëror i vetëdijes manifestohet në të gjitha format kryesore siç janë: religjioni,
morali, drejtësia, shkenca, arti dhe filozofia. Këto njëkohësisht janë edhe forma
themelore të vetëdijes shoqërore, të cilat sociologjia moderne i njeh dhe i respekton
si përkufizime relevante dhe kategori të rëndësishme për shpjegimin dhe të kup-
tuarit e esencës së shoqërisë.
Ideologjia
1. Nocioni dhe përkufizimi
Nocioni ideologji është me prejardhje greke dhe vjen nga fjalët greke: idea - që do
të thotë ide dhe logos- shkencë. Pra, ideologjia tekstualisht do të thotë: shkenca mbi
idetë. I pari këtë fjalë, në kuptimin e lartë cekur, i ka përdorur mendimtari francez
Destutt De Tracy ( Desti De Trasi (1754-1836). Me nocionin ideologji Desti De Trasi
e ka shënuar filozofinë e tij me dëshirë që të bëjë dallimin në mes pozicionit të tij
senzualist dhe metafizikës, të cilës disa mendimtarë francez
(Cabanis,Chenier,Garat ,Valnev etj), me në krye Desti De Trasi rreptësishtë i janë
kundërvënë. Ata, në të vërtetë, flakën konceptin metafizik dhe futën atë ideologjik.
Këtu sipas tyre, ideologjia ka kuptimin e shkencës mbi perceptimet, senzacionet,
paraftyrimet
( Franc.Idec), në marrëdhëniet dhe lidhjet e të cilëve mbështetet e tërë njohuria
127
jonë. Ajo duhet t'i shërbejë zbulimit të rregullave praktike për kult moral, drejtësi,
shtet, veprim politik.
Në rrugën e vet të zhvillimit, si çdo koncept dhe dukuri tjetër shoqërore, edhe ide-
ologjia ndërron kuptimin e vetë, madje edhe deri tek ai pezhorativ, të cilin ia jep
Napoloni kur i kritikonte ideologët (kritikët e vet) me botëkuptime republikane
.Opozitën republikane e cila sillej në mënyrë kritike ndaj politikës së tij, ai me ironi
i quante ''ideolog'', gjegjësisht teoriticientë, të cilët merren me abstrakcione dhe
iluzione mbi shoqërinë e të cilët nuk kanë lidhje me realitetin. Kuptim të ngjashëm
do të marr kjo edhe në luftërat politike gjatë shek. 19-20. me të cilën do të shëno-
hen idetë dhe politikat e kundërshtarëve
( lëvizjet politike, partitë,grupet,klasat etj.). Me qëllim të minimizimit të vlerave
dhe mundësimit të realizimit të atyre ideve nëpërmes prizmit së identifikimit ide-
ologjik të tyre në kuptim të: mashtrimeve rrenave, tregimit të pavërtetë të realitetit
qëllimshëm,etj. Është bërë edhe kritika e llojit të vet ndaj atyre ideve dhe lëvizjeve.
Kështu ideologjia hynë në sferën e mendjemprehtësive politike, diskreditimit dhe
prestigjit politik në luftë për realizimin e ideve dhe koncepteve mbi shoqërinë dhe
kuptimin praktik në garë për fitimin e pushtetit të klasave, grupeve, partive etj. dhe
ruajtjen e tij.
Nga ''ideologët politik entuziast'' të Napoleonit deri te ideologjia si mjet për

mashtrimin e tjetrit dhe shmangien ''e të kuptuarit të shumicës së filozofëve të
renesancës dhe iluministëve e materialistëve francez e deri te Karll Marksi, Karl
Majn Hajmi, Rheodor Gaigera, Kaucki, Pashukanisi, Garodvi, Llukaçi etj si''vetëdi-
je e gabuar''ideologjia bëhet lëndë e studimit të shumë teorikëve, filozofëve e më
vonë edhe e hulumtuesve të dukurive sociologjike. Të lartpërmendurit, dhe shumë
hulumtues tjerë të dukurive shoqërore, ideologjinë e përkufizojnë si të shprehur jo
adekuat të realitetit shoqëror dhe si shprehje diferencash ndërmjet shkencores
(shkencës) dhe të besueshmes në gjykimet e seriozitetit shoqëror. Ideologjia më së
shpeshti qëndron diku në mes të së vërtetës dhe shkencës ku ''kurthi i
vërtetë''paraqitet si e vërtet objektive d.m.th. saktë, ''ruajtja e realitetit dhe ide-
ologjisë si ''vetëdije e gabuar''.Në të gjitha këto kuptime nuk është arritur që të cak-
tohet kufiri në mes të shkencës (shkencores) dhe ideologjisë. Shumë prej tyre kanë
mbetur në theksin e vetive të njërës apo të tjetrës palë ose në pozicionin e kompro-
misit mekanik në përkufizimin e raportit të shkencës dhe ideologjisë. Me këtë rast
ne nuk do të merremi me të gjitha mendimet dhe botëkuptimet e ideologjisë, por do
të shënojmë vetëm ato të cilat në formë të përkufizimit përpiqen të përcaktojnë
esencën dhe kuptimin e ideologjisë.
Siç e thamë edhe më lartë përpjekjet e para të ideologjisë së caktuar të Desti De

Trasi, paralajmëruan mundësinë e ideologjisë si variacion ndërmjet metafizikës
dhe praktikës. Në këto suaza ideologjia si dukuri dhe koncept mori kuptime të
ndryshme madje edhe të kundërta. Koncepti më i shpeshtë, i cili u ndërthur me
nocionin ideologji e të cilit filozofët dhe mendimtarët e epokës së renesancës i kush-
tuan vëmendje, është koncepti i ''mashtrimit ''. Shumë prej tyre përmes studimit të
këtij koncepti kanë shpjeguar edhe kuptimin e mundshëm të ideologjisë madje,
edhe i kanë identifikuar ato dy nocione. I pari i cili përmes prizmit ''mashtrim''për-
piqet të sqaroj kuptimin e ideologjisë është filozofi anglez i renesancës, Francis
Bekoni(1561-1626). Ai është përpjekur të përkufizojë mostrat objektive të
128
mashtrimit, prandaj me anë të tyre ka ardhur deri te dijenia për këtë dhe ka zhvil-
luar teorinë e cila konsiderohet teoria e parë mbi ideologjinë. Duke u përpjekur që
t'i kundërvihet filozofisë dhe metodologjisë skolastike dhe për hir të lirisë së mundë-
sive të kuptuarit shkencorë dhe të së vërtetës, Bekoni zhvilloi tezën se për këtë së
pari shpirti i njeriut duhet të çlirohet nga të gjithë ''idolët'', ose siç thotë ai, të gjitha
mashtrimet e lindura dhe të fituara. Sipas tij ekzistojnë katër idole (mashtrime ) të
tilla dhe ato janë: 1. idol tribuss (idoli i fisit), i cili ka lindur si rezultat i kufizimeve
të të menduarit njerëzor dhe si rezultat i mos përkryerjes së organeve ndijore dhe
mundësive të njeriut që të konkludojë lidhur me gjërat jashtë vetës. Për këtë arsye
njeriu i tillë është i prirë që sikurse pasqyra e gemtë ta deformojë fotografinë e
gjërave dhe botës duke i sjellë të gjitha ato në ndërlidhje me vetveten. Ai pra është
masa e gjërave dhe për të nxjerrë përfundime në analogji me vetveten. Vetitë e veta
i bartë në gjësende dhe në pamjen e botës dhe kështu në to sheh atë që në të vërtetë
nuk ekziston. Edhe gjërat, edhe bota e tërë sipas tyre është në formë të shtrembëru-
ar. 2. Idol Specus (Idol Spile) është shprehje metaforike e atyre botëkuptimeve mbi
botën, të cilat lindin nën ndikimin e vetive të njeriut(të lindura dhe të fituara nga
përvojat e ndryshme dhe edukimi, të cilat formojnë një këndë të veçantë të pikë-
pamjeve mbi botën dhe qëndrim ndaj gjërave sikurse ''spilet e posaçme nga të cilat
i shikon gjërat dhe i tregon ato në formë të shtrembëruar. 3. Idol Fori (Idol
qendëror), formohet si pasojë e jetës specifike dhe të ndërlikuar të njerëzve në
bashkësi .Brenda saj fillojnë përdorime të ndryshme jo precize të fjalëve në shën-
imin e gjërave dhe botës që na rrethon e të cilat sjellin deri tek mashtrimet dhe
ngatërrimet e ndryshme në rrugën e kuptimit të seriozitetit. 4. Idol Theatri (Idol
Teatri), ka gjithashtu kuptim simbolik për ata të cilët, duke pranuar dogma të
ndryshme filozofike, bëhen të prirë teatral për t'iu rrëfyer (gjunjëzuar) autoriteteve.
Shqyrtimi i shkaqeve të ideologjisë nga ana e Bekonit nëpërmes kritikës së idolit në

shpirtin e njerëzve është qasja e parë shkencore e rëndësishme në të kuptuarit e
ideologjisë dhe vendosjes së relacioneve teorike, të cilat hapin mundësinë për
studimin e saj si fenomen shoqëror e jo spekulativ. Kjo qasje nga aspekti sociologjik
është shumë me rëndësi sepse më tutje do të vazhdojnë metodologjitë filozofike të
studimit të dukurive shoqërore. Bekoni në rastin e mashtrimeve d.m.th. ideologjive
përpiqet për metodën e re induktive të studimit të dukurive shoqërore që do të jetë
e rëndësishme për zhvillimin e metodës në sociologji. Hulumtimet e tij do të bëhen
nxitje edhe për studimet ideologjike .
Pas Bekonit paraqiten edhe disa studiues, të cilët shkruajnë në temën e ideologjisë,
por vete Mane do të jetë njëri nga më seriozët i cili do të përpiqet që ideologjisë t'i
qaset shkencërisht në kontekstin e të kuptuarit historiko-kritik të praktikës njerë-
zore në tërësi. Natyrisht edhe vetë Marksi i ishte ekspozuar një vargu të kurtheve
metodologjike, prandaj edhe parapëlqeu përkufizimin e dyfishtë të konceptit ide-
ologji. Së pari herë superstrukturës së tërësishme shoqërore (religjionit, artit, filo-
zofisë, shkencës, politikës, shtetit etj.)Kurse herën e dytë përkufizimit të ideologjisë
si formë e shtrembëruar e studimit të realitetit, formës klasore të vetëdijes, formës
së tjetërsimit të njeriut në sferën e vetëdijes. Te Marksi, e më vonë edhe Marksizmi
paraqiten shumë kuptime mbi ideologjinë. Ne do t'i ndajmë prej tyre si vijon: 1. Jetë
shpirtërore kuptimore e tërësishme e një epoke; 2. E ashtuquajtura superstrukturë
shpirtërore mbi bazën shoqërore-ekonomike të një sistemi; 3. Doktrina politike
(''ideologjiko-politike)''; 4. Idealizimi apo fshehja e interesave personale me ose pa
129
vetëdije (klasa, grupi, shtresa, partia politike, lëvizja, etj.). 5. Si vetëdije dhe njohuri
e fetishizuar e rrejshme e shtrembëruar e çoroditur (sikurse në pasqyrë të gemtë ose
''cameri ob -scuri''), e cila rrjedh nga përcaktimi shoqëror-historik dhe klasor si dhe
kufizimet e bartësve real të tyre; 6. Si botëkuptim idesh lëvizëse të zhvillimit his-
torik, (shih Vlladimir filipoviq ) " Fjalori filozofik". Ndërkaq, pozicioni kryesor i
Marksit dhe marksistëve me disa ndryshime të caktuara është se, ideologjia është
formë e tjetërsimit të njeriut në sferën e vetëdijes së tij dhe njohurive, pra ekzis-
tencës së gjithmbarshme dhe vetëm me eliminimin e tjetërsimit është e mundur të
zgjidhen format ideologjike të jetës dhe ideologjisë së njeriut si të tilla .
Pas Mantit, vlen të përmendet pikëpamja e Karll Manheimit, i cili duke pranuar
tezen e Marksit mbi ideologjinë si''vetëdije e shtrembëruar" dhe duke e radikalizuar
kritikën në atë matricë teorike, erdhi tek konstatimi se edhe vetë marksizmi është
ideologji e jo shkencë. Ai erdhi deri te ky konstatim me ndarjen radikale të
gjykimeve faktike nga ato vlerësuese që do të jetë më vonë bosht në analizat teorike
e metodologjike si dhe studimet ideologjike të shumë studiuesve. Në këtë tezë ka
insistuar edhe Karll Vori Ander (Karl Vorl Ender) në librin ''Kont und Marx 1904'',
pastaj J.P. Sartre si dhe ndonjë tjetër, ndërsa Llukaçi tregoi joracionalitetin e ndar-
jes së gjykimeve faktike dhe të vlerave duke konsideruar se marksizmi më së miri i
bashkon të dy anët faktike që e përcaktojnë ekzistencën e ideologjisë .
Në gjurmët e përkufizimit sociologjik të konceptit të ideologjisë me rëndësi është

përkufizimi, të cilin a ka dhënë Ante Fiamengo e të cilin ai e nxjerr nga rrënjët
shoqërore të ideologjisë dhe manifestimeve të saj në jetën reale. Sipas Fiamengos'',
ideologjinë e përbënë sistemi i ideve dhe botëkuptimeve në të cilat është shprehur
pozita, interesi dhe qëllimet e klasës së caktuar të rrethit shoqëror si dhe normat e
veprimtarisë së saj për t'i realizuar këto qëllime. Ky definicion përveç karakterit
teorik të ideologjisë tregon edhe rolin e saj të madh praktik në jetën shoqërore.
Përkufizim të ngjashëm por diçka edhe më të zgjeruar më dëshmi të sakta të ele-
menteve ideologjike e hasim edhe tek Nijaz Mesihoviç, i cili thotë: ''ideologjia është
formë e diferencuar e vetëdijes shoqërore, e shprehur me sistemin e ideve, parafy-
tyrimeve dhe njohurive mbi realitetin konkret shoqëror .Ideologjia në mënyrë
imagjinare dhe jo autentike shpreh realitetin shoqëror si dhe raportet ekzistuese në
shoqëri varësisht nga përkatësia klasore dhe interesat klasore të individit dhe gru-
peve shoqërore që formojnë parafytyrimin për shoqërinë''.
Siç shihet nga përkufizimet ideologjike të shënuara me lartë, shtrohet çështja

themelore në relacionin përvojë-teori. Në këtë relacion arrihet deri tek kuptimi i
përvojës si realitet (e vërtetë) dhe teorisë (idea ) si shprehje e njohjes se realitetit.
Sistemi i njohjes nga idea (teoria) deri tek njohuria shkencore ka një rrugë të gjatë
dhe në atë rrugë formohet si formë e njohurisë shkencore-si shkencë .Pra nga njëra
anë e kemi realitetin (të vërtetën), kurse në anën tjetër shkencën si njohuri objek-
tive mbi realitetin. Diku në mes tyre janë idetë, anët mendore që kërkojnë kontakt
edhe me realitetin edhe me shkencën. Në këtë relacion ndodh një transformim i
rëndësishëm i ideve por më së shpeshti në dy fusha fenomenale: si idelolgji dhe si
shpirt. Këto dy forma ideologjike, në të kuptuarit tonë, e përbëjnë esencën e koncep-
tit të ideologjive të kohës sonë. Për këtë arsye sipas mendimit tonë ideologjia,
shkurt mund të definohet si sistem i ideve transcendentale ose ndërmjet ose nga
njohuria (shkenca ) drejt realitetit dhe nga realiteti (e vërteta )drejt njohurisë objek-
130
tive me sistemin përcjellës të rregullave për zbatimin e tyre në jetën shoqërore
2. Rrënjët shoqërore dhe funksionet e ideologjisë
a)Rrënjët e ideologjisë
Për ta kuptuar esencën e ideologjisë është e domosdoshme të dihet se lindja dhe

zhvillimi i saj si dhe dukurit tjera shoqërore janë të lidhura për kushtet shoqërore-
historike të caktuara. Lindja e ideologjisë lidhet për fillimin e diferencave sociale në
bazat e ndarjes shoqërore të punës, zhvillimit të tregtisë dhe paraqitjen e klasave si
bartëse të interesave vetjake lidhur me çka dalin edhe forma të ndryshme të luftës
klasore dhe politike dhe rivaliteti për pozitat shoqërore dhe për pushtet. Në
rrethana të tilla lindin ide dhe pikëpamje të ndryshme lidhur me atë se si t'i ruajnë
interesat e tyre gjegjësisht si t'i realizojnë interesat e tyre për pozitë më të mirë
sociale dhe status shoqëror. Në bazë të konkurrencës së tillë të interesave dhe pre-
tendimeve për të sunduar si primat lindin edhe teori të posaçme, të cilat kanë për
qëllim arsyetimin e domosdosë së sundimit të klasës, shtresës, grupit të caktuar.
Interesat dhe idetë, në të cilat ata bazohen dhe realizohen bëhen platformë e cila
pastaj i imponohet shoqërisë si vlerë e përgjithshme ose dominuese me përpjekje që
të tregohet me modelin universal si më optimali dhe më i pranuari për shoqërinë.
Ai proklamohet i nevojshëm dhe i domosdoshëm për të gjithë duke ia dhënë formën
e projektit, programit apo sistemit të rregullave, i cili pastaj obligon sjelljen dhe
përgjegjësinë. E tërë kjo është e mbështjellë me arsyetimet më të gjëra teorike, me
përpjekjet që të realizohet formimi i vetëdijes së tillë e cila do të pranonte ato për-
caktime dhe do të angazhohej për to .Veprimtaria ideologjike është e orientuar para
së gjithash kah pjesëtarët e strukturës së caktuar ( klasës, grupit, partisë politike,),
por edhe kah ana e kundërt apo kah ata të cilëve u ofrohet ato si orientim udhëhe-
qës (sundues) në shoqëri.
Shumica e sociologëve mendojnë se ndarja e punës, prona private dhe lindja e

shtetit janë tri burimet e lindjes dhe formimit të ideologjisë.
Me këtë rast fillohet nga premisat teorike si vijon:
Ndarja e punës ka mundësuar diferencimin social të njerëzve në bazë të interesave
të ndryshme nga e cila kontradiktë reciproke rrjedh edhe sistemi dhe karakteri i
posaçëm i ideve, funksioni i tyre në shpjegimin dhe arsyetimin e domosdosë dhe
natyrës së atyre dallimeve në njërën anë dhe në anën tjetër i atyre, të cilat kanë
ndjekur rrugën e dominimit që është përkufizuar gjithashtu me karakterin e dal-
limeve dhe interesave. Karakteri i tillë i përcaktimit me anë të natyrës dhe dobisë
shoqërore të ndarjes së punës, e në atë bazë vendosjes së modelit të caktuar në
shoqëri. Nga ballafaqimi i tillë i ideve dhe pikëpamjeve lidhur me zhvillimin e
shoqërisë, zhvillohet edhe lloji i veçantë ideor dhe filozofik (sistemi i idesë), i përsh-
tatshëm për grupe të caktuara, klasa politike dhe entitete, (shteti, partia etj.), të
krijuara gjatë historisë. Në këtë kuptim, modelet e përshtatshme specifike të ndar-
jes së punës edhe në shoqërinë bashkëkohore me një zhvillim të lartë industrial
ushtrojnë ndikim të fuqishëm në gjenerata dhe në formim të ideologjisë.
Prona private është themeli, prej nga lindin të gjitha format e dallimeve ndërmjet
njerëzve si dhe kundërthëniet dhe konflikteve e tyre gjatë historisë. Ndarjet në
131
klasa dhe shtresa tjera sociale, të cilat lindin me paraqitjen e pronës private e kanë
kushtëzuar tërë sistemin e ideve si bazë filozofike e arsyetimit të domosdosë së
kushteve, të cilat sjellin deri tek ato ndarje .Çdo klasë dhe shtresë shoqërore e zhvil-
lon sistemin e vetë të ideve me qëllim të edukimit të shoqërisë në drejtim të pranim-
it, pashmangshëm, të gjendjes ekzistuese apo ndryshimeve, aktorët e të cilave janë
ato. Klasat sunduese dhe subordinuese si dhe shtresat, në harmoni me mundësit e
veta bëjnë shpalljen e atyre ideve dhe formësimin e tyre në një lloj të caktuar të
instrumentit për ndikim shoqërorë, sidomos përmes sistemeve politike, edukative
dhe arsimore. Në përputhshmëri me rëndësinë dhe ''verifikimin'' shoqërorë të ideve,
me studimet e tyre janë marrë edhe mendimtarë të caktuar, teoriticientë dhe studi-
jues të shoqërisë lidhur me çka kanë ndërtuar koncepte dhe teori të tëra për çka
tashmë kemi folur. Në këtë mënyrë, idetë marrin edhe karakter dhe funksion të
posaçëm shoqëror dhe hyjnë në rrethin e faktorëve që përcaktojnë drejtimet e zhvil-
limit shoqëror. Ato pranohen si pikëpamje publike, të rëndësishme për shoqërinë
dhe zënë vendin e faktorit të zhvillimit historik ose të promotorit të atij zhvillimi.
Lindja e shtetit ka mundësuar shkallë më të lartë të institucionalizimit të ideve,

klasave, shtresave dhe grupeve në shoqëri. Shteti si instrument për ruajtjen e poz-
itës së klasës sunduese dhe sistemit i cili e mundëson atë bëhet mbështetje politiko-
juridike e ideve sunduese dhe anasjelltas-''idetë sunduese''inkurajojnë shtetin në
funksionet e veta instrumentale. Kështu shteti bëhet organizator i llojit të vetë dhe
promotor i ideve në nivelin institucional si dhe bënë shpalljen publike të arritjes së
të drejtave të qytetarëve. Me zhvillimin e sistemit dhe formës së pushtetit në shtet
bëhet edhe modifikimi qenësor i ndikimit instrumental të ideve. Paraqitja e sistemit
parlamentar të pushtetit dhe pluralizmit politik mbi parimin e ideve shumë parti-
ake d.m.th. ideologjisë, e cila lëvizë brenda shtetit si institucion, merr dimensione
të gjëra publike dhe bëhet pjesë përbërëse e sistemit politik,organizatës politike dhe
instrument dominues politik në luftën për pushtet. Ideologjia me këtë, nga idetë e
fshehta dhe të hapëta shndërrohet në sistem politik të haptë idesh dhe programesh
politike për garë dhe veprim të njerëzve të organizuar në organizata dhe institu-
cione të jetës politike e publike.
Siç thamë pra, gjenerator kryesor i ideologjisë është tjetërsimi i njeriut, i cili tjetër-
sim prodhon tri burime të ideologjive të cekura më lartë: ndarjen e punës, pronën
private dhe lindjen e shtetit. Këto dukuri historike, në të gjitha formacionet his-
toriko-shoqërore si dhe në shoqërinë bashkëkohore, esencialisht përcaktojnë poz-
itën e njeriut në çdo shoqëri konkrete, prandaj edhe në shoqërinë, në kuptimin
kozmik të fjalës. Mundësia dhe nevoja e ideologjisë janë në vartësi me këta faktorë.
b)Funksionet e ideologjisë
Funksionet e ideologjisë burojnë nga karakteri i kushteve në të cilat ajo lind. Për
këtë arsye çdo ideologji bartë në vete karakteristikat e caktuara, të cilat përcakto-
jnë edhe modalitetet e funksioneve të saj.
Duke pasur parasysh karakterin ideologjik mund të dallohen dy funksionet e saj

globale: pozitive dhe negative. Funksioni pozitiv interpretohet ashtu që; ideologjia
ndërmjetëson si faktorë pozitiv në zhvillimin shoqëror si promotor i përparimit
shoqëror. Kurse funksioni negativ i ideologjisë del në pah si demotivues dhe vepron
132
në mënyrë retrograde në shoqëri, sidomos në kuptimin reaksionar dhe konservativ.
Sipas nivelit të formimit të perimetrit dhe karakterit të ndikimit, mund t'i dallojmë
së paku tri nivele të funksioneve të ideologjisë.
Niveli i parë është ai kur ideologjia kuptohet dhe përdoret si instrument për shpre-
hjen e përkatësisë grupit të caktuar shoqëror, klasës së caktuar dhe partisë. Niveli
i dytë është përdorimi i ideologjisë në dallimet klasore-sociale dhe statusore si dhe
për lidhje brendapërbrenda klasës, d.m.th. shtresimet sociale të shoqërisë.
Niveli i tretë është ndërmjetësimi i ideologjisë në ndryshimet shoqërore politike si
vijon:
a) në reformat e sistemit klasor apo social dhe pushtetit politik;
b) në ndryshimin radikal të marrëdhënieve klasore, sistemin social dhe formën
ekzistuese të pushtetit;
c) në ruajtjen e status quos në raportet shoqërore, ruajtjen dhe mbrojtjen e institu-
cioneve ekzistuese dhe modelit të pushtetit në shoqëri.
Niveli i katërt është roli ndërmjetës dhe instrumental i ideologjisë në organizimin

politik të shoqërisë dhe format e pushtetit, përmes formave të luftës politike (gar-
ave) dhe përmes veprimit politik: nga organizimi në parti politike dhe grupe
shoqërore të presionit deri tek organizimi politik i garës në zgjedhje, pastaj marrja
apo ruajtja e pozicioneve të pushtetit dhe nxjerrja e vendimeve (ligjeve) kyçe poli-
tike-juridike dhe materiale shumë të rëndësishme për krejt shoqërinë.
Në të gjitha nivelet e përmendurave karakteristikë themelore e ideologjisë në të

vërtetë është qëllimi që ajo formë e ideologjisë të prezantohet dhe imponohet si
dominuese, universale dhe e përshtatshme, duke paraqitur njëkohësisht në mënyrë
kritike dhe të shtrembëruar koncepcionet tjera ideologjike dhe mundësitë në
shoqëri.
Duke pasur parasysh këtë dhe funksionet konkrete, të cilat i ka ose mund ti ketë
ideologjia dhe format e saj manifeste, mund të dallojmë disa lloje ideologjie:
E para, ideologjia e grupit shoqëror (p.sh. e burokracisë, teknokracisë, e kombit etj.).
E dyta, ideologjia e klasës (klasës sunduese apo subordinuese)
E treta, ideologjia e profesionit (politikanëve, menagjerëve, juristëve, artistëve,
punëtorëve etj.)
E katërta, ideologjia partiake (borgjeze, demokratike, socialiste, komuniste,
fashiste, nacionale, religjioze, lëvizjesh, grupesh të presionit etj.);
E pesta, ideologjia individualiste (jodiferencuese ), ideologjitë e individëve të paor-
ganizuar: shkencëtarëve, artistëve,etj.
Duke pasur parasysh pozicionin publik të ideologjisë, ajo mund të jetë sunduese dhe
periferike ose subordinuese, kurse në bazë të mënyrës së arritjes së qëllimit, mund
të jetë reformiste dhe revolucionare.
Sipas përmbajtjes ideologjia mund të jetë: reaksionare, konservative, progresive,
liberale dhe radikale.
Ideologji reaksionare janë ato që synojnë kthimin e së vjetrës ose supozojnë dhe sug-
jerojnë mbërthim shoqëror, shoqëri, model raportesh shoqërore i cili është i bazuar
në elementet e jo lirisë, represionit diskriminimit, etj. Ideologjitë konservative janë
133
ato që synojnë ruajtjen e status quos në shoqëri.Ideologjitë progresive (liberale ) dal-
lohen në qëllimin e tyre për tejkalimin e tradicionales në dobi të inovacioneve dhe
të ndryshimeve shoqërore.
Ideologjitë radikale synojnë ndryshimet totale dhe rrënjësore të shoqërisë dhe të të

kuptuarit historiko-kritik të praktikës njerëzore
3. Ideologjia dhe sociologjia
Siç e cekëm ideologjia është fenomen shoqëror dhe produkt i kushteve të caktuara
të marrëdhënieve shoqërore dhe ndryshimeve në zhvillim. Gjithashtu, e dimë se
sociologjia është shkencë mbi shoqërinë dhe atë, jo në kuptimin abstrakt, por
shoqërinë konkrete, pra shoqërinë me dukuri shoqërore, ligjshmëri dhe ndryshime.
Shoqëria dhe ndryshimet në të, produkt i së cilës është ideologjia, e me studimin e
të cilave merret sociologjia, zhvillohet jo vetvetiu (spontanisht), por para së gjithash
nën ndikimin e faktorëve subjektivë siç është njeriu dhe të gjitha entitetet
shoqërore, në të cilat ai si qenie vitale është i udhëzuar, i organizuar dhe veprues
në kohërat e ndryshme historike-sociale. Në të vërtetë, brenda këtyre formave
shoqërore gjenerohen kushtet për lindjen dhe zhvillimin e ideologjisë si formë e
vetëdijes së diferencuar.
Me studimin e këtyre kushteve merret sociologjia. Krejt kjo dëfton se ideologjia
është si dukuri dhe si praktik njerëzore, pra si dukuri dhe objekt i pashmangshëm
i sociologjisë, çka nuk është e kontestueshme nga studiuesit. Kundërshtimet lindin
në atë se, sa ideologjia dhe me ndihmën e cilëve faktorë ndikon ajo në sociologjinë
si shkencë mbi shoqërinë gjatë studimit të dukurive shoqërore, proceseve dhe për-
vojave shoqërore dhe zhvillimit në njërën anë dhe në anën tjetër, sa është e prirë
sociologjia që ideologjinë ta pranojë dhe fus në modelet e studimeve shoqërore si dhe
vetë atë d.m.th. sa është e ideologjizuar sociologjia (a është kjo fare e nevojshme
dhe në ç' masë.). Në këto pyetje ka përgjigje të ndryshme; prej miratimit deri tek
kundërshtimi apo kompromisi (zgjidhja e mesit).
Që të shpjegojmë drejtë raportet ndërmjet ideologjisë dhe sociologjisë, është e nevo-

jshme t'i përmendim dy postulate (njëri i vjetër kurse tjetri më i ri), e ato janë; pari-
mi i marrëdhënies së ideologjisë me shkencën. (më i vjetri) dhe parimi i neutralitetit
të vlerave shkencore (më i riu). Lidhur me marrëdhëniet e shkencës dhe ideologjisë
jenë shprehur shumë pikëpamje dhe qëndrime të teoricientëve të shkencave
shoqërore, sidomos të sociologëve. Shumica prej tyre pajtohen se shkencat
shoqërore sidomos sociologjia, e cila merret me shoqërinë në pikëpamje globale, por
gjithnjë e më shpesh edhe me format konkrete pashmangshëm të ballafaquara me
ideologjinë si fenomen, por edhe me ndikimet ideologjike të klasave shoqërore, gru-
peve dhe faktorëve politikë, të cilët ekzistojnë dhe kanë rëndësi apo forcë predomi-
nante në shoqëri dhe në mënyrë të prerë ndikojnë në rrjedhat kryesore të gjendjeve
shoqërore, në marrëdhëniet dhe ndryshimet,etj. Në kushte të tilla si dhe për vetë
faktin se merret me fenomene shoqërore dhe pikëpamje konkrete të konstitucionit
dhe transformimit shoqërore, sociologjia në mënyre të paevitueshme futet në fushën
e ideologjisë dhe bie nën ndikimin e sferës ideologjike në të gjitha fazat e studimit
Çfare do të jenë ballafaqimet, përputhjet dhe ndikimet varet edhe nga faktorët e
sferës ideologjike (sidomos atyre dominues), por njëherit varet edhe nga sociologjia
134
si shkencë. Këtë e kanë shprehur shumë sociologë, të cilët kanë arritur që tu
kundërvihen manipulimeve ideologjike d.m.th. të mos bëhen transmision i ide-
ologjive dhe politikave të ndryshme sunduese, duke e ruajtur sociologjinë si sferë
dhe disiplinë shkencore racionale. Natyrisht, siç e theksuam në kapitujt e
mëparshëm, disa shkolla sociologjike dhe drejtime teorike janë lindur dhe zhvilluar
nën ndikimin e ideologjive të klasave sunduese të kohës së tyre (Pozitivizmi,
Marksizmi-sidomos pas Marksit). Në kohën e lulëzimit borgjez, sidomos në periud-
hën e industrializmit, lulëzon pozitivizmi, ndërsa në erën e lulëzimit të proletariatit
(në kuptimin social) lulëzon Marksizmi. Në kushtet e më vonshme shoqërore (të reja
) me ndryshimin e karakterit të forcave shoqërore (klasave, grupeve-transformimi i
tyre struktural, d.m.th. me zhvillimin e tipit të ri të shtresimit shoqëror, lindin edhe
drejtimet e reja në sociologji: Interaksionizmi, Teoria kritike, si dhe pikëpamjet e
ndryshme të rrymave neopozitiviste dhe neomarksiste.
Në kundërshtim të proceseve të ideologjizimit të sociologjisë, sidomos pozitivizmit

si mjet për ruajtjen e status qos - shoqërisë pa ndryshime dhe inovacione (ekuilib-
rim i shoqërisë në bazë të konsensusit të vlefshëm) dhe marksizmit, sidomos pas
Marksit dhe gjatë instalimit të idesë së socializmit në sistemin shoqëror, paraqitet
edhe ideja mbi neutralitetin ideologjik apo të vlefshëm të shkencës shoqërore, sido-
mos sociologjisë. Shumë studiues përcaktohen për shkencë të pastër akademike dhe
për studime "të pastra teknike" (empirike), të cilat merren vetëm me fakte dhe
vendime induktive. Kjo sociologji është indiferente ndaj synimeve dhe qëllimeve të
shoqërisë, nuk participin në përcaktimet dhe inkurajimet e tyre, por rolin e vet e
angazhon vetëm në studimet e elementeve nacionale dhe rutinës së jetës së përdit-
shme (etnometodologjia). Ky orientim në sociologji, në të vërtetë vë në pah atë që
është e nevojshme sërish të analizohet, përkundër shkencës së orientuar pozitiviste,
e cila këtë e merr si mundësi të natyrës. Sociologjia neutrale qëndron në distancë
nga jeta, me të cilën në esencë merret, kjo për të është një gjë periferike, prandaj
edhe ndaj saj sillet si e pa interesuar sikurse të ishte objekt. Ajo i shmanget gër-
shetimit të vlerave në formulim të projekteve dhe në përgjithësimin e rezultateve
përfundimtare duke i dhënë ato si vendime pa vlerë. Në vend të tyre nxirren të ash-
tuquajturat vendime indikative. Kjo sociologji, në fund mbetet pa analizë dialektike
të kuptimit qenësor të jetës së njerëzve në bashkësi. Nga pozicioni i marrëdhënies
së ideologjisë me sociologjinë, neve na intereson edhe më tej funksioni dhe
mundësitë e sociologjisë neutrale të vlefshme (ideologjike). Pyetja e parë ka të bëjë
me atë se, sociologjia e tillë, a është fare e mundur dhe nëse po, në çfarë mase është
e mundur dhe cilat janë reperkusionet a saj në kuptimin shoqëror dhe shkencor si
shkencë shoqërore.
Për problemin e sociologjisë neutrale, ka shkruar në kohën e vet edhe Max Weberi.
Dhe pse ka qenë kundërshtar i konceptit të neutralitetit, prapë se prapë ka lënë
mundësinë e komunikimit të saj të drejtpërdrejt me shoqërinë, d.m.th. me idetë që
janë pjesëmarrëse aktive në formimin, ruajtjen dhe ndryshimet e sistemit shoqëror.
Në traditën teorike të Weberit, (shpesh e keqkuptojmë dhe keqinterpretojmë), janë
rekrutuar një numër i madh bashkëbiseduesish dhe protagonistësh të sociologjisë
neutrale. Kjo sidomos ka të bëjë me nxjerrjen e vendimeve të vlefshme, ku Weberi,
jo vetëm se nuk është kundërvënë, por përkundrazi, ka theksuar se vendimet e tilla,
në rrethana të caktuara, je vetëm se janë të nevojshme, por edhe të domosdoshme.
Prandaj, në vlerësimin e dimensionit teorik e sidomos të dimensionit metodologjik
135
të neutralitetit të vlefshëm të sociologjisë duhet pasur shumë kujdes, sepse është e
mundur që me shmangie ekstreme në atë rrafsh të vijë deri te transformimi "i ri"
ideologjik i llojit të vet, i cili pastaj, me kalimin e kohës mund të shndërrohet në
kufizim shkencore. Së këndejmi, kërkesat për shkencë apo sociologji neutrale të
vlefshme, nuk duhet mbivlerësuar, por as nënvlerësuar. Arsye ka, edhe për edhe
kundër neutralitetit. Nuk është i dëshiruar as kompromisi mekanik, por është e
nevojshme të dihet se objektiviteti shkencor nuk zgjidhet me neutralitet, e gjithash-
tu as neutraliteti nuk është objektivitet shkencor. Përkundrazi,është fjala për dy
gjëra plotësisht, ose në masën më të madhe shumë të ndryshme. Mirëpo, ia vlen të
thuhet, prapë se prapë, se doktrina e vlerës neutrale, në masën në të cilën paraqet
afirmim dhe sigurim të autonomisë profesionale, është e dobishme, jo vetëm për
shkencat shoqërore dhe sociologjinë, por edhe për shkencat tjera. Në këtë kuptim
mund të nënvizohen disa korrigjime, të cilat kjo doktrinë i ka bërë për sociologjinë.
Së pari, me këtë doktrinë është forcuar autonomia e sociologjisë si shkencë e veçan-

të. Sociologjia në këtë mënyrë është liruar nga laku i shoqërisë, gjegjësisht ndikimet
politike dhe nga statusi enciklopedik dhe marrja me probleme në mënyrë
gazetareske, ka kaluar në terrenin e studimeve analitike serioze dhe të shqyrtimit
të problemeve qenësore të shoqërisë, të cilat nuk kanë qenë në interesin e elitës sun-
duese e as të klasës subordinuese dhe grupeve shoqërore.
Së dyti, me parimin e sociologjisë neutrale është mundësuar një lloj i ri i lirisë, e kjo
është çlirimi nga detyrimi moral, i cili i ka "lejuar socializmit që së paku pjesërisht
t'i shmangë kërkesat provinciale të kulturave të veta lokale apo etnike."
Me miratimin e doktrinës neutrale të vlerave, socializmit i është ndihmuar që pak
a shumë të lirohet nga reflekset moraliste, të cilat i ka "ndërtuar" shoqëria.
Së treti, Sociologjia neutrale vlerësuese ka hapur mundësinë për zhvillimin dhe

marrjen e informatave dhe njohurive më të besueshme për njerëzit duke hapur
kështu mundësinë për forcimin e moralit dhe moralitetit (etikës). Ajo ka dhënë
mundësinë për një moral të ri autentik duke i ndihmuar në këtë mënyrë njerëzit që
të lirohen nga morali i tyre tradicional "fisnor" duke i pranuar vlerat e ndryshme
nën ndikimin e grupeve tjera, dhe kështu nga këndvështrimi i vlerave tjera kultur-
ore të mund të shohin vetën dhe të tjerët. Në këtë mënyrë ngushtohen mundësitë e
njëanshmërisë shkencore dhe ndikimit predominant të faktorëve moral dhe vlerave
në dëm të njohurive shkencore.
Veçori qenësore e sociologjisë neutrale vlerësuse është distancimi i saj nga veprim-
taria praktike apo nga ''bota e gjallë''.Ajo e ndanë mësimin (teorinë) nga praktika, e
cila është shkak dhe pasojë e ndrrimit të botës, pra duke mospërfillur njësinë mësi-
more dhe vlerat me të cilat humbet tërësia e vizionit të ndryshimeve në shoqëri.
Konsekuencat e mëtejshme janë të shumëfishta, mirëpo mund të dalloheshin disa,
të cilat ndikojnë qenësisht në koherencën dhe konsistencën e sociologjisë si shkencë
shoqërore.Dubioziteti i këtij modeli të sociologjisë do të mund të shprehej me disa
vërejtje kritike si vijon:
E para, të kuptuarit se mendimi shkencorë neutral me vlerë, i cili është koncept

themelor i sociologjisë neutrale, shpesh është nën mbrojtjen e iluzioneve "shken-
core”, të cilat vetë tregojnë se modeli i tillë i shkencës në pamje ''të qartë'', sado që
136
për të shprehen, ato nuk ekzistojnë. Ajo shpesh herë për këtë arsye dallohet si,
mundësi shkencore iluzore, sepse pikëmbështetje (objekt) të vetën nuk ka indin e
gjallë por vetëm skeletin e organizmit shoqëror. Shkenca, në vlerat shoqërore i
gjenë fijet për thurur vendimet dhe mësimeve shkencore. Ajo në të vërtetë sado që
do të ishte përpjekur dhe dashur t'i shmangë vlerat nga kjo analizë dhe gjurmim,
apo edhe t'i përjashtojë ato nga gjurmimi dhe analiza, me vetë faktin se doemos
duhet ta kuptojë realitetin hulumtues, çfardo që të jetë ai - i pëlqyer apo jo nga bren-
da, që në esencë e bënë socilolgjia neutrale (e këtë e kemi thënë edhe paraprakisht),
ato asaj vetë i imponohen dhe madje pa dashje futen në arsenalin e përmbajtjes dhe
të faktorëve të objektit të studimit. Ajo pra, nuk i përjashton vlerat si të tilla, por
vlerat konkuruese sepse nuk do të mund të ekzistonte. Edhe vetë sociologjia neu-
trale është në mënyrën e vet e orientuar në vlera, me vet faktin që ajo veçohet si
"neutrale vlerash" , kurse bëhet fjalë vetëm për atë se cilat vlera dhe në çfarë për-
masash i merr dhe i valorizon. Të ndarit e vlerës nga njohuria, në shkencë përgjithë-
sisht, pra edhe në sociologji, është vetëm mashtrim i cili buron si pasoj e''optimizmit
shkencorë-iluzionit'' se konflikti i vlerave është zgjidhur dikund, pavarsisht nga
shkenca dhe përkundër saj.
E dyta, me neutralitetin e vet, asnjë shkencë, pra as sociologjia, nuk mund ta fito-
jë, as ta mbrojnë shkallën e autonomisë së punës shkencore. Përkundrazi, neu-
traliteti i vlerave të mësimit shkencor mund të jetë largim shtesë i shkencës nga
objektiviteti dhe anim i saj në drejtim të rendit institucional dhe pragmatizmit
ditor, siç tregojnë edhe disa drejtime sociologjike, p.sh. pozitivizmi,funksionalizmi,
të cilat janë zhvilluar nën moton ''e neutralitetit'', kurse në të vërtetë janë të
bashkangjitura për skemat e ideologjive sunduese dhe atyre të sistemit.Neutrliteti
i tillë mund të sjellë edhe deri te aspektet e posaçme të indiferncës ndaj ekzistencës
njerëzore, problemeve të njerëzve dhe ndaj mënyrave të ndryshme të zgjidhjes së
tyre, gjë që në analizat përfundimtare sjell deri tek zvogëlimi apo redukimi i njo-
hurisë shkencore në një ''të vërtetë" të vetëm, edhe përkundër mundësive dhe të
verteteve të ndryshme mbi atë, e të cilat duhet t'i ofrojë çdo e vertetë shkencore nëse
pretendon që të jetë e tillë. Kurse këtë duhet që sa më parë, sidomos kur dihet se
shoqëria është "organizëm i gjallë" dhe përbëhet nga''subjektet e gjalla '', të cilët
lindin dhe zhvillohen në qendër mardhënieve dhe sistemeve të caktuara të vlerave,
dhe se për këtë, domosdo, nevojiten mundësi të ndryshme për zgjidhjen e proble-
meve identike. E vërteta në përgjithësi, pra dhe e vërteta shkencore nuk është
vetëm vërtetë, të cilën ajo e pranon vet. Ajo është, siç thot Hegeli ''kalla e jashtëza-
konshme e së vërtetës'', e cila mund të rrëshqas në ideologji të determinizmave të
ashpër dhe absolut, dhe atëherë kjo nuk është e vërteta objektive shkencore. Për
këtë arsye, zgjidhja nuk qëndron në kërkimin e të vërtetave të izoluara shkencore
dhe teorive që dallojnë nga ekzistenca e njerëzve si praktikë dhe lajmërim i mundë-
sisë për ndryshimin e saj, por në përfshirjen studimore të njeriut dhe praktikës së
tij në totalitetin, sepse kjo është rruga e të mësuarit të tërësisë së jetës shoqërore
pa të cilën sociologjia reduktohet në teknik dhe parcialitet.Me këtë, mundësitë e
sociologjisë si shkencë dhe mendimi teorik zvoglohen, ashtu që ajo bëhet ekzekutues
i vëzhgimit njëdimensional të botës në kategori, duke u zhveshur nga mundësitë e
provimit të mënyrës së vërtetë të të kuptimit të ndodhive shoqërore. Arritjes deri te
ky shqyrtim, mund t'i kontribuoj, ndërkaq, vetëm ajo mënyrë e të menduarit, i cila
është e denjë për ta përfshirë tërësinë shoqërore, d.m.th. momentet qenësore të
ekzistencës njrëzore. Pushtimi shpirtëror i tërësisë, është vetëm një moment i
137
ndryshimit praktik të botës, jashtë së cilit as shkenca sociologjike nuk mund të qen-
drojë.
E treta, në variantin e saj neutral, sociologjia, dukshëm, e humbë karakterin e

shkencës i cili proklamohet në ''humanizmin shkencorë'', e kjo do të thotë se i merr
në konsiderim nevojat njerzore, dhe kërkon zgjidhjen e tyre në dobi të njeriut. Me
neutralitetin e vetë ndaj kuptimeve dhe qëllimeve, shpesh ndodh që shkenca, qel-
limet i ngatërron me kuptimet dhe kështu ''humanizmi shkencor'' zhytet në
''humanizëm determinues'', të qëllimeve dominuese, momentasisht të përshtatshme
të klasave sunduese, grupeve dhe bartësve tjerë forcës. Në këtë mënyrë ajo mund të
ofrojë mjete racionale për qëllime jashtëzakonisht iracionale me ndikim anti human
(si shembull mund të na shërbejnë shumë ndodhi në sferën e mbrojtjes së ambien-
tit e njeriut me rastin e përcaktimit të përshtatshmërive dhe qëllimeve). Nëse
shkenca arsyeton vetëm efikasitetin e mjeteve dhe nuk e bënë analizën kritike të
arsyeshmërisë së qëllimeve (kuptimeve), që në të vërtetë paraqet ''kurthë '' për
shkencën neutrale, atëherë mund të ndodhë që shkenca të shfrytëzohet dhe keqë-
pordoret për qëllimet më reakcionare, si instrument për ruajtjen e botës së dehu-
manizuar. Për këtë arsye pozicioni neutral vlerësues i shkencës, në këtë rast i soci-
ologjisë, do të ishte vërtetë lukzos dhe i papërgjegjshëm i cili do të mund të shpre-
hej me sintagmen: "shkenca me atë rast kremton marrëzinë personale me neu-
tralitetin e vet, kurse bota kremton marrëzitë personale si racilnalitet të vetin''.
Pra, edhe neutraliteti shkencor, edhe racionaliteti i botës janë bashkëpjesëmarrës
në ndeshjen fatzezë historike të shkencës me sfidat e civilizimit modern dhe për-
parimin e njerzimit. Sociologjia, domosdo duhet t'i kundërvihet një impulsi apo prir-
jeje të tillë dhe nga sfera ''e shkencës së lirë'' të forcojë vendin e vet si faktor i
spastrimit të ambientit në dobi të forcës krijuese të njerëzve dhe të përparimit të
njerëzimit.
Sa u përket observimeve të theksuara mbi sociologjinë neutrale vlerësuese si para-

digmë e mardhënieve të sociologjisë dhe ideolgjisë, imponohet mendimi se kjo është
vetëm njera anë e këtyre marrëdhënieve dhe se në anën tjetër gjendet sociologjia
tashmë e njohur e angazhuar, e cila është shprehje e drejtpërdrejte shkencës '' së
huazuar '' për interesat e caktuara (sunduese) me qëllim të arsyetimit të ekzis-
tencës së tyre dhe mundësisht hapjes së rrugës drejtë ardhmërisë se tyre. Roli i tillë
i sociologjisë dhe shkencës, në përgjithësi është i njohur si transmision midis
shkencës dhe politikës.Për atë sociologji është shkruar që moti dhe në esencën e saj
nuk është vështirë të depërtohet. Esenca e saj është ruajtja dhe sipas mundësisë
reprudukimi i sistemit ekzistues apo politikës sunduese. Ajo është peng i shumë
faktorëve, të cilët e udhëzojnë dhe detyrojnë të jetë në funksion të interpretimit,
ruajtjes dhe adaptimit të strukturës themelore dhe rendit, kurse shumë shpesh ato
ide dhe ideologji, në të cilat mbështetet sistemi në fjalë i marrëdhënieve dhe
pushtetit. Përkatësia studimore kësaj ideologjie, pozita e shkencës në shoqëri të
tillë, forca materiale e porositësit të studimit etj. janë kushte të cilat më së tepërmi
ndikojnë në zvogëlimin e pikave segmentare ndërmjet ideologjisë dhe sociologjisë,
kurse nganjëherë ato sjellin edhe deri tek simbioza e caktuar. Dëmi i pozitës së tillë
të shkencës dhe i sociologjisë si shkencë shoqërore është sidomos i madh si për vetë
shkencën, ashtu edhe për sociologjisë dhe ardhmërinë e shoqërive të tilla. Për këtë
edhe me plot arsye jemi kundër sociologjive të tilla. Në të vërtetë, përpiqemi për
sociologji alternative kritike e cila në mënyrë kritike i qaset sociologjisë por edhe
138
vlerave neutrale të saj. Sociologjia mbetet domosdo shkencë mbi shoqërinë
4. Kultura
a) Nocioni i përgjithshëm, llojet, format dhe përmbajtjet
Në sociologji, por edhe në shkencat tjera shoqërore si psikologji sociale, psikologji,

filozofi, etj. vend të rëndësishëm në interpretim të dukurive shoqërore zë vetëdija
shoqërore. Shkollat e lloj-llojshme të sociologji, për këtë dukuri i kanë
këndëvështrimet e veta. Pas pikëpamjes së Marksit se '' nuk e përcakton vetëdija
qenien shoqërore, por përkundrazi, qënia shoqërore e përcakton vetëdijën",
shkencës shoqërore i është
dhënë një bazë shumë e pasur materiale, sidomos në procesin e konstituimit të
shoqërisë. Roli i vetëdijes shoqërore, e cila sipas Marksit formohet mbi bazën mate-
riale, me interpretime të njëanëshme dhe sipërfaqësore, merr një rëndësi sekondare
për procesin e formimit dhe të zhvillimit të shoqërisë. Shkolla sociologjike e socio-
logut francez Emil Dirkhemit (1856-1917), përkundër pikëpamjeve të mëparëshme,
vend të posaçëm i jep të ashtuquajturës "vetëdije kolektive", madje asaj i jep edhe
përparësi apsolute. Ndërkaq, e vërteta është diku në mes, sepse shoqëria ka lindur
dhe plotësisht ka përparuar në bazë të bashkëveprimit të bazës materiale dhe fak-
torit vetëdijes. As format më primitive të ekzistencës materiale nuk kanë lindur pa
vetëdije sikurse që as format më të thjeshta të të menduarit (vetëdijes) nuk kanë
lindur pa një formë të caktuar të jetës materiale. Pra, këtu njëra tjetrën e kanë nxi-
tur në zhvillim dhe këtu është i pakontestueshëm marrëdhënia e ndërvartësisë së
tyre. Në histori kemi periudha kur elementet e vetëdijes shoqërore (kultura dhe për-
bërësit e saj, filozofia, shkenca, etj.) kanë arritur epërsi të madhe mbi bazën mate-
riale (p.sh. mbi zhvillimin ekonomik), siç i kemi edhe shembujt e kundërt. Mirëpo,
në parim, përparimi i njërit e ka nxitur zhvillimin e tjetrit dhe kështu kanë paraqi-
tu forcën lëvizëse të zhvillimit të gjithëmbarshëm të shoqërisë.
Sfera e vetëdijes shoqërore nënkupton një koncecion të përgjithshëm, i cili në vete
përmbanë një varg formash të veçanta të vetëdijes shoqërore. Ky është koncepti i
kulturës.
Kultura përfshinë konfiguracionin e llojllojshëm e të pasur të veprave njerëzore,
kreacionet e e sferave të shumëllojshme të jetës që nga filozofia, shkenca, religjioni,
ideologjia e deri tekn arti, sporti, arqitektura, pra produksionet materiale në kupti-
min më të gjerë të fjalës.
Kur flitetpër kulturen e nj kombi, një periudhe apo epoke ,mendohet në parim në
krejt atë që është kruijuar nga mendja dhe dora e njerzve.Shumica e sociologëve dhe
teoricentëve të kulturës konsiderojnë se kultura parasëgjithash është proces i kri-
jimit të vlerave shpirtërore,të mirave të llojllojshme dhe veprave artistike që do të
thotë se ajo është komponenta më dinamike e shoqërisë.Në atë komponent
dinamike mbeshtetet tërë zhvikkimi i njerëzimit .Duke shfrytëzuar eksperiencat e
epokave të mëparshme,të arriturat kulturore,mësimet nga fusha e filozofisë
,shkencës ,religjionit ,e duke shfrytëzuar edhe shkallën tashmë të arritur të zhvil-
limit material-tekniuk njeriu krijon vlera të reja materiale dhe shpirtërore.Si vler-
at e krijuara ashtu edhe procesi i krijimit të tyre hyjnë pra në dimenzionalitetin e
konceptit kultur.
Në sociologjinë gjermane ekziston ndarja në kulturë dhe civilizim ,ku me kul-
tur nënkuptohet komponenta shpirtërore e shoqërise kurse me civilizim nënkupto-
het zhvillimi material dhe teknik.Mirpo kjo ndarje mund të ketë vetëm kuptim
139
dialektik që të shprehen specifikat e fenomeneve të caktuara kulturore ose
prapë,qëtë shprehen disa periudha karakteristike historike në zhvillimin e kul-
turës.Psh, thuhet se civilizimi i Majit apo civilizimet egjiptase dhe me këtë rast
mendohet në zhvillimin e tërësishëm kulturorë të një populli ose të një epoke .
Ekziston ,gjithashtu mendimi se civilizimi fillon së bashku me mënyren qytetare të
jstesës dhe se ai paraqet format e qytetërimit nga koha e antikës deri në ditën e
sotme ,mirpo ai mendim nuk konfrontohet me përkufizimin e nocionit kulturë.Në të
vërtet civilizimi hynë në dimenzionet e konceptit kultur.Periudha më e re e për-
parimit tekniko-teknikologjik,epoka e sistemit efikas të komunikimit me anë të
mas-mediave (radio televizioni ,shtypi)ekspansionit të sistemit arsimorë ,udhë-
timeve kozmike dhe shkatërrimeve tragjike të luftërave ,kjo quhet edhe kohë e kul-
turës masive .Kultura ,tashnë nuk është privilegj i qarqeve të ngushta të
njerëzve.Ajo i është bërë e arritshme çdo njeriu te i cili deportojnë mjetet e komu-
nikimt masiv.Ky''masivizim ''i kulturës ka shkaktuar ,sipas disa teoricentëve
,rënien e vlerave shpirtërore.Ata konsiderojnë se vetëm shtresat elite qarqet e
ngushta të njerëzve me arsimim të lartë mund të jenë bartës dhe kreator të vlerave
të vërteta shpirtërore.,Mirpo,asnjëra nga këto skajshmëri nuk është model i
pranueshëm për zhvillimin e metejmë të kulturës.Kultura domosdo duhet ruajtu
vlerat e saj të larta ,por gjithashtu ajo duhet patjetër të jetë e arritshme edhe shtre-
save më të gjera shoqërore.Ky është supzim apo predispozit për progresin e
njerëzimit.
Një prej elementeve të kulturës që atë e bënë të gjallë dhe dukuri dinamike është
gjuha.Evolucioni i kulturave primitive drejtë formave më të përbëra të saj është
zhvilluar duke i ju falenderuar dukurisë së komunikimit simbolik,gheghësisht
dukurisë së gjuhës dhe shkrimit.Ghuha dhe komunikimi me ndihmen e simbolëve
është privilegj që i takon vetëm llojit të njeriut.Hulumtimet shkencore ndër llojet
tjera të qenive të gjalla në tokë ,deri më sotë nuk kanë deshifruar asgjë të ngjajshme
me komunikimin simbolik të njeriut.Duke ju falenderuar kësaj veçorie ka qenë i
mundur komunikimi si mbrenda një kulture ashtu edhe së jashtmi ndërmjet kul-
turave,pra ka qenë e mundur edhe bartja e përvojave ,njohurive ,krijimi i
historisë,krijimi i letërsisë dhe artit etj.Edhe në shekujt e vjetër kanë ekzistuar
gjuhët të cilat kanë qenë të shpërndara në hapsirën e madhe gjeografike e më të
cilën janë shërbyer shumë popuj(psh,grkët ,latinët)sot ekzistojnë gjuhët me të cilat
shërbehet pjesë e madhe e njerzimit (të ashtuquajturat gjuhël botërore )derisa disa
gjuhë të vjetra gati që plotësisht janë shuar.Megjithatë duke ju falenderuar atyre
thesari i madh shpirtërorë është bartur në eppoken moderne.
Në anën tjetër,mos njohja e ghuhëve mund të jetë pengesë për komunikim të kul-
turave ndërmjet veti ,mund të jetë pengesë për zbulimin apo zgjiddhjen e enigmës
së kulturave të kaluara .Kështu psh.mos njohja e shkrimit dhe gjuhës së Egjiptit të
vjetër ka qenë pengesë që për këtë kulturë të mësohet me tepër .Madje ,vetëm
Shampolion(1790-1832) ka deshifruar heroglifet dhe ka mundësuar që të pasurohen
njohurit lidhur me këtë kulturë .
Në ditën e sotme ,gadi që s'mund të mirret me mend mosnjohja e ndonjë gjuhe
botërore,sepse kjo do të ishte pengesë e patejkalueshme për zhvillim shpirtërorë dhe
teknik.
Konfiguracionin e ndërlikuar të kullturës,është e pamundur t'a kuptojmë pa fak-
torin e progresit.Në të vërtet kultura është kategori dinamike,por dinamika e saj
nuk është një kahshe.Ekzistojnë periudha të stagnimit dhe periudha të
rënieve,madje edhe të zhdukjeve të plota të ndonjë kulture .Mirpo ajo që siguron
140
panderpre përparimin e ndonjë kulture drejt vlerave më të larta dhe formave më të
ndërlikuara është progresi .Progrsi dallohet nga evolucioni.Evolucioni nuk është e
domosdoshme që gjithmonë të jetë pozitiv.psh.evolucioni i sëmundjes së keqe prinë
në drejtim të përfundimit të jetës .Ose psh.evolucioni i armëve duke filluar prej më
të thjeshtave kahato më të përsosurat,me forcën e vetë shkatërruese kanos
asgjësimin e njerëzimit.Progresi ndërkaq gjithmonë presupozon lëvizje në drejtim të
vlerave dhe kulturave më të larta ,prinë në drejtim të krijimit të të mirave të
dobishme materiale dhe shpirtërore,veprave artistike e të ngjajshme.Duke ju falen-
deruar progresit mund të konstatohet edhe përkunder periudhave tël krizave ,stg-
nimeve dhe prapa mbeturive,ekziston kontinuitet në zhvillimin e kulturës ,fija e
pandërprerë që nga lindja e civilizimit deri tek njerëzimimodern
b)Elementet e kulturës
Filozofia
Filozofia është njëra prej formave më të hershme të vetë dijës shoqërore e cila për-
brenda kulturës është kristalizuar si segment i posaçëm i saj.Nga observimet
religjioze dhe interpretimet mbi krijimin e botës është e degëzuar një mënyrë e të
menduarit e cila ka pretenduar që të zgjidh enigmen e shkaktarit të hershëm e të
gjithave dhe të përgjigjet në qështjet themelore të jetës .Ajo pikëpamje nbi botën ka
synuar shkallë të lartë të përgjithësimit të problemeve me të cilat mirrej.
Format e para të të menduarit filozofik janë paraqitur në lindjen e lartë - në Kinë
dy mileniume para erës së re .Pjekurin e saj kjo filozofi e ka përjetuar në shk.6 para
erës së re ,në kohen e Konfuçit dhe Laocesë .Konfuçi ishte themeluesi i relegjionit
Konfuçianë dhe teorik i sistemit etik në të cilin koncept themelor ishte humaniz-
mi''(zhen)''.Në shkresat me titull ''bisrdimet'' Konfuçi angazhohet për parimin moral
të humanizmit të cilit thotë ai njerëzit duhet t'i përmbahen si në familje ashtu edhe
në shoqëri.Lao-ceni ,bashkëkohanik i Konfuçit ,ishte themelues i religjionit teorik
,filozof dhe misticist,shkrimtarë i librit mbi qenien (tao) dhe veprimtarin e tij.
Mendimi filozofik më vonë u zhvillua në Persi,në lindjen e afërt dhe më në fund në
Greqi ku,gjatë periudhës antike përjetoi shkallën më të lartë të zhvillimit të
tij.Filozofisë greke drejtëpërdrejti i parapriu ajo Persiane ,filozofi kjo e bazuar në
mësimin mbi dualizmin mësimet mbi luften e dy forcave:dritës dhe sketerres(hor-
muzda dhe ahrimano).
Këtë parim do ta zhvilloj edhe më tepër filozofia greke me mësimin mbi luftën e
kundërshtimeve,gjegjsisht mësimin mbi dialektikën.Ndërkaq,thënë më saktë filo-
zofia greka ka kuluar nëpër tri epoka :kosmologjike ,antropologjike dhe epokën e
krijimit të sistemit filozoifik.Në periudhën e parë mendimi filozofik koncentrohet në
natyrë dhe përpiqet ta spjegoj atë në tërësinë e saj(e ashtuquajtura filozofia e
natyres).Në periudhën e dytë mirret me njeriun si subjekt studimi .Kurse në peri-
udhën e tretë formohen pothuajse sistemet e plota filozofike si psh.:sistemi i
Demokritit,Epikurit,Sokratit,platonit dheAristotelit.Në periudhën e formimit të
sistemeve ,qartë dallohen dy rryma në filozofin greke ,materialiste me në krye
Demokritin(mësimi mbi deklinacionin e atomit)dhe idealiste me në krye
Platonin(mësimi mbi idenë si substancëthemelore e botës).
Këto sisteme filozofike , do të jenë më vonë bazë e shqyrtimeve kritike dhe jo kritike
e të gjitha shkollave të mëvonshme filozofike,Filozofia greke(dashura ndaj
mençurisë)dot'u shërbej një umri të madh më vonë si model për zhvillimit personal.
Të parët që e morrën për model ishin filozofët islam arab të cilët e përkthyen
141
Sokratin Pëatonin Aristotelin dhe të tjerë dhe dhanë mendi in kritik mbi fushat e
këtyre dilozofive,.Duke ju falenderuar atyre filozofia antike ae pa dritën e ditës në
Evropë .Në njlhjen e kësaj filozofie janë dalluar sidomos Muhamed Gazli ,Ibën
Arabi,Alfa Arabi,Ibën sina ;Ibën Haldundhe Ibën Rushd, të cilët krijuan edhe sis-
temet e veta filozofike apo shkollat filozofike .Kjo ishte periudha prej shk.8-12 e
renesancës së madhe e filozofisë islame dhe e renesancës filozofike në përgjithësi
.Mendimi islam-arab degëzohet në një vargë sferash kështu që e përfshin etikën
politikën,sociologjinë,ekonominëetj.Nga filozofia pastaj degëzohen gjithashtu
shkencat natyrore,Astronomia ,matematika ,fizika mjekësia etj,.Filozofia evropiane
e mesjetës ka qenë kopsht dhe vazhdimtarë e këtyre përvojave mirpo gjithashtu
edhe krijuese e pikëpamjeve të ndryshme mbi botën .Kështu në shk.13 në Itaëi
paraqitet Toma Aquini dominikan ,skolastikik dhe realist i cili shkollën e Aristotelit
që kishte arritur në Evorpë përmes filozofëve islam e përshtati për dogmatikën
krishter.Ai ligheroi në Romë dhe Parisë Napoli dhe bolonjë.Shkolla skolastike do të
zgjat disa shekuj deri me paraqitjen e Rene Dekartit (shk.17)themeluesit e filo-
zofisë të shekullit tël ri ,sidomos të drjtimit të saj -racionalizmit .Sipas Dekartit e
vërteta arrihet vetëm me mendje dhe këtë e ka shprehur ''Cogito ergo summ:''(men-
doj pra jam'').Dekarti konsideronte se ekzistojnë dy substanca:ajo trzpore dhe ajo
shpirtërore..E para ka atributin e hapësirës ,kurse e dyta atributin e
mendimit.Dekarti ka besuar në Zotë si substancë e tretë dhe qëllimi i tij i fundit ka
qenë që t'a pajtoj shkencën dhe religjionin.
Kthesë neë filozofinë e shekullit të ri ka berë edhe shkolla e Baru de Spinozës
bashkohanikut të Dekartit dhe vazhduesit të filozofise së tij i cili e futi monizmin
racionalist në filzofi ,.Ai substancën e kupton si model t ë vetëvetës(causa sui.Ka
qenë determinist i rrept metafizik i cili nuk e pranonë mundësinë e rastit .
Filozofia në periudhën e re (nga shk.18)përseri diferencohet në dy drejtime të
përgjithshme :idealist dhe materialisrt.Janë të shumtë përfaqësuesit edhe të njërit
edhe të tjetrit ,kurse qështje qëndeore edhe e këtyre dy drejtimevë është qështj apri-
mare e shpirtit apo materies .Mbi këtë problem themelorë do të formohen më vonë
sisteme të medhe filozofike siç është ai i kontit ,Hegelit ,Shoprn Hauerit dhe Niçes
në kuadër të idealizmit filozofik apo Marksit dhe trashëgimtarëve të tij në kuadër
të të ashtuquajturit materializëm historik.
Ndërkaq filozofia e shk.19 gradualisht vendin e vetë i a lëshon filozofisë ekzisten-
ciale dhe asaj postmoderne e cila lëvizë në drejtim të problemeve të botës bashko-
hore dhe pozitës së individit në shoqërinë moderne .Mirpo , filozofia prapë nuk ja
lëshoi traditën e vetë (historia e filozofisë)në atë masë në të cilën ajo do të mund t'i
shërbente shkollës bashkohore në hulumtimin e së vërtetës.
Arti
Në literatur nuk ekziston përputhshmëri në pikëpamje të përkufizimit të nocionit
art .Ai kryekëput është segment i kulturës pra pjesa e saj e cila ka të bëjë me rrum-
bullaksimin estetik të botës.Nga njëra anë arti ështëkreativitet isë bukurës,prod-
him i vlerave të caktuara estetike ,nga ana tjetër ai është lloj i domosdoshëm inxiz-
jes kurse nga e treta ai është produkt intelekti e së katërti ai është fryt i ndjesh-
mërisë dhe imagjinatës etj.Duke i sintetizuar observimet e ndryshme mbi artin
mund të vërejmë dz forma themelore të tij:
1.arti është marëdhënie aktive krijuese ndaj botës
142
2 arti është thesari i vlerave të krijuara estetike në fusha të ndryshme të kretivitetit
njerëzorë .
Nga kjo rezulton se arti është aftësi që të shprehen mendimet dhe ndjenjat në formë
estetike ose të formësohen ato me ndihmen e fjalës së menduar apo të folur ,instru-
mentit apo zërit të njeriut ,gjurës ,vijës ,formës plastike ,konstrukcionit ,lëvizjes e
të ngjajshme këto janë format të shprehurit më të cilat shërbehet artisti për t'i for-
mësuar ndjenjat dhe mendimet e veta në procesin kreativ,në vepër konkrete artis-
tike.Në anën tjetër arti është vlerë e krijuar estetike poezia ,tregimi,romani,,drama
,muzika ,baleti,aktrimi ,por edhe arqitektura piktura,skulptura etj.
Nëse në formë artistike reprodukohen veprat e artistëve të medhenjë(me instru-
ment këngë,recitim,aktrim)atëherë ajo formë e të shprehurit estetik quhet art
reproduktiv.Nëse të shprehurit estetik përdoret në punët e zanatit atëherë fjala
është pë artin e aplikueshëm.
Vepra artistike si dhe vetë akti i kreacionit të saj ofron kënaqësi atij i cili e kri-
jon atë si dhe ati që e shikon -analizon.Ajo nuk është vetëm personale por është
edhe dukuri shoqërore roli i të cilës është i madh nëtë gjitha koheërat e sistemeve
,bashkësi relegjionet ,në jetën private publike ,si dhe në mardhënien e njeriut nda-
jnjerëzve dhe botës.Gjurmëve të arta të veprave artistike(skulpturat e Fidijinit
,tragjeditë e Eshilovit ,pikturat e Mikel Angjelos,muzika e Bahut e të
ngjajshme),zgjidhet mendimi të cilin njeriu në to e ka thurur.Ato e kanë parafytyru-
ar kohën e periudhës kur janë krijuar dhe nga ajo kohë ato rrezojnë me një forcë të
pamasë në kohërat tjera dhe në hapësirat tjera.
Religjioni
Qysh kur njeriu ka filluar të mendoj dhe të interpretoj dukurit rreth vetës i është
imponuar atij problemi i prejardhjes së tyre dhe natyres së tyre sikurse edhe pre-
jardhja e atij vetë ,Njeriu primitiv i bashkësive të para ka pasur përgjigjëje primi-
tive në këto qështje ai ka shprehur frigë dhe magjepsje ndaj asaj që nuk ka mundur
ta kuptoj.Nga ajo frigë dhe magjepsje ndaj kozmosit dhe natyrës tëcilën kohë pas
kohe e ka hulumtuar si njël burim të pashterrshëmtë fshehtësive,njeriu së pari ka
krijuar shfaqjet e tij magjike mbi botën dhe fenomenet e pa qarta dhe të
pakuptueshme dhe ato i ka përshkruar si dukuri mbi natyrore.Magjia ka krijuar
idole të quditshme nga zjarri , nata ,nga qeniet e gjalla dhe nga objektet pra nga
krejt ajo prej të cilave është varur ekzistenc dhe jeta e bjeriut .Religjioni primitiv ka
qenë pra përgjigjëja e parë në shumë probleme të cilat janë imponuar,njeriut të parë
.Arti dhe religjioni kanë qenë një .Zjarri ka qenë objekt admirimi por njëkohësisht
edhe vepër artidtike shumë e bukur e njeriut siq ishin edhe vizatimet në shpellen
Alltamire- e vjetër 20.000vjetë apo idolet në gurë dhe në gdhendje drunjësh me të
cilat janë tepër të pasura kulturat e paëeolitit dhe neolitit nël terë ruzulin
tolësirë.studimet sociologjike ,psikologjike,antropologjike lidhuer me religjionet e
bashkësive primitive përpiqen t'i zbulojnë lidhjet subtile midis natyres slë njeriut
dhe zhvillimit shoqërorë të njeriut si dhe paraqitjese së religjioneve të para
.studimet në këtë pikëpamje tregojnë se fjala është për lidhje shumë të ndërlikuara
individuale-psikologjike ,antropologjike,lidhje kolektive -psikologjike,sociale,dhe të
natyres ekonomike .Të gjithë këta faktorë janë në bashkëveprim të sigurtë me fak-
torët tjerë në procesin elindjes së religjionit.
Dhe pse religjionet janë format e para dhe më të hershme të vetëdijës shoqërore,ato
143
megjithatë kanë lidur në një shkallë të caktuar të zhvillimit të njeriut dhe
shoqërisë.Njeriu ka qenë i detyruar që të bëjë hap të madh atë nga periudha e para
vetëdijes deri te vetëdija e parë në mënyrë që të kuptuarit e vetë mbi botën dhe
jetën ta shkrijë në vewtëdijen religjioze.Në numër i teoricientëve në procesin e lind-
jes së religjionit i përkrahin faktorët individual -psikologjik.siq janë
ëndërrat,parafytyrimet ,imagjinata,frika dhe gjendjet tjera psikike të cilat vinë nga
konstitucioni i personalitetit . Simotra me këto botëkuptime janë ato të cilat së
bashku me psiologjiket i lidhin edhe faktoret antropologjik-biologjik siq është
sëmundja vdekja e të ngjajshme.
Një numër i caktuar i teoricientëve konsiderojnë se religjioni është rezultat i vetëdi-
jës kolektive dhe i shfaqjeve kolektive .Pra sipas këtyre teoricentëve rekigjioni lind
në bashkësi dhe është shprehje e zhvillimit të vetëdijes së kolektivitetit të caktuar
.Ritet magjike dhe rligjioze kryhen në shoqërit ë primitive në forma grupore dhe
interakcione kolektive dhe vetëm në atë mënyreëato kishn kuptim shpirtërorë -
religjioz. .Shamani i cili sipas rregullit ishte prijës i shenjtë në bashkësitë primitive
iu prinë të gjitha aktiviteteve në komunitet e sidomos atyre të cilat kishin të bëjnë
me ritet magjike .Vetëdija kolektive nga rituali është ngritur në vetëdije individuale
dhe kështu çdo individ i nënshtrohej vullnetit të kolektivit .
Sociologët i çmojnë faktorët e mëparshëm në lindjen e religjionit por konsiderojnë
se zhvillimi i shoqërisë dhe i marëdhënieve shoqërore ,zhvillimi i prodhimi dhe
strukturës sociale,janë kushtet e lindjes dhe zhvillimit të religjionit.
Nga lindja e tij ,religjioni ka qenë sistem normash,sistem rregullash të caktuara
të sjelljes të cilave njeriu u është dashur t'u përmbahet që të mos vij në konflikt me
fuqitë natyrore për te të pakuptueshme.Edhe në periudhën e animizmit ,kur njeriu
mendonte se gjërat kanë shpirtë si dhe në priudhën e toteizmit kur fuqia mbinaty-
rore i përshkruhej totemeve shtazëve apo figurave të ndryshme,religjioni ishte sis-
tem i caktuar normash dhe rregullash të sjelljes të cilët individët janë dashur tu
përmbahen domosdo si dhe bashkësit shoqërore .
Me zhvillimin e shoqërisë ,lindjen e shteti dhe institucioneve të tij zhvillohet edhe
religjionui i cili transformohet nga format e ndryshme të përmendura më lartë;ani-
mizmi,totemizmi në religjion politeistik i cili bazohet në besimin në shumë zotra.Ky
evulicion karakteristik i religjioneve primitive drejt politeizmit u zhvillue në pro-
cesin e kalimit të komuniteteve primitive në shoqërinë skllavopronare.shumica e
shteteve skllavopronare siç ishte Egjipto;Babilonia,India Greqia Roma shteti i
Majeve dhe Astekëve kanë kaluar nëpër periudhën e politeizmit me tipare të
ndryshme dhe me periudh kohore të ndryshme.
Në shtetet skllavopronare në të cilat zhvillimi ekonomik ka rrjedhur ngadal dhe në
të cilat filozofia dhe shkenca kanë qenë vetëm fenomene rudimentare , politeizmi
është ruajtur deri vonë në kohërat më të pjekura . Egjipto,psh .ka kaluar rrugë të
gjatë të zhvillimit të vetë katër mileniume gjatë të cilave ka dominuarëpoliteizmi
.Është shënuar një tentim për ta futur monoteizmin rreth vitit 1400 p,e,s.kur
faraoni amonofisi,IV. E ka hequr besimin në Amon-Ra dhe tërë hierarkinë e
zotërave egjiptasë dhe ka inauguruar hyjninë e Atonit ,të vetmit sundimtarë të
Egjiptit të vjetër.Ky tentim ishte i pasukseshëm.Amonofisi i katërt u vra kurse
predikimet e Amonit u restauruan në religjion të vjetër politeist,.
Për ndryshim nga Egjipti në Greqi zhvillimi i filozofisë dhe shkencës në kohërat e
arta -të periudhës së kultures helene ishte trusur religjioni politeist në atë kohë ai
kidhte vetëm karakter tradicional dhe paraqet një prej elementeve të thesarit të
kulturës dhe artit grekë.
144
Cili është karakteri i religjionit politeist?
Të gjitha religjionet kanë lindur si rezultat i varësisë i njeriut nga natyra :nga toka
,dielli uji etj.Egjiptasit i kanë adhuruar shtazet(psh.lopa-Hator ,demi-Apis)dhe
hyjnit e bereqetit (dielli -Amon Ra ,rendimentet- Oziris ,Nili -Hapi ).Në politeizmin
grek çdo dukuri ka pasur hyjnit gjegjëse (Zeusi ,sundimtari suprem i botës
Posedoni-hyjni e detit ;Eol-sundimtarë i erërave ,Had- hyjni e nëntokës ,Artemida -
hyjnesha e gjahut ;Apolloni-zoti i dashurisë)
Me zhvillimin e shteteve antike elementet e pushtetit dhe kierarkisë shtetërore
u barten edhe në domeninin e religjionit. Kështu politeizmi nuk bazohej më vetëm
në varshmërin e njeriut dhe bashkësisë nga natyra por edhe në rendin e forcës dhe
pushtetit në shtet .Piramides së pushtetit dhe forcës në shtet në krye të së cilë ishte
despoti i përgjigjej piramida e hyjnive të fuqive dhe hyjnive të ndryshme në krye të
së cilës ishtë hyjnia më e fuqishme.
Me zhvillimin e vetëdijes dhe të shoqërisë në tërësi religjionet politeiste i a lëshojnë
vendin monoteizmit besimit në një zotë .Ky transformim së pari kishte ndodhur në
palestin 12 shekuj para eres sonë .kur Moisiu sipas dhiatës së vjetër i kishte liruar
ebrejët nga robëria egjiptase,i kishte dërguar ata në malin Sinaj dhe u kishte dhënë
atyre nga dy fleta të ligjit të cilat pastaj u bënë bazë e besimit ebrejë.Prej kësaj pas-
taj lindi libri i shenjtë tora (tevrat)religjioni ebrej është një monoteizëm i rreptë i
bazuar në besimin në zotin jehovai,krijuesin e ligjit dhe mbrojtësin e shtetit dhe
rendit.Nga koha e Moisiut do të ruhet ideja mbi Mesin zotit të premtuar shpëtim-
tarit të popullit. Një misionar i tillë do të paraqitet fhithashtu në tuallin palestinez
1200.vjet pas ligjit të Moisiut dhe ai do të jetë themelues i religjionit monoteist
krishter Jezu Krishti .Blibla dhe dhiata e vjetër të lindura në kohën e religjionit
ebrej do t'i shërbejnë si bazë religjionit të ri krishter.
Mësimi për misionarin , icili pas gozhdimit në kryq ishte rilindur edhepse e
mohuar nga ana e Romës së fuqishme dhe sundimtarit të Palestinës shumë shpejtë
kjo u përhaçë në shtresat e varfura dhe të eksploaturara.Ndërrkaq krishtenizmi
tashmë bëhet besim i të gjitha shtresave në perandorin romake.Me ediktin e
milanos të vitit 313.e fitoi barabarsinë dhe drejtësinë dhe jo gjatë pastaj u bë edhe
religjioni shteërorë i Romës.
Më vonë në periudhen e feudalizmit më 1054 k rishterizmi do të nda het në ;lin-
dore ortodokse greke dhe perendimore katolike-romake.Në shekujt e mesjetës ky
religjion përjeton një ekspansion dhe ndikimi i tij bëhet i madh si në domenin
shpirtëror ,kultur ,art ,letërsi etj.ashtu edhe në domenin e pushtetit kishtar dhe
politik .Në periudhën moderne të azhvillimit të shoqërisë borxheze krishtenizmi
ndahet në disa drejtime dhe sekte .Protenstantizmi është një ndër drejtimet domi-
nante të katolicizmit të periudhës më të re .
Budizmi është religjion monoteist i cili bazohet në shkollën filozofike të princit
indus Budës për të cilin supozohet se ka jetuar dikund në fund të shk.VI.dhe në fil-
lim të shk.V.p.e s.Kjo shkollë është rritur në një nga religjionet më të përhapzra në
botë sepse pas Indisë u pranua edhe në Kinë .Buda në përkthim do të thotë
''Mësues''.Ky religjion monoteist mbështetet në synimin drejt zhdukjes deri në
asgjësim.Predikuesit e religjionit budist propagojnë vetë sakrificën e cila shkonë
deri tek dënimi më i vrazhd i vetë vetës .Ata me pesimizëm shikojnë në ardhmërinë
e botës dhe besojnë në lindjen e serishme (reinkarnim).Religjioni më i ri monoteist
është Islami .Bazohet në shpaëëjen e K'uranit i cili përmes profetit Muhamed u
është dërguar nga Zoti njerzëve si sistem normash dhe udhëzimesh për jetën fetare
dhe hyjnore . Islami ka lindur në zemër të Arabisë në Mekël dhe Medinë në
145
shk.VII,por shumë shpejtë ka përjetuar një ekspansion të pabesueshëm në hapsirë
tepër të madhe nga spanja e Magrebi deri tek lindja e lartë.Islami qysh shekujt e
parë të zhvillimit të vetë solli me veti edhe lulëzimin e shkencës ,artit filozofisë dhe
kulturës në kuptimin e saj më të gjërë .shpallja e K'uranit i rrespekton të gjitha
shpalljet -librat e shenjtë të mëparshëm ,;Tevratin,Tallmudin,Dhiaten e vjetër dhe
të re .Biblen dhe të gjithë profetërit e zotit të cilët i kishin parapri Muhamedit(pro-
fetit ),nga Ademi ,deri tek Isaja (jezu Krishti).Veprat e artit dhe kulturës islame e
pasuruan thesarin shpirtërorë të njerëzimit në të gjitha fushat;nga
arqitektura,matematik,fizika,e astronomia deri tek filozofia e sociologjia ,.Analiza
sociologjike e religjionit tregon se evulicioni i saj si formë e vetëdijes ka qenë i
kushtëzuar me zhvillimin e shoqërisë dhe vetëdijes shoqërore në
përgjithsi.Sociologjisë posaçërishtë i interesojnë funksionet e religjionit si fakte
sociale ,ato sfera ku religjioni puthitet me ideologjinë politikën ,shkencën , procesin
e arsimit dhe edukimit etj.Pikat e tilla të përputhshmërisë në të vërtet ka bukur
shumë për këtë arsye edhe religjioni konsiderohet forma më e vjetër e vetëdijës
shoqërore ndërsa nga ai janë shkëputur edhe të gjitha format tjera të vetëdijes
shoqërore .Nën mbrojtjen e tij për një kohë të gjatë janë zhvilluar edhe filozofia
,shkenca ,arsimi ,arti etj. me revukicionet borxheze ka ardhur deri tek ndarja e poli-
tikës shkencës dhe arsimit ng a religjioni ,mirpo kjo nuk do të thotë se ppikat e tyre
të bashkimit janë fshijë plotësisht sidomos ndërmjet religjionit dhe artit ,filozofisë
dhe religjionit etj.Të gjitha shoqëritë demokratike bashkohore garantojnë lirinë e
besimit , mirpo gjithashtu garantojnë edhe lirinë e ateizmit (mosbesimit).
Morali
Morali sikurse edhe format paraprake të vetëdijës shoqërore është sistem rregul-
lash she normash të sjelljës.s mirpo normat morale nuk janë të drejtuara ashtu
sikurse tek religjioni në fuqitë mbi natyrore por në marrdhëniet e njerëzve mbren-
da ndonjë grupi shoqërorë apço bashkësi shoqërore ,Normat morale nuk zbatohen
me sistem dhune , ato pranohen vullnetarisht çka i bënë ato autonome dhe efikase
.Ato janë të kufizuara në happsirë dhe kohë .Në të vertet një sistem normash nuk
është e domosdoshme të shtrihet në shumë grupe dhe bashkësi shoqërore,.Ajo që
konsiderohet e moralshme në një grup apo bashkësi shoqërore nuk është e domos-
doshme që të jetë e moralshme në grpin tjetër .Ajo që vlenë në një kohë si kodeks
moralë nuk është e domosdoshme të vlej në një kohë tjetër .Ndërkaq ,e vërtetë është
se morali është fenomen shoqërore dhe se nuk ka bashkëse njerëzore që nuk e njo-
hin atë ose qënuj e praktikojnë një sistem të caktuar të normave morale .Normat e
caktuara morale madje edhe tërësia morale po marrin kuptim univerzal,d m th.
Nuk kanë kufizime në hapsirë dhe kohë.Kështu nornatë morale nga kodeksi i
Moisiut :''mos mbyt''''mos vjedhë'',''duaje më të afërmin tënd''etj ose normat morale
të shpallura në K'uranë dhe Hadithe që kanë të bëjnë me sjelljen e njeriut në
bashkësi ,norma me vlerë universale .
Nga sa u tha më lartë shihet se sistemet e normave morale shumë shpesh janë
kompatibile me normat religjioze.Mirpo,ka situata kur këto norma jnë në kundër-
shtim,rrespektivisht kur konsiderohet e pa moralshme ajo që ndonjë religjion
konkret e praktiko apo nga aspekti i normave religjioze e konsideron të pamoral-
shme atë që mbrenda një grupi konsiderohet morale.
Meqenëse normat morale ,pranohen vullnetarisht nga antarët e bashkësisë si një
146
formë e sjelljes në bashkësi ,mos rrespktimi i tyre nuk sjell reperkusione gjegjësisht
detyrim së jashtmi .Mospërfillësi i normave morale përbuzet nga bashkësia përjash-
tohet nga jeta shoqërore e grupit kodeksin e të cilit e ka thyer .Kundërvajtësi i nor-
mave juridike ndërkaq i bartë sanksionet të cilat i përshkruan organi shtetërorë e
e cila ka karakter detyrimi nga jasht gjegjësisht ka karakter represiv.
Ndarja e shoqërisë në sisteme të ndryshme ideologjike gjatë historisë e ka
kushtëzuar edhe modelimin e moralit gjegjësisht normave morale në pajtim me
pikëpamjet dhe përcaktimet konkrete të shoqërisë.Psh,skllavopronaria kishte sis-
temin e vetë të moralit i cili mbronte dhe arsyetonte mardhëniet robëruese ndaj
shtresave të shtypura shoqlrore .Ai ishte i harmonishëm me represionin politik dhe
jurikik të shtetit skllavopronarë.Ishte gjithashtu morale të praktikohej klasa apo
shtresa sunduese .Kur ishte e nevojshme të mbroheshin egoizmi interesat e pronës
atëherë edhe normat morale definoheshin në atë kuptim.(Të ngjajshme me normat
juridike psh.në të drejtën romake).Edhe shtresat e eksploatuara në anën tjetër
kishin moralin e tyre të formuar si pengesë ndaj moralit të shtresave sunduese.
Kjo ndarje morale e mbështetur krywsisht në eksploatim nëpër të gjitha forma-
cionet e shoqërisë ;skllvopronarë,feudalizëm por edhe në të gjitha formnat e
shoqërive bashkohore dhe në kuadër të ashtuquajturit shtet demokratik borxhez si
dhe shoqërive socialiste e kziston moral i dyfisht në përputhshmëëri me kerkesat
,egoizmin pronësorë dhe ndarjen e pabarabartë.sotë ekziston një kufi i madhë në
mesë të shtresave të pasura të botës dhe atyre të varfura .Pjesë e madhe e njerzim-
it jeton në varfëri të skajshme të zhvilluarit kanë pikëpamjet e veta morale dhe
arsyetimin për këtë situatë.Shoqëritë socialiste kanë proklamuar moralin e ri
socialist të kundërt me atë klasor ekspëoatues, etë mbështetur në altruizëm (e
kundërta e egoizmit),barabarsinë të drejtat dhe liritl e njeriut.Ky moral duhej t'i
kundërvijej moralt borxhez,.Mirpo,u dëshmua se të gjitha shoqëritë socialiste ishin
forma të reja despotike (nga Stalini Çausheski ,Honekeri Kastroetjferi tek despotiz-
mi i milosheviqit në serbi).Pra ,jo vetëm se nuk eshtë formuar morali i ri radikal i
kundërt me atë të sistemeve eksploatuese ,por ka ardhur edhe deri tek përmbysja e
vlerave të arritura të demokracisë qytetare.Pas vlerave të proklamuara univerzale
të humanizmit dhe lirisë është e fshehur morali i dyfisht i individit egoist i uritur
për përfitime dhe duke grabitur punën e huaj dhe aftësinë e njerëzve të tjerë .
Pas përmbysjes s[ socializmit dhe krizave të thella që po e përciellin botën bashko-
hore me shenja të barbarisë së re,shtrohet pyetja e mundësisë e realizimit të vler-
ave morele gjithnjerëzore .Këtë pyetje kaqëtë rëndë e të ndërlikuar ja kanë
parashtruar vetës edhe shoqëritë dhe civilizimet e kaluaraëpor gjithmonë në formë
utopie si diçka e lartë dhe vështirë e realizueshme .Mbete pra problem i hapur për
sociologjin por edhe për shkencat tjera si motra:a është morali gjithnjerëzorë i
bazuar në lirinë dhe demokracinë e vërtetë,vetëm utopi e re moderne?.
Shkenca
Çdo shoqëri është bazuar dhe bazohet në sistem të caktuar idesh .Në shoqërinë e
vjteër bazë e një sistemi të tillë ka qenë religjioni për t'u shkëputur më vonë format
e posaçme të vetëdijës ;morali ,arti ,filozofia dhe shkenca.Sistemi i ideve formohet
gradualisht në përputhje me zhvillimin e gjithëmbarshëm të shoqërisë së bashku
me bazen materiale -teknike të saj dhe me karakterin e mardhënieve shoqërore.sis-
temi i tillë i formuar i ideve quhet ideologji e ndonjë shoqërie konkrete .
Nocioni ideologji përdoret në shumë kuptime të ndryshme,me kuptim pozitiv dhe
147
negativ.Ai etimologjikisht shënon shkencën mbi idetë .Ai gjithashtu tregon
mënyren e formimit dhe oeientimit të një shoqërie me anë të sistemit të caktuar të
ideve dh evlerave.Shoqëria feudale psh.ka pasur tëveçant sistemin e ideve dhe vler-
ave(religjionin e vetë ,filozofin artin shkencën)në bazë të të cilave vertethemi se ka
pas ideologjinë e vetë .
Ekzistojnë përkufizime të ideologjisë të cilat dëshmojnë se bazë e tyre ka qenë
vetëdija e shtrmbuar mbi botën.Pra sipas këtyre përcaktimeve,ideologjia ështëai
segment i nxjerrur nga format e përmendura të vetëdijës shoqërore ,me ndihmën e
së cillit mbulohet e vërteta gjegjësisht i ipet pamje e rrejshme botës.
Ndërkaq të gjitha këto janë vetëm përdorime të ndryshme të konceptit ideologji.Një
nga ato përdorime është edhe identifikimi i ideologjisë me shkencën.Krejtësisht
është e njohur se çdo shkencë është një grumbull i caktuar idesh,ideologjie caktu-
ar,mirpo ajo është ghithashtu e njohur se çdo ideologji nuk është shkencë.Ajo është
ashtu për arsye se ideologjia nuk pretendon në argumentime të dëshmimece të veta
të vërteta ,derisa shkenca në të vërtet mbështetet në atë burim,pra në burimin e
argumentimit të së vërtetes .shkenca është sistem i njohurive objektive mbi
botën.Ato njohuri kanë të bëjnë si me natyren ashtu edhe me sloqërinë.secili nga
këta segmente degëzohet në një vargë disciplinash shkencore ashtu që në njëren
anë ekzistojnë shkencatë natyrore kurse në anën tjetër shkencat shoqërore .Me
rastin e studimit të dukurive më të ndërlikuara shumë shpesh shkencat e caktuara
natyrore dhe shoqërore bashkëveprojnë .Këto janë të ashtuquajturat hulumtime
shkencore interdisiplinare.
Me shkencën pra nënkuptojmë grumbull të njohurive objektive mbi dukurit naty-
rore dhe shoqërore .Qëllimi i hulumtive shkencore është që të mësohet struktura e
objektve dhe dukurive në natyrë dhe në shoqëri,lëvizja dhe zhvillimi i tyre si dhe
disa marrëdhënie të qendrueshme e të domosdoshme në to dhe midis tyre
.Mardhëniet e tilla quhen ligj.
Duke i përkufizuar ligjshmëritë si esencë e mbrendshme e sendeve dhe dukurive
,shkenca mundëson parashikimin se si do të zhvillohen në të ardhmen proceset e
caktuara , kurse në bazë të atyre parashikimeve mundë të ndërrmiren masat për të
mbikëqyrur proceset dhe dukuritë e caktuara në përpjekje të vëhen në shërbim të
njeriut në vend se ato të veprojnë si forca të errëta.
Shkenca ka arritur rezultate të mëdha në disa fusha të saj. Asaj tashmë nuk i janë
të largëta as të panjohura, madje as trupat kozmikë dhe as hollësitë më të mëdha
të trurit të njeriut. Shkenca ka zbuluar kodin gjenetik të njeriut dhe me të mund të
manipulojë. Ajo tashmë e ka zbuluar forcën shkatërruese të zbërthimit të atomit në
elemente të tij. E tërë kjo ka dhe mund të ketë dobi të madhe për njerëzimin me
kusht që ajo kurrë njeriut të mos i dalë nga kontrolli.
Gjuha dhe shoqëria

Dukuria më markante në funksion të komunikimit shoqëror që nga fillimi i her-
shëm të funksionimit të saj deri në ditën e sotme, më se e sigurt është gjuha. Ai
funksion në të vërtetë bazohet në gjuhën si organ, ajo është një instrument dhe për
njeriun është enigma e parë dhe e fundit. Aq është e objektivizuar saqë vështirë
është të dallohet nga fenomeni sui generis, nga agimi dhe skëterra deri tek kosmosi
dhe predikimet hyjnore. Ajo hyn në të gjitha poret e jetës, nga ato artistike deri tek
ato teknike, nga ato psikologjike deri tek ato shoqërore, në të mbështetet dhe me të
shërbehen të gjitha artet dhe shkenca, ajo është bazë e të gjitha kulturave, si atyre
148
më të thjeshta ashtu edhe atyre më të ndërlikuara. Prandaj me të në mënyra të
ndryshme merren shkencat shoqërore duke u përpjekur ta përkufizojnë kënd-
vështrimin e tyre, pra edhe sociologjia dhe sociolinguistika dhe psikologjia dhe
psikologjia sociale, filozofia, historia, kulturologjia, antropologjia kulturore dhe
sociale, etnologjia etj. Kurse plejada e shkencëtarëve në këtë fushë tërë shekullin e
njëzet përpiqet të zgjidhë enigmën e vet të posaçme, por edhe rëndësinë univerzale.
Të gjithë antropologët, sociologët, antropologët, kulutorologët, të cilët janë përp-
jekur të kuptojnë dhe shpjegojnë një kulturë të caktuar, qoftë ajo edhe më primitiv-
ja e komuniteteve njerëzore, kanë qenë të detyruar ta mësojnë gjuhën e tyre si bazë
për komunikim shoqëror. Duke qëndruar në Trobriande, prej vitit 1913 deri nmë
1914 me qëllim që të zbulojë kulturën e bashkësive primitive të Pacifikut Jugor, të
ndriçojë proceset ekonomike të jetës, mitologjinë, veset dhe moralin e këtyre
njerëzve, Branislav Marinowski, së pari ka qenë i detyruar ta mësojë gjuhën e tyre.
Duke punuar pavarësisht por në një punë komplementare, tërë studimet mbi
gjuhën, ia kushtoi në projektin dhe rolin e zhvillimit të bashkësive njerëzore edhe
Claude Levi-Strauss, Frantz Boass, Margaret Meed, Lesly White, Eduard Sapir,
Julian Steward, Marcel Kohen, Ferdinand De Saussure (Sosir), Noam Chomsky dhe
të tjerë antropologë socialë, sociolinguistë, psikologë socialë dhe filozofë, duke zbu-
luar karakterin e saj shoqëror dhe funksionin e saj në rolin e komunikimit shoqëror.
Që të mund të kuptohet gjuha, ajo patjetër të studiohet në mënyrë interdisiplinare.
Pra, në të vërtetë, ç'është gjuha, si lind ajo, si jeton dhe shuhet? Më e preferueshm-
ja dhe më e besueshmja është të fillohet nga përkufizimi filozofiko-hermeneutik i
gjuhës, i cili shkon në drejtim të përkufizimit të funksionit të saj shoqëror-historik.
Në atë traditë gjuha është e gjallë dhe ndodhi kuptimplote e botës dhe historisë, 'ajo
është mënyrë themelore e çdo qenie njerëzore dhe e sjelljes'. Përmes gjuhës shpre-
het e vërteta mbi botën dhe artin dhe e vërteta e vet qenies shoqërore. Gadameri jep
përkufizim të saktë mbi gjuhën si fenomen hermeneutik. Në të, vëreton ky filozof
'tregohet bota dhe e vërteta e saj'. Në të janë rrënjët dhe mundësitë njerëzore për
barazinë e të folurit. Kjo do të thotë se me gjuhë në formë iskone kuptohet dhe sun-
dohet bota: gjuhësia e përvojave njerëzore në botë është ajo bashkësi jetësore në të
cilën çdo gjë përfshihet dhe ndërmjetësohet. Sëkëndejmi, shihet qartë se gjuha
është mënyrë e qenies njerëzore, formë univerzale e përmbushjes dhe dëshmimit të
jetës njerëzore, shoqërore dhe historike. Nuk ekziston kurrfarë ndërhyrjeje, art, tra-
ditë, bisedë, ankesë, apo kundërshtim, kurrfarë specializimi i shkencave moderne
dhe teknike, kurrfarë pune materiale në asnjë formë të saj, kurrfarë forme e orga-
nizimit dhe as institucione politike të pushtetit dhe sundim jashtë e as mbi kufijt e
gjuhës.
Vetëm në këtë kuptim, është plotësisht e arsyeshme të thuhet se gjuha si mënyrë e
qenies njerëzore paraqet 'botën e jetës'. Dhe kur atë e kemi jemi në shtëpi. Çdo botë
historikisht e ndryshme është e tillë, për shkak se gjuhësisht ashtu është e artiku-
luar, çdo traditë në parim mban në vete 'ekstatikën' e vet dhe është e hapur për tra-
dita të tjera.
Gjuha, ndërkaq, është në veprim të përhershëm, ajo nuk është e folur e njëhershme
për gjithmonë e së vërtetës së qenies shoqërore dhe e së vërtetës artistike. Ajo me
shkathtësi në formë gjurmuese depërton në të kaluarën dhe në të ardhmen duke e
relativizuar në këtë mënyrë formën dhe të vërtetën e qenies dhe të vetvetes si 'dësh-
mitar' i së vërtetës. Gjuha sipas të gjitha gjasave është e hapur dhe në pajtim me
këtë e hapur është edhe ajo që e tregon. Në të vërtetë gjuha e din që ta lavdërojë
bukurinë e kalueshme të të gjitha sendeve, trivialitetin dhe madhërimin e jetës,
149
fuqinë e artit dhe kalueshmërinë vetjake.
E relativizuar ose jo 'përvoja e vërtetë e historisë është gjuha'. Roli shoqëror i gjuhës
është diçka e rëndësishme, ndryshe nga ajo filozofike - hermeneutike. Premisat
thelbësore për ta kuptuar rolin e saj shoqëror i ka dhënë Ferdinand de Saussure. De
Saussure konsideron gjuhën si një akt shoqëror, madje edhe për institucion
shoqëror dhe rezultat të marrëveshjes shoqërore. E vetme nuk mund të krijohet dhe
as të ndryshohet, edhe nëse disponon me aftësinë e lindur të të folurit, dhe me fak-
tet e të folurit gjuha në të vërtetë realizohet. Në këtë domen, sociologjia dhe soci-
ologjia e kulturës në terrenin e vet. Pra, dimensioni shoqëror i gjuhës është ana e
saj e eksperiencës dhe e pragmatizmit, në të cilin ajo edhe njihet si kategorikisht e
definuar dhunti shoqërore, e subordinuar për kulturën e caktuar e cila vendos
imperativin e normave gjuhësore dhe objektivizimin e plotë të saj. Në gjuhë reflek-
tohen përvojat e caktuara shoqërore, ajo ka lindur në funksion të komunikimit
shoqëror nga nevoja e saj e pastër për t'u vetëkuptuar. Gjuha pra në mënyrë kon-
tinuele është fërkuar në atë lëvizje dhe ka qenë vetërefleksion i jetës së të gjitha
kulturave, prej atyre iskone deri tek modernet. Të gjitha variantet e saj dhe llojllo-
jshmëritë mbështeten në ndërlikueshmërinë dhe shumëllojshmërinë e atyre kultur-
ave dhe në lojën ekstatike të botës nga e cila ka dalë ajo.
Aftësia e të folurit - gjuha - kultura

Në studimet sociologjike, socio-linguistike dhe socio-filozofike të të folurit dhe
gjuhës, më së shpeshti vërehet identifikimi i këtyre dy nocioneve. Gjithqysh këto dy
qasje të njëanësuara konvergjojnë në një: se të folurit dhe gjuha është një e vetme.
Paraqitja e De Saussures në fushën e sociologjisë dhe sociolinguistikës ka hapur
mundësitë e dallimit të këtyre dy nocioneve - kuptimeve. Mirëpo, shtrohet pyetja, si
të eksplicohet ky dallim/identitet që këto të jenë të qarta dhe shkencëtarisht të
dobishme, gjegjësisht çka mund të konkludojë nga kjo sociologjia e kulturës si kon-
sekuenca vetiake teorike? Edhe të folurit si dhe gjuha kanë lindur në procesin e for-
mësimit të njeriut, në procesin e lindjes së kulturës, këto kanë paraqitur 'një
bashkësi komunikative (...) në format e llojllojshme jetësore'.
Nëse gjuha është 'shtëpi e betejës' në diskursin e Hejdeggerovit (seinundzeit),
atëherë e folura është instrument me ndihmën e të cilit ajo çilet. Në gjuhë janë të
ngjeshura ideja, mendimi, përvoja, njohuritë e çdo kulture, kurse në të folur
paraqitja dhe instrumentalizimi. Sikurse që instrumenti muzikor në mënyrë të llo-
jllojshme e komunikon idenë e muzikës së caktuar të gjeniut artistik, ashtu edhe të
folurit komunikon idenë e gjuhës së caktuar në këtë funksion të komunikimit
shoqëror. Çdo kulturë është nën mbrojtjen e vetëdijësimit dhe artikulimit të kupti-
mit të jetës përmes miteve, religjionit, veseve, parimeve morale, artit, filozofisë,
institucioneve, politikës e të ngjashme, ka ndërtuar dhe zhvilluar idenë e gjuhës,
gjegjësisht kondensimin në të të të gjitha përvojave. Çdo kulturë mbi këtë ide ka
arritur në mënyrën e vet duke krijuar 'shtëpinë e betejës', përvojën e vet të posaçme
të botës së vet dhe artikulimit të tij. Së andejmi ka aq gjuhë, sa ka edhe shumësi të
folurash brenda një ideje gjuhësore, shumësi konstituencash të atyre të folurave
dhe gjuhëve që të kristalizohet njohuria konkrete mbi botën dhe jetën. Nga kjo shi-
het se ideja mbi gjuhën është ndërtuar në lëvizjet shoqërore në tërësi dhe se ndër-
likimi i këtij funksioni është zhvilluar dhe ndërlikuar së bashku me idenë. Sikurse
që zbuluesit e teknikës në disa kultura kanë zhvilluar dhe ngritur në një nivel të
lartë sistemin e ujitjes. Mirëpo, ideja e gjuhës dhe gjuha synojnë përvojën unikate
150
të botës dhe konvergjencave në mënyrë që ato përvoja t'i artikulojnë në një unikat
të përbashkët (gjuha univerzale e shkencës, filozofisë, teknikës). Në tërë këtë të
folur të artikuluar, rol të veçantë ka luajtur gjuha.
Për derisa fshehtësirat e kosmosit dhe botës kanë artikulimin e vetë
gjuhësorë''derisa të qenurit kuptohet suke ju falenderuar ati''(Gadamer) deri
atëherë sa ghuha të ketë artikulimin në të folur .Me këtë ideja e gjuhës
''botërohet''sikurse ideja e piktorit që ndriqohet me ngjyra me teknikat e pikturës
dhe me materiale.Tëfolurit e artikukuar është e qartë , ka lindur si produkt i inter-
pretimit shoqërore dhe e etjes së nevojshme për komunikim.Sipas tij njeriu ka
pasur predispozita të mjaftueshme gjenetike si në strukturën mendore ashtu edhe
në konstitucionin fizik.disa lloje të shtazëve kanë elemente të të folurit të artikulu-
ar(psh .delfini)mirpo faktori limitues i tyre është njëri ndër konstituentët e përmen-
dur fhenetik .Pra ose kanë''idenë ''e gjuhës kurse nuk kanë instrument adekuat
ose,kanë instrument ndërsa nuk e kanë idenë.
Shumica e sociologëve antropologëve social dhe kulturologëve ,me anë të kodit
gjenetik kanë futur edhe ''faktorin e punës''dhe atë të krijuar më parë ''ambientin
social''hordet dhe rodet , të cilët kanë forcuar komunikimin shoqërorë.K.Marksi në
fruhschfruhschriften të folurat mbi karakterin e vetëdijshëm dhe të përshtatshëm
të punës Lesly white(Lesli vait në science of the future)mbi mënyren në të cilën
puna ka transformuar primatin tek njeriu.
Ndërkaq,primatin i japin shifres gjenetike ,duke respektuar bashkëveprimin
edhe të të gjithë faktorëve tjerë të cilët janë më teperë pasoj se sa shkaktar,shifrës
e cila nëkuptimin fizik dhe simbolik ka siguruar rrjedh normale e cila ka dëshmuar
punë të përshtatshme dhe e cila ka prodhuar ambient social të ndryshëm nga ambi-
enti në të cilin jetojnë llojet tjera të shtazëve.Në atë ka lindur ideja e ghuhës dhe
instrumenti iquajtur të folur të artikuluar,.Këto duhet t'i kemë parasysh faktorët
psikologjik dh sociopsikologjik dhe të bazohemi në përvojat shkencore të cilat në
këtë drejtim i ka zhvilluar psikoanalisti zigmund Frojd (psikopatologjia e jetës së
përditshme) dhe disa pasues t[ë shkollës së tij (Marcuse,From).Në të vërtet ,në atë
shifër ghendet edhe faktori psikologjik madje edhe konsideroj se ai është element
thelbësorë i kordinimit të idesë sëghuhës dhe instrumentalizimit të saj me anë të të
folurit.
Në tërë këtë ambienti social dhe kultura janë faktorët të cilët kanë ''përpunuar''këto
aftësi dhe ja kanë përshtatur vetës .Kur ka folur fjalën e kuptuar dhe të vetë
kuptueshme njeriu me të madhe ka hapur dyert e ''shtëpisë -betejë'',është bërë kri-
jues i kulturës dhe njohës i kosmosit.Kultura i ka dhënë asaj fjale forma adekuate
,ajo atë e ka gëdhendur dhe rregulluar duke e ndjekur atë që ideja e ghuhës e ka
detyruar.Këtu edhe njëherë më duhet t'a përmendi inspirimin linguistik të
Desaussures, lidhur me teorinë e kuptimit të gjuhës.Desussure me vendosmëri e ka
flakur përkufizimin ekuptimit si rezultat i emërimit të sendeve të cilat paraqesin
objekte të botës së jashtme.sipas tij simboli është element psikik i cili realizohet në
mendjen e njeriut dhe i cili bazohet në bartjen akustike të shfaqjes gjegjësisht të
imagjinimit psikik të tingullit në formë të nocionit.Të dy këto elemente janë pjes
imanente e simbolit.Materiali kumbues akustik dhe substnca e të menduarit janë
pa formë ,të turbullta,derisa gjuha nuk i lidh ato në procesin e artikulimit dhe
zbërthimit t tyre.Ajo definon faktin e funksioneve të artikuluara të gjuhës në raport
me tingullin-ide në rrjedhë.Mirpo është e pa kontestueshme se për atë kuptimi i
idesë i cili lind në trurin e shfrytëzuesit të gjuhës.Nga i njëjti burim rrjedh idea
(Levi straussi)e cila fletë se ajo që ka dëmëthënie i paraprinë asaj që shënon dhep-
151
se nuk është pëotësisht në përputhshmëri me dëshmitë e Desaussurit mbi çan-
dashm[rin e këtyre dy elementeve që janë të lidhura si dy faqe të një letre.Materiali
akustik i cili sipas Zigmund Frojdit buron nga struktura mendore transformohet në
të folur të artikuluar dhe kjo është rruga me të cilën ideja e gjuhësndriqohet dhe
instrumentalizohet duke u bërë përmbajtje e rëndësishme e çdo kulture.
Instrumenti tjetër me të cilin tregohet ideja e gjuhës është shkrimi i cili aspak nuk
është produkt i pandërlikuar i strukturave mendore de da parapraket dhe aspak në
afri më të vogël me idenë e gjuhës e cila është lidhëz dhe gjithëpërfshirëse.Të folu-
rit nuk ka mjaftuar që të bartet përvoja e arritur e botës e sidomos të mbajturit
mend të saj.L.white tërheq vërejtjen në komunikim simbolik si me njërin nga
veçorit thelbësore të njeriut. Sikurqë ideja e gjuhës në kultura të ndryshme nuk
është përputhur,por i është përgjigjur shkallës së zhvillimit natyres dhe karakterit
të ambiekntit social dhe konkret ,ashtu as zhvillimi i komunikimit me anë të ësim-
boleve nuk ka qenë identik .Shumica e kulturave kanë ardhë deri te shkrimi i vetë
në mënyrë autonome(sumer,Egjipti ,Kina,India,Maja,Asteci).Prandaj edhe
ndryshimet e mëdha në pamje dhe në numër të simboleve ,në pamje dhe llojllojsh-
mëri dhe në numër të simbolëve, në përbërjen e tyre dhe mënyren me të cilën e
ndjekun idenë e gjuhës.Rendi dhoqërorë institucionet e shtetit ,religjionet ,morali
,zakonet ,eko]nomia ,sistemi i ujitjes ,njohja e kozmosit,kanë gjetur ''pamjen ''e vetë
adekuate në sistemet e ndryshme të komunikimit simbolik .
Në fillim të izoluara dhe të mbyllura ,kulturat e kanë ruajtur fshehtësin e lindjes së
tyre ''vjetërsinë ''dhe masën e zhvillimit në shkresat magjike dhe të pakuptueshme
.Ajo ka shprehur një rreth kulturorë apo ciklus plotësisht të ndryshëm nga të tjerët
.Pllakat e argjilës në biblioteken e Absurbanupolit në të cilat është shkruar Epi i
Gilgameshit janë plotësisht të ndryshme nga simbolet në papiruesin e Harisonit me
ndihmen e të cilave përshkruhet rendi ekoomik çolitik dhe religjioz i Egjiptit .Për
shumicën e kulturave shkresa ka qenë edhe një llojë i caktuar i të shprehurit artis-
tik i cili në vetë përmbante shprehje estetike por edhe simbolikën magjike dh
religjioze.Shkathtësia dhe bukuria e të shkruarit për shumë kultura ishte elament
thelbësorë i arsimit dhe pjesë e pandashme e njohurisë estetike të botës .Kjo sim-
bioz mund të haset në koloritin shumë të bukur dhe forcën estetike të shkrimeve
artistike Egjiptase ,pastaj në përsosëshmerinë e artit Kinez me përmbajtje të disa
mija simboleve ,në pikturat magjike të botës së Majanskit dhe shkrimet e Atc tekut
në kaligrafinë mistike dhe shpirtërore të arabëve.
Mirpo roli i komunikimit shoqërore nuk do të ishte ky që është sikurse të lejonte
mbylljen dhe izolimin total.Shkëmbimi ekonomik ,luftërat ,ambiciet kosmopolite
dhe pushtuese të disa kulturave kanë mundësuar puthitje dhe përzierje të siste-
meve të ndryshëm të komunikimt me simbole.Shkrimi është bërë prodhim eminent
shoqërorë dhe instrument i komunikimt shoqërorë .Disa shkrime ,qysh në periud-
hën e hershme antike siç ishin ato fenikase , duke ju falenderuar thjeshtësisë dhe
numrit të vogël të simbolit por njëkohësisht edhe të kualitetit dhe pasurisë së
instrumentalizimit të gjuhës,pra janë bërë gjuhë dipolomatike për tërë regjionin në
të cili n kanë ''ekzistuar''me dhjetra kultura të ndryshme me gjuhë dhe shkrime të
ndryshme .Ambiciet kosmopolite të kulturës së Greqisë antike këtë parim të hap-
jes e kanë ngritur në nivel të lartë ashtu që qysh atëherë shumë shkrime të qar-
qeve kulturore mesdhetare ishin të njohura ,kurse kombinimet e simboleve të kul-
turave të ndryshme kanë dhësssnë shkrime të tjera .Prapseprapë disa nga ato
,egjiptase ,kanë ruajtur magjikën dhe fshehtësin e tyre deri në kohën moderne dhe
këmbngulsia e Sanpolionit që t'i lexoj porositë në papiruese dhe në muret e pirtami-
152
dave egjiptase.Konvergjenca moderne e shkrimit në drejtim të më adkuatës dhe më
racionalesh e cila i kënaq kërkesat e shkencës dhe artit ,teknikës dhe kulturës në
kuptimin më të gjërë të fjalës trgon procesin e komuikimt dhe univerzalizmit të
këtij instrumenti të cilit , duke ju falenderuar tashmë është e mundur të shprehen
shumë ide gjuhësh të ndryshme .Kjo gjithashtu është argument për tezën se edhe
idetë e ndryshme mbi gjuhën do të jenë në konsekuencë të madhe , të artikuluara
në një të vetmen ide.
Gjuha,arti dhe shoqëria

Ndërkaq ,përkundër zhvillimit të vetë kalitjes dhe përpunimit të pandërprereë që
zhvillohet në kuadër të kulturës , instrumentët nuk mund të shprehin në tërësi iden
e gjuhës.Zakonisht këto kufizime të instrumentëve shihen si kufizime idesh të
ghuëhs që në esencë është eëgabueshme.Idea e gjuhës është barabartë me iden e
artit, me origjinë nga të menduarit dhe këndimi .Ektistojnë teza se është e mundur
të zhviikohet ''mendimi pa gjuhën''.Kështu Marcel Kohen(Marsel Koen)në vitet e
50-ta të shk.20 vërtetoi se format më të larta të mendimit mund të shprehen pa pas
lidhje me gjuhën ,duke pasë parasxsh simbolizmin logjik dhe
matematikor.Psikologjia eksperimentale sotë ,gjëja tek shumë të rinjët ,endae të pa
aftësuarit shurdhëmëmec ekzistojnë konstrukcione të skemave operative të cilat
shprehin analizat e realitetin dhe modelet ineriorizuese të sjelljes të ndërtuara në
bazë të këtyre analizave të cilat i përkasin intelegjencës apë ndonjë forme tjetër të
përshkruar të kodimit simbolik.Mirpo ,konsideroj se sikurse që është i panjohur
ekzistimi i formave të tilla të mendimit tek persoant e përmendur,gjithashtu është
i panjohur edhe ekzistimi i ideve të gjuhës e cila në këtë rast nuk është në gjendje
të shprehet përmes të folurit .Pra ,në këtë aspekt,gjuha dhe mendimi,gjuha dhe arti
e të ngjajshme të barazuara edhe në origjinën por edhe në
ndërlikueshmërinë.Përjashtimet lindin në procesin e instrumentalizimin e gjuhës
dhe ato sipas rregullit për gjuhën janë të pa përshtatshme.Në të vërtet instru-
mentet gjuhësore njanë në pajtim me zhvillimin kulturorë dhe shoqërorë ,nën
nivelin dhe idenë vetjake të gjuhës ,dhe në pajtim me këtë edhe nën artet e
ndryshme shkencat dhe mendimet.Këtu lind problemi sociologjik i ngecjeës së
gjuhës dhe mbetjes së saj mbrapa artit .Përkundër bindjeës së Paul Valerv(Poll
valerit)dhe pasuesve të tij besnik,linguistët dhe sociologët nuj i mohjnë vështirësit
madje edhe as mos sukseset në komunikim kur është në pyetje ndërmjetësimi gjuhë
sorë tek mendimi apo cilado e shprehurë artistike .Kjo do të thoshte se gjuha e
artikuluar pa marrë parasysh gjuhën gjegjëse natyrore ,nuk është e përgaditur
ashtu që të mund të përciell përvojën individuale më të thellë dhe në tërësi e cila
fletë me atë gjuhë .studimet në linguistik në dy dekadat e fundit kanë treguar se
nevoja estetike e gjuhës gjegjsisht instrumentëve të saj(poetike,stilistike)janë njëra
nga mënyrat që të bartet diçka që me gjuhën ekzistuese dhe instrumentariumin e
saj nuk është e mundur.Në të vërtet gjuha si instrument komunikimi funksionon
dhe evulon duke i kënaqur nevojat e ndryshme ,të cilat vazhdimisht shtohen në
shoqëri dhe në komunikim me shoqorinë .Njëra nga ato nevoja është ehe ajo që të
shprehet tërë ajo që nuk kemi mundur t'a shpprehimi në mëanyrë adekuate.Kjo
është ajo që shpesh,sociologët dhe sociolinguistikët me një precizitet e quajnë funk-
sion ekspresiv ,emotiv dhe efektiv të gjuhës .Psh. që përmes vetë gjuhës të bartet e
pa thëna ,e pa komunikuara e pa shkruara ,ekziston që nga momenti i participimit
153
të gjuhës sonë ashtu që gjuha pandërpre synon t'i përfshi kufit e vetë përmes real-
izimeve të saj në të folur apo në vetë sistemin e të folurit.Duke formuluar problemin
në këtë mënyre linguistët sikurse Marsel Koeni ,ata vërtetojnë përkufizimin e vjetër
madje një mijë vjetë të poezisë e cila i përket edhe artit .Pra poezia është diçka e pa
thënë ,por e thënë
Në mes të linguistëve dominon mendimi i G.Munenit ,se në esencë të përdorimit
estetik të gjuhës është përpjekja që në pikëpamje linguistike të socializohet përvo-
ja e përjetuar e cila nuk ka qenë e thënë apo nuk ka qenë mjaftë e mbuluar me
shprehjen linguistike gjegjsisht shprehja gjuhësore e të cilës zakonisht ka qenë e
konsumuar ,.Është e natyrshme që shkrimtarët sipas mendimit të Mauninit
,vazhdimishtë synojnë t'i tejkalojnë kufijtë e të thënit dhe komunikimit që t'a real-
izojnë ''individualizimin e porosisë''gjë që është veti qenësore që me anë të gjuhës e
cila është shoqërore të thuhet diçka nga përjetimi identik dhe i pa verbalizuar indi-
vidual.Esenca e kënaqësisë estetike është në identifikimin e përjetimit të lexuesit
dhe autorit i cili lealizohet përmes shprehjes së thënë të atij përjetimi vështirë të
shprehur.spjegimi i njohur i tekstit ka për qëllim që të të tregoj se si me leximin e
literaturës së pari vendoset komunikimi me vetë vetën apo me ndonjëren nga pjesët
e tij të pashprehura ,me pjesën e përvojave të përjetuara përsonale duke i përfshi
edhe përvojat e imagjinuara.kur shkrimtari me instrumentin në dispozicion e i cili
është në pikëpamje kulturore dhe shoqërore i pranueshëm dhe në mënyrë të
mjaftueshme i kuptueshëm,i ofrohet vetë idesë së gjuhës ,tekstet e tij shprehin
shumë më teper se sa retorika estetika ,dëshmitë filozofike të cilat duhensqaruar.
Nëse edhe kjo është e pa mjaftueshme duke pasë parasysh kufizimet e instrumen-
tëve , në familjen e përvojave estetike njeriu grumbullon sjulpturën
,pikturën,arqitekturën,vallen, teatrin filmin ,e të ngtjajshme që të zgjeroj komu-
nikimin dhe të mund tu a përcjell të tjerëve atë që nuk mund tua përcjell me instru-
mentin e redukuar gjuhësorë.Pra ,gabimi i shumicës se sociologëve është në atë se
gjuhën e instrumentalizuar e barazojnë me idenë e gjuhës dhe kështu ju paraqitet
gjuha e kuptuar si e pa mjaftueshme në raport me asociacionet e ndërlikuara artis-
tike .Kurse ideja e gjuhës ,si dhe vetë arti në vete përmban të pashembulltën të pa
thënën të pa komunikuarën ,të pa shkruarën,ajo madje qëndron mbi ''të thënën
artistike''sëbashku me idenë e thellë të pakapshme dhe të pa kuptueshme të vetë
artit .
Aporitë bashkohore dhe kontradiktore të gjuhës

Detyra e sociologjisë dhe e sociolologjisë së kulturës siq mund të vërehet nga
observimet e mëparshme nuk është aspak e thjeshtë .Jo vetëm që duhet të hulum-
tuar determinantët socialë në proceset e ndërlikuara të lindjes së gjuhës dhe
artikulimit të tyre me ndihmën e instrumentëve të cekura në ambientin social dhe
në ambientin e caktuar kulturorë,jo vetëm që duhet gjetur hallkat e ndikimit kul-
turorë dhe shoqërorë në modalitetet gjuhësore të cilat ,secili në mënyren e vet kanë
qenë bartës të përvojave të caktuara të botës por dujet hulumtuar se çka do të thotë
për kulturën moderne dhe post moderne ideja e gjuhës dhe ç'farë kuptimi mund të
ketë në të ardhmën.Në ç'drejtim shkojnë gjuhët;në drejtim të shtrirjes së mëtejshme
apo megjithatë mbylljen e sërishme ?,përse ndonjëra prej tyre shuhet dhe përse
lindin të rejat ?.
Tashmë është cekur se ideja e gjuhës është e përhapur dhe shumë më kuptimore se
154
sa të shprehurit e saj .Shpesh herë as instrumenti më i përsoeur nuk është në gjend-
je të shprehi esencën e muzikës sferes metafizike të cilën ajo ja arrin .Zëri i njeriut
mund të arrij shkallë të ëartë të identitetit ,por në atë pikëpamje ekzistojnë varia-
cione të shumta kështu është edhe me gjuhën.Ne vijat e komunikimit shoqërore nuk
kanë pri dhe nuk ptinë gjithnjë në drejtim të instrumentariumit të ,komunikimit të
përmendur dhe as zhvillimit dhe pasurimit të gjuhës.Përkundrazi për shkak të
nevojave të grupeve të ndryshme sociale që në mënyrë të redukuar të komunikojnë
me vetën dhe të tjerët ,krijohen instrumentet e redukuara të përshtatshme për for-
mën e redukuar të gjuhës.shkenca dhe teknika moderne me njëdimensionalitetin e
vetë kanë redukuar gjuhën shumë më pak se sa dimensionet e idesë së
saj.Institucionet politike ,bota byrokratike ,ieologjit e errëta , kanë bërë që redikti-
mi të jetë edhe më drastik .Kështu instrumentët gjuhë sor ë dhe të komunikimit
ndërmjet grupeve të caktuara sociale mbrenda kulturës sëë njëjtë të mbeten të
pëkuptura për të gjithë pjestaret të asaj kulture .Këto janë të ashtuquajturat argo
qëllimi kryesor i të cilave është mbyllja dhe fshëtesia e komunikimt .Tekmicizmi
dhe scientizmi kanë prodhuar argo të shumta të cilat nik janë të arritshme për pje-
sen e anëtarësisë të së njëjtës kilturë .Nuk është fjala për atë se njohurit kanë prod-
huar pengasa ghuhësore dhe kanë bërë të pamundur arritjen e saj ,por fjala është
për atë se argot jnë krijuar me qëllim që mbrenda vetës të ruajnë pozitën e privi-
legjuar në shoqëri.''Pronarët e mësimit''me anë të argove mbrohen si me një instru-
ment për mbrojtjen e pozitës së privilegjuar .Bartësit të politikës së forcës dhe
byrokracisë shërbeehen me argo si mekanizma mbrojtës .Argot zakonisht përbëhen
nga numër i kufizuar i fjalëve duke përdorur shenjë(shifra)të posaçme dhe të pësh-
tatshme nga veprimtarit prej të cilave vinë(teknike ,mjekësore ,filozofike,shkencave
politike ,institucioneve politike ,gjygjësisë )e të ngjajshme .Ambicia që të sundohet
me të tjerët ,egoizmi scientik dhe redukcionizmi kulturorë sipas të gjitha gjasave në
të ardhmën do të prodhojnë tipe dominuese të argove në përpjekjen e tyre për tia
siguruar vetës forcën shoqërore.
Shoqëria kontradiktore dhe e ndërlikuar me komunikim ka prodhuar edhe disa lloje
regresesh gjuhësore vetemse me tjetër qëllim dhe të tjera parashenja .Në të vërtet
grupet sociale të caktuara me qëllim që me çdo kusht të vendosin komuikim me gru-
pet tjera shoqërore kanë krijuar të ashtuquajtjen gjuhë Sabi me ndihmen e secilës
komunikimin elementarë,psh në domenin e shkëmbimit të mallërave e kanë inau-
gurar kultura krejtësisht të ndryshme dhe sisteme gjuhësore krejtësisht të
ndrysahme.Edhe këtu është fjala për redukiim dhe thjeshtësim gjuhësorë ,instru-
mente me të cilat gjuha shërbehet por në këtë rast me qëllim që dy kultura dhe dy
sisteme gjuhësore të hapen njëra ndaj tjetres së paku në njëfarë forme të ngushtu-
ar por elementare .kështu ka lindur e ashtuquajtura ''pidgen english''në në variant
të komunikimit anglez-indokinez në kohën e vendosjes së administratës britanike
në këto pjesë të botës e sidomos me vendosjen e shkëmbimit të mallrave mes këtyre
dy kulturave.
Kemi zgjedhur këto dy anë të skajshme jo vetëm që të argumentojmë tërë ndër-
likueshmërinë e komunikimit shoqërore por që të tregojmë se në ç'farë mënyre ky
komunikim formonë dhe transformon fhuhët dhe kushtëzon përbajtjen dhe instru-
mentet e saj dhe ri definon racionalitetin e ekzistimit të tyre .Për shkak të nevojës
së komunikimit shoqërorë në krejt ndërlikueshmërinë e saj ka lindur edhe vetë
ideja e ghuhës ,por edhe për shkak të të njëjtës nevojë ,disa gjuhë janë shuar
pothuajse krejtësisht deri sa paralelisht janë formuar gjuhët e reja.
Pra e kemi pa se gjuha është kategori dinamike ,se ajo me vete bart dhe përcijellpër-
155
vojen e arritur të botës si dhe që ajo është vetë provokim për ato përvoja sepse në të
mbështeten ato dhe përmes saj zhvillohen siç është shkenca,teknika arti,politika
dhe të gjitha përmbajtjet tjera të jetës shoqërore dhe se çdo kufizim dhe mbyllje e
saj është pasojë e redukcionizmave ideologjik.
156
SOCIOLOGJIA E DHUNËS
Shtojcat për sociologjinë e dhunës
Problemet
Pas më shumë se dy shekuj të zhvillimit të sociologjise si shkencë e posaçme ,jemi
ballafaquar me hulumtimin e nevojës dhe mundësisë për themelimin e sociologjisë
së dhunës ei disiplinë e posaçme sociologjike .Nëse mund të thuhet se ky devijim
teorik dhe shkencorë apo bsurd tregon se sa në zhvillimin e sociologjisë mund të shi-
hen dihotomi dhe diskrepanca të caktuara dhe spontanitetet në studimin e
dukurive shoqërore .Radhitja e lindjeës së dukurive shoqërore e mbi të gjitha zbu-
limi dhe manifestimi i tyre nuk është gjithmonë i mundur ,ose shpesh i
mundur,ishte rregull e zhvillimit të materies dhe metodës së sociologjisë.Së pari
janë përfshirë ato dukuri të cilat për nga struktura dhe karakteri i tyre jnë më
prozaiket më të zakonshmet dhe shpesh të shkëputura nga shoqëria amë .Ky fakt
sociologjinë e ka nda bga fenomenet kruciale shoqërore të cilat kanë qenë dhe kanë
mbetur pasojë e pak më tepër në kuptimin e bumerangut, shkak i kontradiktave
dhe trubulncave në zhvillimin shoqëorerë ,Arsyen për këtë duhet kërkuar jo tek
themeltaret e sociologjisë por parasëgjithash në zhvillimin e shkencës shoqërore
gjatë shk.20 .m Ç'rast në rivalitetin e orientimeve parasëgjithash në shkencat
shoqërore ka dominuar ai i cili është mbështetur të ashtuquajturat dukri të reja dhe
probleme të eja , por duke i anashkaluar ato ''të vjetrat dhe të posahapurat në mes
të cilave ,vendë të parë gjithqysh zenë fenomeni i dhunës i cili është i vjetër sa edhe
vetë shoqëria . Themeltarët e sociologjisë oderne sikurse Dyrkemi ,Gurviçi,si dhe
protagonistët e studimeve sociologjike Fromi dhe Niçe kanë ditur që të vendosin
shkencat themelore gjysëm sociologjike dhe në qendër të udhëkryqit të tyre të gje-
jnë zgjidhje teorike për zgjidhjen e problemeve .Dukuria dhe problemi i dhunës në
shoqëri ka qenë njëra ndër ato shtylla qëndrore të sociologjisë në kryqëzimin e të
cilave është gjetur enigma e shumë problemve shoqërore të shoqërive horde,sidomos
të shoqërive moderne dhe industriale .Dhuna sotë është bërë dhe mbetet dukuri e
madhe sociologjike dhe problem i shoqërise moderne e cila kapë të gjitha segmentet
e saj ,prandaj pothuajse asnjël shoqëri ose asnjë problem i zhvillimit të saj nuk
mund të analizohet ndaras nga fenomeni i dhunës në fushën e fenomenologjisë dhe
të përvojave .së këndejmi me të drejtë mund të thuhet se Dyrkemi ,Gurviçi dhe
shumë analitik tjerë ocial me arsye kanë dëftuar për fhunën si problem shoqëroreë
i pashmangshëm në analizën sociologjike.Ate kanë themeluar edhe sociolgjinë e
dhunës tashmë të harruar duke e vëzhguar përmes prizmit të krimit sociologjik
,patologjisë sociale teorisë së veprimtarisë destruktive . Krejt kjo nuk ka qenë e
majftueshme që të hapen sytë para restaurimit të problemeve sociologjike të dhunës
të cilët në kuadër të teorisë shkencore dhe metodologjisë hulumtuese shoqërore nuk
munden në mënyre të gjithanshme me seriozitet shkencorë dhe mirë të hulumtohen
me zbatimin vetëm të atyre teorive dhe postulateve metodologjike të përgjithshme
të metodologjisë.Pra ,së paku janë dy arsye që të konstatohet se sociologjia e dhunës
si disiplinësociologjik eme qëndrimiteorik dhe metodologjik . me themelimin e
soc.dhunës si disiploi n e posaçme soc.-dhe aspak më e parëndësishme sociologjia e
familjes ,soc.e religjionit ,soc.ekulturës ,soc.industriale etj.Do të mundësihej që qysh
tash dimensini teorik mjaftë autonom dhe instrumentet metodologjike të zhvillohen
157
dhe maksimalisht të bëhen të përshtatshme për hulumtimin e dhunës si fenomen i
shoqërise moderne por edhe si problem shoqëroreë i botës moderne .Kjo do të bxiste
edhe një numër më të madhë sociologësh që t'i kushtohen shkencës dhe shoqërisë
,punës së dobishme dhe të domosdoshme dhe në këtë mënyrë të krijohet disiplina
siociologjike të cilën në arsimimin sociologjik she komunikimin shoqërore do të
duhej t'a fusnim në arsimimin e mesëm e sidomos atë të lartë në fakultete.Me zhvil-
limin e shoqërisë kanë kindur edhe shumë formatë vilat ekzistojnë ndaras dhe
pavarsisht mbrenda tërësisë shoqërore.Në bazë të tyre apo edhe me ndihmën e tyre
janë formuar sisteme të ndryshme dhe nën sisteme të strukturës dheë të mard-
hinive shoqërore.soc iologjia si shkencë mbi dukuritë shoqërore nuk ka mundësi ti
përfshi e sidomos ti hulumtoj e ti studijoj ato forma sociale ,kështu që për kët arsye
për këtë qështje janë formuar një varg disiplinash të cilat kanë për detyre të mer-
ren me dukurit individuale dhe segmentet e mardhënieve shlqërore ,.Dhunaëështë
dukuri e vaçantë shoqërore e cila del nga brendia e shoqërisë dhe përciell zhvillim-
in e saj në të gjitha segmentet dhe të gjitha atapat e zhvillimit .Mirpo , megjithëkëtë
përveç tentimeve të ndershme mbi të cilat është bërë fjalë kjo dukuri në sociologji
nujk është e ndarë si formë e vaçant shoqërore qërregullon mardhëniet shoqërore
,prandaj as si segment i veçant i hulumtimeve sociologjike.Dhuna as si dukuri dhe
as si problem nuk është e mundur të ndahet si segment struktural i shoqërisë ,sepse
ajo si dukuri she problem praktik po edhe si faktor i zhvillimit ëtë shoqërisë figuron
dhe funksionon në mënyrë mjaftë autonome derisa të krijohet një bazë e posaçme
dhe dhëmbi i sistemit kulturorë dhe vlerave shoqërore si dhe marrëdhënia dhe atë
jo vetëm në shoqëritë konkurente por edhe në rrafshet më elementare.Ajo
mbështetet dhe lind në themelin e shoqërisë dhe përmes shumë faktorëve(ele-
menteve)struktural të shoqërisë ,duke gjeneruar një varg nën sistemesh dhe mard-
hëniesh të lidhur ndër veti të cilët ç'është e vërteta nuk ekzistojnë si të pavarur por
funksionojnë si modele të veçanta të sjelljes dhe të veprimit në shoqëri duke peod-
huar edhe nën sisteme të vlerave kuzlturora dhe ekzemplarë shoqërore.Ky fakt si
dhe shtimi i dhunës në problemin social universal dhe botërorë,kanë bërë që soci-
ologjia edhe më tepër të gjendet para sprovave ,që këtë shumësi të problemeve
sociale që po ngjiten për indin dhoqërore dhe në të gjitha segmentet e shtresimve
shoqërore ta marrë dhe studijoj.
Me metodologjinë dhe torinë e përgjithshme si dhe instrumentet që ka në dispozi-
cion soc. Nuk është në mundësi dhe në mënyrë hulumtuese ta përfshi dukurinë e
dhunës në tërësi si dhe segmentet e saj dhe format e manifestimit sociologjik.së kën-
dejmi paraqitet edhe nevoj a,etja e madhe për disipëinën e posaçme sociologjike
sociologjinë e dhunës .Ky promovimi i sociologjisë së dhunës do të ishte idyfishtë :së
pari esenciaë dm th.së pari të kuptohet dimensioni teorik dhe shkencorë hulumtues
i dukurisë si e veçantë në kuadër tëlëndës të sociologjisë dhe që në bazë të kësaj dhe
kornizës së përgjithshme metodologjike në sociologji të krijohet instrument i nevo-
jshëm dhe i përshtatshëm metodologjik dhe metodologjia e hulumtimit të dhunës si
dukuri.Së dyti,formalisht me procedurë në kuptimin shkencorë dhe shoqërore me
qëllim që të jipet në dijeni shkencore dhe shoqërore promovimi i saj në disiplin
shkencore sociologjike dhe të futet në sistemet e arsimimit a akademik,hulumtues
dhe në të gjitha evidencat dhe prezantimet e publikut shkencorëdhe shoqërorë.Me
këtë do të mund të t'u ndihmohej atyre përpjekjeve seioze tzë sociologjisë evrpiane
dhe amerikane të cilat me të madhe kritikojhnë lënjen pas dore të kësaj dukurie si
fenomen sociologjik dhe do të bëhej konstatimi i sociologjisë së dhunës si disiplinë
sociologjike,por do të bëhej edhe një dinamizim i rëndësishëm shkencorë -
158
huluimtues në sociologjinë e deritashme si cili nuk do të jetë vetëm me karakter të
problemeve sociale.
Përkufizimi dhe lënda e sociologjisë së dhunës

Sociologjia e dhunës është disciplinë sociologjike e cila merret me studimin e
dukurive shoqërore ,ideologjike ,politike religjioze,racore etnike ,dhe dhunë tjetër si
dhe me detyrimet e mdryshme individuale dhe të grupeve shoqërore në më nyrë që
të mohojnë të vetën dhe pranojnë sjelljet dhe veprimet e huaja përkudër dëshirës dh
vullnetit .Thënë në mënyre të thukët sociologjia e dhunës është disciplinë shkencore
e cila merret me analizimin e mardhënieve ndërmjet dukurive të dhunës dhe
shoqërisë si tërësi d .m th. Me studimin e srukturës së mbrendshme të dukurisë së
dhunës në shoqëri.Në qendër të saj të studimit është ambienti shoqërore dhe dhuna
prandaj dhuna është si dhe çdo dukuri shoqërore imanente dhe duhet t'i nënshtro-
het ligjshmërive shoqërore.
Për objekt studimi sociologji e dhunës e ka studimin e shkaktarëve social dhe paso-
jave shoqërore ,dhunën individuale dhe gruprore.Në kuptimin e gjërë të lëndës
studimore ajo i ka dukurit shoqërore të dhunës ,ndërsa në kuptimin e ngusht përf-
shinë rastet individuale të dhunës në mesin shoqëroreëgjegjësishtë në nashkësinë
shoqërore.Dhuna pra është dukuri qendrore problem me të vilin merret sociologjia
e dhunës .Në këtë kuptim dhuina është formë detyrimi në shoqëri në anen e të cilit
individi ,grupi shoqërorë apo shoqëria(qoftë bashkësi apo shtet )detyrohet (me
dhunë )të pranojë të huajën apo modelin tjeër të sjelljes dhe veprimit si vijon:
- Të veproj kundër vetës ose për vete duke përdorur masa jo legale de njete jo
legjitime
- Të pranojë modele të kulturave ideologjive dhe politikave të huaja të cilat janë
të drejtuara kundër vetës grupit të vetë apo bashkësisë (shoqëria ,shteti,populli);
- Të veprojë kundër mendimit dhe bindjeve(etnike ,religjioze ,nacionale ide-
ologjike etj.)qoftë si individ grup apo bashkësi:
- T'i ndërrojë mendimet dhe bindjet e veta etike religjioze nacionale ideologjike
politike si dhe kulturore dhe modelet etike të cilat vijnë nga kjo ;
- Të veprojë në dëmë të vetëvetës grupit apo bashkësisë të cilës i takon;
- Që të futet në format e sjelljes devijante të shoqërisë dhe veprimit si dhe për këtë
t'i detyroj të tjerët ;
- Që në interes të grupit dhe bashkësisë së individit me norma të zakonshme dety-
ron , me vendimn me rregulla ,ligje detyron në sjellje dhe veprim të caktuar ;
- Që për qëllime të elitës të caktuar, grupit ,shtetit etjIndividin apo grupin
shoqërorë e detyron me mjete të represionit ,të forcës apo të kërcënimi me vdekje
të sillen ose vepron në pajtim me kërkesat e presupozara bublike apo ilegale;
- Që me përdorimin e forcës (fizike dhe politike )apo kërcënimeve serioze bënë pre-
sion tek individi ,grupi apo bashkësia për sjellje apo veprim në pajtim me modelin
e imponuar juridik dhe politik ose me rexhimin e shtetit elites politike ,etnike ose
bashkësisë religjioze ,ose strukturës politike ,apo faktorëve jashtë shtetit të vetë ;
- Që me përdorimin e forcës (fizike apo politike )apo me kërcënim serioz bënë
detyrimin e ndonjë përsoni për sjellje të caktuar(bërja ,mos bërja ose durimi );
- Që dikush detyrohet të sillet dhe vepron kundër vullnetit të lirisë së tijë (formim-
it të lirë të tijë)si dhe kundër lirisë së veprimit (realizimit të vullnetit );
Kornza e theksuar e lëndës së sociologjisë së dhunës na udhëzon në vetë
nocioninDHUNË. Kjo është e kuptueshme nëse dihet se të kuptuarit e sociologjisë
159
së dhunës sidomos të lëndës së saj ,është me rëndësi të zbulohet dhe të kuptohet
vetë koncepti i dhunëls në kuptimin e tij të caktuar sociologjik.Prandaj,në shtojcat
e ardhshme do të përpiqemi që në pikëpamje sociologjike t'a poërkufizojmë nocionin
dhunë ,strukturën e tij , ndryshimet shikuar nga prizmi historik ,burimet dhe paso-
jat e dhunës dhe kornizën metodologjike të studimit të dhunës në sociologji.
DHUNA
Nocioni dhe përkufizimi sociologjik
Shqyrtimet mbi nocionin dhunë ,qëllimisht do t'i fillojmë me mendimin e Georges
Soreles i cili thotë :''kishte me qenë jo e zakonshme sikurse të ishin të gjitha idetë e
vjetra krejtësisht të vdekura ''.kjo fjali do të mund të adresoheh në iden e vetë
dhunës si dukuri ,si ide mjaftë e vjetër në zgjidhjen e problemev dhe mardhënieve
midis njerëzve dhe problemeve të raporteve në shoqëri ;individëve ,grupeve
shoqërore ,bashkësive dhe institucioneve .Për ne mendimi i sorellos është shumë
më i rëndësishëm në shënimin e atyre ideve të cilat dhunës i ofrohen në mënyren e
vjetër:në studimet teorike dhe metodologjike ende dominon kupptimi i ngusht
juridik për nocionin e dhunës (kuptimi penalo juridik dhe teknik )t.Të kuptuarit e
vjetër të nocionit dhunë si dujet ende nuk ka zbritur nga paravani historik dhe duke
ju falenderuar intervenimit sociologjik nlë këtë drejtim në librat e ndryshme encik-
lopedik përpiqen ta përforcojnë .Do të ishte gabim i madhë nëse lejojmë që në dhunë
të dshikohet vetëm përmes prizmit penalo -juridik dhe vetemulsionueshme si një
problem që i takon shtetit dhe gjyqësisë .Me këtë do të vinim deri te absurdi i cili
është i palëjueshëm në shkencën shoqërore ,që një dukuri shoqërore aqë e shtresuar
të redukohet në dimensionin juridik si 'dhunë e pastër''.Të kuptuarit e tillë të
dhunës pengon të kuptuarit dialektik të shoqërisë me të cilin është ndërmjetësuar
dhuana si dukuri shoqëroroe dhe si problem shoqërore.Teorisë së''dhunës së pastër
''i është e domosdoshme që të mos lejoj ndërmjetësime të domosdoshme konkrete-
historike të cilat në çdo situat të vërtet historike pashmangshëm veprojnë në for-
mësimin e arritjes dhe mundësisë së lëvizjes emanncipuese shoqërore.''teoria
dhunës së pastër''e ndan dhunën bga rendi social ,kurse dhuna në të vërtet ,është
është shprehje e situatës të sistemit socisal apo mardhënie në .. këto teori të dhunës
japinvetëm veti joshëse negative duke i lënë anash vetit e dhunës të cilat mund të
kenë edhe dimensione pozitive në kuptimin e rendit inovativ të situatës shoqërore
në të cilën fshihën rrënjt ose burimet të dhunës qoftë fjala për individin apo grupin
shoqëror mafje edhe shoqërin si bartëse e të ashtuquajtures dhunë strukturale e
cila manifestohet përmes prizmit të mundësive jo të barabarta.Së këndejmi,është e
nevojshme që edhe vetë konceptit dhunë t'i qasemi me një kuptim me të gjërë nga
ai juridik,dhe të dëshmojmë se po përpiqemi që dimensionet dhe relacionet e tij soci-
ologjike ti shikojme përkundër dukurive të tjera shoqërore .
Dhuna ,në kohën e industrisë bashkohore gjithnjë e më teper po tregohet si formë e
ekzistencës e sistemit social dhe formë e sundimit në shoqeri sesa si ''dhunë e
paster'',pavarsisht nga zhvillimi dhe ndryshimet e shoqërisë në fushën ekonomike
kulturore dhe sociale.''Dhuna e pastër'',vetëm për sy e faqe tregohet si konstante në
çdo shoqëri për të cilën mjafton zbatimi i mjetëve gjyqësore dh juridike.Shumë më
160
prezente është ajo dhunë e cila kushtëzohet me njël varg inovacionesh shkencore -
teknologjike dhe me zhvillimin ekonomik të cilat shtrihen në tërë shoqërinë dhe në
të cilën në segmente të ndryshme strukturale manifestohen edhe forma të
ndryshme dhe dimensione të ndryshme të dhunës .Kjo dhunë eshtë e lidhur për
dukuri shumë patologjike dhe probleme të njeriut bashkohor dhe ajo lëvizë prej
dhunës së qartë fizike deri tek dhuna nga frika që të ëhemi''robot në vendë të
robit''apo siq thotë Erih From.dhunë si frikë nga autoriteti anonim i konformizmit i
cili na sundon sundon përkundër vullnetit tonë .Kjo frikë dinakërie apo dinakëri e
frikës që në fillim të këtij shekulli po dominon dhe pse dy herë ka kaluar nëpër his-
torinë e civilizimit që nga hakmarrja e gjakut përmes delikteve më të thjeshta,sul-
meve brutale deri tek përdorimi bashkohor i dhunës ''pa dhunë''d.m.th.asj formes
ekonomike sociale dhe dinakërisë juridike të cilat mu në qendër të sistemit mundë-
sojnë reprodukimin e tij .E tëre kjo na qon në përfundim se për dhunën nuk mund
të mendohet më përmes nocionit dhe kategorisë së shekullit 19.apo vetëm përmes
syrit të juristit dhe procedurës juridike por para së gjithash si në problemet e zhvil-
limit shoqërore,të kushteve të skzistencës njerëzore dhe ndikime të kushteve speci-
fike në mënyrën e prodhimit shoqërorë dhe organizimit shoqërore politik në natyren
e njeriut.Këtë më së miri e dëshmon edhe kalii nga dhuna në''dinakëri dhune ''në të
cilën hasim tek shoqëria bashkohore industriale e cila është në ngritje bashkë me
funksionimin e ekonomive globale dhe sjelljeve elite si dhe të njerëzve afarist në ato
mardhënie ekonomike përmes nxitjeës së konflikteve dhe ndërrimeve sociale dhe
politike ,nxitjes së përmbysjeve revulicionare politike ,grevave dhe turbullirave të
tjera sociale deri tek grushtetet dhe luftat lokale. Drama luftarake e Bosnjes është
një kombinim i dhunës brutale me ''dinakërinë e dhunës'e cila sillet prej likuidimit
fizik të individit dhe grueve etnike e nacionale deri tek qoroditjet morale dhe
destrukcionet.Prandaj rrethanat burimore për dhunë përveq në natyren e njeriut
duhet kërkuar në mesin shoqërorë sipas mendimit të Dyrkemit.Dyrkemi thotë me
të drejtë se ''ndryshimet të cilat ndodhin në të janë të tilla që nxisin situata nëpër
të cilat kalon shoqëria dhe individi ''.kurse dimensioni dhe karakteri i dhunës janë
të kushtë zuar me ato ndrrime të rëndësishme të mardhënieve .
Për t'iu kthyer përkufizimit të r i të nocionit dhunë apo nocionit të ri dhunë pa
dyshim nuk do të thotë që t'a flakim përkufizimin e redukuar juridik por edhe njo-
hurit e reja sociologjike ti bazojmë në përkufizimin e këtij nocioni.Në këtë kupim
nocionin dhunë duhet liruar nga identifikimi i nocionit detyrim i cili si sinonim për
dhunë funksionon në teorin dhe praktikën juridike.Duke pasur parasysh krejt atë
që nënkupton ky nocion,jo vetëm në kuptimin juridik por edhe më gjërë ,përkufizi-
mi sociologjik i nocionit dhunë duhet të hedhet në rrafshin më të gjërë shoqërore e
kjo do të thotë të rregullohet ai me faktorët struktural të shoqërisë dhe
kundërthiëniet e ndërrimet të cilat e rrethojnë çdo form të konfliktit dhe prandaj
edhe dhunës si konflikt shoqërorë dhe kacafytje interesash në kuptimin më të gjërë
.Prandaj dhuna është sui generis konflikt shoqërore gjegjsisht kacafytje intere-
sash.Kjo është konflikt i individit ,grupit shoqërorë apo bashkësisë d m th .bashkë-
sisë shoqërore me bashkësi shoqërore,me shoqërin si sponzor global i situatës
shoqërore e cila prodhon dhunë.Ky konflikt mund të jetë i nxitur në ballafaqim me
gjendjen ekzistuese shoqërore por edhe me gjendjen e ndërrimeve.Mbrenda këtyre
dimensioneve konfliktuoze shoqërore dhe kacafytje duhet kërkuar edhe dimen-
sionet strukturale edhe format e dhunës tek ata të cilët paraqesin atak të pastër
fizik të dhunës si dhe tek ata të cilët paraqesinë dinakëri dhune siq e
përmendëm.Dhuna është ,sikurse edhe në rastin e detyrimit nocion shumë më i
161
gjërë se sa forca .Forca është faktorë apo më mirë më thënë instrument i dhunës por
forca nuk është gjithmonë e pranishme në të gjitha format e dhunës ose së paku jo
si instrument isaj .Edhe detyrimi edhe forca janë komponente të dhunës dhe gjin-
den mbrenda nocionit dhunë ,sepse siq thotë Dyrkemi me të drejtë''dhuna mund të
shqiptohet edhe me fjalë ,edhe me kontratë ,edhe me veprim psikologjik''pa zba-
timin e forcës .Dhuna pra qëndron jo vetëm në lëndimin e personit apo personit për
ta detyruar të veproj në bazë të kërkesave të përdoruesit të forcës ,por edhe në nën-
shtrimin psikik të asaj kërkese.Kjo është paradigma e dhunës moderne për indi-
vidin derisa kundruall grupit shoqërorë dhe bashkësisë kjo dhunë ndodh përmes
formës metamorfe'dinakëri dhune''e cila më së shpeshti realizohet pa dhëmbje fizike
dhe psikike duke mbetur gjithnjë të padukshme në shoqëri dheë për shoqërinë
.Kësaj duhet shtuar edhe dhunën shpirtërore si dhunë e kohës moderne e sidomos
e kohës së shoqërisë politike.
Nga sa u tha mbi kontraversat e kuptimit të nocionit dhunë në teorinë shoqërore
është e dukshme se nocioni dhunë varet parasëgjithash nga të kuptuarit e dy
dimensioneve themelore të natyrës së ekzistences njerëzore:e para,natyres së vetë
njeriut dhe e dyta natyres së shoqërisë ,d m th. Kushteve të ekzistencës njerëzore
siq thoshte Fromi:''në ato ralacione është e mundur të diskutohet për karakterin
dimensionet dhe format e dhunës si dhe ndërrimeve historike të cilat kanë
kushtëzuar5 dimensionin shoqërore si dhe ndërrimet në strukturën dhe formën e
dhunës.
Ndërrimet historike dhe dhuna

Siq kemi thënë dhuna është kategori e ndryshueshme në këtë kuptim ajo shënon
transformim të dukshëm në hapat historik të zhvillimit të shoqërisë .Për këtë shkak
dhunës nuk mund t'i përshkruhen format dhe shenjat konstante .Edhe karakteris-
tikat edhe format e dhunës kanë ndryshuar në kuadër të artikulimit të ndërrimeve
historike dhe ekzistencës njerëzore .Kontiuniteti dhe diskontuniteti që e përciellin
zhvillimin e njerëzimit kanë vendosur edhe parime të caktuara për ta mbajtur
dhunën në funksion të drejtëpeshimit të botës kozmike dhe shoqërore apo siq thotë
R.zirar'qëllimi i dhunës është ekuilibrimi i botës ,vendosja e simetrisë midisë të
gjallëve dhe të vdekurëve''.Deri më sotë të gjitha format e njohura të dhunës duke
filluar ngaq ajo primitive ,hakmarrse e deri tek forma bashkohore ''dinakëria e
dhunës ''sillen në tri kordinata të shpejta të shoqërisë njerëzore:të shtetit
,ekonomisë dhe strukturës sociale ,dhe janë shprehje e nevojës për ekuilibrim në ato
elemente kordinative të shoqërisë.Në këtë kuptim dhuna paraqet nga njëra anë
vendosjen e rendit në kosmos dhe shoqëri dhe në kuptimin e gjerë të fjalës mohim i
të realizuares historike kurse në anen tjetër krijimin e kunderpeshesh gjegjësisht
vendosjen e serishme të baraspeshes të ç'rregulluar përkohësisht ,si garancion që
rendi i përgjithshëm i gjërave në botë të mbahet i pandryshueshëm në tërë këtë ter-
heq vërejtjen edhe Gilles Libovetski .në diskutimin mbi dhunën dikur dhe sotë .
162
DHUNA DIKUR DHE SOT

Burimi i dhunës
Dhuna që nga format e veta primitive e deri te manifestimet postmoderne të
ndikimit në natyrën njerëzore dhe në ekzistencën sociale të njeriut ka qenë e
kushtëzuar nga një sërë ndryshimesh historike dhe civilizuese. Në tërë vargun e
ndryshimeve dhe kushteve në lidhje me format e reja të dhunës, më konkretisht
dallohen tri burime themelore të dhunës: (l patologjia sociale, (2) devijimi dhe (3)
agresiviteti. Së këndejmi, ne do të shqyrtojmë se në çfarë mënyre në këto tri raste
bëhet konstituimi i modelit të dhunës.
(1) Patologjia sociale

Patologjia sociale mund të kuptohet: e para, si gjendje shoqërore dhe e dyta, si
shkencë mbi dukuritë sociopatologjike. Neve na intereson patologjia sociale si
gjendje shoqërore dhe pikërisht në këtë mënyrë edhe do ti qasemi në kontekstin e
burimit të dhunës. Tri janë çështjet që në kuadër të patologjisë sociale na intereso-
jnë nga aspekti i dhunës sociologjike, andaj edhe do të ndalemi në to, e këto janë:
(1) Nocioni i patologjisë sociale, (2) Aspekti moral dhe patologjik në shoqëri dhe (3)
Aspekti patologjik si burim i dhunës.
Nocioni i patologjisë sociale

Nocioni i patologjisë sociale paraqitet vetëm në literaturën sociologjike dhe sociale-
psikologjike e cila zhvillohet diku në fillim të shekullit 19 e më tutje. Gjendja e deri-
atëhershme shoqërore të cilën e njohim si patologji sociale më tepër ka qenë objekt
i shkencave biologjike, përkatësisht ekzakte dhe të teorive shoqërore që zhvillo-
heshin në lidhmëri dhe bashkëpunim të ngushtë me shkencat natyrore, veçmas me
atë mjekësore. Mirëpo, filozofia do të bëjë përpjekje për ndarjen e atyre dukurive
sociale që shfaqen si pasojë e çrregullimve dhe oscilimeve nga parimet morale të
shoqërisë. Por, kjo nuk qe e mjaftueshme që të ndriçohen të gjitha ato çrregullime
dhe sëmurje në organizmin e shoqërisë që kanë gjeneruar një sërë dukurish dhe
problemesh të tjera ndër të cilat duhet veçuar dhunën si dukuri shoqërore dhe prob-
lem shoqëror në të gjitha shoqëritë historike.
Vetë nocioni i platologjisë sociale shënon gjendjen e shoqërisë së sëmurë që prodhon
probleme të llojllojshme në shoqëri bartës të të cilave mund të jenë individët, gru-
pet shoqërore dhe institucionet, si dhe shoqëria si tërësi patologjikisht e strukturu-
ar.
Çështjet e patologjisë sociale i ka vënë në pah Dyrkemi në punimet e veta duke
nënkuptuar me këtë faktet për sëmundjet shoqërore që dallohen nga ato të shën-
dosha ngase oscilojnë nga mesatarja, përkatësisht nga vlera shoqërore dhe normat
që një grup shoqëror ose shoqëri globale i vendosë.
Krahas sëmundjeve shoqërore, përkatësisht çrregullimeve shoqërore që ndikojnë në
modelet sociale, e po ashtu edhe strukturat psikologjike dhe sjelljet e individëve dhe
të grupeve shoqërore, patologjia sociale përfshin dhe shënon edhe ato përpjekje dhe
163
veprime njerëzore që shkaktojnë reaksione të caktuara në mjedisin shoqëror dhe
ndikojnë në karakterin dhe strukturën e patologjisë sociale, përkatësisht në duku-
ritë patologjike në shoqëri. Ky interaksion social në aspektin shoqëror (mjedisi
shoqëror) dhe individual e grupor në aspektin e aktorëve të shoqërisë (individit dhe
grupit shoqëror) krijojnë një cilësi dhe strukturë të re të patologjisë sociale. Ky është
raporti i gjendjes së caktuar sociale dhe kritereve e kërkesave të padëshiruara - të
dëshiruara në proicimin e kësaj gjendjeje në percepcionin e individit dhe të grupit.
Nga kjo marrëdhënie sipas rregullit lind konflikti ndërmjet mjedisit social
(shoqërisë) dhe individit ose grupit shoqëror, e mund të vijë edhe deri të pajtimi i
tyre i ndërsjellë nëse gjendja e shoqërisë dhe e vetëdijes, përkatësisht percepcioni i
aktorëve "të sjelljes devijuese" ballafaqohen dhe bëhen komunikativë. Gjithësesi,
raporti ndërmjet mjedisit social dhe aktorëve të tij në aspektin sociopatologjik rezul-
ton me probleme dhe konflikte sociale. Së këndejmi nuk është e rastit që patologjia
sociale te disa autorë identifikohet si në aspektin kuptimor ashtu edhe në atë përm-
bajtësor, siç kanë vepruar p.sh. S.A.Queen dhe J.R. Greuner. Ata thjeshtë në vend
që të bëjnë fjalë për patologjinë sociale flasin për problemet sociale të shoqërisë që
janë të ndërlidhura me jetën fizike, mentale, shëndetësore, ekonomike, kulturore
dhe me jetën e gjithmbarshme sociale të njeriut: me natyrën dhe kushtet ekzisten-
ciale të njerëzve. Po këto pikëpamje i hasim edhe te A. Koe-ni, i cili sjelljen devi-
jante si shprehje të gjendjes sociale (patologjitsë së shoqërisë) e sheh "si sjellje që
mohon pritshmënitë institucionale që janë të përbashkëta dhe të pranuara si
legjitime brendapërbrenda sistemit social". Arsyetimin lidhur raportin ndërmjet
patologjisë së shoqërisë dhe pozitës së njeriut si dhe relacionet e mundshme konflik-
tuoze që shkaktojnë sjelljen devijuese dhe dhunën e ka dhënë në mënyrë tejet
relievore L. Bavcon, i cili thotë: " Në çdo shoqëri ekzistojnë të gjitha ato forma
dukurish që e përbëjnë strukturën e tij, e njëkohësisht edhe pikëpamjet, idetë dhe
idealet e njeriut për atë se çfarë do të duhej të ishin këto forma dhe struktura e
gjithmbarshme. Në lidhje me këtë është e qartë se domosdoshmëri të jetës prod-
huese dhe riprodhuese janë ato që në në fund të fundit përcaktojnë strukturën
konkrete ekonomike, politike, sociale dhe kulturore të një shoqërie. Mirëpo, këto
nevoja njëkohësisht determinojnë edhe vetëdijen shoqërore të njeriut. Për këtë
arsye paraqiten vetëm si një kornizë mjaftë e gjërë në të cilën veprimtaria
e njeriut e ka rregulluar shoqërinë ashtu që ajo më pak apo më shumë i afrohet
kufirit të së mundshmes. Pikërisht për këtë ekziston një disproporcion i madh ndër-
mjet realitetit dhe mundësisë, ndërkaq në vetëdijen e njeriut kjo paraqitet para së
gjithash si një disproporcion ndërmjet ideales dhe realitetit. Sa më i madh që të jetë
disproporcio, aq më tepër shoqëria dhe pjesët e saj të veçanta janë pjesëmarrëse në
çrregullime dhe dezorganizim dhe aq më tepër në to ka të ashtuquajtura
kundërthënie të panevojshme, e si rezultat i kësaj shoqërie të dezintegruar janë
sjelljet devijjuese dhe reagimi i njerëzve". Disa autorë (p.sh. V. Jakovljeviq dhe N.
Najman) janë të prirur që me nocionin e patologjisë sociale të shënojnë çregullimet
jetësore të njeriut në shoqëri të shkaktuara si pasojë e formave të caktuara të tjetër-
simit në shoqëri.
Patologjia sociale prodhon dukuri të caktuara që karakterizohen me dukuri sociopa-
tologjike në shoqëri. Ato janë shprehje e interakcionit të veprimit të shoqërisë
karshi njeriut e grupit dhe veprimit të individit dhe të grupeve të njerëzve karshi
shoqërisë. Dukuritë sociopatologjike kësisoj të krijuara në esencë janë dukuri
shoqërore që pengojnë ecuritë sociale dhe zhvillimin e shoqërisë, kështu që ajo nuk
shkon në drejtimin në të cilin do të shkonte po të mos ishin këto dukuri patogjene.
164
Këtë mendim e ka edhe Z. Sheparoviq i cili patologjisë sociale i jepë karakteristika
negative në raport me logjikën e zhvillimit progresiv dhe të kontinuuar të shoqërisë.
Edhe autorë të tjerë pajtohen me konstatimin se patologjia sociale është ind i
sëmurë i shoqërisë i atakuar nga shumë faktorë të dëmshëm shoqërorë që ndodhin
dhe funksionojnë në relacionin shoqëria-njeriu dhe anasjelltas në të gjitha struktu-
rat dhe dimensionet e veprimit dhe sjelljes së tyre. Nga ky interaksion i shoqërisë
dhe njeriut shkaktohet edhe ndarja e dukurive sociopatologjike në ato që përfshijnë
dezintegrimin shoqëror dhe në ato që përfshijnë devijimet personale.
Qëndrimi i sociologjisë lidhur me patologjinë sociale del nga vetë anatomia e
dukurive që i shënojmë si patogjene në aspektin shoqëror. Kjo do të thotë se jeta e
njeriut që në mënyrë eminente ka karakter shoqëror rezulton nga natyra eminente
shoqërore e njeriut. Në pajtim me këtë, me patologji sociale mund të kuptojmë të
metat, kufizimet dhe oscilimet në zhvillimin e shoqërisë të cilat shprehen në
natyrën e njeriut dhe në kushtet e ekzistencës njerëzore që ndikojnë në vendosjen
dhe zhvillimin e modelit të sjelljes dhe veprimit të individit e të grupeve në shoqëri.
Po ashtu, patologjia sociale është një tërësi e kushteve që shkaktojnë çrregullime
shoqërore në sjelljen e njeriut, përkatësisht në jetën e tij shoqërore.
Normalja dhe patologjia në shoqëri

Nga vetë përkufizimi i nocionit sociopatologjik mund të vërehet dallimi ndërmjet
asaj që është normale dhe patologjike në aspektin shoqëror. Kuptohet se nuk ekzis-
ton në vijë e qartë ndarëse, por në bazë të diagnozave relevante sociologjike mund
të përcaktohen kriteret shkencorë për vlerësimin e asaj që është normale dhe asaj
patologjike në shoqëri.
Natyrisht, kjo nuk është diçka e re në sociologji; për këtë ka shkruar disa herë Emil
Dyrkem në kuadër të përpjekjeve të tij për të krijuar kriteret shkencorë për dallim-
in e dukurive shoqërore normale dhe patologjike. Duke polemizuar me pikëpamjet
që kundërshtojnë mundësinë e vlerësimit shkencor se çka është normale e çka
patologjike në shoqëri, Dyrkemi thekson: ...ekziston gjendja e shëndetit moral që
vetëm shkenca mund ta përcaktojë në mënyrë komplete " dhe vetëm në bazë të
kësaj mund identifikohen dhe caktohen shkencorisht format konkrete të shfaqjes
së dukurive shoqërore patologjike". Të kuptuarit e "shëndetit moral" të shoqërisë
nga ana e Dyrkemit mbështetet në procesin historik brenda të cilit ndryshon dhe
zhvillohet natyra e njeriut dhe kushtet e përgjithshme shoqrërore të ekzistencës së
njeriut. Në lidhje me këtë dallimi i aspektit normal dhe patologjik është me rëndësi
vetëm në kuadër të shoqërisë të tipit të caktuar historik, përkatësisht që gjendet në
të njejtën shkallë të zhvillimit. Në këtë pikëpamje Dyrkemi është shërbyer me zbu-
limet e rëndësishme në kuadër të metodës sociologjike, kështu që si karakteristikë
të parë të dukurive normale shoqërore e ka marrë vlerën mesatare statistikore të
shoqërisë që do ti ndihmojë për të caktuar vijën ndërmjet dukurive normale dhe
patologjike. Dukuritë normale Dyrkemi i përkufizon me vlera mesatare statistikore
dhe çdo gjë që del jashtë këtij përkufizimi për të është patologjike. Mirëpo, ai nuk
kënaqet vetëm me kriteret statistikorë të vlerësimit të dukurive normale dhe
patologjike, andaj shkon edhe më tutje dhe angazhohet që me një analizë të plotë të
realitetit shoqëror dhe të marrëdhënieve në shoqëri të shpjegojë "karakterin nor-
mal" të dukurisë normale dhe natyrën patologjike të dukurive "të jashtëzakonshme"
shoqërore. Me këtë rast është bazuar në njohurinë se të gjitha dukuritë normale në
165
shoqëri nuk duhet patjetër të kenë "karakter normal" posaçërisht në fazat e
ndryshimeve rrënjësore shoqërore kur shumë prej dukurive mesatare janë rezultat
i "së kaluarës" dhe se nuk janë në pajtim me tendencat dhe kushtet e reja të zhvil-
limit të shoqërisë. Po ashtu, Dyrkemi bën dallimin ndërmjet asaj që është normale
dhe asaj patologjike në dukuritë shoqërore dhe në shoqëri duke theksuar se mesa-
tarja gjithherë nuk nënkupton optimalitetin edhe pse mesatarja në kuptim të nor-
males gjthherë i afrohet optimales. Në këtë aspekt Dyrkemi është edhe më elastik
në pikëpamjet e veta teorike duke e vënë dukurinë patologjike në relacionin nega-
tiv në zhvillimin e shoqërisë, dhe duke zbuluar funksione të reja të dukurisë
patologjike nga e cila patjetër rezultojnë ndryshimi dhe e reja. Për këtë arsye
dukuria patologjike në instancë të fundit nuk do të mund të konsiderohej vetëm si
anë negative e shoqërisë por edhe si shenjë dhe faktor i ndryshimeve të mundshme.
Këtë e dëshmon analiza e përvojave historike të disa shoqërive globale, e veçmas
analiza e patologjisë së kapitalizmit në periudhën e tij të hershme që e vë në pah
Erih From, duke e konsideruar si faktor të ndryshimeve dhe të përshtatjes së sis-
temit kapitalist kushteve të reja. Nëpërmjet patologjisë shoqërore, përkatësisht me
anën e diagnozës së saj të vërtetë sociologjike mund të zbulohen mundësi e drejtime
të reja të zhvillimit shoqëror. Kjo mund të vërehet edhe nga vetë fakti se as duku-
ritë patologjike nuk janë të pandryshueshme dhe se mjaft shpesh mund të konsta-
tohet metamorfoza tejet e dukshme në kushte të reja normale. Kjo ndodhë sidomos
te ato dukuri patologjike që Dyrkem i quan "dukuri të jashtëzakonshme shoqërore",
pra ato janë përtej mesatarës, ndërkaq në disa situata shoqërore kanë karakteristi-
ka patologjike ngase ka një oscilim nga mesatarja, përkatësisht normalja. Ai madje
disa lloje të kriminalitetit të njohura në histori, veçmas zbulimet inovatore,
shpirtërore dhe teknike që në momente të caktuara janë inkriminuar si veprimtari
kriminale, ti vlerësojë si dukuri normale ngase në kushte të reja janë dëshmuar si
inovacion dhe përparim shoqëror dhe teknik. Si shembull për këtë e merr Sokratin,
i cili në kohën e vet ka qenë kriminel (i tillë është shpallur), e në të vërtetë ishte
lajmëtar i një periudhe të re në historinë e njerzimit-periudhës antike.
Pikëpamjet e tij themelore për dukuritë morale dhe patologjike Dyrkemi i paraqet
në veprën e tij "Ndarja shoqërore e punës", në të cilën përmes analizës së gjendjes
jonormale në shoqëri arrin të kuptojë raportin ndërmjet gjendjes shoqërore, jetës
individuale dhe sjelljes së njerëzve. Ai vëren ndikimin e madh të gjendjes shoqërore
jonormale në sjelljen individuale. Dy janë sipas tij burimet shoqërore të jonor-
malitetit: ndarja anomike e punës dhe ndarja e punës e bazuar në ofertën. Anomia
nënkupton insuficiencën e organizimit shoqëror (organizimi shoqëror) që shkakton
çrregullime të mëdha në shoqëri. Sipas Dyrkemit pasojat më të mëdha të gjendjes
anomike shprehen në ekonomi, posaçërisht në shoqëritë e zhvilluara ku paraqitet
edhe si burim por edhe si gjenerator i krizave, përkatësisht i krizave periodike me
pasoja të mëdha. Pasoja të ngjashme shkakton edhe ndarja e punës e bazuar në
ofertë, sepse edhe ajo me sistemin e kushteve dhe të funksionove të pabarabarta, e
kësisoj edhe të shanseve të pabarabarta në shoqëri shkakton çrregullime në struk-
turën shoqërore të cilat shpeshherë e vejnë në pikëpyetje ekzistencën e sistemit
social. Andaj, ai angazhohet për kushte dhe funksione të barabarta në shoqëri të
çdo individi, kështu që pabarazia shoqërore do të ishte vetëm rezultat i aftësive të
veçanta të individit.
Duke konsideruar se dukuritë patologjike janë pjesë përbërëse e jetës së përdit-
shme, Dyrkemi posaçërisht është interesuar të shpjegojë si funksionon në këto
kushte raporti ndërmjet individit dhe shoqërisë dhe në çfarë mase ky raport është
166
gjenerator i gjendjes patologjike në shoqëri. Në studimin e vet "Vetëvrasja" ka
dhënë disa shpjegime bazë lidhur me raportin dhe koekzistencën e individit dhe
shoqërisë. Në lidhje me këtë raport ka definuar kategorinë e rëndësishme e cila
shpjegon esencën e funksionit të aktorëve - individit dhe shoqërisë, e kjo është kat-
egoria "solidariteti organik" në jetën e individit.
Kjo nënkupton aktësinë e individit që të komunikojë me shoqërinë dhe të kyçet në
jetën shoqërore nëpërmjet veprimtarive dhe formave të ndryshme të veprimit, nga
njëra anë dhe mundësive të cilat shoqëria ia ofrom këtij individi si shansë reale për
tu përfshirë në këto aktivitete, nga ana tjetër. Zgjidhjen e sheh në interaksionin e
dy formave të përmendura të angazhimit dhe përshkimit të veprimtarisë individ-
uale të njeriut dhe veprimtarisë shoqërore. Këtë raport të individit dhe shoqërisë
Dyrkemi e quan lidhje morale pa të cilën individi nuk do të mund të integrohej me
suskes dhe mungesa e kësaj "lidhjeje morale" ka për pasojë jo shoqërizimin e indi-
vidit me të gjitha efektet e tjera të introvertitetit social. Këto shoqëri Dyrkemi i ka
quajtur shoqëri patologjike ose shoqëri me solidaritet të kufizuar. Ato gjenerojnë
numrin më të madh të vetëvrasjeve dhe të sjelljeve dhe veprimeve suicidiale. Në
këtë mënyrë gjendja patologjike vendoset pas asaj normale, kurse normalja drejt
optimales, kurse të gjitha format e suicidit ndërlidhen dhe kushtëzohen nga fak-
torët shoqërorë e jo nga ata biologjikë dhe faktorët e tjerë jo shoqëror.
Erih From është personaliteti i dytë në sociologji dhe teorinë shoqërore në
përgjithësi që i është përkushtuar analizës së gjithanshme të patologjisë së
shoqërisë dhe që ka definuar raportin ndërmjet gjendjes së shëndosh dhe
patologjike në jetën shoqërore. Pikëpamja themelore e Erih Fromit është se njeriu
është qenie sociale dhe në pajtim me këtë përfaqëson tezën se shkaqet e çrregul-
limeve mendore nuk qëndrojnë as në vetë individin e as në konfliktin ndërmjet indi-
vidit dhe kulturës e cila kufizon interesat dhe sunimet e tij, por para së gjithash në
strukturën e shoqërisë dhe në format e shoqërizimit, përkatësisht në marëdhëniet
shoqërore që shoqëria e strukturuar në këtë mënyrë ua imponon individëve.
Shoqëria e shëndoshë, sipas logjikës së kësaj teorie, krijon dhe zhvillon individë të
shëndoshë, kurse shoqëria e pllakosur patologjikisht individë patologjikë. Sipas
kësaj pikëpamjeje From vë në pah dhe identifikon ekzistimin e gjendjes së shën-
doshë (normale) dhe të asaj patologjike në shoqëri. Pra, për të personaliteti i indi-
vidit është njësia themelore e matjes dhe e vlerësimit të normalitetit dhe patologjisë
së shoqërisë.
Për dallim nga Dyrkemi dhe analistët e tjerë socialë të cilët me rastin e hulumtim-
it të patologjisë sociale janë nisur prej shoqërisë kah njeriu (individi), From në anal-
izën e vet vepron anasjelltas: niset nga njeriu (individi) kah shoqëria. Ky interven-
im metodologjik ka arsyetimin e vet në faktin se gjendja e shoqërisë nuk mund të
kuptohet vetëm përmes analizës së objekteve të strukturës shoqërore (përmes insti-
tucioneve), por para së gjithash përmes prizmit të statusit social dhe jetesës së
njerëzve. Në këtë aspekt From me të drejtë konstaton se vetëm nëpërmjet analizës
së normalitetit dhe shëndetit të personalitetit të njeriut mund të vlerësohet si
gjendja normale ashtu edhe ajo patologjike në shoqëri. Si
presupozim për këtë analizë, From përcakton minimumin e nevojave të njeriut që
duhet ti plotësojnë specifikat për ekzistencën e tij në të cilën ndodhin procese të
realizimeve njerëzore. Në këtë rrugëtim, From nxjerr përkufizimin e shëndetit
mendor. Ai konsideron se problemi i shëndetit mendor qëndron në shoqërinë,
përkatësisht në mundësinë e shoqërisë që ti plotësojë nevojat themelore ekzisten-
ciale të njeriut: nëse shoqëria nuk u përgjigjet nevojave themelore të njeriut shkak-
167
tohen çrregullime mendore serioze, madje të atilla që si "defekte shoqërore të struk-
turuara", në masë më të madhe apo më të vogël i gadasin të gjithë anëtarët e
shoqërisë, përkatësisht tërë shoqërinë. Andaj problemi i shëndetit mendor të
shoqërisë nuk qëndron në aftësinë e individit që ti përshtatet shoqërisë, por në
aftësinë e shoqërisë që ti përshtatet individit.
Përballë tezës se çdo shoqëri është normale nëse funksionon, që është qënrim në të
cilin bazohet funksionalizmi, dhe se patologjia mund të definohet vetëm në kuptim
të mospërshtatjes së individit mënyrës së jetesës në shoqërinë e vet, që është qën-
drim i psikoanalistëve, Fromi pohon se patologjia mund të definohet vetëm si aftësi
apo paaftësi e shoqërisë për tiu përshtatur individit. Kjo varet, siç pohon Fromi,
"nga plotësimi i atyre nevojave dhe epsheve që janë specifika të njeriut dhe që dalin
nga kushtet e ekzistencën njerëzore: nga nevoja për bashkim, tejkalimin e rrënjos-
jes, nevoja për ndjenjen e identitetit dhe korniza për orientim dhe vlerësim". Në
këtë aspekt shoqëri e shëndoshë (normale) për Fromin është ajo që "zhvillon aftësitë
e njeriut për ti dashur të tjerët, për të zhvilluar arsyen dhe objektivitetin e vet, që
të kuptojë dhe ndiejë "unin" e vet, gjë që është e bazuar në përjetimin e forcës së vet
prodhuese". E kundërta e kësaj, shoqëria jo e shëndoshë(patologjike) është ajo "që
krijon armiqësi të ndërsjellë, mosbesim, e cila e shndërron njeriun në mjet për ta
përdorur dhe shkrytëzuar për të tjerët dhe e cila ia mohon ndjenjën e "unit" të vet,
pos nëse nuk u nënshtrohet të tjerëve dhe nuk bëhet automat". Së këndejmi, se a
është një shoqëri e shëndoshë (normale) apo e sëmurë (patologjike) varet nga fakti
se a është në gjendje ti zgjidhë kundërthëniet ndërmjet natyrës së njeriut dhe
shoqërisë, përkatësisht kundërthëniet që burojnë nga natyra e presupozuar
joshoqërore e njeriut".
Është normale ajo gjendje shoqërore në të cilën njerëzit do të sillen njëri ndaj tjetrit
me dashuri, në të cilën njeriu është i lidhur përmes formave të vëllazërimit dhe sol-
idaritetit e jo përmes lidhjeve të gjakut dhe atëdheut; shoqëria që do tia mundësojë
që ta tejkalojë natyrën duke ndërtuar, e jo duke shkatërruar, në të cilën gjithsesi do
të realizojë "unin" e
vet duke e përjetuar vetën si subjekt të forcës së vet e jo me anën e konformizmit,
në të cilën ekziston sistemi i orientimit dhe i besnikërisë pa pasur nevojë që të
shtrembërohet realiteti dhe të madhërohen idolët" E kundërta e kësaj është gjend-
ja patologjike e shoqërisë.
Gjendja patologjike si burim i dhunës

Fenomeni i dhunës ka qenë dhe ka mbetur treguesi i parë i shëndetit dhe
patologjisë së shoqërisë, devijuese ose normale në zhvillimin shoqëror. Patologia
dhe shoqëria e shëndoshë nuk janë dy anë të realitetit, por një gjendje shoqërore e
përkshkuar me një formë të caktuar të prodhimit shoqëror me kulturë, llojllojsh-
mërinë e interesave dhe të nevojave, si dhe të kushteve që këto nevoja të plotësohen
në nivelin njerëzor. E gjithë kjo edhe për kërkesat dhe synimet e caktuara te indi-
vidëve të ndryshëm që të kërkohet përgjigjja lidhur me kushtet e ekzistencës së vet.
Grupi shoqëror (shteti) dhe shoqëria janë ndërmjetës në këtë përpjekje të tij dhe
ata shpeshherë mund të jenë në vijë të synimeve të tij e nganjëherë edhe në kolizion
me ta, që ka të bëjë me epshet e caktuara në sjelljen e njeriut që e shtyjnë të heq
dorë nga korniza normative dhe shoqërore në fuqi e sljelljes dhe e veprimit (deviji-
mi); në konfliktin intern dhe ekstern që gjeneron forma të ndryshme të reagimit dhe
168
të sjelljes agresive; pastaj agresionit dhe ashpërsisë që me një metamorfozë të shpe-
jtë shndërrohen në destruktivitet të dimensioneve dhe formave të ndryshme; pastaj
çojnë në dhunën si formë e skajshme e veprimit destruktiv në të cilën, me apo pa
vetëdije e sheh dhe e gjenë rrugën e zgjidhjes së problemeve ekzistenciale dhe të
mundësive për tejkalimin e dysisë së njeriut, përkatësisht të situatës ndërmjet
nevojave dhe mundësive reale ekzistenciale.
Patologjia shoqërore është kyçi i formimit të shëndetit mental të njerëzve. Në
aspektin e paraqitjes kjo shprehet si mundësi ose pamundësi e ndryshimit të
kushteve të ekzistencës njerëzore ose, sikur që do të thoshte Fromi, zbrazjes njerë-
zore të jetës siç del nga nevojat e kësaj ekzistence. Ajo është fundamenti më i gjerë
mbi të cilën ose nga e cila gjenerojnë kushtet dhe motivet për forma dhe tipe të
ndryshme të dhunës, përkatësisht të dhunës në përgjithësi. Patologjia shoqërore
është shprehja e parë, kurse dhuna shprehja e fundit e gjendjes dhe e pozitës
shoqërore të njeriut në të. Nga kjo pozitë më së shpeshti zhvillohen dy tipe
njerëzish: "Njeriu i dhunës" dhe "Njeriu i paqes". Ata shfaqen në fundamentin e
shoqërisë "së sëmurë" dhe "të shëndoshë", përkatësisht mbi bazën e kushteve që një
shoqëri ose segmentet e saj i përcaktojnë si patologjike ose normale. Andaj,
patologjia paraqitet si burim bazë i dhunës dhe ajo domosdosmërisht transformohet
në shkak të drejtpërdrejtë të devijimit si burim qendror dhe dinamik i dhunës.
Devijimi, siç e kemi parë tanimë , paraqitet si formë e "anashkalimit" nga ana e
njeriut të asaj që në kushtet e caktuara shoqërore konsiderohet shoqërisht e
pranueshme dhe normale, qoftë për shoqërinë në tërësi ose për segmentet e saj të
caktuara, kurse destruktiviteti paraqitet si "faktor që shpie në dhunë". Kjo është
prirja speciale e njeriut drejt shkatërrimit që mbështetet në format më të skajshme
të patologjisë shoqërore, kurse profilizohet nëpërmjet patologjisë mendore dhe
sociale të individëve dhe grupeve. Devijimi i paraprinë shfaqjes destruktive dhe
është njëri prej modeleve më të ndërlikuara dhe më kontraverse të ekzistencës
njerëzore të individëve dhe të grupeve shoqërore që formon dhe zhvillon shoqërinë
industriale bashkokohëse. Mënyrën e formimit të modeleve devijuese të jetës dhe
funksionimin e tyre në kushtet bashkëkohëse të jetës së civilizuar më së miri da ta
njohim nga debati i Michael Maralambosës në vijim të këtij teksti që mban titullin
devijimi.
Devijimi
Në gjuhën e zakonshme devijimi nënkupton lakimin nga rruga e pranuar. Shumë
përkufizime sociologjike të devijimit thjesht e përpunojnë këtë ide. Kësisoj devijimi
përbëhet nga ato akte që nuk pasojnë normat dhe pritshmënitë e ndonjë grupi
shoqëror. Devijimi mund të sanksionohet pozitivisht (shpërblehet), negativisht
(dënohet) ose thjesht mund të pranohet pa shpërblim dhe dënim. Në kategoritë e
përkufizimit të mësipërm të devijimit, ushtari në fushën e betejës që i ekspozohet
rrezikut për jetën më tepër se sa që këtë e kërkon dëtyra mund të konsiderohet sjer-
rje devijuese, ashtu sikur edhe fizicienti i cili shkelë rregullat e disiplinës së vet dhe
zhvillon ndonjë teori të re. Sjellja e tyre devijuese mund të sanksionohet pozitivisht:
ushtari mund të shpërblehet me medalje, fizicienti me shpërblimin Nobel. Në të
vërtetë asnjëri prej tyre nuk ka devijuar, ngase që të dy u përmbahen vlerave të
shoqërisë, ushtari vlerave të trimërisë, fizicienti vlerave të përparimit akademik.
Për dallim nga kjo, vrasësi heq dorë jo vetëm nga normat dhe nga ajo që pret
169
shoqëria prej tij, por edhe nga vlerat e tyre, veçmas nga vlerat që kanë të bëjnë me
jetën e njeriut. Devijimi i tij kryesisht rezulton me refuzimin e përgjithshëm dhe
dënimin. Forma e tretë e devijimit përbëhet nga aktet që nuk përputhen me normat
dhe shpresat e një shoqërie të caktuar, e megjithatë tolerohen dhe pranohen. Një
zonjë e moshuar dhe simpatike me shtëpinë për plotë mace, ose një zotëri i vjetër i
cili me pasion mbledh orët, bëjnë pjesë në këtë kategori. Ata thjesht janë përku-
fizuar si "njerëz paksa të çuditshëm " por të padëmshëm, andaj edhe tolerohet sjell-
ja e tyre.
Në praktikë, fusha e studimit që është e përfshirë me sociologjinë e devijimit zakon-
isht është e kufizuar në sjelljen devijuese që rezulton me sanksione negative.
Madje, sociologu amerikan Marshall B. Clinard propozon që termi devijim të rezer-
vohet për "ato situata në të cilat sjellja zhvillohet në drejtimin e palejuar, dhe në atë
masë që e kalon
kufirin e që shoqëria e toleron". Edhe pse të gjithë sociologët nuk do ta pranonin
këtë përkufizim, ajo megjithatë përshkruan fushën që zakonisht përfshihet në
kërkimet lidhur me sjelljet devijuese. Sipas përkufizimit të Clinardit, krimi dhe
delikuenca janë format më të qarta të devijimit. Krimi përfshin ato aktivitete që
shkelin ligjet dhe të cilat zyrtarisht dënohen; delikuenca ka të bëj me aktivitet
kriminale të të rinjve. Mirëpo, shumë akte devijuese që nuk janë të pranueshme
nuk janë përkufizuar si veprime kriminale. Për shembull, alkoolizmi dhe tentimet
për vetëvrasje sot në Britani nuk janë ilegale. Në praktikë sociologët kryesisht
përqendrohen në këto forma devijuese që zakonisht përfshihen në përkufizimin e
Clinardit: krimin dhe delikuencën, përdorimin ilegal të drogës, prostitucionin,
sëmundjet mendore, vetëvrasjen, alkoolizmin dhe homoseksualizmin.
Devijimi është relativ, e kjo do të thotë se nuk ekziston mënyra absolute për përku-
fizimin e aktit devijues. Devijimi mund të përkufizohet vetëm në raport me ndonjë
standard të caktuar, ndërkaq nuk ekzistojnë standarde fikse dhe absolute. Si i tillë
devijimi ndryshon prej kohe në kohë ose prej një vendi në vendin tjetër. Në një
shoqëri të caktuar, akti i cili sot konsiderohet devijues në të ardhmen ndoshta do të
përkufizohet si veprim normal. Akti që në një shoqëri është përkufizuar si devijues,
në një shoqëri tjetër mund të konsiderohet krejtësisht normal. Me fjalë të tjera,
devijimi është kulturë e caktuar, kurse kulturat ndryshojnë gjatë kohës dhe dallo-
jnë nga shoqëria në shoqëri. Pikat e përmendura mund ti ilustrojmë me këta shem-
buj: në disa periudha në shoqërinë perëndimore konsiderohej sjellje devijuese që
gratë të pinë duhan, të shminkohen dhe të konsumojnë pije alkoolike publikisht. Sot
situata është krejt ndryshe, kështu që edhe përkufizimi i krimit me kohë ndryshon.
Homoseksualizmi dikur në Britani konsiderohej vepër penale. Mirëpo, nga viti l969
akti vullnetar homoseksual ndërmjet dy personave të rritur, brenda kulturën tradi-
cionale të indianëve teton Sioux në SHBA tregon se devijimi mund të ndryshojë prej
njërës në shoqërinë tjetër. Si pjesë e ritualit religjioz gjatë ceremonialit vjetor të
Vallëzimit në diell, luftëtarët e fisit Sioux gjymtonin trupin e vet. Rripi i lëkurës
futej nëpër mish në gjoks dhe pastaj lidhej për shtyllën e mesme. Luftëtarët duhet
të liroheshin duke e ndukë mishin nga gjoksi i vet, ndërkaq për këtë u premtohej
përkrahja e fuqive natyrore. Një veprim i ngjashëm në shoqërinë perëndimore me
siguri do të konsiderohej mazohist ose çmenduri. Në të njëjtën mënyrë, sjellja që në
shoqërinë perëndimore është pranuar si normale, do të mund të përkufizohej ndër
pjesëtarët e fisit Sioux si sjellje devijuese. Në perëndim, prona private mbi mjetet
dhe pasuritë e paluajtshme është normë e rrënjosur; anëtarët e shoqërisë përpiqen
të grumbullojnë
170
pasuri, kurse pasuria e konsiderueshme sjell fuqi dhe prestigj. Veprimi i këtillë do
të dënohej nga pjesëtarët e fisit Sioux, kurse ata që sillen në suazat e këtyre nor-
mave do të konsideroheshin të devijuar. Zemërgjerësia ka qenë njëra prej vlerave
më të mëdha të kulturës së këtij fisi, ndërkaq rruga deri te fuqia dhe prestigji ishte
shpërndarja e jo grumbullimi i pasurisë. Nga prijësit pritej që me ithtarët e vet ti
ndajnë dhuratat siç janë kuajt, stolitë dhe armët. Normat e kulturës së Sioux-ëve
pengonin grumbullimin e pasurisë. Ndër sioux-ët nuk ka ekzistuar nocioni i
posedimit individual të tokës, ndërkaq gjahu automatikisht u ndahej të gjithë anë-
tarëve të grupit.
Koncepcioni deri tani i propozuar në lidhje me devijimin është përpjesëtimisht i
thjeshtë. Me devijim kuptojmë ato akte që nuk u nënshtrohen normave dhe prit-
shmërisë së anëtarëve të një shoqërie të caktuar. Në formën që e studiojnë soci-
ologët, ai zakonisht ka të bëj me ato veprime që shkaktojnë gjykimin e përgjithshëm
të anëtarëve të shoqërisë. Devijimi është nocion relativ. Veprimet janë devijuese
vetëm sa u përket normave të shoqërisë së caktuar në një periudhë të caktuar his-
torike. Deri në fund të kësaj kaptine do të konkludojmë se çështja e devijimit është
shumë më komplekse. Mirëpo, së pari do të shqyrtojmë disa kërkime të mëhershme
lidhur me devijimin. Qëllimi kryesor i kërkimeve të mëhershme ka qenë që të shp-
jegohet se pse disa individë kanë sjellje devijuese. Këto kërkime kanë shtruar pyet-
je të drejtpërdrejta, si p.sh. - "Pse disa njerëz kryejnë vetëvrasje?" dhe "Pse disa
individë vjedhin?" Shpeshherë përgjigjet kanë qenë po ashtu të drejtpërdrejta, meqë
janë të bazuara në këtë rezonim: sjellja devijuese dallohet nga sjellja normale.
Personat e devijuar pra dallojnë nga njerëzit normal. Sjellja devijuese është prob-
lem shoqëror, ngase rrënojnë jetën shoqërore, andaj devijuesit janë problem
shoqëror. Duke pasur parasysh se janë të ndryshëm dhe paraqesin problem, atëherë
me ta diçka nuk është në rregull. Me siguri fjala është për ndonjë dukuri
patologjike, për ndonjë lloj "mundimi". Përgjigjja në pyetjen: "Pse devijimi?", fshihet
pra në diagnozën e kësaj sëmundje nga e cila devijuesi kinse vuan. Një pjesë e
madhe e këtij rezonimi është e ngjyrosur me tendenca moraliste, meqë supozohej se
asnjë person normal nuk mund të ketë dëshirë të devijojë nga rruga e drejtë. Dy
diagnoza kryesore të personalitetit devijues kanë qenë fiziologjike dhe psikologjike.
E para ka treguar se personalitetet devijuese kanë ndonjë të metë organike ose
çrregullim patologjik me të cilin kanë lindur dhe i cili ndikon në sjelljen e tyre ose
e shkakton. E dyta ka treguar se devijuesit janë personalitete të paekuilibruara për
shkak të ndonjë çrregullimi emocional në të kaluarën e tyre. Ky jo ekuilibrim
ndikon në sjelljen e tyre devijuese ose e shkakton këtë sjellje.
Teoria fiziologjike dhe psikologjike e devijimit

Shpjegimi fiziologjik dhe biologjik i devijimit tregon se disa individë për shkak të
strukturës gjenetike kanë më shumë prirje për të devijuar nga të tjerët. Veçoritë
gjenetikisht të trashëguara ose drejtpërdrejtë shkaktojnë devijimin ose krijojnë
parakushtet për të. Këto teori u ngjajnë koncepteve "të arsyes së shëndosh" që
shfaqën në fraza siç është "kriminel i lindur" ose "nuk mund të bësh asgjë, i tillë ka
lindur". Një version të hershëm të teorisë fiziologjike e gjejmë te mjeku ushtarak
italian, Cezarea Lombrosa, në librin e tij "Njeriu delikuent" (L Uomo Delinquente),
të botuar më l976. Lombroso ka konstatuar se kriminelët janë mbeturina të formës
së hershme primitive të njeriut. Ai pohonte se ka identifikuar një sërë karakteris-
171
tikash gjenetikisht të determinuara që mjaft shpesh gjenden te kriminelët. Ato përf-
shijnë nofullën, eshtrat e mollëzës, veshët e mëdhenj, lythat dhe gishtërinjtë në
duar dhe këmbë dhe mungesën e ndjenjave për dhembjen. Këto janë disa shenja të
jashtme të natyrës kriminale të trashëguar nga lindja. Kërkimet e mëvonshme nuk
kanë mundur të vërtetojnë teorinë e Lombrosos për kriminelin si shëmti biologjike
primitive.
Përkundër faktit se në fillim nuk ishte sa duhet e përpunuar, teoria fiziologjike edhe
më tutje gjen ithtarët e vet. Sheldon dhe Eleanor Gluech pohojnë se kanë zbuluar
lidhjen ndërmjet ndërtimit fizik të trupit dhe sjelljes delikuente. Ata pohojnë se
këta janë individë të thukët e të trashë, të tipit trupor të njohur si mezomorf, krye-
sisht më aktiv dhe më agresiv se personat me ndërtim tjetër trupor. Psikologu bri-
tanez, Hans Evsench pohon se ekziston lidhja ndërmjet veçorive themelore
gjenetike dhe sjelljes devijuese. Ai pohon se disa veçori të personalitetit, siç janë
ekstovertiteti dhe aktiviteti kriminal, të ndërlidhura në mënyrë të ndrërsjellë (
ekstrovert "dëshiron përjetime, rrezikon dhe shpesh u eksponohet rreziqeve, reagon
ndaj shtytjeve momentale dhe përgjithësisht ka natyrë impulsive"). Përkrahësit
bashkëkohës të teorive gjenetike mbi devijimin janë më të kujdesshëm se
pararendësit e tyre. Ata nuk përpiqen të sugjerojnë se individi është plotësisht rob
i gjeneve të tij. Në vend të kësaj, ata pohojnë se veçoritë themelore gjenetike krijo-
jnë te individi parakushtet për sjellje devijuese. Kështu Evsenck konstaton se
"dhuna është një faktor tejet i fuqishëm me paradispozita për kryerjen e krimit".
Sociologët janë të prirur që ti hedhin poshtë teoritë biologjike mbi devijimin, duke
provuar se çdo lidhje ndërmjet veçorive fizike e personale. Walton dhe Voung ofro-
jnë shpjegim alternativ lidhur me lidhjen ndërmjet mezoformizmit dhe delikuencës.
"Fare lehtë është e mundur", thonë ata, "se fëmijët e klasës së ulët punëtore që
shpesh i gjejmë në statistikat për krimit, po ashtu shpesh, për shkak të ushqimit,
punës së përhershme manuale, kondicionit fizik dhe forcës, kanë shtatin mozo-
form". Në të njëjtën mënyrë mund të jepet shpjegimi alternativ i teorisë së
Evsenckut për lidhmërinë e veçorive ekstroverte të personalitetit me sjellje krimi-
nale. Vlerat përvetësohen dhe nuk janë të caktuara gjenetikisht. Mendimet e
Matzës dhe Svekesit do ti shqyrtojmë në vazhdim të këtij teksti. Vlen të theksohet
se njëra nga vështirësitë më të mëdha te teoritë biologjike
është se si të dëshmohet se një sjellje e caktuar është gjenetikisht e bazuar. Ende
nuk është i mundur izolimi, përkatësisht kombinimi i gjeneve në mënyrë që për-
fundimisht të provohet se ato ndikojnë në veprimet e caktuara.
Teoritë psikologjike të devijimit kanë ngjashmëri të qëndrueshme me teoritë
biologjike. E para, ato devijuesin e konsiderojnë si person që dallon nga njerëzit e
tjerë. E dyta, ai është anormal në shoqërinë normale. E treta, anormaliteti i tij e
bënë të predisponuar për devijim. Mirëpo, teoritë psikologjike janë të ndryshme aq
më tepër pasi pohojnë se normaliteti i devijuesit fitohet, kështu që nuk është e cak-
tuar gjenetikisht. Ata si bazë të devijimit e shohin përvojën anormale e jo gjenet
anormale. Kjo përvojë lind nga "të metat në karakterin e individit" dhe "person-
alitetet e papërshtatura", që nga ana e vet po ashtu lind nga devijimi. Teoritë
psikologjike pohojnë se diçka ka shkuar mbrapshtë gjatë procesit të socializimit,
zakonisht në relacionin nëna-fëmija. Ky "socializim me defekte" përfshin çrregul-
limet emocionale që formojnë karakteristikat e personalitetit të papërshtatur .
Pohohet se përjetimet nga fëmijëria e hershme mund të kenë pasoja të përhershme
lidhur me sjelljen e të miturve dhe të të rriturve.
Vepra pioniere në fushën e psikologjisë së devijimit është Katërdhjetë e katër të
172
hajna të mitur (Forty-four Juvenile Thieves) autor i së cilës është John Bowlby. Ai
ka pohuar se fëmija ka nevoja themelore të përhershme, nga të cilat më e rëndësish-
mja është siguria emocionale, të cilën më së miri mund ta ofrojë raporti i ngrohtë
dhe afërsia me nënën. Nëse fëmijës i është mohuar dashuria e nënës, sidomos në
vitet e para të jetës, mund të ndodhë që të zhvillohet në një personalitet psikopat.
Psikopatët kanë prirje për veprime impulsive, pothuajse pa i marrë fare parasysh
pasoja e veprimeve të veta. Ata rrallëherë kanë ndjenjën e fajësisë dhe pothuajse
fare nuk reagojnë ndaj dënimit ose shërimit. Bowlby ka pohuar se delikuentëve që
kanë qenë "recidivistë kronikë", përkatësisht që vazhdimisht e kanë shkelur ligjin
pa i marrë fare parasysh pasojat eventuale, në rininë e hershme u është mohuar
dashuria e nënës. Ata kanë shprehur sjellje psikopatike, shpeshherë kanë qëndru-
ar dhe janë edukuar në institucionet për bonjakët dhe në këtë mënyrë kanë qenë të
privuar nga lidhja e ngushtë me nënën.
Në disa studime thuhet se raporti i djalit me babanë, veçmas në vitet e para të
adoleshencës, mund të ketë ndikim qenësor në sjelljen e tij. Robert G. Andry ka
provuar se djelmoshat marrëdhëniet e të cilëve me babanë janë armiqësore dhe të
pa kënaqshme, e mbajnë në vete këtë armiqësi dhe në mënyrë të pavetëdijshme e
shfaqin në marrëdhëniet me djemtë e tjerë dhe me personalitetet autoritative. Ky
raport i pakënaqshëm ndërmjet djemve dhe baballarëve të tyre rezulton me mental-
itetin e "ngarkimit" "(chip on the shoulder), e jo me çrregullime serioze psikologjike
çfarë i përshkruan Bowlby. Andry pohon se këto "mangësi në karakter" janë faktor
i rëndësishëm për shpjegimin e gjenezës së delikuencës.
Sociologët janë të prirur të hedhin poshtë shpjegimet për devijimin, sikur edhe për
teoritë biologjike. E para, ata pohojnë se këto teori në përpjekjet e tyre për sqarim-
in e devijimit, kryesisht anashkalojnë faktorët shoqërorë dhe kulturorë. Këta fak-
torë krijojnë bazën e teorive sociologjike që do ti shqyrtojmë pak më pastaj. E dyta,
ata provojnë se metodologjia e këtyre kërkimeve është e dyshimtë. Psikologët sikur
assesi nuk mund të pajtohen për atë se çka është shëndeti mendor dhe si të matën
karakteristikat e personalitetit. E treta, një numër i madh i sociologëve hedhin
poshtë prioritetin që lidhet me përjetimet në fëmijëri. Ata nuk pajtohen me
mendimin se individi është rob i përjetimeve të veta më të hershme që në mënyrë
të pavetëdijshme i shfaq në jetën e mëvonshme. Kjo qasje injoron një numër të
madh të faktorëve shoqërorë që ndikojnë në sjelljen gjatë jetës së një individi.
Marshall B. Glinard me përbuzje krahason teoritë psikologjike të devijimit me bes-
imet e vjetra për të xhindosurit, përkatësisht të pushtuarit nga djalli. Djallin e ka
zëvendësuar e meta në karakter, kurse ekzorcizmin shërimi psikiatrik.
Përkundër faktit se shumë sociologë hedhin poshtë teorinë biologjike, veçmas atë
psikologjike, edhe më tutje janë mjaft të përhapura, kështu që shumë institucione
të kontrollit shoqëror shpeshherë i pranojnë si të vlefshme. Implikimet e njërës dhe
teorisë tjetër janë mjaft serioze kur është fjala për procedurën ndaj devijuesve.
Thënë thjesht, nëse devijuesit janë "të sëmurë" ata duhet shëruar. Ky mendim ka
rezultuar me terapitë që nënkuptojnë përdorimin e medikamenteve, elektroshokut,
formave të ndryshme të psikoterapisë e deri te lobotomia - heqja e pjesës së regjion-
it frontal të trurit. Nëse shkohet deri në skajshmëri, implikimet e kësaj procedure
janë të tmerrshme, veçmas në duart e elitës së fuqishme në pushtet. "Disidentët"
sovjetikë shpalleshin të sëmurë mendorë, mbylleshin në institucione për të çmen-
dur dhe trajtoheshin me një sërë medikamentesh të rrezikshme për tu "shëruar"
nga "sëmurja". Bota e re e bukur (Brave New World) e Aldous Huxley nuk do të
mbetej ekskluzivisht në vepër letrare sikur një psikiatër i Nju Jorkut të arrinte të
173
bënte atë që kishte ndërmend. Ai më 1979 propozoi që fëmijët e moshës gjashtëv-
jeçare në tërë shtetin ti nënshtrohen testit psikologjik me qëllim që të zbulohen ten-
dencat kriminale. Ai angazhohej për shërimin psikiatrik të të gjitha atyre tek të
cilët do të zbuloheshin këto tendenca. Duket se qeveria amerikane e kishte shqyr-
tuar mjaft seriozisht këtë skemë, por megjithatë nuk e zbatoi në praktikë. (Lidhur
me këtë u debatua në Cohen më l971,f.11-12).
Në vazhdim të këtij kapitulli do të analizojmë teoritë sociologjike të teorisë së devi-
jimit. Pikëpamja sociologjike do të na ndihmojë për të kuptuar më mirë kritikat
ndaj teorive të përmendura.
Devijimi - pikëpamja funkcionaliste
Funksionet e devijimit
Në vend se të niset nga individi, analiza funksionaliste e devijimit niset nga

shoqëria si tërësi. Ajo e kërkon burimin e devijimit në natyrën e shoqërisë e jo në
natyrën biologjike ose psikologjike të individit. Në shikim të parë duket e çuditshme
që disa funksionalistë provojnë se devijimi është pjesë e domosdoshme e të gjitha
shoqërive dhe ai ka funksionin pozitiv në sistemet shoqërore. Devijimi i thyen nor-
mat dhe vlerat shoqërore. Meqë funksionalistët theksojnë rëndësinë e normave dhe
vlerave të përbashkëta si bazë të rendit shoqëror, do të mund të konkludohej se
devijimi është kërcënim për rendin dhe se duhet të kuptohet si jofunksional për
shoqërinë. Të gjithë funksionalistët pajtohen se mekanizmat për kontrollin
shoqëror janë të nevojshëm për ta frenuar devijimin duke e mbrojtur në këtë
mënyrë shoqërinë dhe rendin. Mirëpo, të shumtë janë ata që pohojnë se një masë e
konsiderueshme e devijimit ka rol të rëndësishëm dhe se i kontribuon ruajtjes dhe
mirëqenies së shoqërisë.
Emile Dyrkemi e zhvillon këtë argument në debatin e vet për krimin në rregullat e
metodës sociologjike (Les de la metode sociologique). Ai pohon se krimi është aspekt
i pashmangshëm dhe normal i jetës shoqërore, se është "pjesë integrale e shoqërive
të shëndosha". Është i pashmangshëm ngase çdo anëtar i shoqërisë nuk mund ti
jetë njësoj besnik "ndjenjave kolektive", vlerave të përbashkëta dhe bindjeve morale
të shoqërisë. Duke pasur parasysh se individët u ekspozohen ndikimeve dhe
rrethanave të ndryshme, "është e pamundur që të gjithë të jenë të njëjtë". Së kën-
dejmi, të gjithë nuk kanë pengesa të njëjta kur është fjala për shkeljen e ligjit.
Krimi nuk është vetëm i pashmangshëm, ai mund të jetë edhe funksional. Dyrkemi
pohon se ai bëhet jofunksional vetëm kur "shkalla e tij është jashtëzakonisht e
lartë". Ai pohon se çdo ndryshim në shoqëri fillon me një formë të devijimit. Për të
ndodhur ndryshimi, ajo që dje ka qenë devijuese, sot duhet të jetë normale. Meqë
pjesa më e madhe e ndryshimit është e shëndosh për shoqërinë, që të përparojë në
vend që të stagnojë, devijimi po ashtu është i nevojshëm. Që ndryshimi të arrihet,
shoqëritë kolektive nuk bënë që të jenë tepër të fuqishme dhe tepër të disponuara
kundër ndryshimit: duhet të kenë "vetëm aq energji sa është e nevojshme". Nëse
është tepër e fuqishme do ta shkatërronte çdo origjinalitet, edhe origjinalitetin e
krimit e edhe origjinalitetin e gjenit. Sipas pohimit të Dyrkemit "origjinaliteti indi-
vidual duhet, që të mund të përparojë, të ketë mundësinë që të vijë në shprehje. Që
origjinaliteti i idealistëve ëndrrat e të cilëve tejkalojnë këtë shekull të mund të vijë
174
në shprehje, është e nevojshme që origjinaliteti i krimit, i cili është nën shkallën e
kohës së vet, të jetë po ashtu i mundshëm. Njëra nuk ndodhë pa tjetrën". Së kënde-
jmi, ndjenjat kolektive nuk guxojnë të jenë aq të fuqishme që të pengojnë të vijnë në
shprehje njerëzit si Isaja (Isusi), Wilberforce, Martin Luther King dhe Nëna Tereze.
Dyrkemi i ka konsideruar disa krime si "anticipim të moralit të së ardhmes" .
Kështu, heretikët, të cilët i dënojnë edhe shteti edhe kisha e institucionalizuar,
ndoshta përfaqësojnë ndjenjat kolektive të së ardhmes. Po ashtu, terroristët ose
luftëtarët e lirisë ndoshta përfaqësojnë përparimin e ardhshëm të institucional-
izuar.
Nëse krimi është i pashmangshëm, cili është funksioni i dënimit? Dyrkemi pohon se
funksioni i tij është që të eliminojë krimin nga shoqëria. Më parë do të mund të
thuhet se me ndihmën e tij ndjenjat kolektive ruhen në nivelin e domosdoshëm të
fuqisë. Sipas mendimit të Dyrkemit, dënimi " ka për qëllim shërimin e plagëve të
shkaktuara ndjenjave kolektive". Pa dënimin, ndjenjat kolektive do ta humbnin
fuqinë që të kontrollojnë sjelljen, kështu që shkalla e krimit do të arrinte nivelin në
të cilin krimi do të bëhej jofunksional. Kështu, sipas mendimit të Dyrkemit,
shoqërisë së shëndosh i nevojiten edhe krimi edhe dënimi: edhe njëri edhe tjetri janë
të pashmangshëm, edhe njëri edhe tjetri janë funksionalë.
Shumë sociologë e kanë përpunuar mendimin e Dyrkemit në funksionin pozitiv të
devijimit. Albert K. Cohen analizon disa funksione të mundshme të devijimit. E
para, devijimi mund të funksionojë si valvolë sigurie , duke siguruar shprehjen e
matur dhe të padëmshme të pakënaqësisë. Në këtë mënyrë mbrohet rendi shoqëror.
Për shembull, Cohen sugjeron se prostitucioni ushtron asi funksioni të valvolës sig-
uruese e që me atë rast nuk e rrezikon institucionin e familjes." Ajo mund të ofrojë
një lehtësim nga presioni i stresit të jetës familjare, duke mos rrënuar stabilitetin e
familjes, meqë prostituta dhe myshteriu zakonisht i shmangen angazhimit tepër
emocional në marrëdhënien e tyre. E dyta, Cohen vëren se disa veprime devijuese
mund të shërbejnë si paralajmërim i dobishëm i cili tregon se një pjesë e shoqërisë
funksionon dobët. Ato mund ta tërheqin vëmendjen për këtë problem dhe të mar-
rin masat për zgjidhjen e tij. Kështu, ata që ikin nga shkolla, dezertorët nga ushtria
ose të ikurit nga institucionet për përmirësimin e të miturve mund të "zbulojnë
shkaqe të panumërta të pakënaqësisë dhe të arrijnë ndryshimet që ngrenë efek-
tivitetin dhe moralin".
Dyrkem dhe Cohen janë larguar dukshëm nga imazhi i devijuesit si qenie
psikologjikisht dhe biologjikisht anormale. Dyrkem sugjeron që shoqëria vetëm e
gjeneron devijimin për interesin e vet. Cohen pohon se disa forma të devijimit janë
reagime normale dhe të natyrshme ndaj disa rrethanave të caktuara. Pos veprës së
vet mbi vetëvrasjen, Dyrkem nuk shpjegon pse disa individë ose grupe në shikim të
parë kanë më shumë prirje për devijim se të tjerat. Po ashtu, ai nuk e shpjegon se
pse duket që disa forma të devijimit janë të lidhura me disa grupe të shoqërisë.
Vetëm vepra e famshme e Robert K. Mertonit në vitin l930 dha përgjigjet në këto
pyetje brenda suazave funksionaliste.
Robert K. Merton - Struktura shoqërore dhe anomia

(Social strukture and Anomie)
Robert K. Merton ka provuar se devijimi nuk rrjedh nga "personaliteti patologjik",
por nga kultura dhe struktura e vetë shoqërisë. Ai niset nga pozicioni standard
funksionalist i konsensusit të vlerave, përkatësisht nga supozimi se të gjithë anë-
tarët e shoqërisë kanë vlera të përbashkëta. Mirëpo, meqë anëtarët e shoqërisë janë
175
sistemuar në pozita të ndryshme në strukturën shoqërore, p.sh., dallohen sipas poz-
itës klasore dhe nuk kanë rast të njëjtë që të realizojnë vlera të përbashkëta. Kjo
situatë mund të shkaktojë sjelljen devijuese. Sipas Mertonit "struktura shoqërore
dhe kulturore gjeneron presion në drejtim të sjelljeve shoqërore devijuese ndaj
njerëzve që kanë pozita të ndryshme në këtë strukturë".
Duke i marrë SHBA-të si shembull, Merton shtjellon këtë teori. Për anëtarët e
shoqërisë amerikane janë të përbashkëta vlerat kyçe të kulturës amerikane.
Veçmas i bashkon qëllimi i suksesit që e synojnë të gjithë dhe i cili kryesisht matet
me nivelin e pasurisë dhe të të mirave materiale. "Ëndrra amerikane" proklamon se
të gjithë anëtarët e shoqërisë kanë mundësi të barabarta të arrijnë sukses, të pose-
dojnë kadilak, pallatin në Beverli Hills dhe një llogari solide në bankë. Në të gjitha
shoqëritë ekzistojnë mjete të institucionalizuara për realizimin e qëllimeve të
përkufizuara kulturore. Në Amerikë, mënyra e pranuar për arritjen e suksesit janë
kualifikimet shkollore, talenti, puna e zellshme, energjia, vendosmëria dhe ambici-
et. Në shoqërinë e ekuilibruar, rëndësi e njëjtë u jepet edhe qëllimeve kulturore
edhe mjeteve të institucionalizuara, kurse anëtarët janë të kënaqur me njërin dhe
tjetrin. Është e pranishme tendenca që të anashkalohen "rregullat e lojës" dhe të
luftohet për sukses me të gjitha mjetet që janë në dispozicion. Situata po bëhet e
ngjashme me lojën me letra, në të cilën fitorja bëhet aq e rëndësishme sa që disa loj-
tarë nuk i respektojnë rregullat. Nëse rregullat pushojnë të funksionojnë krijohet
një situatë pa norma ose "anomia". Në situatën kur "çdo gjë është e mundur", nor-
mat më nuk drejtojnë sjelljen dhe kështu nxitet devijimi. Mirëpo, secili individ do të
reagojë ndryshe në situatat e anomisë. Për shembull, reagimin e tij do ta përcakto-
jë pozita e tij në strukturën shoqërore.
Merton jep pesë mënyra të ndryshme në të cilat anëtarët e shoqërisë amerikane
mund të reagojnë lidhur me qëllimet e suksesit. Mënyra e parë dhe më e shpeshtë
është "konformizmi". Anëtarët e shoqërisë u nënshtrohen qëllimeve të suksesit dhe
mjeteve normative me të cilat do ti realizojnë. Lufta e tyre për sukses zhvillohet
nëpër kanalet e pranuara. Reagimi i dytë është "novatorizmi". Ky reagim përjash-
ton mjetet normative për arritjen e suksesit dhe u kthehet mjeteve devijuese, sido-
mos krimit. Mertoni pohon se është më e besueshme se këtë rrugë drejtë suksesit
do ta zgjedhin pjesëtarët e shtresave më të ulëta shoqërore. Për ta është më së paku
e besueshme se suksesin do ta arrijnë me
mjete konvencionale, kështu që presioni për ta marrë rrugën e devijimit është më i
fuqishëm. Kualifikimet e tyre shkollore zakonisht janë të ulëta, ata pothuajse nuk
kanë "qasje në mjetet konvencionale dhe të ligjshme për të arritur sukses." Duke
pasur parasysh se u është prerë rruga ata "fusin risi" duke ju dhënë krimit i cili
premton fitim më të madh në krahasim me mjetet konvencionale. Merton thekson
se nuk mjafton që të jesh anëtarë i shtresës më të ulët dhe të vjen deri te devijimi.
Në disa shoqëri evropiane tradicionale mund të besohet që ata që janë në fund të
strukturës shoqërore do ta akceptojnë pozitën e vet, meqë nuk kanë miratuar qël-
limet amë të suksesit. Në vend të kësaj ata kanë zhvilluar subkulturat e tyre të
ndryshme që suksesin e përkufizojnë sipas kategorive që dallojnë nga ato në shu-
micën e shoqërive. Vetëm në shoqëritë siç janë SHBA-të, në të cilën të gjithë anë-
tarët kanë qëllime të njëjta për sukses, presioni drejtë novatorizmit vepron
fuqishëm në shtresat e ulëta. Së fundi, Merton ka provuar se ata që "fusin risi...nuk
janë socializuar si duhet, andaj i hedhin mjetet e institucionlizuara duke i ruajtur
njëkohësisht synimet për sukses".
Mertoni shërbehet me termin "Htualizëm" për të përshkruar reagimin e tretë të
176
mundshëm. Ata që zgjedhin këtë alternativë janë devijues ngase kryesisht kanë
refuzuar qëllimet e përbashkëta të suksesit. Presioni për të përvetësuar këtë alter-
nativë është më i fuqishmi ndër anëtarët e shtresës së mesme. Profesionet e tyre u
ofrojnë më pak mundësi për sukses se sa profesionet e pjesëtarëve të tjerë të
shtresës së mesme. (Shih kapitullin 2, në të cilin kemi analizuar situatën e tregut
lidhur me shtresat e mesme). Mirëpo, për dallim nga anëtarët e klasës punëtore,
socializmi i tyre i rreptë i detyron që tu nënshtrohen normave shoqërore. Kjo i pen-
gon që ti kthehen krimit. Duke pasur parasysh se nuk janë në gjendje që të fusin
risi, kurse punësimi nuk u ofron kurrfarë mundësish që të përparojnë, e vetmja
zgjidhje u mbetet që të zvogëlojnë preokupimet e tyre për sukses ose ti hedhin
poshtë. Mertoni kështu e paraqet ritualistin tipik të shtresës së ulët. Ai është një
burokrat i rangut të ulët, tejet i sjellshëm dhe prestigjioz, por i cili ka hyrë në rrugë
të keqe. Ai me pedanteri i respekton rregullat e përgjithshme dhe rregullat që
kërkon prestigji i shtresës së mesme, por ka hequr dorë nga përpjekjet për të arrit-
ur suksesin e dëshiruar. Ritualisti është devijues ngase refuzon qëllimet e suksesit
që janë të përbashkëta për shumicën e pjesëtarëve të shoqërisë.
Merton e quan reagimin e katërt dhe më të vështirë si "tërheqje". Kjo ka të bëjë me
njerëzit që i jepen psikozës, artistët, të braktisurit, endacakët, vagabondët,
pijanecët dhe narkomanët kronikë". Ata kanë përvetësuar intensivisht si qëllimet
kulturore ashtu edhe mjetet e institucionalizuara, por megjithatë nuk janë të aftë
të arrijnë suksesin e dëshiruar.
Situatën e vet konfliktuoze ata e zgjidhin duke hequr dorë nga qëllimet dhe mjetet
me të cilat do mund të arrinin ti realizonin. Meqë nuk janë të gatshëm të luftojnë
ata "braktisen" nga shoqëria duke pësuar disfatë dhe duke u pajtuar me mossuk-
sesin. Ata janë devijues të dyfishtë: kanë hequr dorë nga qëllimet e kulturës së vet
dhe nga mjetet e institucionalizuara . Merton nuk e lidhë tërheqjen me pozitën kla-
sore në shoqëri.
"Rebelimi "përbën reagimin e pestë dhe të fundit. Kjo nënkupton heqjen dorë nga
qëllimet për sukses dhe nga mjetet e institucionalizuara, kurse në vend të tyre gje-
jnë vend qëllime e mjete të tjera. Ata që pranojnë këtë alternativë dëshirojnë ta for-
mojnë një shoqërie të re. Në këtë mënyrë, guerilja urbane në shoqëritë kapitaliste
të Evropës Perëndimore përvetëson mjetet devijuese - terrorizmin - për të realizuar
qëllimet devijuese, siç është shoqëria komuniste. Merton në këtë mënyrë ka provuar
se "ata që organizojnë grupe rebelësh revolucionarë janë pjesëtarë tipikë të ndonjë
shtrese në formim e jo të shtresave më të shtypura".
Thënë shkurt, Mertoni pohon se nga analiza del se kultura dhe struktura e
shoqërisë prodhojnë devijimin. Theksimi i tepruar i qëllimeve kulturore në
shoqërinë amerikane, në dëm të mjeteve të institucionalizuara, krijon tendencën
drejt anomisë. Kjo tendencë shndërrohet në presion ndaj devijimit që ndryshon
varësisht nga pozita e individit në strukturën klasore. Mënyra se si individi reagon
ndaj këtij presioni po ashtu do të varet nga pozita e tij në strukturën klasore.
Mertoni kësisoj e prezenton teorinë sociologjike të devijimit. Ai e shpjegon devijimin
përmes kategorive të natyrës së shoqërisë, e jo të natyrës së individit.
Që nga publikimi i parë, teoria e Mertonit shpesh është modifikuar dhe kritikuar.
Këtë reagim do ta shqyrtojmë në vazhdim të këtij kapitulli.
Teoritë strukturore të devijimit i përngjajnë teorisë së Mertonit. Ato shpjegojnë
gjenezën e devijimit me pozitën e individit ose të grupit në strukturën shoqërore.
Teoritë subkulturore e shpjegojnë devijimin me subkulturën e një grupi shoqëror.
Sipas mendimit të tyre, disa grupe gradualisht krijojnë norma dhe vlera të veçanta
177
që largohen nga kultura amë e shoqërisë. Shpjegimet strukturore dhe subkulturore
shpeshherë janë të kombinuara, sikur që ngjet në analizën e Cohenit për
delikuencën.
Albert K. Cohen
Coheni në veprën e vet i ka zhvilluar më tutje dhe i ka modifikuar pozicionet e
Mertonit.
Në bazë të studimeve të veta ai i bënë dy vërejtje qenësore mendimit të Mertonit
lidhur me devijimin e klasës punëtore. E para, ai pohon se delikuenca është reagim
kolektiv e jo individual. Deri sa sipas Mertonit individi reagon ndaj pozitës së vet
në strukturën shoqërore, sipas Cohenit individët bashkohen në reagimin kolektiv.
E dyta, Cohen pohon se Mertoni nuk gjenë shpjegime për "krimin heutilitar", siç
janë vandalizmi dhe "huazimi" i automobilave, që nuk krijojnë dobi në të holla.
Cohen shfaq dyshimin lidhur me mendimin se këto forma të delikuencës, drejtpër-
drejt të motivuara nga qëllimi për të arritur sukses, janë tipike për kulturën amë.
Ai, megjithatë, pajtohet se teoria e Metonit është tejet plauzibile si shpjegim për
krimin profesional ndër të rriturit, si dhe për veprat delikuente kundër pasurisë të
disa hajna më të vjetër dhe gjysëmprofesionistë".
Cohen niset nga pozicionet e njëjta sikur edhe Mertoni. Djelmoshat që rrjedhin nga
klasa e ulët punëtore janë të orientuar drejt qëllimeve të suksesit nga kultura amë,
por kryesisht për shkak të mossuksesit në shkollim dhe punët pa perspektivë që nga
kjo rezultojnë, nuk kanë pothuajse kurrfarë shansi që ti realizojnë. Mossuksesi i
tyre mund të shpjegohet me pozitën e tyre në strukturën shoqërore. Cohen pajtohet
me mendimin se me "deprivacionin kulturor" mund të shpjegohet mungesa e suk-
sesit në shkollim ndër anëtarët e klasës së ulët punëtore. (Shih kapitullin 5. faqe
199-202, ku në pika kryesore jepet teoria e deprivacionit kulturor). Të blokuar në
fund të sistemit stratifikativ, ku u janë mbyllur të gjitha rrugët për arritjen e suk-
sesit, shumë djelmosha nga klasa e ulët punëtore vuajnë nga "frustrimi statusor".
Ata janë të frustruar dhe të pakënaqur me statusin e tyre të ulët në shoqëri. Ata
nuk e zgjidhin frustrimin e tyre duke iu kthyer kriminalitetit që do tu sjellë sukses,
siç sugjeron Mertoni, por duke refuzuar qëllimet e suksesit që janë tipikë për kul-
turën amë. Ata i zëvendësojnë me një sërë normash dhe vlerash alternative brenda
të cilave mund të arrijnë sukses dhe prestigj. Rezultat i kësaj është subkultura
delikuente. Kjo mund të kuptohet si zgjidhje kolektive e problemeve të përbashkë-
ta të të miturve që rrjedhin nga klasa punëtore.
Subkultura delikuente jo vetëm që e refuzon kulturën amë, por edhe e shtrembëron
atë. Sipas mendimit të Cohenit: "Subkultura delikuente i merr normat e veta nga
kultura e gjerë dhe i kthen ato mbrapsht". Kështu vlerat e mëdha u përshkruhen
veprimtarive siç janë: vjedhja, vandalizmi dhe ikja nga shkolla, të cilat në shoqërinë
e gjerë dënohen. Kështu Cohen e përshkruan subkulturën delikuente: "Në të çdo
kund është e dukshme shpirtligësia, njëfarë kënaqësie për vështirësitë e të tjerëve
dhe në kundërvënien çështjeve që janë tabu. "Ai këtë temë e ilustron me shembullin
e kryerjes së nevojës në tavolinën e arsimtarit. Mirëpo, subkultura delikuente është
diçka më shumë se akti i kundërshtimit, më shumë se një reagim negativ në
shoqërinë e cila disa anëtarëve të vet nuk ua jep rastin. Ajo ofron shpërblim pozitiv.
Ata që funksionojnë me sukses në kategoritë e vlerave të subkulturës arrijnë mirën-
johje dhe prestigj në sytë e moshatarëve të vet. Kështu, vjedhja bëhet, sipas
mendimit të Cohenit, jo vetëm mjet për arritjen e suksesit në aspektin e qëllimeve
kryesore, por edhe "aktivitet i çmuar me të cilin lidhen fama, trimëria dhe
178
kënaqësia e thellë". Cohen ka provuar se djelmoshat e shtresave të mesme në këtë
mënyrë i zgjidhin problemet në lidhje me frustrimit që rrjedh nga statusi i tyre në
shoqëri". Ata i braktisin vlerat amë që u ofrohen duke mos pasur asnjë shans për
sukses dhe i zëvendësojnë ato me vlera devijuese në ato kategori që mund të jenë të
suksesshëm. Në këtë mënyrë Cohen ofron shpjegimin për ato akte delikuente që
qartazi nuk janë të motivuara nga arritja e dobisë në të holla.
Sikur edhe Mertoni, Cohen niset nga pikëpamja strukturore. Meqë shanset nuk
janë të njëjta për të gjitha, në disa grupe brenda strukturave shoqërore presioni
ndaj devijimit është më i madh. Mirëpo, ai largohet nga mendimi i Mertonit pasi i
kupton disa forma të delikuencës si reagim kolektiv, të orientuar nga vlerat subkul-
turore. Me këtë ai tregon se presioni i strukturës shoqërore ndaj devijimit rritet nga
presioni i subkulturës devijuese.
Për Cohenin thonë se e ka përdorë në mënyrë selektive nocionin e subkulturës së
shtresës së ulët. David Borua pohon se ajo i shërben për ta shpjeguar mossuksesin
në shkollimin e të rinjve nga klasa e ulët punëtore me nocionin "deprivacioni kul-
turor", por se atë nuk e përdorë për ta shpjeguar delikuencën. Kështu, deri sa
"deprivacioni kulturor" transmetohet nga brezi në brez, kjo nuk ndodhë me subkul-
turën delikuente. Atë sikur e krijon nga e para çdo gjeneratë e të rinjve që reagojnë
ndaj pozitës së vet në strukturën shoqërore.
Walter B. Miller
Milleri në shpjegimin e vet të delikuencës së shtresave të ulëta largohet edhe nga
Mertoni e edhe nga Coheni. E para, ai braktis mendimin e Mertonit se ai paraqet
mjet alternativ për arritjen qëllimeve amë. Në vend të kësaj, ai delikuencën e shtre-
save të ulëta e kupton thjesht si rezultat të subkulturës së klasës së ulët. Miller
pohon: "Të pasosh praktikën kulturore e cila përfshin elemente të rëndësishme të
një forme të gjithmbarshme kulturore të klasës së ulët, automatikisht do të thotë
të shkelësh disa norma ligjore". Kështu Milleri e zhvillon tezën e vet.
Ekziston "një sistem i veçantë " i cili mund të quhet "kultura e klasës së ulët". Ai
ngërthen në vete një sërë "interesash qendrore", pra të fushave kryesore të interes-
imit dhe angazhimit. Në këto interesa qendrore janë përfshirë "forca", "dinakëria"
dhe "mallëngjimi". Forca nënkupton preokupimin me burrërinë dhe vjen në shpre-
hje në trimërinë para rrezikut fizik dhe braktisjen e frikës dhe dobësisë. Në prak-
tikë kjo mund të ketë për pasojë lëndimet trupore, me qëllim që të ruhet reputacioni
i forcës. Dinakëria përfshin "aftësinë që dikush të mashtrohet dhe mposhtet". Ajo
është theksuar në repertorin e mashtruesve, mashtruesve me letra, makrove, haj-
nave të xhepit dhe hajnave të imët. Mallëngjimi përfshin situatat e ndera,
shqetësimet dhe ngacmimet emocionale. Në praktikë kjo kërkohet në bixhoz, në
aventurat seksuale dhe në alkool, gjë që të gjitha këto mund të kombinohen në një
dalje gjatë mbrëmjes. "Kjo përzierje dehëse" mund të rezultojë me dëmtime trupore
dhe me humbjen e pasurisë dhe të jetës.
Dy faktorë e vejnë në pah dhe e theksojnë interesin qendror të subkulturës klasore
në jetën e të miturve: e para, tendenca e tyre që ti takojnë grupit të gjeneratës e cila
kërkon respektimin rigoroz të normave të grupit; e dyta, preokupimi i të rinjve me
statusin i cili, kryesisht, arrihet në kategoritë e normave të grupit të gjeneratës.
Kështu, statusi i djaloshit nga klasa e ulët punëtore mund të varet nga reputacioni
i tij si person i fortë dhe dinak në sytë e miqve të tij.
Miller konkludon se delikuenca është thjesht hulumtim, edhe pse në një formë të
tepruar, i interesave qendrore të subkulturës së klasës së ulët. Ajo është rezultat i
179
socializimit në subkulturë "me traditë të veçantë shekullore që posedon integritetin
e vet". Përkundër faktit se kjo subkulturë jeton jetën e vet, Miller megjithatë i jep
shkaqet e krijimit dhe të ruajtjes së saj. Ajo rrjedh e pjesërisht edhe arrin të qën-
drojë falë nevojës për rezervat e fuqisë punëtore të pakualifikuar. Punëtorëve të
pakualifikuar iu nevojitet aftësia për të përballuar aktivitetin rutinor, repetiv dhe
të mërzitshëm dhe ti bëjnë ballë papunësisë së shpeshtë. Subkultura e shtresës së
ulët siguron mjetet me të cilat arrin të përballojë këtë situatë. Interesat e saj ofro-
jnë kënaqësi jashtë punës dhe ndihmojnë në përballimin e pakënaqësive që
paraqiten gjatë punës: përqendrimi në kënaqësi kompenson monotoninë dhe mërz-
itjen në punë.
Imazhi i Millerit i paraqet anëtarët e klasës së ulët në një botë të posaçme, plotë-
sisht të ndarë nga pjesa tjetër e shoqërisë. Ata sikur janë të preokupuar me intere-
sat e tyre qendrore pa kurrfarë raporti me kulturën amë. Shumë sociologë nuk do
të pajtoheshin me një pasqyrim të tillë. Kështu, David Bordua kritikon Millerin:
"Milleri, si duket, pohon se preokupimi me kulturën e klasës së ulët është aq e
bazuar dhe ekskluzive sa që veprimi i institucioneve që zotëron klasa e mesme, veç-
mas shkollat, nuk le kurrfarë gjurmësh". Për dallim nga Milleri, shumica e soci-
ologëve që shërbehet me konceptin e subkulturës për të shpjeguar devijim, e kup-
ton atë si shpjegim dytësor pas atij struktural. Në përfundim të kësaj pjese do të
kthehemi sërish në këtë çështje.
Richard A. Clovard dhe Jjoyd E.Ohlin

Në veprën Delikuenca dhe rasti (Delinquency and Opportunity) sociologët
amerikanë Cloward dhe Ohlin kombinojnë dhe përpunojnë shumë pikëpamje të
Mertonit dhe Cohenit. Edhe pse kryesisht e pranojnë gjykimin e Mertonit mbi devi-
jimin kriminal të klasës punëtore, ata provojnë se ai nuk ka arritur të shpjegojë pse
devijimi merr forma të ndryshme. Për shembull, pse disa banda kundërvajtësish
koncentrohen në vjedhje, kurse të tjerat qartazi janë të preokupuara me vandalizëm
dhe dhunë? Clovard dhe Ohlin pohojnë se Mertoni e ka prezantuar vetëm gjysmën
e imazhit. Ai e ka shpjeguar devijimin në kuadër të strukturës së rastit legjitim "por
nuk e ka shqyrtuar strukturën e rastit jolegjitim". Ashtu sikurse që rasti për suk-
ses me ndihmën e mjeteve legjitime ndryshon, po ashtu ndryshon edhe rasti për
sukses me mjete jolegjitime. Për shembull, në një fushë ndoshta ekziston një sub-
strukturë e bujshme kriminale e personave të rritur që ndoshta u lejon qasje të
miturve, në fushën tjetër kjo subkulturë ndoshta nuk ekziston. Kështu, në fushën e
parë i mituri ka mundësi më të mëdha që të bëhet kriminel. Duke shqyrtuar
mundësitë dhe rastin për hyrje në strukturat e rastit jolegjitim, Cloward dhe Ohlin
ofrojnë shpjegime lidhur me llojet e formave devijuese.
Duke shpjeguar delikuencën e klasës punëtore, ata nisen nga të njëjtat pozicione
sikur edhe Mertoni. Presioni ndaj devijimit është më i madh për anëtarët e klasës
punëtore, sepse ata kanë më pak shanse të arrijnë sukses me mjete legjitime.
Cloward dhe Ohlin pastaj dallojnë tri reagime të mundshme ndaj kësaj situate,
"subkulturës kriminale" dhe "subkulturës konfliktuoze" dhe "subkulturës së tërhe-
qjes". Se a do të paraqitet tek të rinjtë njëri apo reagimi tjetër varet nga fakti se në
çfarë mase është e hapur struktura e rastit legjitim dhe sa janë të suksesshëm në
kuadër të tij.
Subkulturat kriminale zakonisht paraqiten në fushat ku ekziston një formë e cak-
tuar e krimit të organizuar ndër të të rriturit. Në këto fusha për të rinjtë është i sig-
uruar "ambienti arsimor", ata u janë ekspozuar shkathtësive kriminale, vlerave
180
devijuese dhe u janë prezantuar modelet e roleve kriminale. Ata që me sukses funk-
sionojnë brenda këtyre vlerave devijuese kanë shansin të ngjiten në hierarkinë
kriminale profesionale. Ata kanë qasje të lirë në strukturën e rastit jolegjitim.
Strukturat kriminale zakonisht janë të përqendruara në "krimin utilitar" që sjellë
dobi financiare. Konfliktet e subkulturës zakonisht lindin në rajonet në të cilat të
miturit nuk kanë pothuajse kurrfarë qasjeje në strukturat e rastit jolegjitim. Në ato
rajone zakonisht nuk ka fare krim të organizuar ndër të rriturit, që kriminelit të ri
do ti siguronte mësim dhe shans që nëpër shkallët jo legjitime të ngjitet deri në
nivelin që e bën të suksesshëm. Këto rajone zakonisht kanë fluks të madh të
njerëzve dhe u mungon uniteti dhe kohezioni, gjë që e gjithë kjo në masë të madhe
pengon zhvillimin e substrukturës stabile kriminale. Reagimi ndaj këtyre situatave
shpesh është dhuna e bandës. Ai shërben si valvolë për pezmin dhe frustrimin dhe
si mjet për arritjen e prestigjit në suazat e vlerave të subkulturës së caktuar. Më në
fund, Cloward dhe Ohlin analizuan reagimin e Mertonit lidhur me tërheqjen në
suazat e strukturave të rastit legjitim dhe jolegjitim. Ata sugjerojnë se disa të mitur
nga shtresat e klasës së ulët krijojnë strukturën e tërheqjes, zakonisht të orga-
nizuar rreth përdorimit të mjeteve ilegjitime. Në këtë aspekt, mossuksesi i tyre
është i dyfishtë. Ata nuk kanë arritur sukses me mjete legjitime e as që kanë arrit-
ur sukses në kategoritë kriminale dhe në pasuksesshëm të bandave, ata tërhiqen
,me bisht ndër këmbë, në subkultura të tërheqjes.
Cloward dhe Ohlin ofrojnë njërën nga analizat më të rafinuara për delikuencën e
shtresës së ulët nga pikëpamja strukturore dhe substrukturore. Ata e shpjegojnë
llojllojshmërinë e formave të delikuencës duke i shtuar skemës së Mertonit nocionin
e strukturës së rastit jo legjitim dhe duke i vendosur mendimet e Cohenit në kon-
tekst më të gjerë. Mirëpo, përkundër përparësive të qasjeve strukturore dhe sub-
strukturore ata janë kritikuar nga shumë këndvështrime. Këto kritika do ti shqyr-
tojmë në vazhdimi të këtij teksti.
Ekologjia e devijimit - "Shkolla e Çikagos"

Gjatë viteve 1920, grupi i sociologëve që kishte bazën në Çikago - më vonë i njohur
me emrin "Shkolla e Çikagos" - përpunoi qasjen ekologjike studimit të jetës
shoqërore. Ekologjia bën fjalë për raportin ndërmjet organizmave dhe mjedisit të
tyre. Anëtarët e Shkollës së Çikagos zbatuan këtë koncept në rritjen e qyteteve dhe
provuan se sjellja mund të shpjegohet sipas mjedisit urban. Ata provuan posaçër-
isht se gjatë rritjes së qyteteve krijohen kuarte të ndryshme që kanë stile të veçan-
ta e karakteristike të jetës. Cliford Shauw dhe Henry McKay zbatuan këtë pikë-
pamje në studimin e dukurisë së devijimit.
Shaw dhe McKay e ndanë qytetin e Çikagos në pesë zona, të gjëra nga dy milja, që
zgjerohen në rrathë koncentrikë nga qendra afariste e qytetit. E analizuan shkallën
e krimit në secilën prej këtyre zonave. Duke shfrytëzuar statistikat e gjykatave për
të mitur mbi delikuencën ndër rininë mashkullore, ata zbuluan se shkalla e
delikuencës vazhdimisht zvogëlohet prej zonës l, e cila përfshin qendrën afariste të
qytetit, e deri në zonën 5 në paralargjet. Shkallët e delikuencës të paraqitura në
hartë tregojnë pjesëmarrjen e delikuentëve, të paraqitur në përqindje, në popul-
latën e gjithmbarshme mashkullore të moshës prej dhjetë deri gjashtëmbëdhjetë
vjeç në këtë zonë. Kësisoj, gjatë periudhës pesëvjeçare, prej vitit l927 deri l933, 9,8%
e djelmoshave të zonës 1 janë akuzuar për shkelje të ligjit. Shyw dhe McKay kanë
181
konstatuar se kjo pasqyrë vlen dhe për Çikagon e viteve l900 deri 1906, pastaj prej
vitit 1917 deri l923. Metoda e tyre është zbatuar në një sërë qytetesh amerikane dhe
ka dhënë rezultate të ngjashme.
Shaw dhe McKay kështu i shpjegojnë rezultatet e tyre. Zona një është "zonë
kalimtare" dhe ka një shkallë përpjesëtimisht të lartë të fluktuimit të popullsisë.
Për këtë ekzistojnë dy arsye kryesore. E para, ardhacakët nga fshati zakonisht fil-
lojnë jetën e tyre qytetare në zonën 1. Shpesh kanë pak para, kurse zona 1 u ofron
banim më të lirë: ky është një vend tipik i mjedisit urban. Në Çikago, ku jetojnë
kryesisht të bardhët me të ardhura të ulëta dhe ardhacakët e zinj nga shtetet
jugore. Shumë prej ardhacakëve transferohen në rajonet me të ardhura me të larta
posa të përfshihen në ndonjë pozicion, dhe në këtë mënyrë u bëjnë vend ardha-
cakëve të rinj. Ekspansioni i kuartit qendror afarist në zonën kalimtare është
shkaku i dytë që ndikon në shkallën e lartë të fluksit të popullsisë. Si kuart afarist
"përvetëson" ish rajonet banesore, e kjo ndikon në lëvizjen e popullsisë. Shaw dhe
McKay provojnë se me këto procese të rritjes së qyteteve mund të shpjegohet
përqendrimi i madh i krimit dhe i delikuencës në zonën kalimtare.
Shkalla e lartë e lëvizjes së popullsisë pengon formimin e një bashkësie stabile dhe
rezulton në "dezorganizimin shoqëror". Shenjat e dezorganizimit përfshijnë
delikuencën, prostitucionin, bixhozin dhe lojërat e fatit, përdorimin ilegal të drogës,
konsumimin e madh të alkoolit, dhunën dhe familjet e shkatërruara, sjellje këto që
janë tipike për zonën kalimtare. Sjelljet e tilla mund të lulëzojnë ngase në rajonet
në të cilat popullsia ndryshon, kontrolli shoqëror është i dobët. Kontrolli në formë
të përfoljes, opinionit publik, mbikëqyrjes publike dhe kontrollit prindor nuk është
sa duhet i fuqishëm për të penguar zhvillimin e normave dhe të vlerave devijuese.
Bernard Lander aplikon metodat e Shkollës së Çikagos në studimet e veta në
Baltimor. Ai ka nxjerrë rezultate pak më të ndryshme, por i ka vërtetuar kon-
kluzionet e Shaw-it dhe të McKay-it. Brenda zonës ka gjetur zona me popullim të
përhershëm. Përkundër faktit se ato ishin zona me të ardhura të ulëta, shkalla e
devijimit kriminal ishte e ulët. Mirëpo, në rajonet fqinje ku është e pranishme lëviz-
ja e popullsisë, dezorganizimi shoqëror ishte mjaft i përhapur, kurse shkalla e krim-
it dhe e delikuencës e lartë. Landeri ka provuar se dezorganizimi shoqëror është në
të vërtetë çelës për shpjegimin e devijimit kriminal. Ai konstaton se në një shoqëri
jostabile "Rënia e kohezionit shoqëror e liron individin nga presioni i mendimit pub-
lik dhe formave jozyrtare të kontrollit shoqëror që, në grupet solidare, funksionojnë
dhe sigurojnë respektimin e normave të sjelljes konvencionale."
Përparësia e pikëpamjeve të shkollës së Çikagos qëndron në faktin se i lidhë teoritë
e strukturës dhe të substrukturës me teoritë e bashkësive. Shaw dhe McKay vëre-
jnë se shkalla e delikuencës përputhet me faktorët ekonomikë. Të ardhurat
vazhdimisht shtohen nga zona 1 deri në zonën 5, ndërkaq shkalla e delikuencës
vazhdimisht bie, që nga qendra e qytetit e deri te paralagjet e zbukuruara me gjel-
bërim. Një pjesë e shpjegimit të tyre përputhet me pikëpamjet e Mertonit. Shaw dhe
McKay provuan se krimi në rajonet me të ardhura të ulëta "mund të konsiderohet
si njëri prej mjeteve me të cilat njerëzit shërbehen për arritur, ose për të tentuar ti
arrijnë, vlerat ekonomike dhe shoqërore të cilat janë përgjithësisht të idealizuara në
kulturën tonë, a të cilët individë...
......Pikëpamjet e tyre janë po ashtu në pajtim me mendimet e teoricienëve të sub-
kulturës. Shaw dhe McHay konstatojnë se "nga viti në vit dhe nga dekada në
dekadë, për këto shtresa njerëzish janë karakteristike të njëjtat koncentrime". Kjo
pjesërisht është edhe pasojë e zhvillimin të normave dhe vlerave devijuese që barten
182
nga brezi në brez, ndërkaq as teoria e strukturës e as ajo e subkulturës nuk kanë
arritur të shpjegojnë deri në fund sjelljen devijuese kriminale. Parakusht për lulëz-
imin e krimit është dezorganizimi i shoqërisë që siguron lirinë në të cilën do të zhvil-
lohen normat dhe vlerat devijuese. Kjo liri është më e theksuar në zonat kalimtare.
Shkollës së Qikagos i janë bërë shumë vërejtje kritike. E para, theksi në dezorga-
nizimin shoqëror ka si tendencë uljen e rëndësisë së shkallës së organizimit të sub-
kulturave kriminale dhe delikuente. E dyta, në këtë teori vërehet animi kah tau-
tologjia, përkatësisht përsëritja e të njëjtave gjëra, por me fjalë të tjera. Duke pasur
parasysh se krimi dhe delikuenca janë dëshmi e dezorganizimit shoqëror, këto
dukuri nuk mund të interpretohen si dezorganizim shoqëror. E treta, sipas kësaj
teorie, njeriu thjesht reagon ndaj forcave që janë jashtë tij dhe që nuk i nënshtro-
hen kontrollit të tij. "Rritja natyrore" e qyteteve karakterizon sjelljen e tij, dhe ai
në të nuk ka kurrfarë ndikimi. Shumë sociologë hedhin poshtë këtë qasje pozitiviste
që njeriun e shikon vetëm si një qenie që reagon ndaj ngacmimeve të jashtme. Sipas
tyre, njeriu jo vetëm që nuk lejon të formohet nga vetë situata, por ka një rol shumë
më aktiv në formimin e tij.
David Matza - paralajmërimi i delikuencës

Shqyrtuam tri teori sociologjike, teorinë strukturore, substrukturore dhe ekologjike,
të cilat përpiqen të shpjegojnë gjenezën e devijimit në përgjithësi dhe të delikuencës
në veçanti. Tendencë e përbashkët e të gjithëve është që devijuesin ta kuptojnë si
produkt dhe si lodër të forcave që janë jashtë kontrollit të tij. Ai me pozitën e vet
është shtyrë në strukturën shoqërore, sipas përkatësisë së vet në substrukturën
devijuese ose me vëmendjen e vet në sferën e dezintegrimit shoqëror që të largohet
nga rruga e konvencionit. Në një sërë tekstesh të shkruara gjatë viteve të gjashtëd-
hjeta, sociologu amerikan, David Matza, me kohë paralajmëron për mundësinë e
implikimit të teorive të përmendura. E para, ai sugjeron se, sipas tyre, devijuesi
është shumë më i theksuar se sa që në të vërtetë është. E dyta, ai pohon se këto teori
në mënyrë tepër deterministe e shikojnë gjenezën e devijimit. Determinizmi është
doktrina që na mëson se njeriu nuk ka kurrfarë lirie, ose pothuajse kurrfarë lirie që
t i drejtojë veprimet e veta, meqë ato i kontrollojnë forcat e jashtme. I zënë kësisoj
në kuadër të rrethanave, individi automatikisht është vënë para rrezikut që të devi-
jojë. Matza pohon se ky mendim injoron mundësinë e zgjedhjes dhe të alternativës
që gjithmonë ekzistojnë në aktivitetin njerëzor. Në referatin që e ka shkruar së
bashku me Gresham Svekcsin me titullin Teknika e neutralizimit: një teori e
delikuencës (Techniques of Neutralization: A theorv of Delinquency) Matza thkson
ngjashmëritë ndërmjet delikuentëve dhe personave të tjerë të moshës së re. Ai e
hedhë poshtë mendimin e Albert Cohenit se delikuenca është e orientuar nga sub-
kultura delikuente, e cila i shtrembëron normat dhe vlerat e shoqërisë amë. Sipas
tij, delikuentët nuk përputhen me vlerat devijuese. Matza dëshmon se një numër i
madh i delikuentëve, meqë "turpërohen dhe e ndiejnë vetën fajtor" për shkak të
veprimtarisë së tyre kriminale, "së paku pjesërisht pajtohen me rendin dominues
shoqëror". Sjellja dominonte është e mundur, jo për shkak të refuzimit të drejtpër-
drejtë të vlerave dhe normave themelore, por për shkak të miratimit të një sërë
arsyesh dhe racionalizimit për devijim, që Matza i quan "Teknikë e neutralizimit".
Shfrytëzimi i kësaj teknike e bën devijimin të pranueshëm, ngase neutralizon një
pjesë të mirë të fajit dhe të dënimit që ndërlidhen me aktivitetet devijuese. Teknika
e neutralizimit përfshin mohimin e përgjegjësisë për aktin devijues - delikuenti
mund heq përgjegjësinë nga vetja duke i fajësuar prindërit e vet ose lagjën në të
183
cilin jeton; mohimi i dëmit që rezulton nga akti i caktuar - për shembull, delikuen-
ti mund të pohojë se drejtimi i automobilit të vjedhur nuk e dëmton askënd, ngase
fjala është për një sjellje çapkëne dhe se ai vetëm e huazon dhe nuk e vjedh autom-
jetin; duke mohuar se akti në fjalë në esencë është vepër e keqe - p.sh. sulmi ndaj
ndonjë homoseksuali ose plaçkitja e pronarit të ndonjë malli të shtrenjtë tregtar
mund të merret si formë e caktuar e "drejtësisë së...", dënimin e atyre që vejnë rreg-
ulla - p.sh. policët mund të paraqitën si të korruptuar, arsimtarët si të pa dejtë dhe
hipokritë; "nëse i referohet lojalitetit më të lartë" - delikuenti mund të pohojë se nuk
e ka shkelur ligjin nga interesat e ngushta, por për tu ndihmuar familjes dhe miqve.
Matza provon se shfrytëzimi i teknikës së neutralizimit shkakton dyshim serioz në
nocion strukturës devijonte. E para, kjo teknikë është provë e ndjenjës së fajësisë
dhe turpit që shpie në pranimin e pjesshëm të normave dhe vlerave themelore.
Sikur me të vërtetë të ekzistonte substruktura delikuente, nuk do të kishte nevojë
për teknikën e neutralizimit, ngase nuk do të ekzistonte faji që do të duhet neutral-
izuar. E dyta, teknika e neutralizimit shpeshherë shërbehet me një sërë normash
themelore për të arsyetuar shkeljen e normave të tjera. Kështu, sulmi ndaj
homoseksualit arsyetohet me mbrojtjen e normave të sjelljes seksuale. Kjo, po
ashtu, dëshmon për një shkallë të caktuar të përcaktimit për kulturën themelore.
Në një referat të mëvonshëm me titull Delikuenca e të miturve dhe vlerat e fshehu-
ra (Juvenile Delinquence and dubterranean Values), Matza dhe Dykes vejnë në pah
ngjashmërinë ndërmjet delikuentëve dhe njerëzve të rinj në përgjithësi. Ata sërish
e hedhin poshtë nocionin e subkulturës delikuente plotësisht të zhvilluar. Ata poho-
jnë se të ashtuquajturat vlerat delikuente janë mjaft të ngjashme me vlerat e
mishërimit në aktivitetet e lira të shoqërisë sunduese". Kështu, kërkimi i kënaqë-
sive dhe i aventurave dhe shprehja e agresionit verbal e fizik si mënyrë për të dësh-
muar fuqinë dhe burrërinë, mund të gjenden në shumë aktivitete që janë tipike për
kohën e lirë në mbarë shoqërinë. Mirëpo, në shoqërinë amë këto vlera janë shpre-
hur vetëm në situata të caktuara, siç janë kafeneja, loja me birila dhe terreni i fut-
bollit. Matza dhe Sykes i quajnë "vlera të fshehura" që ekzistojnë krahas vlerave të
tjera, por që janë të shprehura vetëm në kontekst të caktuar. Ata pohojnë se vlerat
nëntokësore shpeshherë orientojnë dhe motivojnë aktivitetin delikuent. Po që se kjo
pikëpamje është e drejtë, atëherë së paku disa prej llojeve të delikuencës nuk janë
produkt i substrukturës devijuese.
Matza dhe Sykes pohojnë se dallimi kryesor ndërmjet delikuentëve dhe popullsisë
si tërësi qëndron pikërisht në shkallën e theksimit të vlerave të fshehura. Të rinjtë
u kushtojnë rëndësi më të madhe këtyre vlerave ngase kanë liri të mjaftueshme që
më shumë tu kushtohen aktiviteteve të lira dhe lirisë që mundëson që këto vlera të
zhvillohen më tutje. Matza dhe Sykes kanë provuar se: "të gjithë adoleshentët e
mitur, në të gjitha shkallët klasore, në masë të konsiderueshme, janë pjesëtar të
klasës së lirë, ngase sillën në limbin ndërmjet dominimit të mëhershëm të
prindërve dhe integrimit të ardhshëm në strukturën shoqërore nëpërmjet punës
dhe martesës. "Nëse vlerat nëntokësore vërtetë kontrollojnë sjelljen delikuente,
atëherë me teorinë e Matzës dhe Sykës mund të shpjegohet delikuenca në klasën
punëtore."
Matza dhe Sykes, po ashtu, ngjallin dyshimin në teoritë që përcaktojnë normat dhe
vlerat e sjelljes devijuese. E para, ata nuk shohin pothuajse kurrfarë dallimi ndër-
mjet delikuntëve dhe të rinjve në përgjithësi. E dyta, vlerat e fshehura të të rinjve
mund të gjenden në mbarë shoqërinë, ndërkaq i vetmi dallim është në theksin e
tyre.
184
Në veprën Delikuenca dhe bredhja (Delinquency and Drift) David Matza analizon
disa prej temave të përmendura. Ai hedh poshtë pikëpamjet deterministe të teorisë
së strukturës dhe subkulturës dhe thekson mundësinë e zgjedhjes dhe të alterna-
tivës që janë të hapura ndaj veprimit të njeriut. Ai beson se shumë të rinj thjesht
"rrëshqasin" në veprime delikuente. Ata nuk janë të orientuar për delikuencë dhe
thjesht "koketojnë" me sjelljet delikuente. Delikuenca e tyre nuk është "karierë" e
vërtetë dhe serioze, por një aktivitet sporadik dhe episodik, një alternativë konven-
cionale e sjelljes. Kësisoj është më lehtë të kuptohet pse një numër i madh i
delikuentëve shumë lehtë heqin dorë nga sjelljet e tyre devijuese. Nëse e pranojmë
ekzistimin e subkulturës delikuente vështirë se mund të shpjegohet se si disa indi-
vidë shumë lehtë heqin dorë nga delikuenca, meqë ajo i shtynë ata në sjellje devi-
juese. Matza ka provuar se shumë delikuentë nuk kanë qenë të shtyrë në karierë
devijuese nga forcat e fuqishme shoqërore, por se vetvetiu e pranojnë ndonjë alter-
nativë devijuese, kështu që, përsëri, pamja devijuese i afrohet anëtarit të pa devi-
juar të shoqërisë.
Teoritë lidhur me devijimin që i theksuam deri tani vazhdimisht dhe hap pas hapi
largohen nga të kuptuarit e devijuesit si individ që dallon nga jo devijuesi. Teoritë
fiziologjike e vendosin gjenezën e devijimit në strukturën gjenetike të individit. Ai
lind anormal në shoqërinë normale. Këto teori e vendosin zanafillën e devijimit në
rininë e hershme. Ato nisen nga individi normal i cili shumë herët është shmangur
nga rruga e ngushtë e jetës së rregullt. Kësisoj, në personalitetin e individit zhvil-
lohen veti anormale që gjejnë shprehje në sjelljen devijuese, duke e ndarë individin
nga popullata e pa devijuar. Teoritë e devijimit strukturor, subkulturor dhe
ekologjik nisen nga individi dhe grupi normal. Ato e kuptojnë devijimin si reagim të
njerëzve normal ndaj situatës së tyre shoqërore, e jo si shprehje e ndonjë veçorie
gjenetike ose jo normale të personalitetit.
Mirëpo, duke reaguar lidhur me pozitën e vet në shoqëri, devijuesit kryesisht bëhen
ndryshe nga popullsia e pa devijuar. Për shembull, ata mund të zhvillojnë ndonjë
subkulturë devijuese. Së fundi, në prezantimin e Matzës, devijuesi dallohet vetëm
sipërfaqësisht nga popullsia si tërësi. Këtë temë që ka të bëjë me devijuesin si indi-
vid "normal" do ta shkoqisim në vazhdim të këtij teksti.
Devijimi dhe statistika zyrtare

Shumë teori mbi devijimin bazohen pjesërisht në të dhënat zyrtare statistikore të
policisë, gjykatave dhe të institucioneve të ndryshme shtetërore. Statistika e tillë
jep informata lidhur me përmasat e devijimit si dhe për karakteristikat shoqërore
të devijuesve, p.sh., për pozitën e tyre klasore. Mirëpo, statistika zyrtare nuk mund
të merret si fakt i gatshëm, sikurse edhe teoritë që bazohen në përdorimin e saj. Në
këtë pjesë do të bëjmë fjalë për shkaqet për shkak të të cilave duhet pasur kujdes
me rastin e shfrytëzimit të statistikës zyrtare.
Janë gjithnjë e më të shumta provat që shpijnë në përfundimin se në zbatimin e lig-
jeve mbretëron një anshmëri sistemore në favor të individëve të fuqishëm.
Parimisht, nëse ndonjë individ kryen një vepër kriminale, në pozitë sa më lartë që
të jetë në sistemin stratifikativ, aq më të vogla janë gjasat që të arrestohet, nëse
është arrestuar që të dënohet, nëse është gjykuar se do të shpallet fajtor, e nëse
është shpallur fajtor se do ta vuaj dënimin me burg. Për shembull, një numër i
madh i gjyqtarëve pohojnë se janë të vogla gjasat që të arrestohen dhe të dënohen
185
delikuentët që i takojnë shtresës së mesme në krahasim me ata të klasës punëtore.
Nëse kjo është e saktë, atëherë ndoshta nuk është i saktë supozimi se shumë forma
të devijimit kriminal janë kryesisht fenomen tipik për klasën punëtore, sikur që do
mund të ishin të pasakta edhe teoritë që mundohen ta shpjegojnë devijimin si reag-
im të individit ose grupit ndaj pozitës së vet brenda sistemit stratifikativ.
Madje edhe nëse anshmëria e përmendur nuk ekziston, statistika zyrtare

megjithatë nuk do të mund tu ofronte sociologëve të dhëna të sigurta për përmasat
e devijimit. Së këndejmi, nuk do të mund të siguronte informata të sigurta për
karakteristikat shoqërore të devijuesve, për shembull, për klasën e tyre shoqërore,
përkatësinë etnike, moshën, gjininë, profesionin dhe vendbanimin. Këtë pikëpamje
më së miri e ilustron statistika lidhur me krimet dhe delikuencën. Kjo statistikë
bazohet në "krimet e njohura për policinë", edhe pse këto shifra ndoshta nuk kanë
ngjashmëri të madhe me numrin e vërtetë të krimeve të kryera. Komisioni për
Zbatimin e Ligjeve dhe Jurisprudencë i kryetarit të Shteteve të Bashkuara të
Amerikës ka konstatuar se shumë viktima të krimit nuk e kanë njoftuar policinë
për rastin, kështu që shkalla e mosparaqitjes së krimeve ka qenë mbi 5o%. Studimi
i numrit të paparaqitur të këtyre rasteve ka bërë që shumë sociologë të konkludo-
jnë se krimi i shënuar nuk mund të përdoret si tregues i vëllimit të krimit të një-
mendët. Në lidhje me këtë, Taul Wiles ka provuar se"ekziston numri sekret i
krimeve" i cili është aq i madh sa që kundërvajtjet e paraqitura dhe të shënuara
bëhen të dyshimta që të mund të shfrytëzohen për nxjerrë përfundime lidhur me
sjelljen kriminale në përgjithësi.
Problemi bëhet edhe më i koklavitur nga fakti se vetëm një pjesë e krimeve për të
cilat policia ka njohuri përfundon me arrestimin e autorëve. Për shembull, në
SHBA vetëm 27% të plaçkitjeve dhe 19% të vjedhjeve në vitin l971 janë zgjidhur me
arrestimin e autorëve. Për këtë arsye, karakteristikat shoqërore të kriminelëve
bazohen në ata që janë zënë gjë që assesi nuk mund të shërbejë si mostër reprezen-
tative. Nuk është për tu çuditur që Komisioni i kryetarit të SHBA për Zbatimin e
Ligjeve dhe Jurisprudencë ka konstatuar se shumë individë kanë pranuar krimet
për të cilat nuk janë arrestuar. Komisioni ka zbuluar se 91% të amerikanëve të rrit-
ur "kanë pranuar se kanë kryer vepra për të cilat kanë mundur të marrin dënimin
e caktuar me burgim". Nëse pra merret parasysh fakti se për një pjesë e madhe e
krimeve policia nuk ka njohuri, ndërkaq një pjesë e madhe e tyre mbetet e pa zgjid-
hur dhe nëse kësaj i shtohet edhe mundësia e anshmërisë sistemore më rastin e
arrestimit dhe ndjekjes gjyqësore të kundërvajtësve, atëherë teoritë e krimit dhe të
delikuencës duhet të merren me rezervë. Marshall B. Clinard, autori më i njohur
në sociologjinë e devijimit konludon se "statistika zyrtare e sjelljeve devijuese nuk
është një kriter i sigurt i numrit dhe veçorive të devijuesve, pa marrë parasysh se a
merren këto statistika me delikuencë, krime, spitale të sëmundjeve mendore apo
me arrestimet për shkak të përdorimit të alkoolit apo drogës."
Më sipër përmendëm mundësinë e anshmërisë sistemore në zbatimin e ligjeve ndaj
individëve me status të ndryshëm shoqëror të cilët kanë kryer kundërvajtje të
ngjashme. Mirëpo, ekzistojnë fakte për një anshmëri edhe më të madhe në zbatimin
e ligjeve kur kemi të bëjmë me zbatimin e ligjeve ndaj veprimeve të individëve që
gjenden në nivele më të larta të sistemit stratifikativ. EdWin H. Sutherland ka qenë
sociologu i parë i cili në mënyrë sistemore ka studiuar këtë fushë e cila më vonë
është quajtur fusha e "krimeve të personave me jakë të bardhë". Sutherland e
përkufizon krimin ndër personat me jakë të bardhë si "krime që i kanë kryer per-
186
sonat prestigjiozë dhe me status të lartë shoqëror gjatë punës së vet". Këto krime
përfshijnë miton dhe korrupsionin në botën afariste dhe në politikë, shkeljen e
etikës profesionale në rastin e ekspertëve me arsimim të lartë, siç janë mjekët dhe
avokatët, pastaj shkeljen e dispozitave tregtare, të ligjit mbi ushqimin e shëndosh
dhe barërat si dhe masat e sigurisë në fabrika, keqpërdorimin e patentave dhe të
shenjave mbrojtëse dhe paraqitjen e rreme në reklama. Në bazë të dhënave të
shumta mund të konkludojmë se këto veprime jo vetëm që janë mjaft të përhapura,
por shpeshherë edhe një praktikë e pranuar në botën afariste dhe politike. Skandali
me mito rreth Lochheed-it ose "fondet sekrete" të fabrikës British Levland, që kanë
shërbyer për korruptimin e nëpunësve të huaj më qëllim të sigurimit të preferen-
cialeve për prodhimet e fabrikës në fjalë, ndoshta janë vetëm maja e Ajsbergut. Që
të dy këto fabrika janë mbrojtur duke thënë se pagesat e tilla janë një veprim stan-
dard. Pjesëmarrësit e "Aferës Poulson" e cila ka zbuluar një rrjet mjaft të gjerë kor-
rupsioni në organet e pushtetit lokal të Britanisë, po ashtu janë arsyetuar duke
pohuar se "kështu veprojnë të gjithë". "Afera Wategate", edhe pse një shembull
plotësisht ekstrem i keqpërdorimit të politikës, për shumë kënd është dëshmi e një
korrupsioni të përhapur në organet e pushtetit lokal dhe federal të SHBA-ve. Prova
më pak figurative për krimet ndër personat me jakë të bardhë na ofron studimi i
gjyqtarit W.G.Garson lidhur me zbatimin e ligjit mbi fabrikat. Studimi i Carsonit
që bazohet në mostrën prej 200 fabrikash në Anglinë Juglindore, ka zbuluar se çdo
fabrikë ka kryer disa kundërvajtje gjatë periudhës prej katër vjetësh e gjysmë nga
viti l961 deri l965. Në hulumtimin e vet që ka përfshi shtatëdhjetë korporata të
mëdha amerikane, EdWin Sutherland ka konstatuar se "shumë lloje të kundërvajt-
jeve janë të përhapura nëpër tërë industrinë, gjë që nënkupton se praktikisht të
gjitha fabrikat në këtë industri e shkelin ligjin. Këtë kanë vërtetuar dhe provuar
shumë hetime të kryera lidhur me veprimtarinë e këtyre korporatave nga ana e
Komisionit Federal Tregtar dhe nga këshillat e ndryshme të Kongresit".
Një varg faktorësh të ndryshëm bashkohen për të zvogëluar përmasat e dukshme
dhe seriozitetin e krimit ndër personat me autoritet. E para, vështirë mund të zbu-
lohet. Shumë krime të kryera nga këta persona janë "krime pa viktima". Në rastet
e korrupsionit dhe dhe të mitos, që të dy palët e përfshira konsiderojnë se realizo-
jnë fitim nga një aranzhman i caktuar, që të dyja janë njësoj përgjegjëse para ligjit,
andaj nuk mund të pritet që ndonjëra prej tyre ta paraqes rastin. Në rastet kur vik-
timë është opinioni në përgjithësi, kur kemi të bëjmë me paraqitjen e rreme në
reklama, pak kush është i informuar profesionalisht që të kuptojë se është vënë në
lajthitje, ose të inicojë procedurën për të realizuar dëmshpërblimin. Në këto raste u
mbetet institucioneve shtetërore që të zbulojnë rastin dhe të fillojnë procedurën
gjyqësore. Institucionet e tilla rrallë herë kanë personel të mjaftueshëm ose mjete
financiare për të gjitha këto shkelje, andaj duhet të kënaqën me atë që para gjyqit
ti nxjerrin vetëm disa raste të tilla me shpresë se në të ardhmen do ta parandalo-
jnë një praktikë të këtillë.
Shumë raste të krimit në sferën e personave autoritativë rrallë herë dalin para
gjyqit, madje edhe nëse zbulohen. Studimi i Carsonit lidhur me shkeljen e ligjit mbi
fabrikat ka dëshmuar se gati 75% të rasteve në të cilat inspektorati ka marrë
vendim për zbatimin e ligjit, ai thjesht e ka informuar fabrikën se çështja e përmen-
dur "duhet të shqyrtohet", kështu që vetëm l,5% e rasteve kanë përfunduar në gjyq.
Me krimet e personave me jakë të bardhë merren administrativisht shumë komi-
sione, këshilla dhe inspektorate, të emëruar për zgjidhjen e tyre. Rregull është
"vërejtja zyrtare" e jo gjykimi. Kur është fjala për ekspertët, me shkeljen e normave
187
etike dhe profesionale zakonisht merren shoqatat profesionale, por edhe atëherë
autorët e krimit rrallë herë gjenden para gjyqit. Në raste ekstreme, mjekët dhe
avokatët mund ta humbin të drejtën në ushtrimin e praktikës, kështu që organi-
zatat e tyre profesionale shpeshherë i qortojnë.
Studimet sociologjike sociologjike të krimeve të kryera nga persona me jakë të bard-
hë kanë ofruar prova në favor të mendimit se ekziston një ligj për të pasurit dhe një
tjetër për të varfërit. Edwin Sutherland pohon se "ekziston anshmëria konsistente
në ndarjen e drejtësisë sipas ligjeve që zbatohen në botën afariste dhe ndaj
kuadrove me arsimim të lartë, përkatësisht që përfshijnë vetëm grupin e lartë
socioekonomik. Këtë problematikë e ka analizuar hollësisht Willy Sutton, një
plaçkitës profesionist i bankave, i cili ka konstatuar: "Të tjerët që janë akuzuar për
keqpërdorimin e qindra mijëra dollarëve të shtetit marrin një letër nga këshilli i
Washingtonit në të cilën lutën që vijnë dhe për të gjitha të bisedojnë shtruar".
Ndoshta edhe kjo është drejtësi, por për tipat si unë kjo është plotësisht e paqartë"
(Citura në Clinar, më 1974, faqe 266).
Statistika zyrtare ndoshta i relativizon përmasat e krimit te personat me jakë të
bardhë në masë më të madhe se sa që e bën këtë për përmasat e krimit në
përgjithësi. Kjo është pasojë e faktit se statistika zyrtare e paraqet krimin kryesisht
si sjellje të klasës punëtore. Shumë teori sociologjike të krimit dhe të delikuencës
janë të prira që ta pranojnë një pikëpamje të tillë. Kjo ka për pasojë botëkuptimin e
klasës shoqërore si çelës për interpretimin e devijimit kriminal. Duke pasur
parasysh natyrën e statistikës zyrtare, ky përfundim nuk mund të arsyetohet.
Në këtë pjesë kemi shqyrtuar disa prej problemeve që kanë të bëjnë me përdorimin
e statistikës zyrtare lidhur me devijimin. Treguam se nuk mund të presupozohet se
kjo statistikë jep përmasat e devijimit, e as karakteristikat shoqërore të personave
që kanë devijuar. Shumë teori lidhur me devijimin bazohen në analizën e "devi-
juesve zyrtarisht të klasifikuar", sipas atyre karakteristikave që në shikim të parë
i dallojnë nga popullata jo devijuese dhe në presupozimin se këto karakteristika që
i dallojnë janë shkak i sjelljes devijonte. Kështu, devijuesit kanë veçori të tjera
biologjike, përjetime të veçanta nga fëmijëria, vend të veçantë në strukturën
shoqërore etj. Duke pasur parasysh natyrën e statistikës zyrtare mund të konstato-
het se assesi nuk mund të bëhet shpjegimi i shkaqeve të devijimit deri sa nuk sig-
urohet një mostër reprezentative e devijuesve. Mirëpo, shumë sociologë pohojnë se
me shqyrtimin e natyrës së statistikave zyrtare bëhemi të vetëdijshëm për ekzis-
timin e problemeve shumë më të mëdha. Këto probleme nuk mund të zgjidhën
vetëm me sigurimin e të dhënave më të sigurta, me një statistikë më të mirë që
bazohet në mostra më të mira. Ata kërkojnë këndvështrime të reja nga të cilat devi-
jimi do të vështrohet, çështje të reja që do të shtrohen lidhur me devijimin si dhe
qëndrime rrënjësisht tjera nga ato që deri tani i kemi shqyrtuar.
Devijimi - pikëpamje interaksioniste

Pikëpamja interakcioniste dallohet në dy pika nga qasjet e shqyrtuara më herët. E
para, ajo e vështron devijimin nga një këndvështrim tjetër teorik. E dyta, ajo i anal-
izon aspektet e devijimit të cilat qasjet e mëhershme kryesisht i kanë injoruar. Ajo
largon vëmendjen nga devijuesi si i tillë dhe nga motivimi, presioni dhe forcat
shoqërore për të cilat mendon se drejtojnë veprimin e tij. Në vend të kësaj, ajo
përqendrohet në interaksionin ndërmjet devijuesit dhe atyre që si të tillë e përku-
fizojnë. Pikëpamja interaksioniste shqyrton se si dhe pse disa individë dhe grupe
188
janë përkufizuar si devijues, si dhe efektin e këtyre përkufizimeve në veprimet e
tyre të mëtejme. P.sh., mund të analizohet interaksioni ndërmjet devijuesve dhe
ndërmjetësve të ndryshëm të kontrollit shoqëror siç janë prindërit, arsimtarët,
mjekët, policët, gjyqtarët dhe punëtorët socialë. Mund të studiohet se si ndikon në
individin fakti se është përkufizuar si kriminel ose delikuent, si i sëmurë shoqër-
isht ose si alkoolist, prostitutë ose homoseksual. Qasja interaksioniste vë në pah
kuptimet që aktorët e ndryshëm i fusin në situatën interaksioniste dhe që në të
zhvillohen. Në këtë mënyrë mund të analizojë perceptimin e policisë për
"delikuentin tipik" që të vërejë se si ai rezulton nga tendenca se si delikuentë i
përkufizon më shpesh kundërvajtësit e klasës më të ulët se sa ata të klasës së
mesme. Mirëpo, kuptimet nuk janë qartazi të fiksuara dhe të përvijuara. Ato mod-
ifikohen dhe zhvillohen gjatë procesit të interaksionit. Kështu, nga këndvështrimi
interaksionistik , aktorët në situatën interaksioniste merren vesh për përkufizimin
e devijimit, p.sh., se a do të përkufizohet një person si i sëmurë mendor do të varet
nga trajtimi, përkatësisht marrëveshja ndërmjet këtij personi dhe psikiatrit. Me
këtë theks në kuptimin e përcaktuar me marrëveshje, qëndrimi interaksionist i
afrohet pikëpamjes fenomemologjike për njeriun. Qasjet që deri tani i kemi shqyr-
tuar, e të cilat devijuesin e paraqesin si person i cili thjesht reagon ndaj forcave
jashtë vetës së tij dhe që janë jashtë kontrollit të tij, më tepër u afrohen pozicioneve
pozitiviste.
Howard .S .Becker.-teoria e etiketimeve.

Një ndër dëshmitë mëme ndikim për devijimet, është shprehur në citatin në vijim
të vepres së Howard. S .Bekerit njërit nga eksponentët e hershëm të prezantimit
internacionalist .Becker dëshmon se si ''grupet shoqërore krijojnë devijime duke
nxjerrur rregulla shkelja e të cilave shkakton devijim pra duke i vërejtur ato rreg-
ulla tek njerëzit e caktuar dhe duke i etiketuar ata si out-sajder prandaj pikëpam-
ja e devijimit nuk është kualitet ivepres të cilën ndonjë individ e bënë por para së
gjithash pasojë e zbatimit të rregullave dhe sanksioneve mbi ''kundërvajtësin nga
ana e të tjerëve .Devijantë është personi në të cilin kjo tiket me sukses
zbatohet;sjellje devijante është ajo të cilën njerëzit ashtu e etiketojnë .Beckeri sug-
jeron që , në njëren anë, në pikëpamje të qëndrimit nuk ekziston akti të cilin do të
mund ta quanim akt devijant .Akti bëhet devijant vetëm kur atë të tjerët ashtu e
kuptojnë dhe e përkufizojnë .Akti i lakuriqësisë në shoqërinë perendimore është
shembull më i mirë .Lakuriqësia në dhomë të fjetjes ku aktorë janë burri dhe grua-
ja në përgjithësi interpretohet si sjellje normale .Ndërkaq nëse hynë ndonjë i panjo-
hur ,lakuriqësia nga pikëpamja e tij zakonisht konsiderohet devijante mirpo në kon-
tekstin e caktuar ,si psh.në kampin e nudistëve ose si në disa plazha ,lakuriqësia
para syve të panjohurit konsiderohet plotësisht normale .Shikuesin në garen e
kriketit ,i cili vrapon fushës lakuriq mund të kuptohet si takina ,mirpo sikurse të
ngritej dhe të zhveshej para publikut mesiguri do të konsiderohej''ndonjëfarë i
qorodituri''.Prandaj ,nuk ekziston asgjë që vetëvetiu do të ishte normale apo devi-
jante në aktin e lakuriqësisë .Ato bëhen devijante vetëm kur atë e konsiderojnë të
tjerët si të till.Se a do të zbatohet ajo etiket apo jo varet prej asaj se si do t'a inter-
pretoj publikuaktin përkatës .Mirpo prapseprap edhe kjo varet prej asaj se kush e
bënë ,kur dhe ku e bënë, kush e shikon , dhe marrveshja në mes të dy akterëve
tëndryshëm të cilët janë të çkyçur në situatën interakcionale.Beckeri ilustron qen-
drimin etij me shembullin e grindjes dhe rrahjes ndërmjet njerëzve të rinj.Në kuar-
tin e të varfërve ,policia aktin në fjalë mund ta definoj si dëshmi delikuente,kurse
189
në mjedisin e të pasurve një gjë e tillë qendron si dëshmi e gjallnisë energjike të të
rinjëve.Veprat janë të njëjta por interpretimet të cilat publiku ja mvesh janë të
ndryshme .Gjithashtu ata të cilët bëjnë ndonjë vepër të caktuar mund ta kuptojnë
atë në një mënyrë tjetër ,kurse ata të cilët i vëzhgojnë do t'a definojnë në mënyren
tjetër.Rrahja në kuartin e të varfërve mund t'a filloj luftën midis bandave me qël-
lim të mbrojtjes së territorit.Sipas fjalëve të Beckerit ata vetëm po bëjnë diçka që e
konsiderojnë si të nevojshme dhe plotësisht në rregull,mirpo arsimtarët ,punëtorët
social dhe policia këtë e shohin ndryshe . Nëse eksponentet e kontrollit shoqërorë i
definojnë ata djelmosha si delikuent dhe në rast se ata dënohen për kundervajtje të
ligjit , atëherë ata djelmosha konsiderohen devijant .Pra ata janë karakterizuar si
të tillë nga ana e atyre të cilët e kanë forcën që dikujt t'ia mveshin etiketën.Kështu
Beckeri thotë:''devijimi nuk ësthë kualitet që fshehet në vetë sjelljen ,por në inter-
aksion në mes të personave të cilët këtë aktë e kryejnë dhe atyre të cilët në këtë akt
reagojnë ''.Nga kjo pikëpamje devijimi bëhet proces i interaksionit midis devijantit
potencial dhe eksponatit të kontrollit shhoqërorë .Becker pastaj analizon se cilat
janë pasojat e mundshme për një individ nëse ai publikisht është etiketuar si devi-
jant .Etiketa përkufizon ndonjë person si një lloj të veçant individi.Etiketa nuk
është neutrale ,ajo përmban vlerësimin për personin ndaj të cilit zbatohet.Ky është
''statusi kryesor'',nëse ai sado kudo ndikon në çdo status tjetër të cilin individi i tillë
e ka pasë .Nëse personi është karakterizuar si kriminel,me sëmundje shpirtërore
apo homoseksual,etiketa e tillë kryesisht do t'i vë hije statusit të tij si baba ,punë-
torë ,fqinjë apo mik.Njerëzit atë do t'a shikojnë dhe reagojnë ndaj tij në kuader të
kategorisë të asaj etikete dhe janë të prirë që të supozojnë se ai vërtet ka veti neg-
ative , të cilat zakonisht lidhen për etiketa të tilla . duke pasur parasysh se mendi-
mi për ndonjë individ mbi vetëvehtën kryesisht formohet në bazë të reagimit të
rrethit , ai veten shpesh e sheh në kuader të etiketës .Këtë ai mund ta bëjë me
plotësim të vetë vetishëm me parashikimin sipas të cilit ''identifikimi devijues bëhet
dominant''.Beckeri nënvizon disa faza të mundshme të këtij procesi.
Në fillim individi etiketohet publikisht si devijant.Kjo atë mund t'a sjellë deri tek
izolimi nga ana e shumë grupeve shoqërore .Ikonsideruar ''narkoman zuzar, i krisur
,pijan apo huligan''mund të jetë i hedhur edhe nga familja dhe miqët,. T'a humb
punën dhe të jetë i detyruar të shpërngulet nga lagja e tij .Kjo mund të nxisë devi-
jimin e mëtejshëm.psh,narkomani mund t'i hyjë krimit me të cilin do t'i ruaj shpre-
hit e veta sepse punëdhënësit ekzistent nuk dëshirojnë t'i japin punë .Edhe proce-
dura zyrtare ndaj devijimit mund të prodhoj pasoja të njëjta .Ish i dënuari mund të
ketë vështirësi të mëdha duke kërkuar punë,dhe kështu detyrohet t'i kthehet krim-
it që të mund të ekzistoj.Beckeri dëshmonë se si procedura ndaj të devijuarve i
zhvesh ata njerëznga mënyra e zakokonshme e vazhdimi të jetës se përditshme siç
e kanë pjesa më e madhe e njerëzve.Për kët arsye për shkak të këtij pezullimi ,i
devijuari domosdo shtyhet të bëjë sjellje kundërligjore .Kariera devijuese është kre-
jtësisht e tillë kur individi i bashkohet ndonjë grupi të organizuar devijantësh.Në
këtë kontekst ,ai dëshmon dhe pranon identitetin e tij devijant .Është irrethuar me
të tjerët të të njëjtës situatë ,të cilët i sigurojnë mbështetje dhe mirëkuptim
.Mbrenda grupit zhvillohet sub kultura devijuese.Ajo subkulturë shpesh i bashko-
het besimit dhe vlerave të cilat racionalizojnë, arsyetojnë dhe përkrahin identitetin
devijant dhe aktivitete e tilla.Psh,Beckeri konstaton se grupet e organizuara
homoseksuale ofrojnë individit arsyetim për devijimin e tij duke ja shpjeguar ,përse
ai është i tillë ç'farë është ,se si ka edhe njerëz të tjerë të cilët janë të tillë dhe përse
është në rregill që ai të jetë i tillë .subkultura gjithashtu ofron mënyren për tiu
190
shmangur problemi me shoqërinë konvencionale.Kështu psh.hajni i ri i cili është
socializuar me subkulturen kriminele nga pjestaret e saj më të vjetër dhe me përvoj
të kërkojë që t'ia mësojnë mënyrat e ndryshme për t'iu shmangur arrestimit
.Beckeri vërteton se individi , me siguri , edhe më tepër do të ndjehet i devijuar pas
bashkimit të tij ndonjë grupi devijant se sa para bashkimit , pra ai do të veprojë në
pajtim me këtë vlerësim për vetën.Në këtë kontekst identifikimi devijant
bëhet''dominues .
Beckeri dëshmie se si procesi i përshkruar kurqysh nuk është i pa shmangshëm .Ish
të denuarit megjithatë fitojnë punësim dhe bëhen të ndershëm , narkomanët
megjithatë e hudhin shprehin e tyre dhe përseri integrohen në shoqëri konven-
cionale mirpo ,nëse njëherë është etiketuar dhe reakcioni shoqërorë e shtynë devi-
jantin në rrugën e cila e qonë drejt frupit të organizuar devijantë ,.Analiza e
Beckerit mbi devijimin fillon atje ku të mëparshmet përfundojnë . Pra ajo momen-
talisht e vendos devijantin në proces interakcional në mes të devijantit potencial
dhe eksponentëve të kontrollit shoqërore .Sipas teorisë së tij forcimi i devijimeve
ështërezuktat i reakcionit të anëtarëve të shlqërisë në individin e etiketuar si devi-
jantë.Vlera e qëndrimit të Beckerit erdhi në shprehje kur atë e zbatoi Jock Yung në
studimin e tij për përdoruesit hippy lidhur të mariuhanës Hotting Hill në Londër
.Yung analizon rëndësinë e cila ndikon në mendimin e policisë për hippikët ,anali-
zon se si reaksioni i tyre në hippy grup i dirigjuar me atë kuptim dhe cili është efek-
ti i atij reaksioni në hippy .Policia është e prirë t'i shikoi hippikët si të pa pastër,
dembel të lënë pas doer jo normal,të pa punë,tp prishur ,të pa pjekur,të mallkuar
dhe narkoman .Yung vërteton se si reaksioni i policisë në hippy mund t'i ndryshoi
ata nga themeli dhe transformoi botën shoqërore të atyre që thithin
marihuan.Shpesh do t'a marrin drogën e cila fillon në të vërtet si aktivitet periferi-
ki i grupeve hippike ,dhe kështë so t'u bëhet preokupim qendërorë.
Sjellja e policisë ndaj përdoruesve të marihuanës ka tendenca që ata ta'i bashkoi
dhe shty që të ndjehen ndryshe nga të tjerët .Si të tillë ata e arsyetojnë dhe e pra-
nojnë ndryshimin e vetë.Në vetë mbrojtje ata tërhiqën në grup të vogël të mbyllur i
përjashtojnë të drejtit jo vetëm për shkaqe sigurie -thithja e marihuanës duhet të
mbetët sekret për t'iu shmangur burgut -por edhe për shkak se kanë zhvilluar kup-
timin e devijantit për vetën e vetë ,për çka e kanë vështirë që në grup të pranojnë
pjestare tpë shoqërisë konvencinale . Në këtë kontekst edhe zhvillohen normat dhe
vlerat dominante .Meqenëse janë të trajtuar dhe të definuar si out -sajder hippikët
bëhen të prirë për të shprehur dhe theksuar atë ndryshim.Flku është gjithnjë e më
i gjatë dhe rrobat gjithnjë e më jo -konvencionale.Ppërdorimi i drogës shëndrrohet
plotësisht nga aktiviteti periferik në aktivitet qendrorë ,sidomos kur policia gjithn-
jël e më fortë reagon në atë devijim krijimin e të cilit ajo vetë e ka kontribuar.Yung
vërteton se si për shkak të aktivitetit të shtuar të policisë ,marrja e drogës vetë
vetiu për grupin fiton vlerë më të madhe si simbol i dallimit të tyre dhe
kundërvënies ndaj padrejtësive të vërejtura shoqërore .Në këtë situat zhvillohet
subkultura devikante dhe forcohen mendimet devijante për vetën dhe për shkak të
krejtë kësaj hippikëve u vështirësohet integrimi i serishëm në shoqëri konven-
cionale .
Edwin M.Lemert-reaksioni i shoqërisë''shkakëtarë devijimi''
Sikurse Beckeri edhe Edwin Mlemert thekson rëndësinë e reaksionit të shoqërisë -

reaksionet e të tjeraëve me devijantin-në shpjegimin e divijacionit .Lemert i dallon
191
devijimin primar dhe devijimin sekondar ,:Devijimi primar përbëhet ng aktet devi-
jante para se ato të etiketohen publikisht .Kryesisht ekzistojnë një vargë shkak-
taresh të devijimit primar kurse përpjekja për t'i hulumtuar ata është punë e kotë
,për arsye si vijon:së pari ,shkaktaret e edevijantit themelohen në ata të cilët janë
të etiketuar ,prandaj edhe nuk janë reprezentativ.Psh .nuk ka kurrfar kuptimi të
gjurmosh nëpër të kaluaren e kriminelit të denuar për t'a zbuluar shkaktarin e
devijimit të tij,e më parë të mos analizohen kriminelet të cilët nuk janë kapur.E
dyta,shumë akte të ashtuquajtura devijante mund të jenë aq të përhapura saqë sta-
tistikisht janë normale .Kështu shumica e mashkujve në një kohë të jetës së tyre
mund të kenë bërë aktin homoseksual,ose të jenë marrë me ndonjë aktivitet
delikuent etj.Në të vërtet Lemerti sygjeron se si kryesisht e vetmja që devijantët e
njohur kanë të përbashkët është fakti se publikisht janë etiketuar si të tillë .Jo
vetëm se gjurmimi i shkaktarëve të devijimit primar është djerrinë por edhe vetë
devijimi primarë vetëvetiu është i parëndësishëm.Lemerti vërteton se si ajo ka
vetëm implikime margjinale për statusin dhe strukturen psikike të personit devi-
jant.Lemerti beson se nga një rast i aktit devijant shumë pak ndikon në konceptin
e njeriut për veten pra në statusin e tij në bashkësi dhe nuk e pengon që të vazhdoj
jetë normale konvencionale.
I rëndësishëm është kryesi në prodhim i devijimeve, reaksioni shoqërore identifiki-
mi publik i devijantit dhe pasojat për individin për të cilin është fjala.devijimi
sekondar është reaksioni i individit apo grupit në reaksionin shoqërorë .Lemerti
vërteton se si studimet e devijimit duhet koncentruar në devijimin sekondar i cili ka
pasoja të rënda për konceptin e njeriut lidhur me vetëveten,për statusin e tij në
bashkësi dhe për sjelljen e tij në të ardhme .Për ndryshim nga kjo devijimi primar
nuk ka ndonjë rëndësi të madhe .Lemeri konstaton''në praktik shkaktaret burimor
të devijimit tërhiqen dhe ja lirojnë vendin atyre vendimtare,nënçmues reaksioneve
izoluese të shoqërisë''.Kështu Lemerti vërteton se reaksioni shoqërorë mund të kup-
tohet si shkaktari kryesor i devijimit .Një qendrim të tillë ai e dëshmonë kur thotë
:''jepë vendin e duhur kontrollit shoqërorë si faktorë dinamikë apo shkaktar i devi-
jimit'':NËkëtë mënyre Lemerti me shkathësi e kthen mbarë gjykimin tradicional
mbi devijimin.Fajin për devijim thotë ai e bartin eksponentët e kontrollit shoqërore
e jo devijanti.
Lemerti ,sidomos është i bindur në tekstin e ti me titull:''belbëzimi midis indianëve
të brgjeve të pacifikut verior(stuttering among the north pacific coastal indians)në
të cilin ai analizon mardhënien në mes të reaksionit shoqërore dhe rezultatit .Sipas
hulumtimeve të më hershme mund të konkludohet se si midis indianëve amerikano-
verior belbëzimi praktikisht është i pënjohur .Aq më tepër në gjuhën e disa fiseve
as që është bërë fjalë për këtë llojë të mete në të folur .Ndërkaq,Lemerti është në
studim e sipër të devijimeve në fiset e ndryshme të bregut të pacifikut verior
,kolumbisë britanike ,ku ka zbuluar prezencën e belbëzimit edhe para edhe pas kon-
taktit me të bardhë .Përveç kësaj gjuhët e këtyre fiseve kanë ruajtur qartë nocionet
të përkufizuara të belbëzuesit dhe të belbëzimit ,Është me rëndësui të theksohet se
fqinjët e tyre ,Bannock dhe Soshoni nuk kanë pasur shprehje për belbëzimin ,dhe
studimet në shkaktarët e thuktë të këtyre pjestarëve të fiseve nuk kanë hasur në
dëshmi mbi ekzistimin e belbëzimit.
Indianët e bregut të pacifikut verior kanë jetë ceremoniale të begatshme e cila përf-
shinë këndimin ,vallëzimin dhe të folurit .Legjendat e tyre dhe tregimet e tipit të
oratorëve të famshëm dhe me fjalime të shkëlqyeshme .Fëmijt inkuadrohen në cer-
emoniale nga vogjëlia dhe prindërit e theksojnë rëndësinë e sjelljes së shkëlqyeshme
192
.Ekzistojnë kërkesa dhe norma rigoroze ngta të cilat vlenë të përmendet ceremonia
ecila kryhej saktë sipas rregullave nëse nuk ju përmbhen normave ,fëmijët i tur-
përojnë prindërit e tyre dhe për këtë e marrin qortimin e moshatarëve .sidomos
fuqishëm është e zhvilluar ndjenja për ç'fardo të mete në të folurit si prindërit ashtu
edhe fëmijtë brengosen në rast të çfardo parregullsie në të folur dhe në rastë të tillë
reagojnë me ndjenjën e faji dhe të turpit.Lemrti konkludon se belbëzimi në të bërtet
është produkt i reaksionit shoqërore .Të metën në të folur e krijon brenga për atë
dhe reaksioni në të ,ai dëshmon se si kultura e kaluar dhe e tashme siç duket i për-
shtaten zhvillimit të belbëzimit ,se si memecet kanë qenë dhe ende janë të denuar
nga shoqëria,prinderit kryesisht kanë qenë të brengosur dhe kishin dronë për zhvil-
limin e të folurit të tyre,se si fëmijët frkësoheshin para ritualt dhe kyqeshin në të
folur të pavarur.Në shoqëritë tjra të indianëve amerikan,në të cilat nuk kishte
preukupime të tilla belbëzimi ishte i pa njohur.Kështu Lemerti vërteton se si reak-
sioni shoqërorë i nxitur nga brenga për shkak të disa formave të caktuara të devi-
jimit , në të vërtet mund të prodhojë devijime
Aaron V.Cicourel
Studimet interakcionare për të ciat kemi folur kryesisht merren me reaksionin
shoqërorë ndaj të devijuarve pas etiketimit.Studimi i rëndësishëm i Aaronit me tit-
ull''organizimi shoqërorë i sistemit gjyqësorë për të mitur(dhe social organization of
juveniljustice)shqyrton vetë procesin e definimit të devijimeve .Ajo analizon inter-
aksionin ndërmjet deviantit potencial dhe eksponentëvve të kontrollit shoqërorë në
mënyre që saktë të zbuloj si she përse disa individ e marrin etiketen e
devijantit.Studimet e Cicourelit bazohen në analizat e atrajtimit të delikuencës në
dy qytete të Kalifornisë .
Procesi i definimit të përsonit të ri si delikuent nuk është ithjesht qartë është i
përkufizar dhe jo problematik.Ky është proces i cili përfshin shumësi inerakcionesh
të bazuara në një vargë kuptimesh të cilat gjyqëtaret i miratojnë ,rëndësisë e cila
mund të modifikohet gjatë interaksionit ashtu që në çdo fazë të procesit është e
mundur marrëveshja .Faza e parë është vendimi i policisë që t'a ndaloj dhe të
ndëgjojë ndonjë individ.Ai vendim bazohet në rregulla të cilat policia i ka miratuar
lidhur me atë çka është e dyshimtë , e çuditshme , e pazakonshme .Kuptimiet e tilla
janë të lidhura për hapsirat e caktura gjeografike .Qendra e qytetit ,territoret e ban-
uara më popullësi me të ardhura të vogla kuptohen si ''territore të këqija ,me
shkallë të lartë të krimit dhe në përputhshmëri me atë , sigurisht që edhe sjellja në
ato territore do të jetë e kuptuar si e dyshimtë.Marrja në pyetje nuk do të thotë doe-
mos arrestim.Në atë proces është e mundur marrveshja por rrjedha varet kryesisht
nga të evidencat që policia i ka mbi delikuentin tipik.Nëse pamja,ghuha ,dhe qen-
drimi i personit të ri i përgjigjet urdhëresës ,sigurisht që ai do të jetë i arrestuar .
Pas arrestimit personi i ri i dorëzohet punëtorit social-profesionistit të delikuencës
së të miturve .Sikurse policia edhe ai posedon evidencën mbi ''delikuentin
tipik''.Nëse rrethi i djaloshit dhe origjina i përgjigjen asaj evidence është e
besueshme se ai do të jetë i akuzuar për ndonjë kundërvajtje ,aktoret për të cilët
zakonisht mendohet se janë të lidhur për delikuence përfshin edhe familjen e
dëmshme ,mardhënien e keqe ndaj autoritetit ,suksesi i dobët në shkollë,lidhja me
ndonjë grup etnik ,të ardhurat e vogla të prindërve ,prandaj nuk është qudi që
Cicoureli ka zbuluar lidhjen e ngusht në mes të klasës shoqërore dhe delikuencës
.Pjesa më e madhe e të rinjëve që kanë qenë të denuar për ndonjë kundërvajtje
prindërit i kanë pasë punëtorë krahu .Cicoureli ka konstatuar se në shkallën e pro-
193
fesioneve që ndahet në shtatë klasë ,1/3 e delikuentëve ka qenë në grupin e shtatë
.Ai masen e tillë të delikuentëve nga klasa punëtore ja përshkruan rregullave të
cilat i kanë miratuar policia dhe punëtorët social që merren me të mitur dhe me
interaksione ndërmjet tyre dhe të miturve .Kur i arrestuari i mitur ka qenë nga
klasa e mesme ,pak mëpak ka qenë e besueshme për akuzimin e tij përndonjë
kundërvajtje ,sepse prindërit e tij kanë qenë të denjë për t'u marrë vesh në emer të
tij.Prindërit e klases së mesme paraqiten si njerëz të sjellshëm dhe të kuptueshëm
dhe janë nga lagjet solide të cilët shpresojnë një të ardhme të mirë për fëmijtë e tyre
.Ata premtojnë se do të bashkpunojnë me punëtorin socialë ,duke e bindur atë se
pasardhësi i tij do të përmisohet.Rezultati shpesh është se i mituri nga klasa e
mesme nuk është definuar si kriminel vetëm si i sëmurë që rasisht është shmang
nga rruga e drejtë e jo si një individ që është zhytur në punë të keqe,si i përshtat-
shëm për bashkëpunim dhe jo i pëthyeshëm si person i cili ka mundësi të përmiso-
het e jo si dështak .Tipike është se ai merr këshilla i tërhiqet vërejtja dhe lëshohet
.Kështu që sipas fjalëve të Ciciourelit me rendësi është që në fund krejtë këtë e qua-
jnë drejtësi ,punë marrëveshje .
Cicioureli ka udhëhequr studimet e tij në dy qytete të Kalifornisë me nga 100 mijë
banorë .Karakteristikat socioekonomike të popullsisë të të dy qyteteve kanë qenë të
ngjajshme .sipas teorive strukturale,numri i delikuentëve të prodhuar me presion-
in e strukturave shoqërore ishte dashur të jetë i njëjtë në të dy qytetet.Mirpo
Ciceureli ka konstatuar dallim qenësorë në numrin e të burgosurve dhe të delikuen-
tëve të akuzuar.Ai pohon se si ai dallim mund të inerpretohet vetemulsionueshme
me madhësinë organizimin politikën dhe praktikën e shërbimeve për të mitur dhe
policisë psh..qyteti me shkallë më të lartë të delikuencës ka punësuar më shumë
punëtorë socialë të cilët janë specializuar për të mitur dhe kanë disponuar shenime
më detale dhe dosjet mbi kundervajtjet .Në qytetin tjetër shkaëëa e delikuencës ka
qenë me fluks më të shprehur.Ciceureli pohon s reaksioni i policisë në atë qytet,në
delikuencë kryesisht oscilon varësisht prej publicitetit që e ka ndonjëri prej rasteve
edhe fiton në listën lokale.Kështu mund të kuptohet që reaksioni shoqërorë shpre-
himisht ndikon në shkallën e delikuencës.
Cicoureli dëshmon se si delikuentët janë prodhim i mjetëve të kontrollit shoqërorë
.Disa individ të zgjedhur të përpunuar dhe të etiketuar si devijant .Drejtësia është
rezultat i marrveshjeve në procesin e interaksionit.Prodhimi i delikuentëve
gjithashtu varet nga mënyra se si shërbimet e të miturve dhe policia janë të orga-
nizuar,nga politika e tyre ,presioni i mediave dhe politikanëve lokal .Në themel të
këtyre përceptimeve ,Ciceureli shpreh dyshimin në teorinë strukturale dhe subkul-
turore të devijimit, i cili devijim kuptohet si prodhim i presionit të strukturave
shoqërore .Ai konkludon në :''ky studim sjellë në pyetje qëndrimet konvencionale të
cilat supozojnë se delikuentët ''natyrorë '',tipat e shoqërueshëm,të inkuadruar në
ndonjë sistem të caktuar,pra janë prodhim i një vargë presionesh apstrakte të
strukturave shoqërore .''
Erving Goffman - devijimi dhe insttucioni
Në parim interaksionistët vëzhgojnë institucionet e ndryshme për shërimin e devi-

jimeve ,burgjet ,spitalet për të sëmurë shpirtërorë dhe shtëpitë korrektuese -vetëm
si një hallkë në zingjirin e gjatë të ineraksioneve të cilat vërtetojnë etiketimin e
devijimit dhe për individin që është i etiketuar edhe për shoqërinë si tërësi.Në një
varg esesh të cilat kanë lëvizur një trend të caktuar Erving Goffman analizon pro-
194
cedurën ndaj të sëmurëve shoqërorë në spitale .Ai vërteton se dhe pse është prokla-
muar qëllimi i atyre ainstitucionev e si sheruese dhe rehabilituese analiza detale e
modelit interaksional mbrenda institucionit zbulon krejtësisht tjetër pamje .
Goffmanit sidomos i intereson se si me një varg interaksionesh më të sëmuarit apo
kadetët bëhet presion që t'a pranojnë definimin e institucionit për vetëvetën .Me të
hyrë menjëherë fillon seria e përuljeve degradimit dhe përdhosjes së përsonalitetit
.Personaliteti vazhdimisht ,dhe pse shpesh pa qellim shkatërrohet . Ai proces i
shkatërrimit e zhvesh të sëmurin apo kadetin nga të gjitha mjetet me të cilat më
heret i ka dihmuar që t'a mbaj vetën.,Shpesh i merret edhe veshëmbathja që është
simbol i identitetit .Prona e luejtshme si një simbol identiteti mund t'i mirret dhe t'i
tjetërsohet gjatë kohës së banimit në institucion .E qethin , lajnë dhe dezinfektojnë
.Mbase kështu i'ja ndajnë pajisjen e identitetit tëri sikurse që ëahtë parapa me rreg-
ulla veshëmbathja apo uniforma dhe të tjera paisje tauleti.Gjërat e tilla të standard-
izuara zakonisht i'ja marrin individualitetin atij dhe e definojnë si pacient thjeshtë
i një mase të pafytyrë,.Kur njëherë kalon faza e pranimit në institucion,fillon rundi
i pafund i përjetimeve shkatërruese.Çdo ditë është rreptë e sistemuar në një varg
aktivitetesh të detyruara nën mbikëqyrjen e personelit .Pacientit nuk i lejohet gati
kurfarë lirie e lëvizjes dhe asnjëherë si ipet rasti të tregojë vetë iniciativ apo të ven-
dos vetë.Gjatë tërë kohës të banimit të tij personeli analizon dhe vlerson sjelljet e
tij në bazë të rregullave dhe normave të cilat ata vetë i caktojnë .Shumë nga ato
rregulla janë poshtëruese psh.në disa spitale shoqërore e vetmja paisje e ushqimit
që pacienti e ka në dispozicion është luga ..Goffmani rezimon se spitalet e të
sëmurve shpirtërorë sidomos kurse institucionet e tipit të ngjajshëm në përgjithësi
i flasin të sëmurit për përsonalitetin e tij :''në spitalin e të sëmurit shpirtërorë rrethi
dhe rregullat shtëpiake ja ndrydhin vetëdijen pacientit duke ja bërë me dije se
megjithëatë ai është i sëmurë shpirtërorë i cili jashtë ks përjetuar thyerje shoqërore
dhe se si pesha e tij shoqërore këtu është shumë e vogël duke pasur parasysh se nuk
është fare i aftë që të veproj si person konkret.
Nuk është e quditshme që të sëmurit në institucionet e tilla ndijejnë shlirim kur
ofrohet dita e lirimit .Në rastin më të mirë nuk janë të përgaditur për jetën jashtë
kurse në rastin më të keq kanë pranuar definimin e institucionit për vetë vetën si
një i pashpresë dhe devijantë fatëkeqë .Një numër i vogël institucionalizohet-janë të
bindur se nuk janë të aftë të funksionojnë në botën e jashtme dhe mbahen për sig-
urin e institucionit duje u përpjekur që të mbeten në të .Përkundër kësaj ,Goffman
pohon se si ndikimi i institucionit në shumicën e të sëmurve nuk ështëi përher-
shëm.Ka periudha kohore''zbraztësira kulturore''që d,m,th,se ish pacienti duhet nga
fillimi tëmësoj disa nga rectat themelore për të jetuar jashtë institucionit.Mirpo
,pasoja më e gjtë dhe më e rëndësishme është etiketa ''ish i sëmurë shpirtërorë ''apo
''ish i denuar''për këtë arsye e jo për shkak të përvojës së banimit në institucion
,integrimi i serishëm në shoqëri konvencionale është shumë i vështirë .Goffmani vie
deri tek përfundimi relativisht pesimist::''shumë institucione për sherim qartë funk-
sionojnë thjeshtë sikurse të ishin deponia të hedhurinave për kadetët''.Përkundër
reaksioneve shoqërore në përgjithësi institucionet e tilla vazhdimisht forcohen e
nuk e zvogëlojnë fare devijimin .
Devijimi dhe pikëpamja interaksioniste-kritikat

Pikëpamja karakkteristike në veprimtarin ka shprehurë shumë kritika .Epara, kri-
tikët vërtetojnë se inerakcionizmi nuk ka pasur sukses në shpjegimin e oridjinës së
aktit devijant.duke filluar nga etiketa ai nuk ofron kurrfarë inerpretimi rreth
195
aktiviteteve të një individi para se ai të jetë etiketuar si devijant.Madje edhe nëse e
marrim se etiketimi dhe reaksioni shoqërore janë faktorë të rendësishëm ne etike-
timin e devijimit ,kritikët thonë se aktiviteti devijantë thjesht nuk është krijuar me
etiketim.Për këtë arsye psh. disa individ thithin marihuaan kurse të tjerët jo.Le të
shërbehemi me shembullin e Lemertit përse disa anëtarë të fisit indus në
Kolumbinë britanke belbëzojnë kurse pjesa dërrmuese nuk e pranon këtë të metë
në të folur?Nga pikëpamja e interaksionizmit duket se nuk ka kurrfar presioni në
individ të caktuar që të devijojnë ,nuk ka kurrfarë simptomesh se ekziston motivi-
mi për devijimin e tyre .Kështu David Bordua konstatojë :''duket se tërë procesi i
zhvillimit të devijimit përbëhet nga reaksioni shoqërorë pa ndonjë ngacmimidevi-
jant .
Qasja ineraksioniste është e prirë që devijantin t'a paraqesë si person i cli nuk është
i vetëdishëm që aksioni i tij të mund të kuptohet si devijant gjithnjë derisa të mos
e ndali etiketa.Tako Ronald Akers:''njeriu nganjëherë fiton përshtypjen duke lexu-
ar literaturen se njerëzit qetë hecin dhe i shikojnë punët e veta dhe ndodh që përn-
jëherë vije shoqëria kriminale dhe i ndal ata me njëfarë etiket të keqe(citat nga
vepra Gibonsi dhe Jonesi1975fq.131).Mirpo shumica e devijantëve janë të
vetëdishme se të tjerët e shohin sjelljen e tyre si devijante .siq vërteton Tavlor
,Woltan dhe Yung,dhe pse thithsit e marihuanës mund të konsiderojnë këtë akt të
tyre si të pranueshëm gjegjësisht si sjellje normale në shoqërinë në të cilën ata
sjellen,ata janë plotësisht të vetëdishëm se ajo sjellje konsiderohet devijante në
shoqërinë e gjrë.Pra ata aktivisht vendosin që ta shkelin ligjin.Ata janë do farë kri-
jesash pasive me mbrojtësit në sy të cilët nga mos dija përnjëhert i zgjonë mveshja
e etiketës. Aq më tepër , shumë individë janë jo vetëm të vetëdijshëm për veprim-
in por me atë edhe krenohen dhe e kultivojnë .Kështu guerilët urbanë vetëveten e
etiketojnë si devijantë shumë më herët se sa eksponentet e kontrollit shoqërore te
kenë ardhur deri te ata .Siq vëren.AdwinWGouldner në kritikën e Beckerit , iner-
akcionistët janë të prirë të shprehin devijimin si pasiv ''njeri i pa fuqishëm ''e jo si
aktiv,''njeri i cili kundervihet''
Interaksionistët janë të prirë të krijojnë përshtypjen se pjestarët e shoqërisë ndon-
jë sjellje nuk e kuptojmë si devijante gjithnjë deri sa atë të mos jetë etiketuar zyr-
tarisht si e tillë .Jack Gibbs vërteton se si konsekuenca logjike e mendimit të tillë
do të ishte që ''polici të thotë apo të mendojë :''ky individ ka bërë krim për shkak se
une e kamë burgosur'':Gibbs vërteton se si ineraksionistët janë të prirë të largojnë
prej syve faktin se ekzi8stojnë fakte shoqërore se sevijimi është sjellje e denueshme
dhe se anëtarët e shoqërisë e ndërtojnë realitetin në kuadër të atyre normave
.Kështu individi i cili i then normat shoqërore do të jetë si definuar si devijant pa
marrë parasysh se a është etiketuar si i tillë apo jo zyrtarisht .
Më në fund vërtetohet se interaksionistëve nuk u ka shkuar deri në fund të spjego-
jnë reaksionin shoqërorë në devijie .Përse psh .disa policë dhe punëtorë socialë të
cilët merren me të miturit në studimin e Cicourelit thirren në rregullat të posaçme
dhe definicione të veprimit të cilat i përmendin se disa individ i etiketojnë kurse të
tjerët jo.Përse disa aktivitete në shoqërinë e caktuar konsiderohen devijante kurse
në të tjerat jo?Përse psh,thithja e mariuhanës është kundërkigjore ?për t'u
përgjigjur në ato pyetje është me rëndësi kush i nxjerr rregullat dhe për ç'farë qel-
limi .Kjo përfshin analizen e forcës dhe natyrës së vendosjes në shoqëri . Në këto
pyetje sotë përqendrohemi në shtojcen e radhës.
Dhe pse në kritikat e përmendura ka të vërteta ato nuk guxojnë t'a zvoglojnë
rëndësinë e kontributit të teorisë interaksioniste mbi studimin e devijimit .Në
196
artikulin me titull:pikëpamja e re mbi teorinë e etiketimit Howard Becker vlerëson
atë kontribut lartë .Së pari interaksionistët kanë dëshmuar se definicioni i devijim-
it nuk është proces i thjesht psh.nuk mund të thuhet se organet ligjore thjesht
arrestojnë ,gjykojnë dhe denojnë devijantët.sipas fjalëve të Beckerit nëse shikojmë
mjaftë me kujdes do të zbulojmë se ata këtë e bëjnë nganjëherë por jo gjithë ;disa
njerëzve por jo edhe të tjerëve ,disa vende por jo edhe në të tjerat vende;E dyta
interaksionistët kanë tërhequr vërejtjen në pasoja të rëndësishme të cilat rrjedhin
nga procesi i etiketimit.Beckeri dëshmon se kritikët nga pak e kanë tepruar duke
sygjeruar që interaksionistët vërtetojnë se individi vepron automatikisht në kate-
gorit e etiketava të cilat i ja mveshin.Ai konstaton:''mund tësygjerohet etiketimi i
ndonjë devijanti në disa rrethana ,të orientohet ai person në drejtimin e caktuar të
veprimit nuk është nisoj sikurse të thuhet se interaksionistët kanë tërhequr
vëmendjen në faktin që devijimi rezulton nga situata iteraksioniste në të cilën dal-
limet e forcës në mes të bashkë vepruesëve mund të kenë ndikim në rrjedhen.sipas
fjalëve të Beckerit ne shohim se rregullat shoqërore jo vetëm se nuk janë të fiksuara
dhe të pandryshuara por pa ndërpre konstruohen në çdo situatë në mënyre që të
mund të përgjigjen vullnetit dhe forcës së bashkëvepruesve të ndryshëm.Tash do ta
shqyrtojmë qështjen e forcës.
Sjellja devijante dhe forca.

Kjo pjesë analizon këto pçytje :kush i krijon rregulat ?në dobi të kujtë ato
krijohen?si imponohen rregullat?këto pyetje përfshinë shqyrtimet e natyres dhe të
ndarjes së forcës në shoqëri ,dhe shprehimisht lidhin studimin e shmangjes nga nor-
mat me studimin e forc;s dhe politikës .Kjo pjesë kryesisht merret me qendrimet
markësiste mbi sjelljen devijante dhe forcën por së pari duhet shqyrtuar sjelljet
funksionaliste interraksioniste.
Sjellja devijante dhe forca-qëndrimi funksionalist.

Funksionalistët fillojnë analizen e tyre të marshënieve të shmangjes nga norma dhe
forcës me supozim se në shoqëri ka konsenzus vlerash.AI konsenzus paraqet
mendim të ndërlikuar të pjestarëve të shlqërësisë lidhur me vlerat e larta .Nga
pikëpamja e funksionalistëv e sjellja devijante përbëhet nga ato akte të cilat shman-
gen nga vlerat e përbashkëta . Dyrkemi krimin e definon si akt i cili ''fyen gjendjet
e caktuara të fuqishme të vetëdijes shoqërore.Ligji prandaj është shprehje e koncen-
zusit të vlerave shoqërore ,zbatim i vlerave të përbashkëta, ligjeve dhe statuteve
.Ekzekutuesi i ligjit ,policia dhe gjyqi i zbatojnë vlerat e përbashkëta dshe veprat .
Forca te tyre është pushtet legjitim,e drejtë përshkak se bazohet në koncenzuesin e
vlerave të anëtareve të shoqërisë .Veprimi i ligjit i ndihmon shoqprise në tërësi
meqense është e nevojshme që shmangija nga noramat të ndalohet kurse vlerat e
përbashkëta të ruhen,siq është shenuar në kreun paraprak Dyrkemi vërteton se
denimi sipas ligjit shërbenë për sherimin e plagëve që ju shkaktohen ndjenjave
kolektive .Ai ia kthen vlerave të përbashkëta forcën e nevojshme për kët arsye sjell
të mira në shoqëri .
Shumë funksionalistë e miratojnë versionin e mendimit pluralist të natyres mbi
ndarjen e forcës nëshoqëerinë e zhvilluar kapitaliste.Sipas këtij mendimi grupet e
interest dhe partit politike parqesin intrese të ndryshme të grupeve dhe shoqërisë
.Vendimet politike dhe statutet politike marrin parasysh ato interesa dhe ndërm-
jetësojnëndërmjet tyre .shteti nuk punon në dobi të disa grupeve por prezanton
shoqërinë si tërësi.Villiam Qamblis mendimin pluralist e sjell në raport me forcen
197
dhe ligjin si vijon:ligji paraqet interesat e shoqërisë si tërësi me ndërmjetësim në
mes të grupeve të interesit.
Qendrimet e tilla kanë nxitur kritika të rrepta sidomos nga pikëpamja Marksiste
Kritikët vërtetojnë se funksionalistët injorojnë ligjet të cilat qartë i shërbejnë
interesit të të fortit dhe zavendësojnë përmbajtjen emocionale në dobi të të fortëve
gjatë zbatimit të ligjit .Laurie Tavlor mirë e arsyeton këtë në kritikën e vetë.
Mertona.ai shkruan:kjo është sikurse individi në shoqëri luan në automat gjigant
,por automati është i rregulluar dhe vetëm ndonjë lojtarë fiton shpërblimin ai lojtar
i cili humb i rritet mundësia për të fituar ose edhe më tutje luan me mendje të lehtë
,mandej pushojnë së luari ose propozojnë përseri të njëjtën lojë mirpo në këtë anal-
izë sikurse askush nuk pyetet se kush e ka vendos i pari atë automat dhe kush e
merr shpërblimin.Kështu Tavlori kritikon Mertonin që nuk e qon analizen deri në
fund ,që nuk e merr parasysh kush i krijon ligjet e kushprej tyre ka dobi t'a vazh-
dojmë analogjin e Tavlorit - krejt lojën kanë mundur t'a vendosin të fortit me rreg-
ulla të cilat u'a garantojnë suksesin .Ato rregulla mind të jenë ligjet e shoqërisë .
Mundësia e tillë rezultonë me interpretimin e sjelljes devijante shumë të ndryshme
nga ato të cilat i theksojnë funksionalistet.
Sjellja devijante dhe forca-qendrimi ineraksionist

Dy kontribute të interakciomistëve janë të mëdha për ti kuptuar mardhëniet ndër-
mjet shmangjes nga ligji dhe forcës.Së pari kanë sjellur në pyetje pikëpamjen funk-
sionaliste me koncezus vlerash duke theksuar se nuk ekziston mendimi i pranuar
për të gjithë në lidhje me atë me çka ka të bëjë sjellja devijante ,.Dy,kanë shprehur
se si definicionet e shmangies nga norma janë të lidhura me forcën e aktorëve të
përfshirë në situatë interaksioni .Mirpo, koncenrimi i tyre në vetë procesin e inter-
aksionit kryxesisht frenon analizen e qëndrimeve dhe ndarjes së forcës në shoqëri
në tërësi.Në të vërtet kur shqyrtojmë mardhëniet e tërësishme ndërmjet të forcës
dhe sjelljes devijante shkrimtaret sikurse Beckeri dhe Lemerti largohen nga për-
spektiva interaksioniste.
Në kritikën e vetë Mertoni,Edwin Lemrt e hudhë mendimin për koncenzusin e vler-
ave ai ppërshkruan situata të ndryshme në të cilat definicionet shmangen nga vler-
at nuk eruajnë koncenzusin e vlerave të shoqërise si tërësi po qendrimin e të
fortëve. Kjo sidomos është e dukshme në situatat koloniale ku elita sundues zbaton
ligjet e veta mbi shumicën .Ligjet e tilla shpesh janë në kundërshtim me normat e
vlerave të popullsisë vendase që mund të kketë ppër pasoj definimin e individit si
kriminel thjesht vetëm pse i ndjek tradittat dhe normat autentike .Lemerti si ahem-
bull përmend shoqërit shumë kulturore siç janë sh b a.-të të cilat përfshinë numër
të madhë të grupeve etnike prej të cilave çdonjëra e ka sub-kulturën e vetë.Me
veprim të rastit në kuadër të normave dhe vlerave të sub-kulturës së tyre,anëtaret
e grupit stnik mund të definohen si kriminel sipas ligjit amerikan. Lemerti përmend
shembullin e indianëve amerikan të cilët ghykohen për shkelje të ligjit mbi gjahun
dhe peshkimin .Dhe pse sjellja e tyre nuk është as kriminale as devijante sipas tra-
ditës dhe kulturës së tyre.Gjithashtu kjo vlenë të përmendet edhe në rastin e
banorëve meksikan në sh.b.a të cilët shpesh e kuptojnë martesë të ndaluara mard-
hënien seksuale me femren më të re se 16 vjet ,përdorimin e marihuanës dhe mba-
jtjen e armes fsheht si sjellje normale dhe e pranueshme.Lemerti konkludon se
shmangia kriminale nga norma në pakicat etnike mund të interpretohet në të
njëjtën mënyrë si nënshtrim i ligjeve ndërmjet anëtarëve të segmentëve dominuese
fshatare dmth, me thirrjen në shoqërinë tradicionale shumë kulturore siç janë sh b
198
a-ta dhe shpreh mendimin se4 si definicioni i krimit dhe sjelljes devijante në parim
shpreh qendrimin e të fortëve .
Sikurse Lemarti edhe Beckeri e sjellë në pyetje kuptimin e koncenzusit të vlerave
ai vërteton se njerëzit në të vertet me forcë imponojn rregullat e veta të tjerëve ,
duke i zbatuar ato pak a shumë kundër vullnetit dhe pa pëllqimin e të tjerëve.
Psh.përmend se si në perendim nxjerrin rregulla më të vjetrit për më të rinjtë
,mashkujt për femra ,të bardhët për zezak,protestantët me origjinë anglosaksone
për pakicat etnike ,klasa e mesme për klasen punëtore .Beckeri thotë se në vend të
koncenzusit të vlerave ,rregullat shprehin forcën .Ai thotë :''ato grupe të cilave pozi-
ta shoqërore ua siguron forcën dhe armen ,e kanë mundësinë më të madhe që me
forcë ti imponojnë rregullat e veta .Grupet e tilla kanë forcë që definicionet e ve ta
për krimin dhe sjellet devijante t'ua imponojnë më të dobtëve .
Interaksionistët shtrojnë qështjen e raportit ndërmjet forcës dhe shmangies nga
norma apo nëtë vërtet në këtë nuk përgjigjen.Ata ofrojnë sygjerime interesante por
nuk hynë në analizë detale të natyres së forcës dhe sjelljes devijante në shoqëri në
tërësi,Në praktik koncentrohen në vetë dramen e interaksionit .Ata janë të prirë të
merren me disa fora të kontrollit shoqërore siç janë gjyqi ,policia dhe entet e të
miturve dhe shqyrtojnë krijimin e sjelljes devijante në këtë kuptim .Mirpo siq thotë
Jock Yung :nuk është kriminel madje as kryerës i krimit por në konsekuencat e fun-
dit vetë përmbajtja është ajo që duhet studijuar ''.Kështu pra raporti midis sjelljes
devijante dhe forcës vlenë të studiohet në kontekstin e sistemit shoqërorë në tërësi.
Sjellja devijante dhe forca- përspektiva marksiste

Sociologët siq janë Wiliam Qamblis, Milton Mankof, Frank Pearce dhe Jon Yung
vërtetojnë se vetemulsionueshme përspektiva marksiste mundet në mënyrë adeku-
ate ti ndriqoi raporte midis forcës dhe sjelljes devijante në shoëri .Nga kjo pikëpam-
je forcën në duar e mbajnë ata të cilt posedojnë edhe kontrollin e forcave prodhuese
.Superstruktura ruanë mardhëniet midis të fortëve në përputhshmëri me të dobëtit
,ndërmjet klasës sunduese dhe asaj të nënshtruar .si pjesë e superstrukturës shteti
format e ndryshme të kontrollit shoqërorë,dhe sjelljes devijante mbrojnë interesat e
klasës sunduese dhe i shërbejnë asaj .Si instrument i klasës sunduese shteti nxjerr
ligje të cilat nxisin dhe mbrojnë interesat e klasës sunduese dhe mbrojnë interesat
e klasës së vetë dhe ndalojnë e kontrollojnë klasën e nënshtruar .Ligjet nuk janë
shprehje të koncenzusit të vlerave por shprehin ideologjinë e klasës
sunduese.Qëllimi i tyre është që përdorimin e forcës së klasës sunduese ta bëjnë
legjitim .Kështu pra me nënshtrimin e përgjithshëm të anëtarëve të shoqërosë si
tërësi ,formë e rrejshme e vetëdijes klasore duke pas parasysh se në praktik ligjet i
shërbejnë vetëm pakicës sunduese.Ato qendrime dhe impëikimet e tyre do ti shqyr-
tojmë më detalisht .
Kush i bënë ligjet, dhe kush nga ato ka dobi

Nga perspektiva e marksizmit, ligjet i nxjerr shteti i cili përfaqëson interesat e
klasës sunduese. Mbase dëshminë më të fortë për këtë qëndrim na e ofron anal-
iza e Chamblissit, e imponimit të ligjeve angleze kolonive të Afrikës Lindore.
Chamblissi thotë se historia e tërësishme e legjislacionit kolonialist është histori
e shoqërisë dominonte të klasave e cila si kriminelë definon ato akte të cilat janë
të përcaktuara ashtu sipas interesit ekonomik. Në Afrikën lindore, britanikët kri-
juan plantazhe te çajit, kafes që të kultivojnë rendimet më të madh për eksport.
Plantazheve u nevojitej fuqi punëtore e madhe dhe e lirë për të funksionuar me prof-
199
it. Për t'i detyruar vendasit afrikas në punë, sunduesit kolonialist e aplikuan
tatimin i cili mund të paguhej vetëm duke punuar si punëtor në plantazhe.
Mospagesa e tatimit ishte thyerje ligjit e denueshme me gjobë në të holla, me
denim trupor dhe me burg. Mëditja mbahej në një nivel të ulët në mënyrë që të
mund të punonin shumë punëtorë për të paguar tatimin dhe kështu u mundësinin
afrikanëve të të paguajnë tatimin dhe të kthehen në fshatrat e tyre e njëherit të mos
mund të punojnë gjatë zezonës në punët e tyre të fushave. Kështu me anë të ligjit
pronarët e plantazheve siguruan burim të pasur të fuqisë së lirë punëtore.
Chamblissi dësmon se ligjet mbi bredhjen në Anglinë mesjetare shërbenin për të
njëjtin qëllim. Me ligjin e parë për këtë të nxjerrur në parlament 1349 u bë
kundërligjore nëse lypësve u ofrohet ndihmë në para, ushqim apo strehim. Ligji
gjithashtu kërkonte që çdo person i papunësuar duhet të punojë detyrimisht nëse
këtë e dëshiron ndonjë punëdhënës. Nëse re refuzon punën mund të ishte i denuar
me burg. Chambliss pohon se si ato ligje për endacakët u aplikuan si përgjigje për
vdekjet fatzeza siç ishin murtaja etj. të cilat e vërshuan fuqinë punëtore. Pronarët
feudal e pranon këtë ligj me përpjekje që ta eliminojnë deficitin. Këto ligje posa
u aplikuan qëndruan për një kohë të gjatë sepse u treguan si mjet suksesshëm i
kontrollit të fuqisë punëtore dhe siguruan rrjedhen stabile të punëtorëve të lirë.
Shumë sociolog kanë theksuar numrin e madh të ligjeve të cilat mirreshin me
pronën në shoqërinë kapitaliste. P.sh. Hermann Mannheim shkruan: "Histori a e
ligjeve ndëshkuese në Angli dhe në shumë vende të tjera tregon se ligiji i jep poz-
itë tepër të volitshme pronarit dhe e mbëron ate". Sipas William Chamblissit lig-
jet e tilla kanë qenë kryesisht në fuqi në shoqërinë feudale ku toka, prona e palua-
jtshme ishte burimi kryesor i pasurisë kurse pronarët e tokës ishin "pronarët e rez-
ervave ekonomike të tokave". Ndërkaq, rëndësia gjithnjë e ma e madhe e tregtisë
dhe e lëvizjes, që përfshinë edhe pronën e lujtshme dhe ndërrimin e plotë të feu-
dalizmit me kapitalizëm ka pasë për pasojë një numër të madh ligjesh të cilit
mbronin interesat pronësore të klasës kapitaliste në lidnje e sipër. Chamblissi
pohon se "hapeshin rrugët ekonomike të sistemit kapitalist mbrojtja e pronës pri-
vate e cila sipas përkufizimit ishte gurthemel në të cilin funksiononin ekonomitë
kapitalise. Prandaj, nuk është e çuditshme edhe nëse ligjet ndëshkuese mbronin
këtë preokupim themelor".
Në shkim të par duket se ligjet i shërbenin interesave të klasës sunduese mirëpo
ishte vështirë të zbatoheshin ligjet me të cilat do të mbrohej konsumatori nga
ndërmarrja private. Në të gjitha shtetet e zhvilluara kapitaliste ekzistojnë ligje,
në shikim të parë të modeluar për interesat e gjithmbarshme popullore, kurse në
të vërtet ata shtetit i japin fuqinë që ta kontrollojë industrinë dhe tregtinë, mirpo,
megjithatë mund të thuhet se shume nga ato ligje jo vetëm se u shërbejë interesave
të klasës sunduese por ato shpesh i transformojmë dhe i ndryshojmë në të vërtetë
mu ato bashkësi të cilat do të ishte dashur që atë fuqi ta kufizojnë. Studimi i
Gabriela Kolkës mbi zhvillimin e ligjeve të cilat rregullojnë industrinë e paketim-
it të mishit dhe qarkullimit hekurudhor në SHBA e ilustrojnë këtë tezë. Në fund
të shekullit standardi higjenik në industrin e përpunimit të mishit ishte alarmant.
Pasojat ishin sëmundjet në mes të konsumatorëve dhe humbja e tregut të caktu-
ar në Evropë. Me përkrahjen e shumë kompanive u futun ligjet sanitare të cilat
kontrollorin përpunimin dhe paketimin e mishit. Kolku pohon se ajo përkrahje
ishte e motivuar nga interesi personal dhe ishte më tepër se sa brengë për shën-
detin e konsumatorëve. Profiti i kompanive të mëdha u zvogle me te madhe për
shkak të konkurrencës së fortë të kompanive të vogla të cilat dolën në treg me
200
çmimet e ulëta. Ligjislatura e re e ngriti çmimin e përpunimeve të mishit dhe si
pasim i kësaj nga numri i madh i kompanive të vogla, shumica e tyre falimentu-
an. Për shkak t prodhimit të madh të tyre, kurse shtimit të shpenzimeve të kom-
panive të mëdha qarkullimi i kompanive të mëdha ishte disproporcionalisht edhe i
vogël. Kështu ligjet e shkathta në të vëret eliminuan konkurrencën e ndërmarrjeve
të vogla, dhe përsëri i pushtojë tregjet e jashtme dhe e rriti nivelin e profitit.
Kolku e përdor të njëjtin argument me rastin e intervenimin e shtetit në
Industrinë e hekurudhave. Gjatë gjysmës së dytë të shekullit XIX, profitet në
industrinë e hekurudhave ranë në formë rapide dhe shumë ndërmarrje falimen-
tuan. Konkurenca në treg ishte shumë e fortë dhe ndërmarrjet për ketë arsye rec-
iprokisht i zvogëluan çmimet në nivel mizor edhe për kundër përpjekjeve të
mjerueshme që të pushtohet pjesë më e madhe e tregut ajo nuk u arritë. Kompanitë
e mëdha hekurudhore kërkuan nga shteti ligje të cilat do ta rregullonin industrinë.
Me atë rast u nxorën ligje të cilat fiksuan çmimet standarde duke i garantuar
profit industrisë. Arsyetimi zyrtar për ligjet e këtilla ishte pengimi i monopolit. Në
praktikë u arritë e kundërta. Ligjet ishin në dobi të kompanive të mëdha duke i
penguar ndërmarrjet e vogla që të garojnë me çmime të vogla dhe në ketë mënyrë
ta zvogëlojnë konkurrencën. Shembulli ma i ri se si klasa sunduese ndikon në ligje
tregohet në studimin e Janes Grahamit mbi ligjin dhe kontrollin e evitimeve të
keqpërdorimeve të drogës të cilin Qeveria e Niksonit e nxorri me 1970. Ato ishin
përpjekje për kontroll më të rrepët të prodhimit dhe furnizimit me amfitamin i
cili ne qarqet legale të drogës i njohur si "seed". Mfitamini është stimulues i cili
nëse merret në doza më të mëdha mund ta dëmtoj organizmin. Më tepër se 20% e
prodhimit të apfitaminit në tregun e ndaluar legalisht e prodhonin korporatat e
mëdha për prodhim të barërave Grahami vërteton se për shkak të presionit të
atyre kompanive në politikan, përpjekjet për kontrollin më të rreptë të prodhim-
it dhe ndarjes së amfitaminit dështoj. Grahami konkludon se "rezultati defin-
itiv ishte se politika shtetërore shpalli luftën e përgjithshme kundër drogës e cila
nuk është burim i të ardhurave të korporatave. Konkludimi i tij në mënyrën e vet
përsëritet nga senatori Eagleton i cili pohon se mirëqenia e popullit vie vetëm
pas profitit të korporatave. Eagleton deklaron: "në momentin kritik, fuqia e
kompanive të cilat prodhojnë drogën thjeshtë u tregua më e fortë (e cituar në
Raham 1976, faqe 121). Në këtë kapitull dëshmohet se si ligji instrument i klasës
sunduese i cili shërben që t'i mundësoj asaj profit maksimal, mban nën kontroll
klasën e saj punuese dhe përgjegjësish punon për interesin e saj. A mund t'i shiko-
jmë të gjitha ligjet nga ky kënd? Jock Yung pohon se ligjet, dhe pse janë shpre-
himisht të njanëshme në dobi të interesave kapitaliste, prapseprap ato në vete
përmbajnë përparësi të cilat lëvizja popullore i kishte fituar nga borxhezia".
Kështu mund të vërtetohet se ligjet të cilat garantonin ekzistimin e sindikatave
dhe të drejtat e tyre për grevë, ato ligje të cilat mboronin shëndetit dhe sigurinë
e personave në punë paraqesin përparësi për klasën e nënshkruar. Ndërkaq,
Fank Pearce dëshmon se shume nga ato ligje i shërbejnë edhe klasës sunduese
edhe asaj të nënshtruar. Shembull për këtë është legjislatura e për fabrikat e
cila mbron shëndetin dhe sigurinë e punëtorëve. Pearce shkruan: "shumica e lig-
jeve në Briatani dhe Amerikë veprojnë në dobi të kapitalistëve dhe pse shumë ligje,
vërtet i shërbejnë edhe klasave të tjera shoqërore, dhe jo vetem pse sistemit i
duhet shëndeti, treg i sigurtët i konsumatorëve, por edhe për arsye se është i nevo-
jshëm lojaliteti i tyre". Në këtë pjesë kemi mundur ta arrijmë përshtypjen se si
klasa sunduese krejtësisht i vendos dhe i mbron ligjet. Mirëpo, ekzistojnë rela-
201
tivisht dëshmi kundër atyre qëndrimeve. Byrokracia shtetërore dhe kuvendet e
interesit janë burime të rëndësishme të ligjeve, mirëpo nga këndvështrimi mark-
sist ligji, kryesisht do të mbronë interesat e klasës sunduese pa marrë parasysh
se cili është burimi i tij. Siç dëshmon Poulantzsi, shteti mundet më efektivisht ta
përfaqësojë klasën sunduese kur anëtarët e asaj klase nuk e kanë pushtetin buri-
mor. Nga ai qëndrim mund të pritet që burokracia sunduese të veproj pavarë-
sisht nga kontrolli i klasës sunduese dhe të marrë krejt iniciativën. Si shembull
mund tëshërbejnë ligjet mbi marihuanën në SHBA. Departamenti federal për
narkotikët ka qenë kryesisht përgjegjës për ligjin mbi tatimin në marihuanë të
vitit 1937 dhe nga kjo datë ka filluar pejsa më e madhe e ligjeve dhe dispozitve
të cilat ndalojnë përdorimin dhe shitjen e marihuanës. Ky veprim mund të inter-
pretohet edhe si mbështetje e interesave të klasës sunduese. Jeck Yung vërteton
se konsumi i marihuanës lidhet me grupe siç janë ato të hipikëve, të cilat mund
të kuptohen si kanosje të kapitalizmit. Hipikët e hedhin etikën e punës, motivimin
e suksesit dhe materializmit, pra krejt çka mund të konsiderojmë të rëndësishme
për kapitalizmin. Për ata "ëndërra amerikane", qëndrimi i cili do të mund kanos-
te me zbulimin e vetëdijes së rrejshme klasore. Ligjet mbi marihuanën mund të
kuptohen si mjete të dobishme me të cilat do të deskteditoheshin edhe ata por
edhe parimet e tyre.
Argumente të ngjashme mund të përdorim edhe tek legjislatura e cila mbron
inereat e Kuvendit Sothem Christian Learship Conference të cilin e udhëheqëse
Martin Lut-her King mund ta kuptojmë pjesërisht të merituar për ligjet mbi të
drejtat qytetare nga mesi i të 60-jetave. Legjistlatura u garantonte amerikanëve
zezak të drejta të barabarta ligjore në territoret siç ishin votimet, shkollimi,
punësimi. Ndërkaq, Michael Harlambos pohon se ligjet e tilla mund të kuptohen
edhe si shërbim i interesave të klasës sunduese. Në zemër të jugut, grumbullue-
sit mekanik të pambukut dhe mjetet kimike për asgjësimin e koreve eliminuan
nevojën për fuqinë punetore të zezakve në fusha. Më nuk ishte e nevojshme urre-
jtja racore dhe diskriminimi që të sigurohej fuqia punëtore e madhe pasive dhe e
lirë. Lëvizjet siç ishte ajo Soutehern Chrisian Leadership Con-ference e cila
mobilizoi me qindra mija zezak në shtetet jugore ka mundr që lehët ta rrezikojë
interesin kapitalist. Në fund të 60-tave, disa kuvende të forcës së zezakëve në
getot qytetare ishin haptazi kundër rregullimit kapitalist. Dhe Lëshimet sikurse
ligji mbi të drejtat e qytetarëve me sukses i neutralizuan masat, lëvizjet o orga-
nizuara zezake në formë të protestave në Jug.
Njësoj sikurse ligjet të rëndësishme ishin edhe ligjet e panxjerrura. Mosnxjerrja
e vendimeve është njësoj e rëndësishme sikurse nxjerrja e tyre. Kjo nënkupton
se "një pjsë e mirë e asaj që ndodhë në nxjerrjen e rregullave ka të bëjë edhe me
mos nxjerrjen e vendimeve. P.sh. ai thekson situatat të cilat sipas ligjit mund të
definohen si të denueshme kur klasa unduese nuk e imponon mendimin mbi atë
çka është e dobishme e çka jo. Kështu një magnat i filmit huazon lokalin e mirë
dhe shpenzon 20.000 dollar në kremtimin gllamuroz të ditëlindjes së të bijes së
tij, derisa njerëzit e disa rrugëve mëtej shikonin. Bashkëshortja e prokurorit të
SHBA-ve i ka 200 parë këpucë, derisa në malet Appalachian prindërit nuk mund
tua blejnë fëmijëve nga një par sosh. Sjellja e tillë e idologjisë së klasës sunduese
arsyetohej me deklaratat si kjo: "Ata të hollat i kanë fituar: kanë dhe kanë të
drejtë t'i shpenzojnë ato siç u pelqn atyre". Të rallët janë ata të cilët arrijnë t'i the-
jnë barrierat e vetëdijes së rrejshme klasore. Angela Davish, udhëheqëse e dikur-
shme e panterëve zezak, organizatë militante e zezakëve amerikan, thotë se
202
është më tepër se rregull të thuhet: "Kriminelët e vërtetë në këtë shoqëri, nuk janë
vetëm të gjithë ata njerëz të cilët ndërtojnë burxhe gjer e gjatë shtetit, por ata
të cilët kanë vjedhur pasurinë e botës nga njerëzit" (e cituar në Tavlor, Walton dhe
Yung 1973. fq.27). Para syve të saj kriminelët e vërtetë janë përfaqësuesit e klasës
kapitaliste. Kontrolli i klasës sunduese mbi super strukturën kanos që ato
shkatërrime të zgjërohen, të zhvillohen në çështje të rëndësishme dhe të shëndër-
rohen në ligje.
Kush shkel ligjet? Kush ndëshkohet?
Marksistët sikurse William Chamblissi dëshmojnë se kriminaliteti i përhapur në

çdo shtresëshoqërore të shoqërisë kapitaliste. Përshtypja që vie nga statistika
zyrtare se kiminialiteti është kryesisht fenomen i klasës punëtore, thjesht është
pasojë e zbatimit selektiv tll ligjit. Në librin Kiminaliteti i të fortëve (Crimes of the
Powerful) Farank Pearci analiuzn veprimin ilegal të korporatave tëmëdha
farariste amerikane. Nëse matet në para, Pearce pohon se veprimi i denushëm i
klasës punëtore vetëm një ikë ujë në deti në krahasim me shumat e mëdha të cilat
grabitin ndërmarrjet private. Psh. Komisioni federal për tregëti i SHBA vlerëson se
me 1967 pjesa e grabitjeve ishte në shumë rreth 55 milion dollarë, në krahasim
me ato mashtrime afariste të cilat mund të zbulohen në sasi prej miliarda dol-
larësh. Ramsav Glarke pohon se një mashtrim i korporatës rreth përcaktimit të
çmimeve, kundër ligjit ka shmangë më shumë para çdo vit se sa të gjitha ato qin-
dra mija fyerje, dëshprime apo vjedhje në tërë shtetin gjatë atyre viteve të njëjta.
Në kategori monetare, kriminaliteti në SHBA është problem i klasës sunduese.
Pearce analizon veprimin e ligjeve amerikane kundër trusteve të cilët qëllimin
e vet e kanë proklamuar si ruajtje të çmimeve në nivelin më të ulët të mund-
shëm. Ligjet kundër trusteve ishte dashur të përkrahin konkurrencën, të evito-
jnë monopolin dhe mbrojnë kontratat me çmime ndërmjet korporatave. Pearce
pohon se ligjet kundër trusteve rrallë arrijnë qëllimin e vet të proklamuar.
Kartelet brenda të cilave caktohen çmimet janë dukuri shumë e shpeshtë dhe
konkurrenca e lirë ndërmjet kompanive të mëdha pothuajse fare nuk ekziston
praktikisht. Komisioni federal për tregti ka vlerësuar se sikur ligjet kundër trustit
të zbatoheshin rreptësishtë, çmimet do të zvogëloheshin për 25% apo më tepër.
Kjo do të thotë thyerje e dominimit të disa kompanive shumë të fuqishme në indus-
trinë e rëndë dhe do të krijohej vërtet konkurrencë tregtare. Pearce përmend
numrin e voglë të rasteve të ndjekjeve të suksesshme gjyqësore sipas ligjit kundër
trusteve dhe paralajmëron se çfarë shumash të mëdha janë në pyetje, në proce-
set kundër prodhuesve të paisjeve elektrike l961 haptazi General Electric ka
realizue më së paku 50 milion dollarë të tepricës së fshehët të profitit. Pearce
pohon se afarizëm i tillë jo vetëm per General Electric , por edhe për korpora-
ta të mëdha në Amerikë është tipike. Korporatat ofrojnë shembujt më drastik dhe
më të mdhenj të kriminalitetit të organizuar në Amerikë".
Përkundër shtrirjes së dukshme të kriminalitetit të natyrës së korporatave,
kompanitë rrall ndiqen nga gjyqi sipas ligjit kundër trusteve. Psh. Me 1962 para
gjyqit kanë dalë vetëm 92 raste. Siç ohon Pearce, nëse shkelja e ligjit është aq e
përhapur kurse numri i rasteve para gjyqit i vogël, ato procese qartë i shërbejnë
ndonjë interesi tjeter e jo rregullimit të afarizmit. Ky është qëllimi, sipas mendim-
it të tij, të mbahet miti që ligji po zbatohet njësoj edhe në të pasur edhe në të
203
varfër, që shteti është një organ neutral mbi interesat sektashe dhe se ajo e
mbron mirëqenien e shoqërisë në tërësi. Arsye tjeter për atë numër të vogël të pro-
ceseve gjyqësore është dëshira që të krijohet përshtypja se kriminaliteti korpo-
ratave është minimal. Zbulimi i natyrës aq të përhapur të kriminalitetit të kor-
poratave do të mund ta rrezikonte forcën kapitaliste.
Pearce pastaj mirret me marëdhënjet ndrmjet klasës sunduese dhe ndërmjet
kriminalitetit të organizuar në Amerikë. Ai vërteton se kriminaliteti i organizuar
gjithmonë i nxitur, i injoruar ose i shtyer në rend të parë varësisht prej
leverdisë së klasës sunduese amerikane. Pearce pohon se, posaçërisht gjatë
viteve të 20-ta e të 30-ta, kompanitë e medha shpesh kanë punësuar gangster
për qëllime më të ndryshme. Ata u kanë shërbyer atyre për shpërndarjen dhe
frikësimin e grevistëve punëtor, për infiltrim në sindikata dhe pastaj i kontrollo-
jnë, me qëllim të eliminimit të konkurrencës. Gjatë viteve të 30-ta kompanitë auto-
mobilistike në Detroid kanë udhëhequr një luftë të gjatë kundër përpjekjeve të të
gjthë punëtorëve që të krijonë sindikatin. Ford dhe General Motors kanë huazuar
gangster në mënyrë që me terror punëtorët t'i shpërnajnë dhe nënshtrojnë. E kanë
humbur betejen por kanë vazhduar lugën duke u shërbyer me gangster për
frikësimin e udhëheqësve militant të sindikatave. Gjatë viteve të 50-ta ata
udhëheqës i kanë ndërruar me udhëheqës më të përshtatshëm, nevojat për ngag-
ster kanë pushuar dhe ata i kanë largar prej listave të rrogave. Sipas Paercit,
ata janë ndërrim i dobët për sindikalistët e nënshtruar djathtistë. Duke u shër-
bye me shembujt sikurse ky Pearc sheh kriminalitetin e organizuar si rol të klasës
sunduese i cili përdoret kur dhe ku varësisht ai i shërben interesit dhe qëllim-
it.
Në studimin mjaft të njohur lidhur me kriminalitetin në Setleu në shetin
Washington, Wiliam Cham-blis dëshmon se si kriminaliteti i organizuar nuk
është vetëm shërbëtor i klasës sunduese, por pjesë e saj integrale. Hulumtimet e tij
kanë përfshirë gati 10 vjet 1962-1970 si burim informatash kanë shërbyer bise-
dat me një varg bashkëbiseduesish duke përfshirë edhe nëpunës policor nëpunës
shteti, hajna profesional, gangster e prostituta. Chambliss dëshmon se si krimi-
naliteti lajmërohet në të gjitha shtresat shoqërore. Dallimet më të mëdha në mes
të shtresave janë tipet e kriminalitetit dhe natyra e intervenimeve ligjore.
Chambliss pohon se si forca dhe forma e parasë dhe ndikimi janë faktor kyç
të cilët përcaktojnë se kush do të jetë i arrestuar e kush jo. Gjatë studimeve të tij,
mbi 7o% të tëarestuarëve në Seatleu ka arritur në burg për shkak të rakisë.
Policia është marrë me kvarte të varfërish. Gjyqet dhe burgjet ishin plot me të
pafuqishëm dhe të varfër.
Chambliss pohon se sindikati më i madh i gangsterëve në Seatleu ishte i përbërë
nga njerëz udhëheqës afarist, udhëheqës politik dhe nëpunës policie dhe gjyqesh.
Sindikati organizonte lojra ilegale hazarde, bastore, prostitucion, pornografi dhe
shitjen dhe shpërndarjen e drogës. Degët e tij ishin të shtrira në tërë klasën sun-
duese. Nënkryetari i bankës lokale ndihmonte sindikatin të mbulojë fitimet e
medha pa tatim dhe qëndrimin e tij në bordin udhëheqës të kompanisë në
pronësi të sindikatës. Ata të cilët kanoseshin se do t'i lajmërojnë aktivitetet e
sindikatës ishin të vrarë. Vrasja ishte metoda më e mirë për shkak se bartësi i
kufomave ishte vëlla i gruea së njerit nga anëtarët e sindikatit, dhe kështu
paraqiteshin si vetëvrasje, dhuratat e vazhdueshme në para dhe mitoja poli-
tikanëve lokal dhe nëpunësve që qeverisë u bënë praktikë e zakonshme ashtu që
burokracia lokale i kishte mbyllur sytë para veprimit të sindikatës. Ankesat e
204
banorëve të karateve të varfura për shkak të shtëpive publike dhe lokaleve të
natës e bastoreve në mesin e tyre pushteti plotësisht i injoronte. Nga ky lloj i
dëshmisë Chamblissi vie deri tek koknkludimi. Së pari, ata të cilët udhëhiqnin
kriminalitetin e organizuar në qytetet amerikane nuk janë përfaqësues të ndonjë
"klase kriminelesh" por elitë politike dhe ekonomike. Dy, nuk është vetëm pakica
e anëtarëve aktiv të sindikatës brenda klasës sunduese dhe e cila ndirrëte për-
fitim nga kriminaliteti. Klasa si tërësi përfitonte duke pasur parasysh se paraja e
fituar me veprimtari ilegale shfrytëzohej për financimin e opratacioneve ilegale
afariste. E treta, korrupsioni i politikanëve lokal dhe i policisë dhe e gjyqeve është
me rëndësi që krimi i organizuar të ndriçohet.
Katër, kriminaliteti i cili shërbente klasën sunduese nuk dënohet kurse ata të
cilët nuk e shfrytëzojnë do të jenë të sanksionuar me ligj.
Përse shkelja e ligjit? Përse dominimi i ligjit?
Shumë marksist krimin e shohin si çmim natyror të shoqërisë kapitaliste. Ata

vërtetojnë se sistemi ekonomik kapitalist i punës është krim për shkaqet si
vijon. Infrastruktura ekonomike ndikon dukshëm në marrëdhënie shoqërore, bes-
imin dhe vlerat. Mënyra kapitaliste e prodhimit forcon profitin deri në kufirin
më të lartë të mundshëm dhe akumulimin e pasurisë. Sjellja është e motivuar me
interesin ekonomik e jo me detyrën ndaj popullit. Kapitalizmi bazohet në
pronën private. Nxitet profiti predonal më tepër se sa ai kolektiv. Kapitalizmi
është sitem konkurenet, ndihëm reciproke dhe bashkëpunim për interesin e
përgjithshëm në dëm të interesit individual dhe suksesit në dëm të tjerëve.
Konkurenca e punsë me agresivitet, armiqësi dhe sidomos për ata të cilët
humbin, me frustrim.
William Chambriss pohon se si janë bukë përmysës, interesi personal vetanak dhe
armiqësia ato të cilat gjenerojnë sistemin kapitalist, motiv i shumë krimeve në të
gjitha nivelet e shoqërisë Anëtarët e çdo shtrese shërbehen me çdo gjë që është e
mundur dhe rastet të cilat u ofrohen nga klasa e tyre për të bërë krim. Kështu në
lagjet e të varfërve dhunuesi, hajni, stërshitësi i drogës, makroja i prostitutave
shprbehen me ate që kanë për fë fituar dhe bëjnë se ç'munden. Në nivelet më të
larta të të ardhurave, njerëzit afarist, juristët dhe politikanët kanë në dispozicion
mjete efikase që të marrin pjesën më të madhe të kulaqit.
Duke pasur parasysh natyrën e shoqërisë kapitaliste, sidomos shoqërisë
amerikane, David Gordon pohon se kriminaliteti është racional dhe ka kuptim.
Në shoqërinë në të cilën sundojnë parimet "peshku hanë peshkun", ku konkurren-
ca është parim kryesor individët janë të detyruar që të luftojnë vet për të mbijet-
uar. Kjo veçanërisht vlen për të varfërit amerikan duke pasur parasysh she
SHBA disponon me shërbime mjaft modeste për kujdesin social në krahasim me
shoqëritë më të zhvilluara industriale.Gordoni konkludon se "shumica e krim-
inelëve në këtë vend ka një të vetmën emblem të përbashkët - ata përfaqësojnë
marrëveshje racionale në natyrën konkurruese dhe pabarazi në jetë në
shoqëritë kapitaliste".
Nga këndvështrimi kapitalist, zbatimi i ligjit në mënyrë selektive ka një varg paso-
jash të rëndësishme. Denim të kohëpaskohshëm të krimit të klasës sunduese,
mbështet fiskonin se ligji vepron në dobi të shoqërisë në tërësi. Shteti paraqet
interesin publik dhe se dimensioni i kriminalitetit të klasës sunduese është i vogël
. Përkundër kësaj, denimi i shpeshtë i anëtarëve të klasës së nënshtruar ka
205
rëndësi dhe pasoja të njëjta. David Gordon dëshmon se praktika e zbatimit të ligjit
në SHBA e përkrah sistemin kapitalist në tri forma. Një, duke zgjedhur përfaqë-
suesit e klasës së nënshtrur dhe denuar ata individualisht ajo mbron sistemin i
cili në rend të parë përgjigjet për shmangëje nga denimi dhe normat. Individët
përshkruhen si "dështak shoqëror" dhe si të tillë janë përgjegjës për gjithë veprim-
tarinë kriminale. Në këtë mënyrë akuza dhe denimi drejtohen ndaj tyre e jo
ndaj institucioneve kapitaliste. Gordoni dëshmon se praktika e zbatimit të ligjit
shërben që "forcojë ideologjinë pervalente në shoqërinë e vet sipas të cilës për prob-
lemet shoqërore duhet akuzuar individët e jo institucionet". Dy, arrestimi i për-
faqësuesve të zgjedhur të klasës së nënshtruar legjitimist neutralizon opozicionin
e sistemit. Ky qëndrim mund të zbatohet në praktikën policore në territoret e
zezakëve amerikan të getos, në të cilat është e vendosur potencialisht pjesa më
revolucionare e fshatarësisë amerikane. Përkundër faktit se ata përbëjnë vetëm
12% të fshatarësisë, 61% të të burgosur më 1968, për grabitje ishin zezakët, si
dhe pothuaj 50o% të të burgosurve për sulëm. Shefi i policisë së Nju Jorkut është
shumë i kënaqur shpjegonte situatën kur e krahasonte rolin e policisë në Harlem
(getoja kryesore e zezakëve në Nju Jork Siti) me rolin e ushtrisë okupuese. Rrallë
kush ashtu intituitivisht rezimon mendimin e Gordonit bmi arrestimin dhe bur-
gosjen të njërit nga ish të denuarit zezak kur thotë: "Menjëherë kam vendosur
që të mos i kthehem krimit, sepse është budallallëk, ky është kurth kjo atyre vetëm
ua lehtësonte neutralizimin "(cituar Gordoni 1975. faqe 208"). E treta, Gordoni
dëshmon se përkufizimi i kriminalit si "shtazë e papërshtatshme, si anmik i
shtetit" jep arsyetimin që të futen në burg. Dhe kështu janë të larguar nga pub-
liku. Në këtë mënyrë janë anët më të kqija të cilat sistemi kapitalist i prodhon
rregullisht duke i larguar nga sytë. Kur vërtet të bënin diq për të ndihmuar atyre
të cilët shkelin ligjin, kur problemet e tyre do të bëheshin publike, i tërë siste-
mi do të mund të vinte në pyetje. Mirëpo konkludon Gordoni "duke mbajtur vik-
timin thell në fshehtësi dhe duke treguar si te panjerëzishëm, sistemi ynë i krim-
inalitetit dhe denimit lejon të harojmë se sa transformimi gjithë përfshirësh i
shoqërisë dhe i ideologjisë do tëishte i nevojshëm që të fillojmë zgjedhjen e prble-
meve të kriminalitetit. Gordoni pohon se zbatimi selektiv i ligjit shërben për rua-
jtjen e fuqisë së klasës sunduese dhe forcimin e ideologjisë së saj. Me argumente të
cilat ai i thekson në vazhdim shkojnë në dobi të mendimit. Zbatimi selektiv i ligjit
krijon përshtypje se kriminelët janë kryesisht nga klasa punëtore. Me këtë
vëmendja shmanget nga klasa sunduese. Gjithashtu, njëkohësisht largohet
vëmendja e përfaqësuesve të klasës së nënshtruar nga eksploatimi i tyre. Ajo
drejton një pjesë të frustrimit dhe armiqësisë të cilën ajo situatë e prodhon në
kriminel brenda klasës së vet. Vrasësi dhe hajni mund të shërbejnë si viktima për
frustrimet e masave të tjetersueme. Kjo krijon ventil sigurues dhe liron agre-
sion i cili përndryshe mund tëishte kthyer kundër klasës sunduese. Zbatimi selek-
tiv i ligjit gjithashtu shprben për ndarje klasash, sidomos në territoret e të var-
fërve ku në mesin e njerëzve ka tendenca që armiqtë e vet t'i shonin si kriminel
brenda klasës së vet.
Më në fund se qfar është veprimi selektiv i zbatimit të ligjit në vet kriminalitetin?
Mbas studimit të tij Qamblisi vie deri tek konkludimi format e dominimit të ligjit
nuk janë organizue që të zvogëlojë nurmin e kriminalitetit ose që të dominojë
morali publik. Më parë do të mund të thuhej se janë të organizuara që të drejto-
jnë kriminalitetin dhe duke bashkëpunuar me grupet më kriminale dhe duke
imponuar ligje kundër atyre tek të cilët kriminaliteti është minimal. Duke
206
bashkëpunuar me grupe kriminale, zbatimi i ligjit në esencë prodhon edhe më
tepër kriminalitet".
Shoqëria pa krim?
Në pikëpamje marksiste, baza e krimit është pronë private e forcave prodhuese dhe
të gjitha që rrjedhin pastaj. Kështu që shoqëria socialiste, në të cilën forcat prod-
huese në pronë shoqërore duhet të rezultojë me zvogëlimin e konsiderueshëm të
formave të shumta të krimit. Në teori, dobia individuale dhe interesi personal
duhej në masë të madhe dhe me përgjegjësi të zëvendësohen dhe kujdesin kolektiv.
Ekzistojnë dëshmi të qëndrueshme, në bazë të së cilave mund të konkludojmë se
shoqëritë që janë më afër socializmit në krahasim me SHBA kanë përqindje më të
vogël të krimit.
Pjesëmarrja e krimit në Evropën Perëndimore është ma e vogël në krahasim me
SHBA. Për shembull, në New York Cityu janë kryer më shumë krime për një muaj
se sa në Britani të Madhe gjatë tërë vitit. "Krimet në rrugë" kryesisht janë fenomen
amerikan, përkundër rritjes së theksuar të plaçkitjeve në rrugë në qytetet evropi-
ane. Ndryshimi i përqindjes së pjesëmarrjes së krimit janë pjesërisht pasojë e
këtyre faktorëve. E para, kujdesi social për të varfrit në Evropën Perëndimore është
më i madh në krahasim me atë në Amerikë. Mankoff dëshmon se të varfrit në
Evropë " nuk e arrijnë shkallën e dehumanizimit" e cila është e mundshme në
Shtetet e Bashkuara. Me ndenje më të madhe të dinjitetit, më pak është e mund-
shme që të qëllohen qytetarët e pafajshëm për ta zbutur mllefin e tyre. Kështu që
armiqësia dhe frustrimi, të cilat i prodhon kapitalizmi, veçanërisht të atyre që janë
në fund të sistemit stratifikues, janë të zvogëluar me anë të ndihmës humane
sociale në Evropën Perëndimore. E dyta, në krahasim me SHBA , klasa punëtore në
Evropë është më shumë e kyçur në punën e sindikatës. Përveç kësaj praktikisht në
çdo shoqëri të përparuar kapitaliste, me përjashtim të SHBA, interesat e klasës
punëtore i përfaqësojnë partitë politike socialiste. Organizatat e tilla sigurojnë
mjetet që protestat e klasës punëtore të jenë konstruktive. Në Amerikë, krimi ofron
një nga mjetet e pakta të manifestimit të tillë të protestës. Kështu Mankoff thek-
son se si në SHBA krimi në klasën punëtore "paraqet formën primitive të protestës
parapolitike kundër pamundësisë, tjetërsimit dhe shoqërisë klasore". Në qoftë se
argumentet e tij janë të drejta, zgjidhja e problemit qëndron në rrugën e socializmit.
Aplikimi i teorisë marksiste në hulumtimin e sjelljeve devijuese u popullarizua
gjatë viteve të 1970-ta. Kjo qasje ka premtuar shpjegimin gjithëpërfshirës në kra-
hasim me ato të mëhershme. Kështu ai nuk e ka dhënë shpjegimin për burimin e
dhunës dhe devijimit, por edhe për natyrën dhe aplikimin e ligjit dhe definicionin e
sjelljeve jo-kriminele devijuese. Përveç kësaj, Marksizmi ka sqaruar raportin ndër-
mjet sjelljeve devijuese dhe natyrën dhe klasifikimin fuqisë në shoqëri. Megjithatë,
pohimi se për të gjitha format e sjelljeve devijuese, mund të gjendjen shpjegimet në
kuadër të infrastrukturës ekomomike është i pasigurt. Edhe po të ishte treguar
teoria marksiste elastike edhe marksistët mjaft të përgatitur për t'i vlerësuar të
gjitha format e sjelljeve devijuese në shoqërinë perëndimore në bazë të sistemit
kapitalist, problemet edhe më tej do të mbeteshin. Ekzistojnë shumë dëshmi për
krimin dhe sjellje devijuese në shoqërinë komuniste, që nga vjedhjet e vogla deri
te disidentizmi politik dhe fetar. Pohimi se veprimet e tilla kanë mbetur nga e
kaluara, ndërsa do të zhduken kur diktatura e proletariatit të vendos shoqëri të
vërtetë socialiste do të ishte shumë naiv . Teoria e marksizmit nuk ka arritur që
207
në mënyrë adekuate t'i sqarojë sjelljet devijuese në shoqëri, në të cilat gjenden
fuqitë prodhuese në pronësi kolektive.
Sociologjia, ideologjia dhe sjelljet devijuese

Ky kapitull sqaron qartë se si simpatitë e sociologëve të shumtë janë në anën e
atyre që i shmangen normave. Kjo do të ndikojë në hulumtimet e tyre. Në refer-
atin me titull "Në anën e kujt jemi" (Who's Side are We On) Howard Becker pohon
se është e pamundur të hulumtohet pa pasur simpati politike ose personale.
Sikur edhe shume sociologë, ai beson që sociologjia pa vlera të caktuara nuk është
e mundshme. Becker pohon se simpatitë e tij janë në anën e " të nënçmuarit dhe
të ofenduarit", të karakterit devijues që e kanë simbolizuar të gjitha format e kon-
trollit social. Simpatitë e tilla kanë ngjyrosur pikëpamjet e shkollës interak-
cioniste. Kriminelët kujdestar janë të gjitha format e kontrollit shoqërore dhe
eksponente të tyre, policia, gjyqtarët, gjyqtarët për kundërvajtje dhe zyrtarët në
burgje, mjekët dhe psikiatrit, ata që nëpër duart e tyre kalojnë kundërvajtësit e
normave dhe ata që i etiketojnë. Në kuadër të raporteve të tyre kritike ndaj këtyre
formave të kontrollit, Becker pohon se si politikisht "teoritë interakcioniste duken
(janë) mjaft të majta".
Pikëpamja e Aalivin Gouldner ndryshon. Ai i akuzon interakcionistët se ata
miratojnë "pozicionin e butë liberal" i cili angazhohet për reformën "kozmetike",
e jo ndryshimet radikale. Duke i kritikuar format e kontrollit shoqërorë, ata nuk
i sulmojnë arsyet kryesore të sjelljeve devijuese, të cilat fshehën në vetë
shoqërinë. Couldner pohon se ky mossukses është rezultat i pikëpamjeve ide-
ologjike interaakcioniste. Pikëpamjet e tyre liberale të detyrojnë që bazat e
rëndësishme të shoqërisë t'i konsiderojnë të shëndosha. Angazhimi radikal do të
kërkonte ndryshime thelbësore në sistemin e shoqërisë, në vend të masave repre-
sive të kontrollit shoqëror, për të cilin angazhohen interakcionistët.
Gouldner pohon se shumë anëtarë të shkollës interakcioniste identifikohen në
mënyrë romantike me kundërvajtësit e ndryshëm dhe ekzotik të normave. Sipas
mendimit të tij, ata i nxitë joshja e ndryshimeve ekzotike të paprivilegjuarve në
shoqëri". Ai pohon se ky "është sistem i mendimit i cili është non-konformist, i
narkomanëve, jazz muzicientve, taksistëve, prostitutave, jetës së natës, endacakëve
dhe botës së shfrenuar".
Gouldner pohon se ky identifikim, kryesisht i sociologëve të klasës së mesme,
ndikon për zgjedhjen e temave të tyre për analizë, perspektivën dhe konkludimet e
tyre. Në rastin më të mirë, kjo kontribuon në simpati të vogël ndaj të paprivi-
legjuarve dhe kritikave të buta ndaj eksponentëve të kontrollit shoqërorë që të
tërhiqen dhe t'i lënë kundërvajtësit e normave të qetë. Gouldner e konsideron këtë
zëvendësim të mjerë për kritika radikale të shoqërisë si tërsi.
Edhe funkcionalistët sikur se Mertoni, kritik radikal të tyre e gjykojnë
"radikalizmin e butë". Mendimi i Mertonit për botën është kritik, por ndryshimet
dhe konkludimet e tij paralajmërojnë reformën, e jo ndryshime radikale. Ai në
shanset jo të barabarta konsideron shkakun kryesorë për krim dhe delikuencë ,
prandaj sugjeron që masat që do të përmirësojnë barazinë do t'i zgjidhnin shumë
probleme të shoqërisë. Në rend të parë besnik në shoqërinë e SHBA dhe bindjën se
baza e shoqërisë është e shëndoshë, Mertoni është orientuar në kritikë dhe reformë,
dhe jo në gjykim dhe ndryshime radikale. Kjo me siguri e ka penguar që të shfaqë
208
mosbesim në vet sistemin dhe siç thotë Laurie Tavlor, të bëjë pyetje të rëndësishme
siç është "Kush i ka shpikur rregullat?"
Në qoftë se mund që t'i akuzojmë interakcionistët dhe funkcionalistët për prirje lib-
eralizmit, kjo nuk mund të thuhet për marksistë. Lidhur me përcaktimin e
përgjithshëm të aplikimit radikal do të flitet në të gjitha tekste.
Duke filluar nga vlerësimi, sipas të cilës prona private është hajni, sociologët mark-
sist e hudhin këtë rregullim themelor të shoqërisë klasore. Rezultat i shiqimeve të
tyre politike është gjykimi i krimit të klasës sunduese dhe paraqitja e krimit dhe
klasës së sunduar me simpati. Marksistët sikurse Franck Pearce flasin për "bar-
barizmin e pastër" të kapitalizmit, dhe është e qartë se tek ata ndikon lojaliteti i llo-
jit tjetër se siç është paanshmëria shkencore dhe se ai lojalitet e drejton zgjedhjen
e temave të tyre, metodat e analizave dhe konkluzionet të cilat i nxjerrin.
Agresiviteti - agresioni
Agresiviteti, pa dyshim është, fenomen i karakterit social që krijohet si pasoj e
ndikimit të shumëfishtë të rrethit social në strukturën psikologjike të individit dhe
grupeve. Ky këndvështrim, normalisht, nuk është i përfaqësuar nga shumica e
analistëve social, por me ate çka është me të vërtetë agresiviteti në të ka teori të
ndryshme dhe këndvështrime kontroverse. Ato sjellen rreth asaj se gjendja e per-
sonalitetit është e kushtëzuar me paradispozitat gjenetike siç janë: Agresioni i lin-
dur dhe si pasoj e asaj rrjedhin ndryshimet dhe çrregullimet psikologjike që shkak-
tohen nga faktorët e brendshëm psikogjen, nga njëra anë dhe nga ndikimi i rrethit
social në anën tjetër, dhe deri te qëndrimet dominonte të teorisë sipas të cilave agre-
siviteti është i kushtëzuar me rrethanat në të cilat personi ose grupi formohet dhe
zhvillohet. Në këtë nivel gjejmë shumë teori që mundohen ta definojnë kuptimin
shprehimor dhe social të agresivitetit.
Në shkencën shoqërore më së tepërmi i takojmë tri orientime teorike në kuadër të
së cilave shqyrtohet dhe në mënyrë teorike bëhet situimi i fenomenit të agre-
sivitetit: Instinkti biologjik, frustrimi biologjik dhe teoria sociale. E para fillohet
nga ajo se ekzistojnë instinktët që na detyrojnë që ta sulmojmë tjetrin, d.m.th kemi
sjellje agresive deri në shkatërrim. Teoria e frustruacionit fillon në bazat që agre-
siviteti dhe format e sjelljes së atillë dalin nga pengesat që gjenden në rrugë për t'i
realizuar disa nevoja njerëzore. Teoria sociologjike ka përpara dispozitë ekzistimin
e kushteve të pashmangshme dhe rrethanave që sjellin te formimi i zbrazjes së
agresivitetit, tendencave dhe sjelljeve në rrugë për t'i arritur interesat me të cilat
është e artikuluar ekzistenca njerëzore në çdo formë të shoqërisë. Thën shkurt kemi
të bëjmë me një formë të "dëshirës për fuqi". Në këtë kuptim agresivitetin mund ta
definojmë edhe si lëvizje drejt qëllimit vendosshmërisht dhe pa shtyerje.
Dimenzionet e shkallshmërisë së manifestimit të tij, gjithashtu janë të çfaqur edhe
elementet tjera shtesë të kushteve sociale në të cilat formohen dhe realizohen qël-
limet. Në harmoni me këtë më së shpeshti formohen dy modele të agresivitetit:
Kontrolli mbi agresivitetin (niveli dhe gjendja e ndjenjave) që do të thotë agre-
siviteti benin dhe agresiviteti malin që arrin nivelin e destruktivitetit dhe mizorisë.
Agresiviteti shpeshherë kalon nga gjendja ndjenjave në sjellje dhe veprim. Format
e sjelljeve agresive dhe të veprimit quhen agresion. Akti i sjelljes me të cilin duhet
të arrihet qëllimi i ndryshimit të rrethanave ose largimit të pengesës që na qëndro-
209
jnë në rrugë për realizimin e qëllimeve tona, d.m.th realizimi i një nevoje, pa zgjed-
hur mjete për te. Në atë mënyrë agresioni bëhet dhunë e formave dhe dimension-
eve të ndryshme. Në çfarë relacionesh gjenden dhuna dhe agresioni do ta shohim
në analizën sociologjike të Ivan Kuvaçiqit Dhuna dhe agresioni" .
Mbi dhunën dhe agresionin

Civilizimi i kundërvëhet barbarizmit si formë shoqërore në të cilën e njerëzishmja
e mbisundon primitivizmin e prapambetur të egërsisë. Kjo gjendje të cilën disa
vende e kanë tejkaluar me luftën e gjatë kundër rezistencës së fuqive natyrore dhe
shoqërore, dhe se kjo përfshin tersin e aftësive, diturive, traditave, botëkuptimeve
dhe bindjeve filozofike dhe artistike. Ajo që në rend të parë kuptohet në formë të
kundërvërjes njerëzore egërsisë ka ktë bëjë me mënyrën e zgjedhjes së kontesteve
dhe konflikteve që ndodhin në çdo bashkësi njerëzore. Nga vetë përcaktimi i ter-
minit del se bashkësia e civilizuar ose e njerëzishme ka për qëllim zvogëlimin e
dhunës dhe agresionit si mjete për zgjedhjen e mosmarrëveshjeve njerëzore.
Shumica e njerëzve i përdor ato termine edhe për kundër faktit që edhe sot ka
mendimtar që dëshmojnë se civilizimi duke i krijuar parakushtet jo të barabarta e
ka prish njeriun.
Nëse kufizohemi në problemin e dhunës dhe të agresionit, me arsye parashtrohet
pyetja, është përdorimi i termit të lartpërmendur vërtetë i drejtë? A thua njerëzit
çdo ditë e më pak i qasen dhunës për t'i zgjidhur problemet dhe konfliktet? A është
e saktë se organizimi racional e shtyp instinktin dhe hap rrugë për gjendjen në të
cilën do të sundoj harmonia në bazë të marrëveshjeve paqësore? Përgjigja në këto
pyetje nuk është e thjeshtë. Shumë konsiderojnë se më e lehtë është të jetë përgjig-
je negative se sa pozitive, sepse industrializimi me urbanizimin që lidhet me te kri-
jon kushte të atilla, që jo vetëm që nuk hapin rrugë për zgjidhje paqësore të proble-
meve, por përkundër asaj i ngarkojnë ato me kundërthënie, të cilat detyrimisht kri-
jojnë eksplodime të dhunës dhe agresionit. I kishim dy sisteme të konfrontuara
globalisht, dhe se dhuna nuk është vetëm mjet për ta mbrojtur të vjetrën, por njëko-
hësisht është edhe lloz shumë i fortë për të vënë në lëvizje fuqitë që dëshirojnë t'i
hapin rrugë progresit. Përveç asaj duke ju falënderuar zhvillimit të teknikës të cilën
nuk e përdorim personat e përgjegjshëm moral, por anëtarët e organizatave të
fuqishme ushtarako - burokratike, dhuna ka marrë masivitetin dhe efikasitetin e pa
parë deri më tash. Paraqitja e kampeve të përqendrimit, të cilat me vrasjen e mil-
iona njerëzve marrin formën e reparteve moderne industriale, dhe hyn në radhën e
karakteristikave të rëndësishme të kohës sonë. Është e rëndësishme që duke i
falënderuar sistemit dhe tkneikës, njerëzit çdo ditë e më tepër janë në gjendje këtë
ta bëjnë në mënyrë neutrale pa kyqje të moralit dhe emocioneve. Kur në ato
rrethana shtohet edhe fuqia e mjeteve të sotme për shkatërrim masiv, atëherë
shansat e mundëshme të dhunës dhe agresionit kanë përmasa fantastike, dhe se
është në pyetje vetë shkatërrimi i llojit njerëzor dhe se kjo çështje hyn në rrethin e
shqyrtimit tonë.
Për t'i kuptuar shkaqet e tmerrit të mundshëm parashtrohet pyetja, a thua nuk
është e nevojshme që për shkaqe analitike të konstruktohet një prototip njerëzor që
në atë masë kishte me u ndarë nga instinkti shtazarak dhe se logjika e progresit
teknik do të ishte logjik racionale dhe do të bëhet e vetmja normë e sjelljes. Këtë ide
e takojmë në romanet fantastike, dhe gjithashtu te disa poet dhe filozof, të cilët me
210
vëmendje përcjellin dhe analizojnë trendet e zhvillimit të ardhshëm. Atyre u
kundërvihen shumë biolog dhe psikolog përkrahës të Darvinit dhe Frojdit që thonë
se çdo tendencë e ndarjes së njeriut nga natyra e vetë, konteksti instiktiv është
iluzion dhe i pa qëlluar. Biologu Konrad Lorenz, autor i librit të njohur mbi agre-
sionin thotë se Marsiani i armatosur vetëm me logjikën, nuk do të kuptonte asgjë
duke i shiquar njerëzit tanë.
Ai konsideron se në esencë njerëzit nuk udhëhiqen nga arsyeja por nga instinkti dhe
se në këtë aspekt u përngjajnë minjve. Ajo është bërë pikëmbështetëse kryesore e
debateve të shumta, që nisen nga ajo që të tregojnë se burimet e dhunës dhe të agre-
sionit në shoqërinë bashkëkohore duhet kërkuar para se gjithash në veçoritë
biologjike instiktive të llojit të njeriut.
Në bazë të analizës së shumë shembujve, Lorenz vjen në përfundim se agresiviteti

nuk është cilësi e dreqit se ky nuk është parim destruktiv, por është nxitës i brend-
shëm i zhvillimit. Agresioni i individit ndaj individëve të tjerë brenda grupit të vet
nuk është i dëmshëm, por është i qenësishëm nga aspekti i zhvillimit dhe i ruajtjes
së llojit. Duke studiuar këtë dukuri në mesin e peshqve dhe zogjve, Lorenz vjen në
përfundim se grabitja, që paraqitet si në situatën eksperimentale, ashtu edhe në
kushte të natyrshme, është e dobishme, sepse për llojin është më së miri nëse për-
faqësuesi i tij më i fuqishëm dhe më i aftë zë territorin dhe e tërheq femrën.
Evulicioni zhvillohet në bazë të mutacionit që në disa raste sikur nuk qëndrojnë në
kontekstin organik me rrethinën, mund të shpijnë në qorrsokak. Mashkulli fazan
në luftë për femrën brenda llojit zhvillon pendlat aq të bukura dhe të mëdha, që pas-
taj e pengojnë në lëvizje dhe lehtë bëhet pre e grabitqarëve. Lorens shton se në poz-
itë të ngjashme gjenden edhe njerëzit e civilizimit perëndimor, të cilët për shkak të
konkurrencës së ashpër reciproke bëhen pre e të ashtuquajturave sëmundjeve
menagjeriale: të presionit shumë të lartë të gjakut, të atrofisë së veshkave, të
kancerit në sistemin e tretjes, neuroza.
Formacioni anonim i tufës dhe miqësia e ndarë e individit përjashtojnë njëra tjetrën
për arsye se miqësia gjithmonë është e lidhur me agresionin. Ky kombinim është i
dukshëm sidomos te ato kafshë që janë agresive vetëm gjatë kohës së sezonit jopro-
duktiv, përndryshe janë agresive sepse jetojnë në tufë. Lidhshmëria personale dhe
dashuria dalin nga agresioni brenda llojit me anë të ritualit, që niset edhe në drej-
tim tjetër të agresionit të drejtuar (redirected activitv) si nga baza e vet - "peshku,
femër në mes të akuariumit jep shenja që e nxisin mashkullin për aksion agresiv.
Mashkulli vërtetë sulmon ashpër, por kur sulmin nuk e drejton ndaj femrës, duke
kaluar pranë saj ai i mëshon anëtarit tjetër të llojit të vet, fqinjit të vet territorial".
Ky në parim është i njëjti mekanizëm i cili bën që njeriu i tërbuar t'i mëshojë
tavolinës me dorë. Aftësia që të ruaj territorin dhe të edukojë pasardhësit është e
barabartë me agresivitetin që individi tregon ndaj konkurrentit të vet. Mekanizmi
inhibitor bën të mundshëm jetën e harmonishme brenda bashkësive përkatëse,
kurse agresiviteti shprehet në raport ndaj armikut të jashtëm.
Kur njeriu bashkëkohor vihet në këtë kontekst biologjik, atëherë mund të nxirret
përfundimi që ka karakter paradoksal. Fjala është për atë që njeriu, në saje të zhvil-
limit të të folurit dhe të menduarit, ka hyrë në dialog hulumtues me natyrën.
Mirëpo, ai me këtë fakt ka braktisur gjendjen e sigurisë, që ia kanë ofruar instink-
211
tet e përshtatura mirë. Kafshët më të vrazhda dhe më agresive posedojnë
mekanizmin inhibitor, që i ruan nga vetëshkatërrimi. Ujku me një kafshim mund
të shkëpus damarin jetës të ujkut tjetër. Mirëpo, ai këtë nuk e bën. Njeriu me anë
të shtypjes së një suste mund t'ua marrë jetën miliona njerëzve të tjerë.
Parashtrohet pyetja, a ekzistojnë edhe këto mekanizmat që e pengojnë këtë. Llorens
konsideron se zhvillimi i hovshëm i teknikës ka çrregulluar baraspeshën natyrore,
që ka ekzistuar në këtë regjion. Njeriu, i cili e vë gishtin në kamzë, është i
shkëputur nga mundësia që të përjetojë në mënyrë emotive pasojat e aktit të vet.
Kjo do të thotë se ai gjithnjë e më tepër bie nën ndikimin e atyre faktorëve që e
largojnë nga aksionet e tilla. Me këtë sqarohet fakti që edhe njerëzit shpirtmirë
janë në gjendje t'i hedhin bombat, që shkatërrojnë qytete të tëra dhe vrasin me mil-
iona njerëz. Rrethana tjetër që pengon baraspeshën e përmendur qëndron në faktin
që njeriu bashkëkohor vuan nga zbrazja e pamjaftueshme të impulseve të veta
agresive. Fuqitë fatale e shtyjnë njeriun që të bëjë krime për të cilat do të pësojë
ngjashëm si edhe në tragjeditë greke. Ky agresivitet i pazbrazur, që ka marrë
vazhdime fatale në formën e mjeteve moderne të shkatërrimit, është faktor i rëndë-
sishëm, qoftë kur është fjala për tmerret e luftës atomike ose për shkaktarët e fatke-
qësive automobilistike në rrugë. Kudërpeshën inhibitore e paraqet ndjenja dhe
vetëdija e përgjegjësisë morale, që zhvillohet në shoqëri dhe në këtë mënyrë e bëjnë
të mundshëm komunitetin njerëzor. Çështja kufizohet në atë se ky mekanizëm a
është çrregulluar në mënyrë serioze, e nëse është, si mund të aktivizohet përsëri.
Në pajtim me aspektin e paraqitur, përgjigja është e mundur me kusht që në
hulumtim të mos veçojnë njeriun nga rrjedha e natyrshme si diçka e veçantë, do të
thotë të mos bëjmë dallim parimor midis botës së jashtme dhe botës së brendshme
të vlerave. Logosi i gjithësisë është harmonizuar me veprimtarinë e njeriut, që do
të thotë se ligji moral nuk është asgjë i panatyrshëm, veç është zhvilluar gjatë
evolucionit si edhe ligjet e tjera të natyrës.
Lorenz ofron shumë vrojtime të freskëta dhe interesante mbi burimet dhe kushtet
e agresionit, por komunikimet e tij teorike nuk dalin nga ato suaza, që i ka
parashtruar Sigmund Freud. Kultura dhe civilizimi i pengimit të njeriut. Ato i kufi-
zojnë instinktet e tij. Njeriu është egoist dhe bashkësia njerëzore është e mundshme
vetëm në saje të mposhtjes së vetëdijshme dhe të pavetëdijshme të këtyre instink-
teve. Për këtë qëllim te kafshët zhvillohet procesi filogjenetik i ritualizmit, kurse
tek njerëzit sfera e superstruktursë kulturore.
II
Kjo mënyrë e paraqitjes së dhunës dhe të agresionit në shoqërinë bashkëkohore në
të njëjtën kohë është e thjeshtë dhe e kufizuar. Paraqitja e dukurive shoqërore
sipas mekanizmave biologjike të adaptimit dhe të evolucionit hap mundësi për
komparacione të përshtatshme, por nuk ofron bazën për kuptimin e tyre të
themeltë. Kush nuk e njeh nocionin e xhunglës, vështirë mund të kuptojë çka do të
thotë xhungla në asfalt. Por nocioni i parë assesi nuk është i mjaftueshëm që të kup-
tohet i dyti, sepse ai përmban shumë elemente të tjera që e përjashtojnë mundësinë
e reduktimit. Që të kuptohet ajo që ndodhë në asfalt, janë të nevojshme njohuri
shumë më të gjera dhe më suptile nga ato që dalin nga laboratori i shkencave ekza-
kte.
212
Në parim, nuk mund të pranohet aspekti që e krahason normën morale me
mekanizmin biologjik inhibitor. Mirëpo, posa ta parashtrojmë çështjen mbi shkaqet
e shkeljes masive të këtyre normave, shqyrtimi ynë hyn në një plan krejtësisht
njerëzor, i cili përjashton mundësinë e komporacioneve të tilla. Aktet e dhunshme
dhe agresive zakonisht paraqesin shkelje të normave të caktuara, prandaj nuk
është e mundur të studiohen jashtë kontekstit të dezorganizimit ose të anomisë
sociale, kur është fjala për çrregullime të vogla në kufi të sistemeve ekzistuese
shoqërore. Çrregullimet më të mëdha të dhunës kanë formën e luftërave dhe të rev-
olucioneve. Mirëpo në mesin e njërës dhe të tjetrës ekziston kontinuiteti kështu që
sqarimi i shkaqeve për të cilat paraqitet e para bën pjesë ndër parakushtet e
rëndësishme të të kuptuarit të paraqitjes së tjetrës.
Qasja socialpsikologjike në shqyrtimin e këtyre çështjeve nuk përmban notë fatal-

iste, që është e pranishme në qasjen biologjike. Kjo konkretisht do të thotë se
burimet e dhunës dhe të agresionit në shoqërinë bashkëkohore nuk duhet kërkuar
para se gjithash në veçoritë instiktive të llojit të njeriut. Asnjë lloj nuk është
destruktiv sa njeriu jo për shkak të veçorive biologjike që vijnë nga parahistoria, por
për shkak të kushteve shoqërore që i sjellë historia.
Nëse kufizojmë shqyrtimin në shoqërinë industriale dhe nëse jemi të vendosur që të

pranojmë procedurën e ligjërimit gradual, atëherë së pari duhet të cekim ato kushte
dhe rrethana, të cilat konsiderojmë se janë bazë në të cilën paraqitet sjellja devi-
jante e individit dhe e grupit.
Do të fillojmë me analizën e tezës së Durkheimit, sipas të cilës anomia është rënie

e funksioneve të kohezionit shoqëror. Kjo tezë e Durkheimit merr formën e kon-
kluzionit të cilin ai e nxjerrë në bazë të hulumtimit voluminoz, kryesisht statistik
të vendeve evropiane nga fundi i shekullit të kaluar. Në bashkësitë shoqërore të
vogla, kompakte, në të cilat industria nuk e ka shkatërruar kohezionin grupor,
shkalla e sjelljeve devijante shumë më e vogël se shkallët përkatëse në bashklësitë
industriale. Durkheim më së miri e arsyeton tezën e vet lidhur me çështjen e
vetëvrasjes. Mirëpo, atë e kanë verifikuar edhe shumë hulumtime të tjera, jo vetëm
në raport me vetëvrasjen, por edhe me format e tjera të sjelljes devijante. Ndër
punimet më të rëndësishme nga kjo fushë bëjnë pjesë hulumtimet e përfaqësuesve
të të ashtuquajturës shkollës sociologjike të Çikagos, të bëra gjatë viteve të njëze-
ta të shekullit tonë në Cikago, nën udhëheqjen e profesorit Robert E. Park. Ato
hulumtime kanë treguar se në kushte të zhvillimit të shpejtë dezorganizimi social
më së tepërmi i godet ato lagje të qyteteve, në të cilat industria shkatërron familjen
dhe grupet e tjera shoqërore që ushtrojnë funksionet e integrimit dhe të kontrollit.
Këto në Çikago janë pikërisht fushat, që vazhdojnë drejtpërdrejtë në qendrën
afariste - tregtare, të banuara me punëtorë të kualifikuar dhe me grupe të tjera nga
fundi i shkallës shoqërore. Dezorganizimin e përforcon rrethana që ato grupe kanë
qenë të përbëra nga emigrantët e vendeve të ndryshme, që ishin në konflikt me sit-
uatën e re dhe e braktisnin më të madhe sistemin e vlerave të bashkësive nga të
cilat kishin ardhur.
Është e kuptueshme që në Chigago dhe në qendrat e tjera amerikane konflikti i

përmendur ka qenë shumë më i ashpër se në Evropë. Kjo nuk ka ndodhur vetëm
për shkak të ritmit më të shpejtë industrial, që logjikisht përfshinë eksploatimin
213
më intensiv të punës, por edhe për shkak të rrethanës që vazhdimisht është i pran-
ishëm diskriminimi etnik që bënte një presion shtesë më së tepërmi ndër shtresat
më të ulëta. Mirëpo, edhe në Evropë, edhe në Amerikë sjelljet devijante paraqiten
në radhë të parë për shkak të presionit që e ushtron struktura ekzistuese sociale
ndaj individëve dhe shtresave të gjithmbarshme shoqërore. Në këtë vështrim, si një
suazë e përgjithshme dhe shumë e përshtatshme e hulumtimit mund të shërbejë
teza e Mertonit, se sjellja devijante është simptom i humnerës që ekziston midis
aspiratave të imponuara kulturore dhe mundësive të strukturuara shoqërore për
realizimin e atyre aspiratave. Ndër parakushtet qenësore të sistemit kapitalist të
vlerave bën pjesë bindja mbi mundësitë e barabarta, përkatësisht pohimi se
shoqëria me anë të arsimimit të përgjithshëm u ofron të gjithëve mundësi për zhvil-
limin e shkathtësive dhe të inteligjencisë që janë bazë e punësimit dhe të suksesit
monetar. Nëse në këtë aspekt dikush nuk ia ka dalë, atëherë kjo është shenjë e të
metave të tij personale, prandaj pakënaqësia që e shkakton mossuksesi duhet të
drejtohet përbrenda, e jo përjashta, ndaj vetvetes, e jo ndaj shoqërisë. Merton
qenien e orientimit të vlerave e ka shprehur në mënyrë precize në këto tri qën-
drime:
1. të gjithë duhet synojnë qëllimet e njëjta më të larta, sepse ato janë të arritshme
për të gjithë,
2. mossuksesi i tashëm nuk bën të jetë asgjë tjetër por etapë drejt suksesit defini-
tiv.
3. mosuksesi i vërtetë konsiston në braktisjen e ambicjeve.
Ky është orientim ndaj konkurrencës së ashpër ekonomike dhe shoqërore, ndaj

luftës së të gjithëve kundër të gjithëve, që kanë përkrahjen më të fuqishme ideore
në mësimin e Calvinit mbi mëshirën e zotit. Suksesi është shenjë se je i zgjedhur .
Zoti është vendosmërisht në anën e njerëzve perfid, të disiplinuar dhe të suk-
sesshëm. Nuk ka mëshirë ndaj atyre që janë në fund. Ky qëndrim i ftohtë dhe i
pamëshirshëm ndaj atyre që bien nga vrapi, është element i rëndësishëm i efika-
sitetit prodhues, por ai në të njëjtën kohë është fajtor shumë i rëndësishëm i gjend-
jeve depresive, nga të cilat lind dhuna dhe agresioni. Pra, as në këtë shqyrtim nuk
bën të lëmë pas dore faktin që qenia më e thellë e njeriut përmbahet në aspiratën
e tij që ruhet dhe të dëshmohet. Ai këtë mund ta bëjë vetëm në raport me njerëzit e
tjerë, që me fjalë të tjera do të thotë se baza e vetërespektimit të tij është respek-
timi nga ana e të tjerëve. Njeriu në vlerësimet e të tjerëve shihet si në pasqyrë dhe
nëse ato janë rregullisht të zeza, atëherë kjo është pesha më e rëndë që e shtynë
drejtë shkatërrimit. Kjo është pozita e atyre që janë të gjykuar në mossukses në
kushtet kur shoqëria konsideron se kjo është çështje e tyre personale. Ata nga ky
grup, që e pranojnë shoqërinë dhe vlerat e saj, janë të prirur që të kërkojnë rrugë-
dalje në dhunë ndaj vetvetes, do të thotë në vetëvrasje, kurse dyshohet në orien-
timin ekzistues të vlerave dhe në braktisjen e bazave të saj ndaj të tjerëve dhe ndaj
shoqërisë si tërësi. Shkalla e vetëvrasjeve është më e madhja tek biznesmenët,
bankierët, menaxherët, profesionet e lira; me një fjalë tek ata njerëz që nuk e
vejnë në dyshim rendin dhe tek të cilët suksesi personal shprehet më së tepërmi,
kurse shkalla e vrasjeve është më e madhja tek të varfrit, shtresat e nënshtruara,
që vejnë në dyshim drejtësinë e rendit shoqëror.
Mund të thuhet se shqyrtimit të mësipërm i kundërvihet arsyetimi psikoanalitik i
214
shkaqeve dhe i paraqitjes së kundërt të vetëvrasjeve dhe të vrasjeve të shpeshta në
të njëjtën shoqëri. Ky arsyetim kufizohet në pohimin që njerëzit primitiv dispon-
imin e vetë agresiv e orientojnë në radhë të parë ndaj njerëzve të tjerë, kurse njerëz-
it e civilizuar janë shumë më të prirur që t'i orientojnë ndaj personalitetit të vet. Ky
arsyetim e gjen verifikimin në krahasimet statistikore të shkallës së vrasjeve dhe
të vetëvrasjeve të popujve primitiv dhe të civilizuar. Siç duket, këtë e verifikojnë
edhe të dhënat që kanë të bëjnë me shtresat përkatëse shoqërore brenda vendeve të
zhvilluara industriale. Kështu, është e njohur se njerëzit e bardhë në shtetet e
bashkuara kanë një shkallë tri herë më të lartë të vetëvrasjeve se sa zezakët, kurse
në aspektin e vrasjes raporti është më tepër sesa i kundërt. Megjithatë, shumë
hulumtime tregojnë se ky arsyetim nuk është i vendosur kur është fjala për
shoqërinë industriale. Ato verifikojnë tezën e Mertonit mbi agresionin si problem
në radhë të parë struktural, e jo si problem biopsiqik. Presioni që vjen nga jashtë
shërben si imunitet kundër vetëvrasjes. Statistikat tregojnë se jugu amerikan
ekonomikisht i shtypur ndaj frustracioneve reagon me vrasje, kurse veriu prospe-
rues me vetëvrasje. Këtë e verifikojnë gjithashtu statistikat e mbarë botës. Suedia,
që gjendet në kreun e shkallës sipas normës së vetëvrasjeve, ka një shkallë rela-
tivisht të ulët të vrasjeve. Ajo nuk ka as probleme sociale as etnike çfarë i ka
Amerika, ku shkalla e vetëvrasjeve është shumë më e ulët, por është shumë më e
lartë shkalla e vrasjeve.
Këtu mund të vërehet se fenomeni i vrasjeve është teoritikisht më pak problematik

dhe më pak tërheq vëmendjen se sa fenomeni i vetëvrasjeve. Kjo është kështu për
arsye se së pari lehtë harmonizohet me parimin e vetëmbajtjes, që është aq i pran-
ishëm dhe i theksuar në të gjitha llojet dhe format e ekzistueses, kurse pikëpamja
mbi atë se si ky parim domosdo përmbanë negacionin e vet, nuk është analitikisht
e bindshme dhe lehtë e pranueshme. Duke ju qasur kësaj çështjeje nga ana intime,
subjektive, Durkeim pohon se njerëzit gjithnjë e më tepër fundosen në lëvizjen jo të
qetë, në vetëzhvillimin e paqëllimtë - mënyrën e jetesës që e hanë vetveten, sepse
realizimet nuk kanë më kurrfarë kriteri të vlerave; lumturia gjithmonë qëndron
jashtë qëllimit të realizuar. Disfata merr formë të zhgënjimit definitiv, të neveritjes
ndaj zbrazësisë së aspiratave të pafundme. Objektivisht, në aspektin statistikor
vetëvrasja është çmimi që e paguan njerëzimi në kushte të përparmit të shpejtë
teknik në bazë të konkurrencës. Mossuksesi që të arrihet qëllimi ambicioz, ose
standardi i caktuar në mënyrë të ngurtë, janë shkaqet më të shpeshta që shpijnë
nga vetëvrasja në Suedi, por edhe në vendet e tjera të zhvilluara.
III
Nëse përkrahim formulimin që dhuna dhe agresioni gjithmonë domosdo lidhen me
shkeljen e dispozitave të themeluara, jemi në rrugë që të përkrahim pikëpamjen
konzervative, që ato cilësi ia mvesh ekskluzivisht forcave të opozicionit. Me këtë
shtrembërohet gjendja reale, sepse forcat e rendit kanë fuqi dhe e ruajnë pushtetin,
çka do të thotë se vazhdimisht bëjnë dhunë ndaj të nënshtruarëve, kurse agresion-
in e përdorin pa përtesë sipas vlerësimit të vet. Kjo që sot përdoret relativisht më
pak të dajaku, e më tepër mjetet e dhunës psikologjike, nuk është çështje e human-
itetit, por e efikasitetit teknik. Çështja e dhunës, kur disponohen mjetet efikase të
aplikimit të saj, gjithnjë është më tepër çështje e taktikës sesa e parimit. Mosdhuna
dhe vetëflijimi si mënyrë e rezistencës ka kuptimin e vet vetëm atëherë kur nuk
ekzistojnë kurrfarë gjasash reale për mundësi të konfrontimit të hapur luftarak me
215
agresorin. Kjo është mënyra në të cilën mund të arrihen sukseset e përkohshme,
afatshkurtëra, mirëpo në planin afatgjatë domosdo shpie drejtë stagnimit
reformist, sepse mjegullon faktin që pa dhunën revolucionare nuk janë të mund-
shme ndryshime të themelta në raportet shoqërore. Natyrisht, nuk është e nevo-
jshme që veçmas të dëshmohet se duhet të dallohet dhuna revolucionare historik-
isht e kushtëzuar dhe e paramenduar nga aventurizmi subjektiv, prej nga del kon-
kluzioni mbi domosdonë e respektimit strikt të rregullës ekzistuese të lojës
përderisa nuk paraqitet mundësia që ajo të çrregullohet vendosmërisht.
Është interesant se konkluzioni i mësipërm është bërë kredo tipike në kreun e shu-
micës së atyre organizatave të fuqishme të shoqërisë bashkëkohore industriale, që
janë paraqitur si rezultat i përpjekjeve të të nënshtruarëve që t'i bëjnë rezistencë të
organizuar dhunës së nënshtrimit. Kjo është pa dyshim risi, sepse shumë prej atyre
organizatave më parë, d.m.th. në gjysmën e parë të shekullit tonë, kurrsesi nuk e
kanë vënë në plan të parë të strategjisë së vet, e as t taktikës së vet përkrahjen
strikte të kësaj rregulle. Ato në atë kohë mbanin kontakt luftarak me kundër-
shtarin dhe çështja e përdorimit eventual të dhunës ishte e hapur. Sikur ato
ndryshime të bëheshin për shkak të ndryshimeve në strukturën shoqërore, në to
nuk do të dyshohej. Mirëpo, ne nuk do t'i hyjmë kësaj, sepse ky është problem speci-
fik që nuk qëndron në qendrën e këtij shqyrtimi. Ne para se gjithash na intereson
çështja se konkluzioni i sipërm a është vërtetë i arsyeshëm ose duhet të vihet në
dyshim. Për këtë qëllim është i nevojshëm një hulumtim i mëtejshëm, që shpreso-
jmë se do të jetë më i suksesshëm nëse e fillojmë me një supozim të paramenduar.
Së këndejmi në formë të hipotezës propozojmë këtë tezë:
- Nga aspekti i mundësisë së aplikimit të agresionit masiv, në të cilën do të

aplikoheshin mjetet më moderne të dhunës, si ithtarë janë më të përshtatshëm ata
persona që i respektojnë në mënyrë strikte rregullat ekzistuese të lojës sesa ata që
në këtë mënyrë ose në atë mënyrë i vejnë në dyshim dhe i shkelin ato.
Nëse do ta interpretonin këtë tezë në kuptimin e saj të mundshëm ekstrem,

atëherë do të mund të thuhej se është huazuar nga Soreli, i cili haptas thotë se i
pëlqen zakoni i atyre fshatarëve norvegjezë, të cilët e bartin jataganin dhe mosmar-
rëveshjet e veta i zgjidhin pavarësisht duke mos kërkuar ndihmën e policisë.
Mirëpo, ne distancohemi nga interpretimi i tillë, sepse sikur një pjesë e madhe e
popullsisë moderne urbane të sillej në mënyrën që është adekuate në sjelljen e
fshtarëve të përmendur norvegjez, atëherë puna dhe jeta në qytet do të ishte plotë-
sisht e pamundshme. Me mosrespektimin dhe shkeljen e rregullave të lojës në
radhë të parë nënkuptojmë rezistencën ndaj stereotipeve standarde të mendimit
dhe të veprimit që shoqëria totalitare dhe konsumuese ua imponon njerëzve.
Kuptohet, nuk mendohet vetëm në rezistencën personale, individuale, por edhe në
rezistencën kolektive, të organizuar, në të cilën mjetet legale kombinohen me
mjetet ilegale në pajtim me situatën që gjithnjë e më shumë varet nga rrethanat
objektive, sesa nga vullneti i aktorëve të veprimit. E gjithë kjo është e orientuar në
krijimin e personaliteti, që nuk është i vullnetshëm vetëm të përshtatet, por të
veprojë dhe të vendosë në mënyrë të pavarur. Në kushtet që qysh sot dominojnë,
alternativa më e keqe është individi i dëgjueshëm, i sjellshëm, i edukuar mirë, i cili
gjithmonë vepron ashtu siç pritet kjo nga ai dhe i cili është objekt ideal i manipulim-
it nga ana e sistemit. Ky tip është mbështetës themelor i rendit totalitar.
216
IV
Kjo kundërthënie fanitëse, që përmbahet në rrethanat që masat e individëve të pa-
fajshëm, të cilët në mënyrë paqësore synojnë plotësimin e nevojave të veta njerë-
zore, është bazë latente e agresionit të përmasave të mëdha, mund të zgjidhet nëse
i qasemi me kujdes studimit të qyteteve të mëdha industriale. Çështja e parë që do
ta vërejmë lehtë, e është e rëndësishme për ta kuptuar, konsiston në faktin që
banorët e qyteteve të mëdha janë pjesë përbërëse, të ndërrueshme të organizatave
t fuqishme prodhuese dhe administrative. Nëse ndonjë qytet është më modern,
d.m.th. nëse organizatat e tij prodhuese, shërbyese dhe administrative janë më
efikase në funksionim, banorët e saj aq më tepër vijnë në pozitë të numrave, që
mund të krahasohen, të kalkulohen dhe të manipulohen. Përkundër parashikimeve
optimiste që makinat, sidomos ato automatike, do ta lirojnë njeriun, situata që
mund ta studiojmë në aspektin empirik është e tillë që mesatarisht efikasiteti mak-
simal do të thotë minimum i individualitetit dhe i lirisë. Nga kjo del se qyteti mod-
ern nuk ka raport të kënaqshëm ndaj kushteve dhe mjeteve të jetesës. Ai jeton në
familje të vogla, të izoluara në qytete ose në paralagjet e mëdha përgjatë rrugëve
dhe autostradave. Dhe çka është më e rëndësishme në këtë kontekst, ai jeton dhe
punon në situatën që nga ai kërkon konkretësi racionale pa inkuadrim emotiv.
Pra është çështja se në ato kushte a bëhet zvogëlimi i ndjeshëm i instikteve ose
ngulfatja e tyre represive. Edhe pse as alternativa e parë nuk mund të hidhet, e
dyta është më e sigurt, sepse verifikojnë shumë shembuj, që tregojnë se mentaliteti
i masës për shkak të panatyrësisë së pozitës së saj është më i prirur për disponimet
agresive dhe shkatërruese. Këtë e verifikon edhe karakteri i kulturës konsumuese,
që është kryesisht e orientuar në neutralizimin e instikteve. Kjo u bënë të mund-
shëm njerëzve që t'i vështrojnë me kujdes heronjtë e krijuar, në mënyrë që të har-
rojnë ngathtësinë dhe pasivitetin e vet. Banorët e qytetit modern kërkojnë person-
azhe të vrazhda dhe të dhunshme, që ua ekspozojnë jetën e vet demonstratave dhe
rebelimit, sepse vetë janë aq të dobët që nuk mund t'i qëndrojnë as tiranisë të vogël
të eprorëve të vet. Garat, vallëzimet spektakulare dhe vrapimet e rrezikshme,
ekspozitat masovike dhe mbledhjet, e gjithë kjo është e nevojshme edhe si kompen-
sim që të iniciohen nevojat animale nga letargjia e tyre e palëvizshme. Në këtë
mënyrë përkrahen dhe përparohen format më të ulëta të shoqërizimit. Lewis
Munford konsideron se ky shoqërizim rezidual i masës së qyteteve të mëdha është
pothuaj identik me atë që në shkencë përcaktohet si instinkt i kopesë. Në të
shumtën e këtyre parafytyrimeve përparohet kuptimi i invertuar i jetës me anë të
frikës dhe të afërsisë së vdekjes. Nëse nuk ka vdekje ose rrezik nga vdekja, publiku
konsideron se është i mashtruar.
Lojërat siç është basketbolli ose vrapimet me kuaj duhet të jenë të përcjellura me
baste, për tu bërë gjithashtu interesante sikurse rodeo ose garat motoristike. Ato
diversione janë kundërpeshë e marrjes me abstraksione të padurueshme matem-
atikore dhe me instrumente mekanike, gjithashtu sikurse edhe për interesin
abstrakt të lukthit dhe nxitjen seksuale. Spektaklet masive si kundërpeshë e
monotonisë dhe izolimit. Sipas Mumfordit këto janë të ashtuquajtura vitalitete
negative. Që do të thotë se natyra dhe natyra e njeriut, që janë të keqësuara në atë
mjedis - kthehen prapa në formë destruktive si spektakël i drogës dhe sedetativesh.
Të gjitha këto janë tendenca për tu vendosur baraspesha shpirtërore. James Jojce,
217
te Odiseu e ka projektuar këtë gjendje: ai e paraqet shpirtin e Leopold Bloomit dhe
e kthen përmbajtjen e gazetave dhe shpalljeve, duke jetuar në ferrin e dëshirave të
pa plotësuara dhe shtytëse.
Duke e kërkuar shkakun themelor të agresivitetit destruktiv i cili paraqitet ne

metropolisin bashkëkohor, Mumfordi është pajtimtar me teorinë e Frojdit. Ai thotë
se në atë gjendje të gjymtuar impulsi i jetës ndahet nga njerëzit e shëndoshë
sikurse që do të ndahet nga impulsi i jetës ai që u gjend nën rrotat e lokomotivës.
Atë e zëvendëson impulsi i vdekjes. Mu për atë që dëshira për jetë mund të trium-
fojë mbi të gjitha përveç mbi katastrofën fizike të organizmit, ashtu edhe dëshira
për vdekje mund të hyjë si kancer në personalitet, ndërsa vetë trupi, sado që të jetë
i shëndoshë nuk i nënshtrohet sëmurjes. Ky mendim i Frojdit e pasqyron situatën
e megapolisit Vjenë në kohën e shkatërrimit financiar e imperial. Në atë situatë
dëshira për vdekje qaset si impuls kolektiv më atë afekt, ashtu që shumë njerëz për
ta ruajtur jetën nga shkatërrimi, humbjet dhe nënçmimet e mëtejshme bëjnë
vetëvrasje. Është e njohur, sipas koncepcionit të Frojdit të cilën ai e zhvilloi
veçanërisht në veprat e veta të mëvonshme në mes të nxitjes jetësore (eros) dhe
nxitjes së vdekjes (thanatos). Dominimi i njërit mbi tjetrin është i kushtëzuar me
ndryshimet e situatave jetësore. Në ushtrinë e Napolonit që si fitimtare marshoi
nga perëndimi në lindje, dominonte nxitja e jetës dhe fitores. Kur ushtria e thyer
u kthye nga Rusia për në Francë, situata u ndryshua, ushtarët me të madhe
vetëvriten. Ky prapë është një rast që tregon, se si njerëzit në situatën e pa shpresë
dhe situatën e shkatërrimit, për t'ju ikur vuajtjeve dhe nënçmimeve, bëjnë vetëvras-
je. Agresioni masiv ndaj të tjerëve shndërrohet në vetë - agresion spontan.
Në vazhdën e kuptimit të theksuar ekzistojnë edhe shumë teori të reja të tjera, ku

shumica prej tyre janë vetëm eksplikacion dhe plotësim i atyre që i gjejmë ke Frojdi.
Erich Fromm thekson mendimin që resentimani dhe urrejtja nda jetës janë rezul-
tat i monotonisë dhe pasivitetit të përgjithshëm mental si dhe venitjes. Njeriu nuk
është në gjendje të krijojë, të merr pjesë dhe për atë shkak paraqiten tendencat
shkatërruese. Shoqëria e aplikon qëndrimin konzument, që përbëhet nga kënaqja
pasive e nevojave anomale. Në përgjithësi ashtu edhe prodhimeve kulturore u
qasemi si lëndë e atij konsumi. Në atë mënyrë pyetjet fundamentale, ekzistenciale
të jetës dhe vdekjes qojnë në nivelin anomal. Interesi i shtuar për lajmet që kanë të
bëjnë me krimet, fatkeqësitë dhe vdekjet është në të njëjtin nivel si nevoja për
ushqim dhe për kënaqësitë seksuale. Sikur të bëjmë krahasimin e dramës klasike
greke me katarzën, të cilën na ofrojnë mjetet bashkëkohore të ndikimit masiv, do të
ishte një hendek i madh që në atë kuptim e ndanë polisin grek me metropolisin
modern. Ndërhyrjet e fundit në gjendjen teknokrate në programimin total e cila
nuk i përjashton as lëmin e ndjenjave dhe të mendimeve. Homo - sapiens që karak-
terizohet me atë që mendon dhe në mënyrë suptile e përjeton, është lënë në pozitën
e aparatit për t'i regjistruar përshtypjet dhe reagimin automatik në parimin e
fuqisë kthyese. Rezultat i kësaj është nervoziteti i përmbajtur në vetë karakterin e
kohës sonë.
Në lidhje me këtë Fromm e jep një paradoks në formë që qëndrimit, që nervoziteti

nga aspekti njerëzor është më i vlefshëm se sa nga njeriu normal në shoqërinë e
automatizuar. Njeriu normal iu ka përshtatur situatës edhe me çmimin e humbjes
së karakteristikave më të çmueshme njerëzore, ndërsa neurotiku është rebelim
218
kundër asaj situate. Ai qëndrim është edhe në supozimin tonë se personat të cilët i
respektojnë rregullat ekzistuese të lojës si mediumi më i përshtatshëm për përgatit-
jen e agresionit masiv, në të cilin do të përdoreshin mjetet më moderne të dhunës.
Për tu siguruar se mendimi ynë shkon në kahjen në të cilën mund të gjenden

momente që i vërtetojnë supozimet tona, është e nevojshme që paraprakisht të
parashtrohet pyetja, a thua ngopja e kulturës masive me elemente të dhunës ka
veçanërisht karakter komercial? Do të thotë që me parimin e ofertës dhe kërkesës
tu dilet në ndihmë njerëzve, që sipas natyrës janë agresiv, ndërsa nxitjet e veta i
anë të shtypura me kushtet e jetës, prandaj gjejnë pak prehje në imagjinatë, në
bazë të shikimeve në vend të krijimit të sekuencave kriminale, ose ndoshta edhe
përzierja e qëllimeve të qendrave të forcës shoqërore, që t'i narkotizojnë të nën-
shtruarit, t'i bëjnë të pa ndjenja ndaj vlerave jetësore. Analizat e përmbajtjes së
romaneve dhe filmave kriminalistikë që janë bërë në Angli dhe SHBA, tregojnë se
aty kryesisht pësojnë njerëzit paqësor. Me këtë vërtetohet dhe ilustrohet teoria "që
fati i njeriut mesatar në shoqërinë moderne është që ai të vdes sikur miu në kanal,
ose të vritet në pritë ose të helmohet". Në këto rrethana së pari duhet të kërkohet
arsyeja pse qytetarit amerikan i mundësohet përcjellja e drejtpërdrejtë e pro-
grameve televizive nga fushëbetejat e përgjakshme Vjetnameze.
V
Në përfundim të këtij shqyrtimi, me të cilin i kemi theksuar vetëm disa aspekte të
rëndësishme të dhunës dhe agresionit, sipas mendimit tonë, do t'i ndajmë ato kon-
sekuenca që përveç asaj që shërbejnë si udhërrëfyes për hulumtime të ardhshme
dhe kanë ndikim të drejtpërdrejtë shumë të rëndësishëm mbi atë se çka është bota
bashkëkohore dhe e ardhmja e sajë.
Është e sigurt se bota po lëvizë drejtë një uniteti dhe lidhje të fortë. Por duhet të
kemi parasysh se është komunitet shumë më i vogël i njerëzve se sa uniteti i të
fuqishmëve, organizatave gjithëpërfshirëse, që në mënyrën gjithë-analitike bluajnë
dhe i inkorporojnë të tjerët në rrugën e vetë. Që ato organizata vërtetë e copëtojnë
vetë qënjen njerëzore, shihet sipas asaj që qenja njerëzore ndahet nga aftësitë e veta
të veprimit në kuadër të sistemeve mekanike. Njeriu është në gjendje që të vepro-
jë, dhe në atë veprim t'i mos i kyçë vetitë njerëzore. Për arsye se mendimi pozitiv i
ftohtë që e respekton sigurinë e mendjes së shëndoshë, ndanë nga kuptimi dhe
ndjenjat dhe përjetimet. Ky proces është i kushtëzuar me progresin teknik që me
qëllim të integrimit në baza racionale të rroleve të fragmentuara pa ndërprerë bën
shtypje represive të instinktit. Kjo situatë shkëlqyeshëm u përgjigjet qendrave të
fuqisë shoqërore dhe së bashku me to edhe forcave reaksionare, që janë protago-
nistët kryesor të dhunës dhe agresionit. Nuk bënë të harrohet që ndarja ishte një
parakusht shumë i rëndësishëm për ta mundësuar agresionin fashist: nga njëra
anë ishte përsosmëria e organizatës racionale - burokratike, që kishte për qëllim
tipin e atillë të funksionarëve që do të "bëhet inventar i ndërtesës" që çdo gjë njerë-
zore të vepron saktë si makinë. Këtu shembull i shkëlqyeshëm ishin anëtarët e
organizatës SS, ndërsa nga ana tjetër manipulimi me instinktet e shtypura dhe
aspiratat e popullsisë së vuajtur me ndihmën e konstruksioneve, ku mendimi u
kufizua në tekniken e propagandës. Nocionet irracionale gjaku, bashkësitë, racat,
popujt etj. Kanë shërbyer si mjet për t'i mbuluar konstelacionet reale të forcave dhe
219
kanalizimin e agresionit të planifikuar në mënyrë që mos të vije në pyetje baza e
shoqërisë ekzistuese. Parashtrohet pyetja, në çfarë mase është e nevojshme rrjedha
e tillë e ngjarjeve, cilat janë shansat për rritjen e atyre fuqive që do tu kundërvihen.
Supozohet që ekzistimi i tyre është i përfshirë në kontekstin biologjik dhe socio-
psikologjik, sepse gjendja e tillë nuk mund të kuptohet ndryshe, por vetëm si rezul-
tante e forcave kundërshtare. Nga vështrimi ynë del që, në kushtet e ekzistuese në
vendet industriale kundërvënie efikase kundër dhunës dhe pengimi i përgatitjeve
për agresion masiv ka karakter aktiv dhe ofanziv në atë kuptim që nuk heziton
edhe t'i shkelë rregullat e caktuara të luftës politike. Kjo është një gatishmëri e
haptë për ta zbatuar dhunën, jo për ta vendosur si metodë të zgjidhjes së kon-
testeve, por si masë të nevojshme, për ta ndërprerë zinxhirin ekzistues të dhunës
dhe për ta pamundësuar agresionin masiv. Ky është kuptimi i cili rebelimin e rin-
isë bashkëkohore e vendos në kontekstin e analizës sonë. Me këtë prekim çështjen
për të cilën kemi folur në kaptinën: Lëvizja studentore dhe e majta e re.
Destrukcioni
Nocioni i destrukcionit rrjedh nga shprehja latine de-struere që do të thotë shkatër-
rim: sipas kuptimit etimologjik të këtij nocioni krijohen edhe kategoritë destruk-
tive si emanansa veti e individit dhe destrukcioni si lloj i veprimit të individit ose
grupit, që do të thotë model i sjelljes njerëzore. Për burimet dhe natyrën e destruk-
cionit dhe destruktivitetit ekzistojnë një varg teorishë. Në shkencat natyrore dhe
shoqërore. Duke e shtjelluar fenomenin e natyrës sociale, kontribut të veçantë
kanë dhënë psikologjia dhe sociologjia. Nga sociologët, mendimet e Emile Dirkhemit
dhe Max Veberit janë më interesantet ndërsa nga psiko-analiza mendimet më
interesante i kanë dhënë Frojdi dhe Fromi, të cilët i hedhin poshtë mendimet për
para-dispozitat e lindura për destruktivitet duke na bindur se sikurse çdo gjë tjetër
edhe sjellja dhe veprimi destruktiv dalin nga natyra e shoqërisë dhe karakteri i
ekzistencës njerëzore. Për atë shkak destruktivitetin duhet ta kërkojmë në veprim-
in shkatërrues të faktorëve social që ndikojnë në atë mënyrë në natyrën njerëzore.
Kjo qasje na bind që destruktiviteti gjendet në themelin e burimit të dhunës si
fenomen shoqëror. Krahas transformimeve të brendshme njerëzore (psikologjike) që
krijohen nën ndikimin e faktorëve social destruktiviteti është i përcaktuar dhe me
shumë faktorët ë jashtëm që e formojnë si gjendje shoqërore, rrethi shoqëror (i
ngushtë dhe i gjerë), rrethanat sociale që i stimulojnë dhe i nxisin siç janë luftërat,
konfliktet etnike dhe religjioze, konfliktet sociale dhe politike, vobektësia, monoto-
nia dhe nënçmimi i personave etj.
Destruktiviteti, sipas Frojdit, në të shumtën e rasteve paraqitet në dy forma: në for-

mën e reagimit spontan dhe në formën e reagimit të qëllimshëm që është i lidhur
me strukturën e karakterit. Me të paren mendohet në daljen e qëllimeve (impulses)
destruktive të fjetura (të shtypura pa nevojë) që aktivizohen në rrethana të
jashtëzakonshme, për dallim nga e përhershmja edhe pse nuk është prezentë gjith-
herë vija destruktive e karakterit sipas Fromit. Në atë kuptim problemi që e
preokupon shkencën shoqërore, sociologjinë, është se cila është gjendja specifike
sociale - ose gjendja e ekzistencës njerëzore që e kushtëzon karakterin dhe përmba-
jtjen dhe sjelljen destruktive si dhe veprimin nga i cili zhvillohen dhuna dhe krimi.
Përgjigjja e mundshme do të ishte që destruktiviteti është më i shpeshtë për arsye
220
se del nga natyra e ekzistencës së njeriut, dhe për këtë arsye me të drejtë mund të
thuhet se destruktiviteti është një veti specifike e llojit të vetë kah shkatërrimi dhe
sundimi absolut, që është edhe veti e formës së dhunës.
Kriminaliteti si dukuri shoqërore

Studimit shkencor të kriminalitetit në aspektin metodologjik mund t'i qasemi në dy
forma: nga analiza e delikuencës individuale ose nga analiza e kriminalitetit në
tërësi, që do të thotë të studiohet kriminaliteti si dukuri shoqërore. Edhe pse në
shikim të parë duket që në mes të qasjes individuale dhe sociale nuk ka ndryshime
të mëdha, ato megjithatë ekzistojnë dhe se menjëherë mund të i qasemi shkur-
timisht, sepse nga ajo del boshti i metodologjisë së vështrimit.
Nëse delikuenti individual është bartë i drejtpërdrejtë i aktivitetit kriminal dhe

kryes i veprës penale, kriminaliteti megjithatë në qenien e vetë është dukuri
shoqërore. Pa shoqërinë njerëzore dhe jashtë sajë nuk ka kriminelë dhe krimi-
nalitet. Robinson Kruso Legjendar në ujdhesën e pabanuar nuk mund të bëhet
delikuent edhe po të dojë. Sepse ai është vetëm dhe plotësisht i izoluar - (është
jashtë së mirës dhe së keqes)! Për këtë shkak, nëse dëshirojmë ta kuptojmë dhe ta
sqarojmë kriminalititetin si dukuri shoqërore, shkaqet e filleve të tij duhet t'i
kërkojmë në faktorët e përgjithshëm të lëvizjeve shoqërore - në faktet ekonomike,
politike, dhe rrethanat ideologjike të epokës së caktuar - në të cilat i gjejmë shkak-
tarët kryesor të dukurive të tjera shoqërore siç janë: revolucionet, luftërat, krizat
ekonomike etj. Por megjithatë, dëshirojmë ta sqarojmë rastin e delikuencës individ-
uale, nëse dëshirojmë ta sqarojmë dhe ta kuptojmë kriminalitetin si dukuri individ-
uale, duhet t'i kërkojmë shkaqet e tij në karakteristikat specifike psikologjike,
biologjike e sociale të individit konkret në të cilat i kërkojmë edhe shkaqet e të
gjitha aktiviteteve dhe veprimeve të tij.
Sipas asaj raporti në mes të kriminalitetit si dukuri shoqërore dhe kriminelit si
bartës tipik individual i sajë është raport dialektik në mes të së përgjithshmes dhe
së veçantës: e përgjithshmja (kriminaliteti) manifestohet me të veçantën (krim-
ineli), por këtu nuk shpenzohet energjia. Për këtë shkak njohja e ligjshmërisë së
përgjithshme të lëvizjes së kriminalitetit në shoqërinë e caktuar nuk mjafton sipas
vetë-vetës por duhet të shpjegohet rrëshqitja e delikuentit në kriminalitet, sikurse
edhe njohja me rastet individuale të disa delikuentëve nuk është e mjaftueshme për
ta shpjeguar kriminalitetin në përgjithësi. Këtu është fjala për dy rende dhe dy
nivele të ligjshmërisë, dhe çdo tentim që dukuria e nivelit më të lartë të shpjegohet
vetëm me ligjshmëritë e rendit më të ulët ose në të kundërtën, gjithsesi sjell mos-
sukses.
Duke iu përmbajtur asaj ne këtu do ta ndajmë shqyrtimin e delikuencës si dukuri

shoqërore nga shqyrtimi i sajë në aspektin individual, deri sa në përfundim të kësaj
kaptine, ku do të shqyrtojmë teoritë për kriminalitetin, përsëri do t'i japim sintezat
e të dy aspekteve. Si shembull, ndikimin e faktorëve social në kriminalitet do ta
paraqesim shkurtë veprimin e qytetit dhe të fshatit në atë dukuri, disa aspekte të
ndikimit të familjes dhe të personalitetit të vetë viktimës së veprës penale.
a). marrëdhënia fshat - qytet: studimet e mëhershme ekologjike të kriminalitetit
në shekullin e kaluar kanë dëshmuar se numri i veprave penale në qytete është
221
shumë më i madh edhe absolutisht edhe relativisht se sa në rajonet fshatare.
Megjithatë ndryshimi në mes të fshatit dhe qytetit në atë qasje nuk është vetëm
sipas numrit të krimeve por edhe sipas llojeve të tyre. Ndërsa në atë kuptim ekzis-
tojnë dallime edhe në mes regjioneve të një shteti sikurse është rasti në vendin tonë.
Njëra prej karakteristikave kryesore të kriminalitetit në fshat që është relative (as
sesi absolute) numri më i madh i veprave penale kundër personave (jetës dhe trupit
sipas kodit penal). Në të gjitha deliktet serioze, fshati mbetet pas qytetit, edhe pse
ekzistojnë deliktet "speciale" të fshatit. Në mesin e të cilave veçanërisht theksohen
djegiet, shkatërrimi i vreshtave dhe i pemishteve, vjedhja e bagëtive (sikurse është
specialitet i qytetit vjedhja e automobilave), në disa regjione është mbytja e fëmi-
jëve të posa lindur (jashtë martesor), hakmarrja dhe delikte të ngjashme. Për të
qenë shkalla më e vogël relative e delikteve ekzistojnë shumë arsye. Në vendin e
parë është ekzistimi i kontrollit joformal social në fshat që me mekanizmin e pre-
sionit spontan grupor në mënyrë efikase e pengon delikuentin potencial veç në fazat
më të hershme të qëllimit të tij kriminal. Plotësisht është e qartë se në bashkësi
fshatare, ku secili e njeh secilin dhe e din se "sa lug i ka në shtëpi", nuk ekzistojnë
pra në atë masë as përparësi teknike e as psikologjike që njerëzit nga qyteti i fusin
lehtë në rrugën e kriminalitetit.
Këtu është interesante se fshati sipas mesatares është më i varfër se sa qyteti, që

sipas sajë do të duhej të ishte më i përshtatshëm për tu zhvilluar kriminaliteti.
Megjithatë dallimet në pasuri prapë janë më të vogla në fshat se sa në qytet, a mu
ato dallime janë të rëndësishme për delikuencën se sa raportet absolute, pra ky
është njëri prej shkaqeve që delikuenca në fshat është më e vogël.
Atyre faktorëve duhet t'i shtohet sigurisht edhe mundësia e shanseve dhe e rasteve
për vepra kriminale në fshat se sa në qytet; lëvizje më e vogël e bakërove si dhe
rrethana më të pa përshtatshme për tu fshehur pas kryerjes së deliktit etj.
b) Ndikimi i familjes - në literaturën moderne kriminalistike ndoshta asnjë fak-
tor tjetër social nuk është theksuar aq shumë se sa ndikimi i familjes në lidhje me
kriminalitetin. Arsyeja kryesore për këtë me siguri është sundimi i "koncepteve
psiko-analitike në vendet kapitaliste dhe të arriturat në të gjitha fushat e krimi-
nologjisë dhe në lëmin e kriminalitetit të rinjve". Meqenëse psiko-analiza sikurse
kemi pasur rastin ta shohim në kaptinat e para, vitet e para të fëmijërisë i kon-
sideron si fatale për formimin e tërësishëm të personalitetit të njeriut, ky kuptim
pa tjetër na obligon që familjes dhe ndikimeve të sajë t'i kushtojmë shumë rëndësi
a veçanërisht prindërve.
Studimi i ndikimit kriminogjen i familjes është koncentruar para së gjithash rreth

ndikimit të problemit të ashtuquajtur "familja e shkatërruar" në zhvillimin e mëte-
jshëm të fëmijës sepse shkatërrimi ose defekti i kësaj "celule bazë e shoqërisë" është
rrjedhojë e mëtejshme e të gjitha devijimeve të më vonshme, konsiderojnë
përkrahësit e shkollave të ndryshme psiko-analitike.
Në mesin e shumë të dhënave që flasin për këtë do të japim vetëm ato që më së

shpeshti përdoren në literaturë në lidhje me këto probleme. Të parin duhet ta për-
mendim punën e S. Breckenridge dhe E. Abbot (1919) të cilët i studiuan 13 mijë
raste të të miturve në SHBA dhe i botuan të dhënat sipas të cilave 34% të delikuen-
tëve të atij grupi janë nga familjet e shkatërruara.
222
Të dhënat e Zyrës për fëmijë në Ministrinë për punë të SHBA-ve për vitin 1927 janë
të dhënat për 16.258 djem të mitur delikuent dhe për 3.040 vajza të mitura
delikuente dhe tregojnë që 33% të djemve delikuent dhe 52% të vajzave delikuente
janë nga familjet e shkatërruara. Sipas asaj vlerësimi i autorëve amerikan është se
fëmijë jo-delikuent të familjeve të shkatërruara mbesin prej 20 - 50%, do të thotë
diçka më pakë se sa delikuent.
Të dhënat për këtë çështje në vendin tonë në bazë përputhen me burimet e cekura
amerikane. Ashtu që të miturit delikuent të gjykuar në territorin e ish
Jugosllavisë, në vitin l953. ishin 37% nga familjet e shkatërruara, ndërsa në vitin
1954 ajo përqindje ishte në 40%. Duke bërë krahasime, përqindja e fëmijëve të
familjeve të shkatërruara te nxënësit e shkollave në Zagreb është vlerësuar të jetë
në mes të 20 - 30%. Kjo situatë nuk ka ndryshuar aq dukshëm as në ditët e sotme.
Nga burimet e theksuara dhe të dhënat e ngjashme mund të nxirren këto kon-
kluzione (përfundime):
1. Në mesin e delikuentëve si dhe në mesin e jo-delikuentëve, shumicën e përbëjnë
ata që rrjedhin nga familjet normale - të pa shkatërruara.
2. Ekziston ndërlidhshmëri e caktuar në mes të familjes së shkatërruar dhe
delikuencës së të miturve dhe rinisë por ajo është shumë e vogël dhe është shpre-
hur me koeficientin e korrelacionit "fi" dhe është nga 0.15 deri 0.20.
3. Që familja e shkatërruar nuk është as për së largu faktor i rëndësishëm në eti-
ologjinë e kriminalitetit të të miturve, shihet edhe më qartë nga kjo llogari e
thjeshtë: nëse supozojmë që vetëm 10% të rinisë në vendin tonë vjen nga familjet e
shkatërruara (me siguri ka më shumë), (ka të bëjë me situatën në Bosnje e
Hercegovinë, vërejtje e përkthyesit), sipas të dhënave të përgjithshme demografike
del se numri i rinisë së atillë e moshës 14 - 18 vjeçare është rreth 150 mijë. Nga
ky numër megjithatë 6.000 - 10.000 në vit kapen për vepra të ndryshme devijante.
Nëse familja e shkatërruar është faktor vendimtar kriminogjen, siç mendojnë disa
atëherë si të shpjegohet fakti se 144.000 ose 140.000 të tjerë nga familjet e atilla
nuk kanë kaluar në delikuencë?.
4. Edhe pse nuk guxojmë që kurrsesi ta nënçmojmë ndikimin kriminogjen të famil-
jes, është interesant të shihet megjithatë se çka kishte mundur të ndikojë në
rrethana të caktuara kriminogjene në një familje të shkatërruar. Në rendin e parë
duhet të theksohen rrethanat e vështira ekonomike, të cilat gjithsesi e përcjellin
familjen e shkatërruar dhe negativisht ndikojnë në të gjitha aspektet e jetës së
atyre anëtarëve që vazhdojnë të jetojnë në atë familje. Mandej shpesh ndodhë që të
liberalizohet së tepërmi disiplina shtëpiake dhe familjare sepse prindi te i cili është
fëmiu zakonisht është i punësuar, që e vështirëson mbikëqyrjen dhe edukimin e
drejtpërdrejtë të fëmiut.
Kontrolli prindorë i pamjaftueshëm e ritë mundësinë e kontaktit të fëmiut me per-
sona të mitur ose të rritur që mund të jenë burim i infektimit kriminel. Nëse këtu i
shtojmë edhe ndryshimet negative emocionale në atmosferën e përgjithshme sociale
të familjes së shkatërruar, me siguri pastaj do ti kemi faktorët më të rëndësishëm
që e lehtësojnë formimin dhe manifestimin e formave të ndryshme të sjelljes aso-
ciale, antisociale dhe delikuencës.
223
c). Ndikimi i viktimës së veprës penale

Ndër rrethanat më të rëndësishme që kanë ndikuar dhe veprojnë në aktivitetin
kriminal është edhe ndikimi i viktimës së veprës penale. Studimi i viktimave të
veprave penale një kohë të gjatë ishte jashtë interesit të kriminologjisë, por kohëve
të fundit është vërejtur drejtësisht dhe është krijuar disiplina e veçantë që quhet
viktimologji, pra shkenca mbi viktimat e veprave penale. Shprehja viktimologji vjen
nga shprehja latine victima që edhe në gjuhen shqipe ka të njëjtin kuptim. Nëse si
" viktimë" të veprës penale nënkuptojmë në rend të parë ndonjë person fizik;
mashkull, femër, fëmijë - ne na duket e arsyeshme që shprehjen viktimë ta zgjero-
jmë edhe në personat juridik - institucione, organizata dhe ente të tjera.
Arsyeja e rëndësisë së studimit të viktimës është që shpesh herë nuk mund të kup-
tohet vepra penale nëse nuk e njohim viktimën. Ndodhë që shpesh dikush është
bërë viktimë e rastit, atëherë zakonisht analiza viktimologjike nuk është veçanër-
isht interesante. Por shumë herë viktima është ajo që me vetëdije ose pa vetëdije e
nxit - e provokon veprën penale dhe në një mënyrë bëhet një lloj i "rrufepritësit " i
cili nga largësia i tërheq rrufetë - delikuentët. Për shembull, alkoolistët nuk janë
rastësisht viktima të vjedhësve të gjepave, mashtruesve, banditëve etj. Sepse
delikventët e dinë që me ata njerëz nuk e kanë shumë vështirë, sikurse me njerëz-
it që janë esull. Homoseksualët gjithashtu nuk janë rastësisht viktima të shan-
tazhuesve gjithashtu mendjelehtët dhe njerëzit naiv janë viktima të intrigantëve të
ndryshëm etj. Në pjesën tjetër të kësaj kaptine në analizën e një rasti të vrasjes do
të shohim se si duket në praktikë analiza e atillë viktimologjike. Ajo që vlen për
njerëzit si viktima të veprave penale vlen edhe për personat juridik. Ashtu që p.sh.
analiza e kriminalitetit ekonomik qartas flet se viktimizohen ato sipërmarrje ose
institucione ku nuk ka rregull, ku ka mos përgjegjësi dhe familjarizim, pak
përgjegjësi dhe kontroll. Mu në këtë drejtim rrol të madh duhet të ketë organizimi
dhe zbatimi i masave të vetëmbrojtjes shoqërore që bazohet në aktivitetin e vetë
punëtorëve të bëhen mbrojtës dhe ruajtës të mjeteve të punës me të cilat punojnë
dhe disponojnë.
Shembull për hulumtimet komplekse të kriminalitetit nga aspekti i tij social do to

marrim punën e Goren Zvonareviqit (1972) ku autori i krahasoi tri lloje të
delinkuentëve të rritur të cilët u gjenden në vuajtjen e dënimit në shtëpitë
ndëshkuese - përmirësuese. Për hulumtimet e veta ai i zgjodhi vetëm delikuentet
që për herë të parë në jetë ishin gjykuar për vepër penale, për ti ikur mundësisë së
ndikimit të faktorit të recidivizmit (përsëritjes së veprës), që për ndryshe mund të
ndikonte si "variabël parazite". Problemin e vetë autori e formuloi në dy pyetje:
a) A ekziston ndryshim i veprimeve të faktorëve social të cilët e determinojnë zhvil-
limin e personalitetit të llojeve të ndryshme të delinkuentëve? Ose me fjalë të tjera,
pasqyrohet veprimi i të njëjtëve faktorë social në jetën (situatat jetësore) të
delikuentëve të ndryshëm?
b). A ekziston ndonjë lidhje e caktuar stabile në mes të ndonjë faktori të cekur,
respektivisht a mund të zbulohen faktorët e përbashkët social (të strukturës krim-
inogjene) që kishin mundur ta shpjegojnë formimin e llojeve të ndryshme të person-
aliteteve delikuente?
Me këtë, të flitet metodologjikisht, autori si nisi të analizave për hulumtime të veta

e ka marrë grupin e delinkuentëve por jo delikuentin si person - njejs, në të
224
kundërtën hulumtimi dhe analiza e tij do të kishin karakter individual - psikologjik
e jo karakter dhe qasje kolektive psikologjike që na intereson. Përpunimit të prob-
lemit të vetë autori iu qasë duke marrë tre shembuj me nga 40 delikuent: krimi-
naliteti klasik (hajni, thyerje etj), kriminalitet ekonomik dhe vrasje. Janë zgjedhë
mu ato lloje të veprave penale që e prezantojnë drejtë dhe qartë definimin e kate-
gorisë kriminologjike, ndërsa në mes të atyre veprave nuk ka ndërthurje, sepse
shumë rrallë ndodhë që kryesi i veprës penale klasike të merret me kriminalitetin
ekonomik ose delikuenti ekonomik të merret me vrasje etj.
Me çdo të anketuar që ka hyrë në analizë është udhëheqë intervistë e veçantë e

planifikuar dhe se gjithashtu janë shqyrtuar materiale gjegjëse nga dosja e tij:
aktvendimi i gjykatës, ekspertiza mendimi i psikologut dhe i mjekut etj.
Faktorët social të zhvillimit të personalitetit autori i ka operacionalizuar në 22 vari-

able që kanë të bëjnë me tri periudha kryesore të jetës së secilit veçmas: 9 variable
kanë pasur të bëjnë me periudhën e fëmirijsë dhe rinisë, siç është tërësia e familjes,
gjendja materiale e prindërve shkollimi e tj.; 7.variable kanë pasur të bëjnë me peri-
udhën e moshës së rritur (pjekurisë) siç janë: punësimi, ndërrimi i vendit të banim-
it gjendja martesore etj.; 6. variable kanë pasur të bëjnë me periudhën e drejtpër-
drejtë të kryerjes së veprës penale, këtu kemi të bëjmë me variablet me interes
socio-kriminologjik, si është kryer vepra penale, si është arrestuar etj.
Të dhënat e tubuara iu kanë nënshtruar një analize të hollësishme kuantitative dhe

në bazë të të gjitha këtyre autori në konkluzat e tij thotë:
(a). Analiza e faktorëve social në periudhën e fëmijërisë dhe rinisë dhe faktorëve në
periudhën e pjekurisë së të anketuarit zbuloi që ekzistojnë dy tipe sociale: tipi i
rregullt social dhe tipi i çrregullt social. Tipit të çrregullt social i takojnë zakonisht
kriminelët klasik ndërsa tipit të rregullt social i takojnë kryesisht kriminelët
ekonomik. Gjithashtu vrasësit shkojnë më tepër kah ky tip.
(b). Të ty këto tipe të theksuara siç duket janë pasojë e veprimit të faktorit të për-
bashkët që mund ta quajmë faktori i deprivacionit social.
(c). Secili lloj i delinkuentëve, ata klasik, ekonomik dhe vrasësit kanë ndryshime të
caktuara në mes tyre por ato ndryshime janë të vogla nga dallimet në të cilat na ori-
entojnë tipet e gjetura, respektivisht faktori i përbashkët i deprivacionit social.
(d). Meqenëse te mënyra e kryerjes së veprës penale (modus operandi) është e
mundur gjithashtu që ti dallojmë tre tipe: 1. i pa cipë, ati grupi i takojnë kryesisht
të gjithë kriminelët klasik, 2. tipi i kujdesshëm, ati grupi i takojnë kryesisht krim-
inelët ekonomik, dhe 3. tipi i afektit, në këtë grup kryesisht hyjnë vrasësit.
Është dëm që autori analizat e veta nuk i ndërlidhi me të dhënat psikologjike në
kuptimin e ngushtë të fjalës (inteligjenca dhe efektiviteti), por edhe pa ato to dhëna
hulumtimi i tij në mënyrë shumë interesante i ka paraqitur shumë karakteristika
të grupeve delikuente.
Vetitë kriminogjene të bashkësisë së gjerë shoqërore

Edhe pse gjer më tani duke shqyrtuar kuptimin e faktorëve social në etiologjinë e
kriminalitetit, së pari e kemi theksuar kuptimin e tyre të kufizuar kriminogjen. Kjo
nuk do të thotë kurrsesi që ne e nënçmojmë kushtëzimin shoqëror të kësaj dukurie.
225
Përkundër sikurse që e kemi theksuar në fillim të kësaj kaptine ne konsiderojmë
se kriminaliteti sipas qenies së tij më të thellë është dukuri shoqërore. Megjithatë
ajo që dëshirojmë të theksojmë është këndvështrimi që të gjithë faktorët social që
theksohen veç e veç në lidhje me kriminalitetin nuk veprojnë thjeshtë dhe direkt
sikurse dikur konsiderohet, por ata janë vetëm element të një situate komplekse
sociale që mbretëron në bashkësinë gjegjëse shoqërore.
Çdo bashkësi shoqërore ka shumë karakteristika të përgjithshme të gjëra që mund

të kenë domethënie të madhe ose më të vogël në etiologjinë e komplikuar të krimi-
nalitetit si dukuri shoqërore. Në pajtim me këtë do të mundohemi që t'i tregojmë
disa nga vetitë më të rëndësishme të shoqërisë bashkëkohore që kanë rëndësi të
madhe kriminogjene. Ndërkohë do të mundohemi që në bazë të mundësive ta tërhe-
qim një paralele në mes të sistemit kapitalist dhe socialist në mënyrë që ato veti të
bëhen edhe më të përcaktuara dhe të relefizuara.
a) Karakteri eksploatues i kapitalizmit

- pa marrë parasysh tërë dallueshmërinë e formave dhe karakterin e fshehur të tij,
eksploatimi i njeriut (punëtorit) mbetet njëjtë baza karakteristike e kapitalizmit
klasik dhe ultra-modern. Raportet eksploatuese në prodhim dhe ndarje ua japin
vulën e vetë të gjitha dukurive të tjera politike, sociale, ideologjike e kulturore. Me
të vërtetë, cili është ndryshimi kryesor aty. A thua paratë që dikush i ka fituar me
punën e vetë fizike ose intelektuale i janë marrë në mënyrë legale në formë të prof-
itit që shkon në gjepin e punëdhënësit, ose a thua janë marrë në mënyrë gjysmë- ile-
gale në formë të çmimit të stërtepruar të një prodhimi të cilat tregtari i ka ngritur
për profit të vetin, ose plotësisht në mënyrë ilegale nga hajnat e xhepit i cili në
momentin e duhur ia ka marrë kuletën nga xhepi? Sigurisht që dallimi juridik është
shumë i madh - punëdhënësi është i pa prekshëm dhe i ndershëm, tregtari gjithash-
tu është i ndershëm edhe pse pak e tepron dhe nuk është fer, por vetëm hajni i xhep-
it është i pa ndershëm dhe burgoset. Megjithatë, dallimi moral në mes tyre nuk
është kurrfarë dhe se mu këtu është mundësia e jashtëzakonshme kriminale e rra-
cionalitetit me të cilën kriminelët shumë herë shërbehen: dhe thonë "të gjithë vjed-
hin por gjithkush e bënë këtë në mënyrën e vetë" shumë herë këtë e përsërisin të
gjithë hajnat që kapen.
b) Karakteri kompetitiv i raporteve shoqërore

- duke folur për problemin e mëhershëm të aleancës kemi theksuar se si karakteri
kopetititv i jetës bashkëkohore nga njerëzit krijon qenie të deformuara dhe agre-
sive. Na kujtohet që Tomas Hobbes, njeri prej ideologëve të parë borgjez, si maksimë
jetësore të kapitalizmit e proklamoi "homo homini lupus est" (që do të thotë njeriu
për njeriun është ujk), K. Marx gjithashtu në shumë vende flet për ligjet e ujqërve
në kapitalizëm. Mu sistemi i atillë, i cili më shumë se çdo tjetër, si mençuri
themelore të jetës e thekson konkurrencën e pamëshirshme shtazore, e paraqet
bazën ideale etike për "lulëzimin" e kriminalitetit të gjitha llojeve. Për këtë arsye,
disa kriminel nuk e quajnë veten kot "ujk të vetmuar në llavën e njerëzve".
c) Lufta për statusin

- këtë problem veç e kemi sqaruar gjerë në kaptinat e mëparshme, dhe për këtë
arsye do ta theksojmë vetëm ate që është ndërlidhur me kriminalitetin. Statusi ka
rëndësi të veçantë dhe se simbolet e statusit janë qëllimet kryesore të shumicës së
226
njerëzve. Pasi që të gjithë nuk mund të kenë status të njëjtë (dikush gjithherë duhet
të jetë i fundit), dhe për këtë arsye të gjithë luftojnë pa mëshirshëm që në atë vend
të jetë dikush tjetër. Në atë luftë nuk zgjidhen mjetet dhe se disa iu qasen mjeteve
asociale, madje edhe kriminale.
d) Roli i parave
Në botën bashkëkohore kapitaliste paraja ka rrol të veçantë dhe është masë e të
gjitha niveleve shoqërore, dhe sinonim i autoritetit dhe statusit shoqëror , dhe
është qelës i pushtetit politikë, hap çdo derë dhe se çka është më e rëndësishme e
pastron çdo pa-pastërti.
Paraja është çdo gjë, ndërsa "biznesi" i suksesshëm është ideal i çdo personi.
Kriminologu i njohur amerikan D.Taft (1969) në një vend thotë: "ndoshta dollari i
ndershëm vendoset para ati të pandershëm, por jo pak dollarë të pandershëm sjel-
lë autoritet ... ekonomistët mund të thonë çfarë të duan, por profiti i nxjerrur nga
spekulimet në berza më tepër duket si fat se sa punë mundimshme, dhe është e
ngjashme me "asgjë për asgjë"- filozofia e hajnave të xhepave... lufta për fitime
materiale - ushtron presion shumë të ashpër në moralin afarist.
Dëshira e flakët për përparim, për automobil të shpejtë dhe femra seksipile, shpesh
herë qon edhe në fillimin e karrierës së kriminelit profesional, kjo iu ndodhë
njerëzve që nuk kanë arritur sukses material me aktivitete legale. Filozofia e kap-
italizmit, tenton që ta arsyetojë fatin e rëndë të atyre që nuk kanë arritur të kenë
kurrfarë pozite të veçantë në shoqëri në kuptimin racional dhe se për këtë fajtore
është pa aftësia personale. Këtë filozofi nuk e pranon gangsteri potencial nga
gangu i paralagjës. Duke i shikuar shembujt e suksesit material në afërsi përmes
praktikës afariste anti-sociale dhe forma të ndryshme gjysmë ilegale të krimi-
nalitetit, ai shpesh pra më me dëshirë e pranon karrierën kriminale se sa të mbetët
i vobektë dhe të punojë tërë jetën sikurse babai i pa pasur. Duke folur në
përgjithësi, të vobektit dhe ata që nuk kanë pasur sukses t'i kenë ato vlera sikur të
atyre të suksesshmëve, mundohen që me çdo çmim t'i emitojnë sukseset e tyre.
e) Sjellje negative ndaj punës

Ky raport është në lidhje të drejtpërdrejtë me rrolin e parave në kapitalizëm dhe
raportin ndaj punës që sundon në kapitalizëm. Ky raport në fakt negativ sepse ide-
ali kryesor shoqëror është profiti, fitimet, paratë ndërsa puna jo. Tregimi për të
ashtuquajturën "etikë protestante" veç shumë gjatë është tregim për fëmijë dhe
sipas asaj nëse me punë fitohen para është mirë por shumë më mirë është nëse
paratë realizohen pa punë. A thua do të realizohen miliona me spekulime në berzë
ose me makinacione afariste pas kulisave, paratë fitohen në lotari ose duke i rrëm-
byer nga banka nuk është me rëndësi, nëse çdo gjë përfundon mirë. Nëse një herë
paratë e grumbulluara - në sasi shumë të mëdha - e "pastrojnë" pronarin e tyre,
nëse jo tërësisht e pastrojnë pjesën më të madhe të njollës në "nderin e tij qytetarë".
Sipas asaj pra, pse të punohet kur kjo është mënyra më e vështirë e fitimit, mënyra
më e nënçmuar e fitimit të parave, dhe mos të flitet për punën personale, praktik-
isht asnjë herë, sepse ashtu nuk mund të realizohen sasi shumë e madhe e të
hollave.
Humbja e bazës shoqërore

Në pjesën paraprake e kemi parë që zhvillimi i shoqërisë moderne, para së gjithash
227
urbanizimi së bashku me industrializimin, shkaktojnë dobësimin e lidhjeve famil-
jare, miqësore, fqinjësore dhe të tjera të individit me grupet primare, që për
ndryshe janë mjetet më të natyrshme të kontrollit shoqëror ndaj aktiviteteve të
individit. Mungesa e asaj lidhje direkt dhe kontrollit personal nuk është e zëvendë-
suar mjaft me mekanizmat e kontrollit të grupeve sekondare sociale, që prapë se
prapë rezulton me rritjen e numrit të akteve asociale dhe kriminale. Ky është njëri
prej problemeve kryesore të shkaqeve psiko-sociale për nivel më të ulët të krimi-
nalitetit në fshat se sa në qytet.
g) Humbet dallimi në mes të "nderit" dhe "kriminalitetit"

Shumë kriminolog borgjez veç një kohë të gjatë e kanë tërhequr vërejtjen se në kap-
italizëm nuk është lehtë që të përcaktohet dallimi në mes të asaj që në shumë
transaksione afariste çka ka mbetur ende e ndershme dhe kriminale. Kjo është me
rëndësi të veçantë për ta kuptuar kriminalitetin e "këmishë-bardhëve" siç i quan,
kriminologu amerikan E.H. Sutherland (1940), lloje të ndryshme të mashtrimeve,
fshehjeve, falsifikimeve , dhe delikteve të tjera që në vendet kapitaliste i bëjnë per-
sonat që u takojnë shtresave të mesme, madje edhe të lartave.
h) Toleranca e disa formave të aktiviteteve ilegale.

Në pjesën hyrëse të kësaj kaptine kemi parë se si raporti i normave morale dhe
legale të sjelljes nuk është i njëjtë dhe se për këtë shkak ndodhin mospërputhje në
mes tyre. Kjo bënë që të lejohen disa aktivitete ilegale, të cilat shumë mirë i ka shp-
jeguar R.C. Fuller, në citatin që e kemi theksuar më herët. Në vendin tonë mund të
gjinden mjaftë shembuj të tillë. P.sh. nëse mitoja është korrupsion dhe në parim
ndiqet, megjithatë nga kjo rregull ka edhe shumë përjashtime por ne do t'i marrim
vetëm dy më të popullarizuarat.
Nën një janë "zarfet" të cilat gati në mënyrë legale i marrin shumë mjek dhe per-
soneli shëndetësor në numë institucione tona shëndetësore, por zarfe të atilla ka
edhe në sektorët tjera (për marrjen e lejeve të ndërtimit dhe "kurdisje të ndryshme
të licitacioneve etj.").
Rasti i dytë është shembulli ynë i njohur "LNL-Ligji i të njohurve dhe lidhjeve".
Dhe ky ligj është më i mirë se sa korrupsioni që është plotësisht anonim, për këtë
shkak në një mënyrë është më human, dhe është plotësisht anonim dhe i pa iden-
titet. Kjo mund të jetë madje edhe e vërteta por "LNL" dhe mitoja janë argument i
tolerancave shoqërore ndaj disa veprimeve që juridikisht janë jo legal.
Ky raport tolerant i shoqërisë ndaj veprimeve jo legale e ka si pasojë shumë të pa

dëshirueshme edhe tolerancën ndaj atyre që janë arrestuar dhe gjykuar si kryerës
të veprave të ndryshme penale. P.sh., gjykim më i ashpër i publikut do të bëhej ndaj
kryerësit të veprës penale ndaj pasurisë private se sa ndaj atij që bënë të njëjtën
vepër penale madje edhe më të rëndë ndaj pasurisë shoqërore etj. Nëse këtu e shto-
jmë edhe faktin, thuaja se të gjithë njerëzit bëjnë shkelje të lehta të dispozitave
dhe rregullave p.sh. e kalojnë rrugën ku nuk ka vendkalim, luajnë bigjoz, e prishin
qetësinë dhe rendin e bashkëqytetarëve të vetë duke kënduar natën etj., sipas asaj
atëherë e kemi edhe më të çartë se "fajtorët" dhe "jo fajtorët" nuk janë të ndarë
thënë kushtimisht me një mur kinez sikurse na duket në shikim të parë.
Me siguri edhe më tej to të mund ti radhisim kushtet e atilla të përgjithshme
sociale që e lindin dhe e stimulojnë kriminalitetin, që e paraqesin një kornizë të
228
përgjithshme shoqërore dhe bazë na e cila ai pa ndërprerë buron me fuqinë e një
stuhie të vërtetë natyrore. Nuk ka kurrfarë dyshimi që një numër i madh i këtyre
kushteve që i kemi theksuar i prezanton kreatyrat tipike të shoqërisë kapitaliste.
Megjithatë kishte me qenë naive nëse mendohet se faktorët e tillë nuk veprojnë si
të modifikuar në shoqërinë socialiste të periudhës kaluese, si dhe në shoqërinë tonë.
Sepse edhe këtu paraja ka ndikimin e vetë kriminogjen, dhe gjithashtu gjërat dhe
situata bëhen simbol i statusit për të cilin njerëzit luftojnë pa mëshirë.
Megjithatë të gjithë ata faktorë negativ te ne e kanë humbur një pjesë të dikur-
shme të mprehtësisë së tyre, sepse u është shkatërruar baza themelore e shoqërisë;
sistemi kapitalist dhe eksploatimi ekonomik - social. Shembulli më i mirë është se
vendi ynë sipas shkallës së kriminalitetit - sipas kualitetit dhe kuantitetit - është
në gjendje shumë më të mirë se sa secili shtet kapitalist. Disa prej formave më të
rënda të kriminalitetit, para së gjithash kriminalitetit të organizuar në kuptimin
perëndimor të bashkërritjes së kriminalitetit me jetën politike të vendit, kjo pra tek
ne fare nuk ekziston, ndërsa kriminaliteti klasik (thyerje, vjedhje, plaçkitje etj.) ka
tendenca stabilizimi, por u paraqit një lloj i ri "i kriminalitetit socialist - në rend të
parë mendohet në kriminalitetin ekonomik në kuptimin më të gjerë- kurse me te
edhe probleme të reja sociale dhe kriminologjike. Por ata sipas ashpërsisë së vetë
ngecin mjaftë nga problemet që përcjellin kapitalizmin në atë lëmi. Për këtë e
shohim se shoqëria socialiste - madje edhe me faktin e paraqitjes së kriminalitetit
është një hap para ndaj shoqërisë së vjetër. Dallimi në favor të socializmit ekzis-
ton edhe më dukshëm nëse gjerat i shqyrtojmë në perspektivë, derisa perspektiva
e sistemit kapitalist në atë kuptim është shumë e zezë, për këtë më së miri flet rrit-
ja e tmerrshme e kriminalitetit në vendin më të zhvilluar kapitalist SHBA, perspek-
tiva në socializëm është optimiste dhe se nuk mund të krahasohet.
Vetitë kriminogjene të bashkësisë së ngushtë shoqërore

Vetitë e bashkësisë së gjerë shoqërore, dmth. Sistemit shoqëror të një shoqërie, janë
korniza më e gjerë në të cilën ndodhin të gjitha dukuritë sociale pra edhe krimi-
naliteti. Megjithatë si "ndërmjetësues" i llojit të vetë në mes të bashkësisë së gjerë
dhe individit konkret na paraqitet bashkësia e tij e ngushtë shoqërore - familja,
fqinjësia, rrethi social etj. Në mes të këtyre dy bashkësive shoqërore nuk duhet që
gjithherë të ketë pajtueshmëri për të vlerësuar "të mirën" dhe "të keqen", gjë që sjel-
lë divergjenca në mes të "morales" dhe "legales" në situatën konkrete psikosociale.
Në të shumtën e rasteve - konflikti nëse ekziston - në mes të normave morale të
bashkësisë së ngushtë shoqërore dhe normave legale të bashkësisë së gjerë nuk ka
rëndësi kriminogjene. Nëse e kalojmë rrugën ku nuk ka vendkalim për këmbësor,
me atë e kemi bërë një kundërvajtje legale ndaj rregullave të komunikacionit dhe
kjo te ne nuk do të krijojë kurrfarë dilemash morale. Por ka situata kur raportet në
mes morales dhe legales bëhen faktor kriminogjen, dmth. veprimi i normave morale
të mesit të ngushtë shoqëror e sjell personin në konflikt të ashpër me normat legale
të bashkësisë së gjerë dhe ai konflikt ka formën e veprës penale. Si shembull do të
marrim hakmarrjen që ende mbretëron në një pjesë të Ballkanit, veçanërisht në
Kosovë. Për shkak të respektimit të normave morale (që mund të jenë në formë të
së drejtës tradicionale) të bashkësisë së ngushtë shoqërore, individi kryen një ndër
veprat më të rënda penale, bën vrasje e cila është në kundërshtim me të gjitha nor-
mat morale të bashkësisë së gjerë shoqërore të cilës i takon.
229
Do të shërbehemi me analizën e shkëlqyeshme të njërit prej njohësve më të mirë të
hakmarrjes në Jugosllavi Milenko Karan (1977) në studimin e vetë të gjerë "Sjellja
Tradicionale në Kosovë", jep një pasqyrë jashtëzakonisht interesante të disa aspek-
teve psiko-sociale të hakmarrjes në Kosovë.
Dukuria e hakmarrjes bashkëkohore në Kosovë i ka burimet e veta në të drejtën
tradicionale që bazohet në "Kanuni i Lekë Dukagjinit" , sipas të cilit shqiptarët e
Shqipërisë së Veriut me shkuj i kanë rregulluar marrëdhëniet e tyre. Në atë Kanun
është paragrafi 598 që thotë: "nderi i humbur nuk kompensohet me gjëra por lahet
me gjak ose i falet fajtorit me ndërmjetësimin e njerëzve të mirë". Pastaj vjen lista
e gjatë e arsyeve që për shkak të tyre mund të humbet nderi i ndonjë personi: duke
filluar që nga ofendimi, gjuajtja e qenit në oborr dhe deri te vrasja.
Ky Kanun e ka zbatuar edhe institutin e "besës" e ka lidhur mes tjerash edhe me
hakmarrjen. Vetë fjala besë dmth. "besim i fortë", "fjalë e ndershme" etj., dhe se
përkthimet e shprehjes Besa nuk mund ta kenë fuqinë morale të cilën ajo e ka te
populli shqiptar. Duke folur për Besën ka rënë thotë: "për këtë arsye duket që është
i bazuar mendimi që Besa së pari ishte një detyrim ekonomik, amë vonë edhe
manovrim juridik por mbi të gjitha kategori morale ose( solidaritet primar). Me
përsëritjen e veprimeve sipas marrëveshjes, Besa bëhet formular i sjelljes sipas të
cilës personi është i obliguar vetëm për shkak të qëndrimeve të rrethit. Besa bëhet
zgjedhje personale. Kjo ka ndodhur për arsye se është bërë pjesë e sistemit të vler-
ave të atij populli dhe në realitet shprehja më e mirë e tyre. Ky sentimentalizëm i
vetëmburrjes (sepse për te është fjala) malazezët e quajnë "çojstvo", ndërsa shqip-
tarët "burrëri", në të dy rastet fjala është pa tjetër për autonominë funksionale të
motivacionit për respektimin e fjalës së dhënë. Mu me këtë motivacion mund të
shpjegohen rastet e respektimit të pa kusht të Besës dhe në ditët tona. Edhe pse
format e sjelljes (kur është fjala për një shprehje shumë të përdorur e të luhatshme
"fjala e nderit", çdo ditë e më tepër bëhet një frazë e thatë. Që besa të bëhet sjellje
për të cilën edhe sot nuk është vërtetuar se si bëhet motiv për vete (dhe me lidhje
shumë të largët është e lidhur me nevojën primare), shembulli konkret janë
Vojvodët e manastireve, familje shqiptare që dikur e kanë dhënë besën që do t'i rua-
jnë manastiret serbe në Kosovë. Këtë e kanë bërë për një kompensim minimal ose
kurrfarë a shpesh duke e paguar me çmimin e kokave të veta. Këtu shpesh thekso-
hen shembujt e viktimave që i kanë pasur rugovasit duke e mbrojtur Patrikanën e
Pejës nga kriminelët në kohëra të pa sigurta. Ata këtë e bëjnë më tepër se 375 vjet.
Vojvoda i tanishëm i Patrikanës së Pejës, Ramë Nikçi, gjithashtu rugovas atë detyrë
e ka marrë si fëmijë 11 vjeçar (në vitin 1941) kur para shumë vitesh Patrikana ishte
e rrezikuar, kësaj here nga të dhunshmit që ishin në portat e sajë, ai deklaroi: pas
çlirimit tradita e vojvodëve është e pa kuptimtë. Por nëse pushteti nuk ndërmerr
asgjë, unë dhe vllëzërit e mijë e ndjejmë obligim moral që ta mbrojmë Manastirin
nga huliganët. Vojvodë ka edhe Manastiri i Deçanit nga familja e Sali Rrustës, ata
ruajtjen e manastirit e shpjegojnë kështu: "e kemi ruajtur manastirin për arsye se
i pari ynë e dhe besën që ai dhe pasardhësit e tij do ta ruajnë këtë vend të shenjtë,
dhe se besa e dhënë te ne duhet të respektohet". Manastiri i Deviçit në Drenicë
gjithashtu i ka vojvodët dhe viktimat e veta. Kjo sjellje nuk mund të shpjegohet
vetëm me Besën por veprimi i Ramë Nikçit mundet: në kohën kur të gjithë pak a
shumë obligimet e veta i hudhin tek të tjerët, ai gjithashtu ka mundur të veproi
njëjtë, pra (shtetit në kompetencë), por nuk ka vepruar ashtu, që donë të thotë se
forma e sjelljes së tij është pjesë e sistemit të vlerave relative të pa varura nga rreg-
ullat ekzistuese të sjelljes...
230
... Në ditët e sotme institucioni i Besës ndryshohet shumë herë. Ka raste kur Besa
jepet me shantazh, a palën që ka dhënë besën e sjell thuaja në shkopin e lypësit
(duhet ta shet pasurinë dhe të shpërngulet). Ka raste kur hakmarrja bëhet fshehu-
razi dhe se vrasësi nuk lajmërohet. Viktima masakrohet, edhe pse ai veprim sipas
traditës është rreptësishtë i ndaluar. Në vend të dorasit të vërtetë, si kryes të
veprës lajmërohen të miturit, edhe pse është e sigurt se ata nuk janë hakmarrësit,
por familja llogaritë që ata do të dënohen më lehtë (për çdo rast asnjë herë më
shumë se 10 vjet burg). Nuk janë raste të rralla kur për të njëjtin shkak si vrasës
paraqitën të moshuarit, respektivisht njerëzit e sëmurë dhe me të meta psikike. Ka
ndodhur madje edhe rasti kur janë vrarë dy fëmijë (që është e ndaluar me Kanunin
e Lekë Dukagjinit) në janar të vitit l972 në rrethin e Prizrenit janë vrarë dy djem
të moshës së mitur që u krijua një indinjatë e përgjithshme. Fshatarët kanë kërkuar
që vrasësi ose vrasësit kur të arrestohen të dënohen me vdekje dhe të varen në
vendin e kryerjes së krimit. U është tërhequr vërejtja se me ligjet tona ai dënim
nuk i paraparë, ata u përgjigjën se gjer më tani nuk ka pasur krim të tillë. Në
kohën tonë, sipas asaj, Besa nuk është ajo që ishte dikur dhe as që mund të jetë.
Nuk mund të jetë për arsye se jeta moderne e ka shkatërruar bazën fisnore të jetës
dhe me atë edhe rregullat e sjelljes.
E shohim që bashkësia e ngushtë të cilës i takon pjesëtari, e dikton sjelljen e tij edhe
atëherë kur është në harmoni me normat juridike dhe traditën e bashkësisë së gjerë
shoqërore por edhe atëherë kur është kundër normave të saja morale dhe legale të
sjelljes. Megjithatë, pa marrë parasysh, prej vitit l968 gjer l974 në Kosovë kanë
ndodhur 31 vrasje nga hakmarrja dhe 46 vrasje për shkak të gjakmarrjes (14.8% të
të gjitha vrasjeve në Kosovë në atë kohë).
Hakmarrja si institucion moral e së drejtës tradicionale është shumë e fuqishme
dhe këto raste i përshkruan autori Karan: "që zyrtarja nuk e përjashton obligimin
e hakmarrjes kemi shembuj edhe sot. Kemi rastin kur tre zëvendës prokuror pub-
lik në Prishtinë nuk kanë pranuar të jenë prezent me rastin e ekzekutimit të dënim-
it me vdekje ndaj një të gjykuari. Arsyeja, nuk është respektuar fshehtësia e cak-
timit të anëtarëve të Komisionit për ekzekutimin me vdekje. Nga vetvetja është e
kuptueshme se kjo vlen edhe më tepër për policët që duhet direkt ta kryejnë ekzeku-
timin me vdekje".
Ose shembulli tjetër i të njëjtit autor: "një plak me flokë të bardha në pyetjen e
gjykatësit që a dëshiron ta akuzojë personin që ia kishte vrarë djalin, ai e ven dorën
e djathtë në gjoks dhe duke u përkulur thotë: "jo valla". "po pse ashtu burr"? thotë
gjykatësi "bash ashtu zoti gjykatës". "Ai nuk e ka vra djalin tuaj por djalin tim.
Atëherë pse ti ta gjykosh?". Njëra prej pasojave më të rënda të gjakmarrjes në
Kosovë, përveç njerëzve të vrarë mbetet edhe mbyllja e familjeve. Edhe kjo gjithash-
tu është në kundërshtim me rregullat e bashkësisë së gjerë shoqërore, por në har-
moni me normat e bashkësisë së ngushtë shoqërore. M. Karani thotë: "sipas të
drejtës tradicionale shqiptare, familja e cila me veprimin e vetë (vrasje, lëndim ose
ofendim) mund ta nxisë hakmarrjen respektivisht gjakmarrjen, dhe se është e oblig-
uar që në mënyrë vullnetare të mbyllet... kjo procedurë quhet paraburgim ose
burgim shtëpiak, ndërsa edhe familjet quhen familje të mbyllura .
Edhe vetë thirrja nuk është e saktë për kuptimet e zakonshme të këtyre shprehjeve,
sepse nuk kemi të bëjmë me familjet që janë mbyllë në bazë të ndonjë dispozite poz-
itive ligjore por, në bazë të dispozitave të ligjit tradicional. Nga aspekti ligjor, sipas
asaj këto familje janë të lira edhe pse me të vërtetë ose kryesisht janë të mbyllura.
Për njerëzit që nuk e njohin fuqinë e traditës kjo dukuri është e pa kuptimtë, sepse
231
ai njeri me të drejtë bazohet në supozimin se me prezencën e shtetit dhe organeve
të tij një veprim i tillë arbitrar është i pa mundur, veçanërisht kur është fjala për
njerëzit që nuk janë drejtpërdrejtë përgjegjës për deliktin e konstatuar ose të
supozuar. Prapavija e kësaj ashpërsie duhet të kërkohet me faktin se e drejta tradi-
cionale nuk e individualizon fajin, por plotësisht i bënë të përgjegjshëm të gjithë
anëtarët e asaj familje të gjinisë mashkullore (ndonjëherë kusherinjët dhe fisin).
Pra fjala është për përgjegjësinë kolektive. Ajo është në kundërshtim me teorinë
praktike - juridike dhe se nuk është e rrallë në jetën bashkëkohore".
M.Karan e përmend një numër të familjeve të tilla të mbyllura dhe anëtarëve të

tyre: në fillim të vitit l968 ishin 604 ndërsa në vitin l974 numri i tyre arriti në 1187
familje, ose gati dy fish. Pozita e këtyre familjeve është e ndryshme nga rasti në
rast: në mbylljen e ashpër shtëpiake ishin 127 familje me 1612 anëtarë; në burgun
shtëpiak por me besë kohë pas kohe ishin 260 familje me 3328 anëtarë; ndërsa 800
familje me 8785 anëtarë, lëvizin pa besë, që do të thotë - të rrezikuar. Në atë mënyrë
numri i përgjithshëm i familjeve që ndodhen në burgun e plotë shtëpiak ose të
përkohshëm, respektivisht në burgim të pjesërishem shtëpiak është 1187 familje
me 13.722 anëtarë. Në pozitën më të rëndë janë familjet që ndodhen në burgun e
plotë shtëpiak. Pjesëtarët e gjinisë mashkullore të atyre familjeve, janë të kufizuar
dhe mund të lëvizin ekskluzivisht vetëm brenda oborreve të veta...".
Shtojmë se një burg i tillë shtëpiak nuk zgjatë shkurt, autori thotë se 621 familje
janë të mbyllura në burgun shtëpiak më gjatë se 15 vjet.
Kjo pasqyrë e gjerë e gjakmarrjes dhe fenomeneve të saja është paraqitur vetëm për
ta ilustruar se si bashkësia e ngushtë shoqërore - rrethana të caktuara - dhe jo
burim pasiv i sjelljes kriminale, por nxitje aktive. Mekanizmi i presionit grupor,
dhe aq më tepër siç e thekson me arsye autori Karan - sistemi i internacionalizuar
i vlerave specifike në këtë rast kanë rrol vendimtar. Për këtë shkak mundësia e
bashkësisë së gjerë shoqërore për të ndërhyrë në këto raporte në bashkësinë e
ngushtë shoqërore është shumë e kufizuar, pa marrë parasysh instrumentet
juridike dhe të tjera me të cilat bashkësia e gjerë shoqërore disponon.
Analiza ekologjike e kriminalitetit

Në kuadër të qasjes sociologjike kriminalitetit vend të veçantë ka qasja ekologjike.
Siç dihet, ekologjia është shkenca mbi hapësirën dhe raportet në mes të organiz-
mave dhe hapësirës në të cilën jetojnë, për herë të parë është shfrytëzuar në punët
e zoologëve dhe botanikëve në shekullin 19. Megjithatë në të shekullit 20 çdo ditë e
më tepër fillohet të flitet për ekologjinë njerëzore, e cila zakonisht definohet si
shkencë për raportet në mes të qenieve njerëzore me hapësirën dhe kohën e dhënë
në mesin natyror dhe shoqëror. Si njësi për analizë këtu, pra, nuk është marrë
individi, por një kopulacion më i madh ose më i vogël që jeton në një territor të cak-
tuar.
Te studimi i kriminalitetit qasja ekologjike na paraqitet në vitet e 20-ta të shekul-
lit XX, para që gjithash në studimet e së ashtuquajturës "shkollë e Çikagos" të cilin
e ka themeluar kriminologu i njohur amerikan G.R. Shaw dhe bashkëpunëtorët e
tij. Në librin e vetë ai (1929) e përdorë shprehjen "rejoni delikuent", me të cilin
nënkuptohen pjesët - lagjet e qyteteve të mëdha në të cilat është përqindja e lartë e
delikuencës së të miturve, për të cilën ai veçanërisht është i interesuar. Shaw, të
dhënat tubuara i ka krahasuar me karakteristika tjera të atyre rejoneve dhe në
232
bazë të tyre i ka nxjerrë përfundimet e veta. Ato përfundime po sqarojnë se ato
"rejone delikuente i kanë një numër shumë të madh të karakteristikave sociale
negative siç janë: kushtet e dobëta të banimit, vobektësi, mobilitet e madh i
banorëve, shkalla e ulët e arsimimit dhe e profesionalizmit etj.
Një studim i ngjashëm kriminologjiko - ekologjik është bërë në vitin 1945 në qytetin
Hjuston të SHBA-ve dhe nga ai studim kanë dalë korrelacione shumë interesante
në mes të shkallës së delikuencës dhe shënimeve të tjera, si p.sh.
- Niveli i qirasë mujore të banimit - 0.53,
- Përqindja e banorëve me tituj të lartë - 0.50,
- Përqindja e punëtorëve me kualifikime të ulëta +0.50,
- Numri i familjeve që marrin ndihmë sociale +0.87.
Korrelacionet pozitive dhe negative qartas na pasqyrojnë se delikuenca është në

bazë të vetë e lidhur për kushtet sociale në të cilat jetojnë banorët e "rejoneve
delikuente".
Në vendin tonë deri më tani thuaja që nuk ka pasur studime komplekse të krimi-
nalitetit ekologjik, por vëmendjen na e tërheq hulumtimi i autores Bojana Bunjevac
(l980), si nga qasja origjinale ashtu edhe për nga rezultatet dhe konkluzionet e
nxjerra. Njësi analize autorja e merr komunën, që në territorin e Kroacisë ishin 98
sish, Zagrebi komuna më e madhe me 600.000 banorë dhe Lastovo me diç më tepër
se sa 1.000 banorë, (1975). Autorja duke u arsyetuar pse e mori komunën si njësi
thotë: "komuna është bashkësi sociale-politike e organizuar në baza territoriale. Ajo
mund të mbulojë një ose më shumë lagje, ose mund të jetë edhe një pjesë e vendba-
nimit, siç është rasti me qytetet e mëdha. Në sistemin socialo-politik të Jugosllavisë
komuna është njësia themelore në të cilën bazohet organizimi i jetës së qytetarëve
si bashkësi e drejtpërdrejtë e tërë popullacionit - pa marrë parasysh se njerëzit në
atë territor jetojnë, banojnë ose punojnë, komuna është vend ku qytetarët i realizo-
jnë nevojat e veta ekonomike, kulturore, shëndetësore etj". Për secilën komunë
autorja i mblodhi këto të dhëna:
1. Numri i lajmëruar i veprave penale,
2. numri i lajmëruar i kryerësve të veprave penale,
3. numri i banorëve,
4. dendësia e banorëve për km2 ,
5. numri i automobilave të udhëtarëve,
6. numri i lokaleve tregtare,
7. numri i lokaleve hoteliere,
8. numri i turistëve gjatë vitit,
9. numri i nxënësve të shkollave fillore,
10.numri i nxënësve të shkollave të mesme,
11.numri i vizitorëve të kinemave,
12.numri i parapaguesëve të radios,
13.numri i parapaguesëve të TV-së.
Problemin e krahasimit të këtyre të dhënave të larmishme autorja e zgjidhi në atë

mënyrë që të gjitha të dhënat i pjesëtoi me numrin e banorëve të komunës së cak-
tuar, ndërsa shifra e fituar ishte denominator i analizës së mëvonshme. Me llogar-
itjen e korrelacionit në mes të dhënave të ndryshme si dhe analizën klasterograme,
janë fituar deri diku rezultate të pa pritura në lidhje me kriminalitetin dhe karak-
233
teristikat ekonomike e kulturore të komunave të studiuara. Në të vërtetë, rezultatet
bazë nxjerrin që kriminaliteti është i lidhur me ato variable që tregojnë standard
të lartë jetësor, jo vobektësi për të cilën flasin studimet amerikane. Bojana
Bunjevac këtë rezultat e komenton kështu: "fakti që standardi i lartë jetësor është
i lidhur me shkalën e lartë të kriminalitetit është dhe nuk është aq befasues.
Zakonisht konsiderohet që kriminaliteti është i lidhur me mjedisin jetësor të vobek-
të, ndërsa pjesët e pasura të vendbanimeve - sipas atyre kuptimeve - do të duhej të
ishin më pak kriminogjene. Kjo është me siguri e saktë sa i përket origjinës së
delikuentëve, që një pjesë më e madhe e tyre rrjedhin nga pjesët e vobekta të
vendbanimeve. Megjithatë, delikti është diç tjetër, sepse në atë kuptim rrethi i
zhvilluar ekonomik delikuentit i jep shanse më të mira që diçka të "nxjerr - fitojë"
me vepër penale (hajni dhe rrëmbime nga ata që kanë). Ky është sipas të gjitha
gjasave arsyeja kryesore që numri më i madh i veprave penale paraqitet në vendet
ku niveli i zhvillimit ku kulturës dhe ekonomisë është më i lartë, që do të thotë se
nuk ka përjashtime".
Nuk ka nevojë që të theksohet posaçërisht që qasja ekologjike është një rrugë
interesante metodologjike e ndërlidhjes së vetive të ndryshme të situatave sociale.
Por megjithatë pa plotësim dhe analizë në nivelin individual nuk mjafton që deri në
fund të sqarohet fenomeni i realitetit.
Kriminaliteti si dukuri individuale

Të gjithë faktorët social që ndikojnë ose mund të kenë ndikim në dukurinë e zhvil-
limit të kriminalitetit në rend të parë na lehtësojnë kuptimin e tij si fenomen social.
Grupi i faktorëve që i grupëzojmë me emrin e përbashkët - grupi individual me të
cilin në rend të parë shpjegohet dukuria konkrete e individit kriminal dhe veprim-
taria e tij kriminale në rrethin dhe situatën konkrete. Nëse çdo bashkësi njerëzore
ku më pak e ku më shumë është e ngarkuar me faktorin riminogjen që me fuqinë e
ligjeve të natyrës e lind kriminalitetin, shembujt prej të cilave p.sh. personi X.
është bërë kriminel ndërsa vëllai i tij binjak Y nuk është kriminel, është në rend të
parë
në karakteristikat e tyre individuale, në ndërlidhjen specifike të rrethanave përmes
të cilave ligjshmëritë komplekse shoqërore manifestohen në jetën dhe fatet e disa
individëve.
Ato karakteristika individuale zakonisht ndahen në dy grupe të mëdha: grupi i
vetive biologjike dhe grupi i vetive psikologjike, shkurtimisht do t'i shqyrtojmë.
a) Vetitë biologjike si shembull të këtyre vetive do të marrim problemin gjinor të
delikuentëve. Mjaftë të gjatë është e ditur sipas statistikave të të gjitha vendeve për
gjininë delikuentëve, se femrat përbëjnë pjesën shumë më të vogël të populacionit
kriminel në krahasim me "kolegët" meshkuj. Ky raport sillet rreth 3:1 dhe deri 8:1
"në favor të meshkujve dhe se kjo varet prej vendit dhe llojit të delikuencës.
Dallime të mëdha statistikore në mes të delikuentëve të gjinisë femërore dhe
mashkullore, megjithatë kishte me qenë e pas saktë të shpjegohet sipas specifikave
biologjike dhe fiziologjike të gjinive njerëzore. Kjo "ndershmëri" e femrave në rend
të parë është si rezultat e pozitës së tyre sociale, që femra në shoqërinë bashkëko-
hore megjithatë është në aspektin ekonomik dhe social relativisht më e mbrojtur
nga streset se sa meshkujt, të cilët prapë roli i tyre social pa tjetër i shtynë në të
gjitha turbullirat e jetës së botës bashkëkohore. Janë hulumtuar gjithashtu edhe
një numër i caktuar i karakteristikave biologjike - fiziologjike të njerëzve duke
234
marrë parasysh rolin e tyre të mundshëm kriminogjen - duke filluar nga ndikimi i
moshës, peshës deri te rasa dhe volumi i brendshëm i kafkës etj.- por nuk janë
nxjerrur rezultate domethënëse, që kurrsesi nuk do të thotë që në disa raste indi-
viduale faktorët e atillë nuk mund të kenë kuptim kriminogjen. Por megjithatë -
këtë dëshirojmë që ta theksojmë veçanërisht - rëndësia e tyre rregullisht dhe gjith-
herë është indirekte, që do të thotë ata bëhen kriminogjen sepse shkaktojnë konflik-
te sociale dhe frustrime, që mund të veprojnë si agjens i drejtpërdrejtë kriminogjen
psiko-social.
b) Vetitë psikologjike në mes të shumë karakteristikave psikologjike që u është
dhënë dhe se edhe më tej u jepet rëndësi e veçantë kriminogjene, këtu për ilustrim
do ti theksojmë vetëm inteligjencën dhe stabilitetin emocional.
Siç dihet, inteligjenca, pa dyshim, është vetia më e rëndësishme psikike e njeriut,
sepse ka ndikim të jashtëzakonshëm në të gjitha veprimtaritë njerëzore. Për shkak
të këtij rroli të jashtëzakonshëm është në qendër të vëmendjes të të gjithë atyre që
merren me hulumtimin e kriminalitetit, e veçanërisht kur janë themeluar instru-
mente relativisht të sigurta - testet për llogaritjen e tij.
Llogaritjet komporatiave të inteligjencës së kriminelëve dhe jo kriminelëve, kanë
dëshmuar se te kriminelët është numri shumë më i madh i personave me nivel të
inteligjencës më të ulët, ndoshta edhe me të meta mendore se sa tek popullacioni
tjetër normal. Në hulumtimet e mëhershme përqindja e personave me të meta men-
dore në popullacionin e delikuencës është llogaritur plotë 50% ose më tepër. Por
hulumtimet e mëvonshme kanë dëshmuar se ky dallim është shumë më i vogël,
madje edhe nuk ekziston. M.Merrill 1951 duke i komentuar rezultatet e hulum-
timeve të mëhershme ka thënë: "rezultatet e atyre hulumtimeve që kanë paraqitur
shkallë aq të larta të të metave mendore në mesin e delinkuentëve në shtëpitë për-
mirësuese, nuk tregojnë asgjë më tepër përveç se instrumentet tona të llogaritjeve
në atë kohë ishin jo adekuat për detyrën e llogaritjes së inteligjencës".
Sipas kësaj mund të ndodhë lehtë që ndryshimet e nxjerra për në dëm të delikuen-
tëve janë vetëm një artefekt . Në atë kuptim më së shumti theksohet se delikuen-
tët, tek të cilët janë bërë këto llogaritje të inteligjencës, a ata janë të vendosur në
institucione të ndryshme ndëshkuese - përmirësuese, janë në të vërtetë grup i selek-
sionuar negativisht duke pasur parasysh inteligjencën. Autorët e theksojnë se
delikuentët e arrestuar janë më pak inteligjent ndërsa ata më tepër inteligjent kanë
pasur mundësitë më të mëdha tu shmangen "dorës së drejtësisë", mu për këtë se
janë më inteligjent.
Edhe nëse e pranojmë këtë këndvështrim që diferencat e gjetura në dëm të
delikuentëve janë vërtetë pasqyrë e inteligjencës së tyre, ato megjithatë janë aq të
vogla sa që shkalla e zbritur e inteligjencës fare nuk mund të konsiderohet si një
faktor thelbësor dhe i përgjithshëm kriminogjen. Por gjithsesi nuk e përjashton
mundësinë që në raste konkrete, individuale, zhvillimi i pamjaftueshëm i intelig-
jencës nuk ka vepruar në drejtimin kriminogjen.
Pasi që njeriu nuk është vetëm qenie intelektuale por edhe qenie emocionale, është
plotësisht logjike se edhe asaj ane të personalitetit njerëzor i kushtohet vëmendje e
madhe në analizën e delikuencës. Rrolin motiv do ta ilustrojmë në problemin sta-
bilitetit emocional.
Stabiliteti emocional, siç e dimë, është vijë specifike e manifestimit të person-
alitetit stabil emocional që reagon me ndjenja në mënyrë adekuate në të gjitha sit-
uatat. Kur themi "adekuate", atëherë mendojmë në anën e reagimeve emocionale
kualitative dhe kuantitative. P.sh. në mënyrë kualitative dhe adekuate reagon ai që
235
në varrimin nënës së vetë ndien pikëllim, ndërsa jo adekuate ai që në atë situatë
ndien gëzim. Në mënyrë adekuate dhe kuantitative reagon ai që me të vërtetë e
ndien pikëllim intensiv e jo në atë shkallë që për shkak të vdekjes së nënës edhe
vetë të bëjë vetëvrasje. Në rastin e dytë reagimi kishte me qenë joadekuat me inten-
sitet, respektivisht, reagim i tepruar kuantitativ.
Është lehtë të kuptohet se personat jo stabil emocional shumë lehtë e humbin kon-
trollin mbi vetë vetën dhe fillojnë të veprojnë në mënyrë impulsive emocionale jo
adekuate.
Shembulli më i rëndë për këtë është vrasja në afekt, ose sikurse është e theksuar
me ligjin tonë penal "vrasja në moment", kur vrasësi e bënë krimin në gjendje të një
lloji të "çrregullimit emocional" të përkohshëm. Pasojat e jostabilitetit emocional
huk janë për fat gjithherë afër atyre si në rastet tragjike të vrasjes në moment. Por
jostabiliteti emocional - i përhershëm ose i përkohshëm është njëri prej faktorëve
psikologjik ndoshta te të gjitha delikuencat, veçanërisht te delikuencat e tipit agre-
siv siç janë - rrahjet, lëndimet, hakmarrjet etj.
Në mesin e karakteristikave psikologjike të delikuentëve me siguri problemi më
interesant dhe më i rëndësishëm është motivacioni i tij, dhe për shkak të rëndësisë
së tij, në kapitullin tjetër, do ta shqyrtojmë veçanërisht.
Problemi i motivimit kriminal

Në hulumtimin e aspekteve psikologjike-individuale të sjelljes psiko-kriminale
çështja themelore është motivimi kriminal, sepse mu ajo pyetje duhet të përgjig-
jet: cilat janë arsyet psikologjike që njerëzit bëjnë vepra penale, respektivisht pse në
rrethana të njëjta sociale disa bëhen delikuent e të tjerët jo!
Për problemet e motivimit njerëzor këtu vetëm do ti përkujtojmë anët më të rëndë-
sishme të atij procesi, që më lehtë ti shtjellojmë specifikat e tij në krijimin e sjelljes
kriminale.
Kategoria thelbësore për ta kuptuar motivimin njerëzor na paraqet, siç e dimë
nocionin dëshirë, dhe se njëkohësisht e paraqet piken e ciklusit të motivimit që e
ndanë në dy pjesë të ndara rreptësishtë: pjesa e parë (faza e dëshirës), i përfshinë
proceset biologjike sociale dhe psikologjike që sjellin dëshirën në vetëdijen tonë
(nevojën dhe ndjenjën), kurse pjesën e dytë (faza e aksionit) i përfshinë proceset që
sjellin te ndërmarrja ose mosndërmarrja e aksioneve, me të cilat do të realizohet
ndonjë dëshirë. Arsye pse ne insistojmë në atë ndarje të ashpër të ciklusit të
motivimit është se mekanizmat psikologjik që qojnë te paraqitja e dëshirës thellë-
sisht ndryshojnë nga mekanizmat që qojnë në realizimin e disa prej tyre. Dallimi
bazë në mes të tyre është se dëshirat shumë më lehtë dhe më shpejtë paraqiten
se sa aksionet që ato i realizojnë, sa u përket dëshirave ato janë shumë më të shum-
ta dhe më të larmishme se sa aksionet.
E kemi cituar poetin R.Emerson i cili e ka thënë një të vërtetë të jashtëzakonshëm
për psikologjinë kriminale: "nuk ka krim që nuk e kam dëshiruar". Dëshiruar po
por jo edhe kryer, këtu është pra poenta e kësaj thënie dhe kuptimi i sajë psiko-
kriminal. Ke secili prej nesh paraqiten një numër shumë i madh i dëshirave që
mund të jenë të mira ose të këqija, të ndershme ose të pa ndershme, të forta ose më
të dobëta, të përcaktuara ose të pa përcaktuara - që mbesin pa u realizuar. Ato har-
rohen, shtyhen, hedhen dhe mënjanohen. Lidhshmëria sipas të cilës na paraqiten
dëshirat tona dhe ndryshohen është ligjshmëri psikologjike e cila e ka bazën e vetë
në karakteristikat bio-sociale të personit të caktuar, por në të njëjtën kohë e kanë
236
edhe autonominë e vetë të veçantë, e cila mund të pasqyrohet edhe pa dëshirën dhe
vetëdijen tonë (mendime të ndryshme të dhunshme, brenga dhe frikësime etj. Që na
paraqiten sipas ligjeve të asociacioneve mentale dhe ligjshmëri të tjera të
ngjashme).
Por nëse paraqitja e dëshirës varet nga ligjshmëritë psikologjike, fillimi i aktivitetit
të njeriut për ti realizuar ato dëshira në rend të parë lidhet me situatën në të cilën
gjendet ai person, para së gjithash nga një varg i rrethanave sociale. Për këtë shkak
përgjigjja në pyetjen pse kemi dëshiruar diçka plotësisht ndryshe nga përgjigjja në
pyetje pse kemi bërë diç.
Plotësisht është e qartë që ajo që e paraqet problemi social dhe psiko - kriminal nuk
është paraqitja e dëshirave të pa lejueshme (edhe pse kjo mund të jetë një problem
i rëndë psikik për personin në fjalë), por realizimi i tyre, dhe për këtë shkak në një
mënyrë është shumë interesante të shqyrtojmë mekanizmin e realizimit të dëshi-
rave se sa mekanizmin e realizimit të tyre. Duhet të theksojmë se më lehtë është të
përgjigjemi në pyetjen pse disa respektivisht shumica e dëshirave mbeten të real-
izuara se sa pse disa i realizojmë. Me fjalë të tjera nga aspekti i psikologjisë së
motivimit kriminal na duket në fillim i arsyeshëm duke iu larguar pyetjes së vjetër
"pse disa njerëz bëhen delikuent?" dhe ta shndërrojmë në pyetje të tjetër: "Pse shu-
mica e madhe e njerëzve nuk bëhen delikuent?". Edhe pse shikuar logjikisht nuk ka
dallim thelbësor në mes të këtyre dy pyetjeve por ndryshimi në mes tyre nga aspek-
ti psikologjik është shumë i madh dhe interesant. Pra tash shohim pse njerëzit nuk
bëjnë vepra kriminale.
a). Për arsye se nuk kanë dëshira "mëkatare", dmth. nuk është në aksion asnjeri
prej mekanizmave psikologjik që krijojnë dëshira të ndryshme të pa lejueshme.
P.sh. te njeriu normal nuk do të paraqitet dëshira për një vepër kriminale - plaçk-
itje, sepse nga ai akt i vjen të ndotur etj.
b). Nuk e kanë rastin - kur paraqitet dëshira "mëkatare" për realizimin është e
nevojshme së pari të ketë rastin e përshtatshëm. "Rasti e bënë njeriun hajn" - është
një thënie e vjetër dhe e saktë. Nëse në mesin e personave të gjykuar për keqpër-
dorim ka më tepër ekonomistë se sa arsimtar, kjo nuk do të thotë se sipas natyrës
arsimtarët janë "më të ndershëm se sa ekonomistët". Shumë më i qëndrueshëm
është shpjegimi se arsimtarët nuk kanë kontakt me paratë dhe afarizmin me to në
atë masë siç e kanë ekonomistët, dhe se për këtë shkak ata kanë shanse më të vogla
të bëhen delikuent të ati lloji.
c). Nuk kanë dituri dhe aftësi - për shumë vepra penale duhet pasur dituri dhe
aftësi specifike. P.sh. dikush mund të dëshirojë që ta grabis arkën e çeliktë në ndër-
marrjen e vetë, por atë dëshirë nuk mund ta realizojë sepse nuk di se si do ta hapë
ose ta thyej një arkë të tillë speciale nga çeliku. Ose a mund të dëshirojë dikush që
të prodhoj drogë e cila quhet heroin, për ta shitur shtrenjtë. Megjithatë, pa marrë
parasysh dëshirën se sa dëshiron ai ta bëjë këtë vepër, nuk do ti shkojë për dore
nëse nuk ka dituri të mjaftueshme, mjete pune dhe lëndën e parë për të etj.
d). nuk janë energjik as këmbëngulës - shumë vepra penale kërkojnë një energji
dhe këmbëngulje të madhe, duke e kërkuar viktimën, gjithashtu edhe për vetë
tekniken e kryerjes. P.sh, një kriminel me muaj në mënyrë sistematike, në çdo kohë
e ka përcjellë viktimën e vetë të ardhshme për ti vërejtur shprehitë e tija, kahen e
lëvizjes etj. Për të mundur saktësisht me e planifikuar sulmin bandit ndaj ati per-
soni.
e). Nuk kanë forcë emocionale - shumë herë për ta kryer krimin nuk mjafton vetëm
energji por edhe forcë e mjaftueshme emocionale, e cila do të mbisundojë mbi ndjen-
237
jat eventuale të mëshirës, iritimit etj. Që mund të paraqiten në vetëdijen e kryesit
para ose pas kryerjes së veprës. Një ilustrim i mirë për këtë është rasti i një vrasësi
që kishte vendosur ta vras gruan e vetë me thikë. Megjithatë, kur e theri për të
parën herë, gjaku që doli nga plaga e viktimës ia lagu duart dhe në atë moment e
ndjeu një iritim të pakalueshëm dhe u detyrua që thikën ta lë të ngulur në plagë,
me vrap doli në oborr dhe filloi të vjell nga ndjenja e të ndoturit. Ashtu që në vend
të vrasjes e bëri veprën e lëndimit të rëndë trupor.
f). Posedojnë sistem të normave morale - deri më tani kemi folur çka nuk kanë ata
që mbeten "të ndershëm", a tash kalojmë në disa prej atributeve të tyre afirmative.
Është e sigurt se në mesin e faktorëve që na pengojnë ti realizojmë dëshirat dhe
planet tona "mëkatare" që na paraqiten eventualisht në vetëdije, sistemi i normave
morale që e posedojmë dhe është në ne i internalizuar, respektivisht thënë thjeshtë
kjo është ndërgjegjja jonë. Ky është një faktor shumë i fuqishëm që e "bren" dhe
"djegë" ndërgjegjen madje edhe atëherë kur këtë nuk e kishim dashur. Sipas asaj
sistemi i vlerave morale është një kompas i sigurt relativ, veçanërisht në situatat jo
të zakonshme dhe në situatat e përditshme jetësore.
g). Frika nga sanksionet - frika nga dënimet e mundshme të ndryshme dhe pasojat
e padëshirueshme si dhe sanksionet që mund të dalin pas realizimit eventual të
mendimeve "mëkatare" më së shpeshti është "kufiri i fundit" që na mbron nga
delikuenca, të cilën për ndryshe do ishte realizuar sipas dëshirave dhe ambicieve
të pa lejuara.
Duke mos nënçmuar aspak rëndësinë e kuptimeve të forta dhe të drejta morale për
thyerjen e dëshirave të pa lejuara, megjithatë duhet të theksojmë që frika nga sank-
sionet është njësoj e rëndësishme ndoshta edhe më e rëndësishmja. Sanksionet nga
të cilat kemi frikë e përfshijnë një diapazon jashtëzakonisht të gjerë të diapazonit
të aksioneve të rrethit që na rrethon, kundër nesh që janë: gjykimet e zakonshme
morale deri te dënimet e mundshme fizike duke përfshirë këtu edhe dënimin me
vdekje.
Është interesant megjithatë të shqyrtohet mënyra se si delikuenti arrin ta mënjano-
jë friken nga sanksionet dhe përkundër asaj bënë vepër penale. Kjo ne na jep edhe
një herë dritë më të madhe mbi dinamiken e ndërlikuar të personalitetit delikuent
në aksion që shpesh herë zhvillohet edhe përkundër të gjithëve dhe çdo gjëje, e
ndonjëherë edhe kundër vetë vetes "më të mirë" të delikuentit.
Së pari të ashtuquajturit "ndihmës" për ta mënjanuar friken nga sanksionet janë
afektet. Vepër klasike penale e atij lloji është vrasja në moment, kur vrasësi - më
së shpeshti për shkak të afektit të hidhërimit, dhe më rrallë nga frika e humb kon-
trollin e sjelljes së vetë, i harron të gjitha madje edhe friken.
Faktorë tjetër që ndikon është optimizmi kriminal . Shumica e delikuentëve që me
paramendim e përgatisin veprën penale janë të bindur se nuk do të zbulohen dhe
në një mënyrë do t'i shmangen dënimit. Sa është ai optimizëm kriminal objektivisht
i arsyeshëm, është pyetje e veçantë, por rëndësia e tij subjektive në sjelljen e
delikuencës është jashtë çdo dyshimi.
Gjëja e tretë që duhet të theksohet është rreziku i parallogaritur, të cilin delikuen-
tët e ardhshëm shpeshherë e kyçin në planet e veta. "pa rrezik nuk ka profit"11 kjo
është rregull e vjetër në çdo punë, të cilën e aplikojnë edhe kriminelët. Supozimi
në të cilin bazohet pranimi i atij lloji të rrezikut është se nëse vepra penale realizo-
het - ka llogari (ka llogari materiale, sociale ose psikologjike), dhe sipas kësaj është
i domosdoshëm ekspozimi ndaj atij "rreziku afarist".
Së katërti duhet të kemi ndërmend edhe mundësinë e ekzistimit të sistemit të nor-
238
mave morale "tjetër fare" të kryesit të ardhshëm të veprës. P.sh. vrasësi nga hak-
marrja e mbisundon friken e vetë nga dënimi duke i falënderuar sistemit të vetë të
normave morale, sipas të cilit është e keqe më e madhe nëse nuk hakmerret se sa
të vritet njeriu. Në të vërtetë vrasësi këtu ndien frikë më të madhe nga shkelja e
normave morale të mjedisit të vetë të prapambetur, që kërkon "gjakun për gjak" se
sa është frika nga shkelja e normave të bashkësisë së gjerë shoqërore, e cila atë
vrasje e gjykon dhe e dënon.
Tërë dinamikën e brendshme psikologjike e cila i largon njerëzit nga veprat penale
ose i nxitë mund ta krahasojmë në mënyrë figurative me lumin që rrjedh në shtratin
e vet. Lumi, janë dëshirat "mëkatare" të vetëdijshme ose të pa vetëdashje të ndalu-
ara, të cilat sikurse uji i turbull lëvizin nëpër shtratin e lumit. Për shkak të presion-
it të brendshëm (nevojave dhe ndjenjave intensive), ose nga jashtë (nxitje anash)
lumi fillon të fryhet dhe sikur mos të kishte penda (mbrojtje kundër përmbytjeve),
do të ndodhshin përmbytje - sjellje asociale dhe delikuente. Pendat që e ndalin atë
vërshim, janë sistemi i normave morale, frika nga dënimi dhe të gjithë faktorët për
të cilët kemi folur. Tek shumica e njerëzve "pendat janë më të forta se sa vala e vër-
shimeve" por te disa sish megjithatë bëhet vërshim; ndoshta për shkak se lumi
ishte rritur aq shumë që ti kalojë pendat ose pendat për shkak të erozionit janë
dobësuar ose asgjësuar, dhe shpesh veprojnë të dy faktorët së bashku: dmth. dëshi-
rat rriten dhe erozioni i moralit i dobëson pendat.
Përveç asaj skeme të motivimit kriminel është interesante që të shikohet edhe
klasifikimi pozitiv i motiveve kriminele, që fotografia e tërë motivimit të kompleto-
het dhe të rrumbullakohet. Në të vërtetë ekzistojnë tendenca për klasifikimin e
motiveve më të rëndësishme kriminele, por dobësi e tyre është se zakonisht për atë
merren parasysh vetëm komponentët psiko - kriminele të atij problemi por harro-
het ajo psikologjike në kuptimin e ngushtë të fjalës.
Zakonisht tentohet të gjenden disa motive të veçanta dhe speciale për sjellje krim-
inele, por harrohet e vërteta themelore që del nga teoria e përgjithshme e motiva-
cionit që njerëzit janë të motivuar me motive të njëjta bazë edhe kur sjellën mirë
edhe kur sjellën keç.
Supozimi tjetër i rëndësishëm i klasifikimit të motivacioneve është edhe arsyesh-
mëria e sajë psikologjike dhe kriminologjike, dmth. ajo nuk duhet të ketë vetëm
kuptim të caktuar teorik kriminogjen në aplikimin e rasteve konkrete. Ajo duhet,
thënë me fjalë të tjera të ketë një kuptim të caktuar juridiko-penal, dhe për atë
autori e ka formuluar duke e studiuar këtë problematikë me një grup të ekspertëve
juridik. Për këtë shkak edhe pse jemi të vetëdijshëm se klasifikimi nuk është ideal,
do të shqyrtojmë vetitë e saja kryesore.
Ky klasifikim para që së gjithash ndahet në dy pjesë - penale dhe normale - në dy
kategori të mëdha (a) vepra të qëllimshme dhe (b) vepra të pa qëllimshme. Pas
secilës nga këto vepra ekziston një ose më shumë motive. Ja ca vepra dhe motive:
Veprat e qëllimshme, siç thotë edhe vetë fjala janë ato vepra dhe veprime të cilat
personi me vetëdije për qëllimin e vetë vepron në harmoni me te. Ato vepra krye-
sisht bazohen në këto motive:
1. përfitim 2. hakmarrje, 3. ndihmë të tjerëve, 4. detyrë, 5. mbrojtje, 6. kënaqësi
seksuale, 7. kureshtje.
Vepra të paqëllimshme janë ato vepra që janë bërë pa dëshirën dhe qëllimin e sub-
jektit, pa marrë parasysh se kryersi më vonë është i kënaqur apo jo me pasojat e
asaj ngjarje. Ato vepra ndodhin për shkak të këtyre motiveve, ose saktësisht për
arsye të: pakujdesisë, rastit, mosdijes, habisë, impulsit efektiv dhe çrregullimeve
239
shpirtërore.
Megjithatë, përveç dimensionit qëllimshëm - paqëllimshëm, duhet që në klasi-
fikimin tonë psiko-kriminel, mu për atë duhet të përfshihet edhe komponenti krim-
inal e sjelljes si dhe t'i përfshijmë edhe dimensionet e tjera, që kanë rëndësi shumë
të madhe psiko-kriminale dhe juridiko-penale. Me fjalë të tjera, dmth. se tash
dëshirojmë të kalojmë në analizën e motiveve jo për të gjitha veprimet dhe veprat
e njeriut , por mu në ato që klasifikohen si vepra penale.
Për këtë shkak i kemi shqyrtuar secilin nga 7 motivet kryesore të sjelljes së qël-
limshme në kornizën e disa pyetjeve të rëndësishme psiko-kriminale, a këtu i kemi
zgjedhur vetëm gjashtë dhe se është mundësia që të merren edhe më tepër çështje.
Këto pyetje janë:
a) Cilat janë veprat tipike pas të cilave qëndron motivi i caktuar?
b) Cilët janë elementet tipik emocional që e përcjellin motivin e caktuar?
c) Sa është shkalla e vetëdijes zakonisht kur kryesi i veprës në mënyrë subjektive
e përjeton veprën e kryer si: qëllim, detyrim, ose shprehi?
d) Çfarë vlere morale ka motivi i caktuar, pa marrë parasysh veprën që e ka nxi-
tur: Ato zakonisht fillohen nga "fisnikëria", e "kuptueshme njerëzore" deri te "baza"
e motivit?
e) Çfarë është qëndrimi i kryesit ndaj veprës penale që e ka kryer për shkak të atij
motivi?
f) Çfarë janë parashikimet penologjike për mundësinë e riedukimit të personit që ka
bërë vepër të tillë për shkak të atij motivi.
Mandej duhen të merren nga motivet kryesore të veprave të qëllimshme dhe të
shqyrtohen në kuadër të pyetjeve të theksuara psiko-kriminale.
1. Përfitimi:
a). Vepra tipike të hajnisë, vjedhje me thyerje, shantazh, vrasje për hajni,
mashtrim, falsifikim etj.
b). Elementet emocionale: frika dhe turpi eventual (nëse arrestohet).
c). Shkalla e vetëdijes: më së shpeshti e qëllimshme, por në disa raste mund të jetë
edhe ndjenje detyrimi (kleptoman), madje edhe shprehi (hajni të vogla në shtëpi të
mallrave).
d). Vlerat morale: tinëzare dhe e ulët.
e). Qëndrimi ndaj veprës penale : i vetëdijshëm për fajësinë legale, ndonjëherë
ndjehet fajtorë e ndonjëherë nuk e ka atë ndjenjë.
Parashikimet penologjike: të mesme, nëse nuk kemi të bëjmë me recidivistin kur
parashikimi për riedukim është shumë negativ.
2. Hakmarrja
a) lëndime trupore, vrasje, vuarje zjarri, helmime, denoncime e tj.
b) xhelozia, smira, ndjenja e nënçmimit personal dhe ofendime.
c) Zakonisht ndjehet si qëllim e rrallëherë si impuls.
d) "motivi i kuptueshëm njerëzor" nga një herë vlerësohet si "fisnik".
e) i vetëdijshëm për fajësinë , por nuk ka ndjenja të fajësisë.
f) Riedukimi i pa shanse për sukses të dukshëm.
3. Ndihmë të tjerëve
a). Eutanazioni, jataku, proteksioni, dëshmi e rrejshme etj.
b). Mëshirim , dashuri
240
c). Qëllimi, shprehia ose detyrimi.
d). "Fisnik" ose së paku motiv "i kuptueshëm njerëzor"
e). i vetëdijshëm për fajin , por ndjenja e zvogëluar e përgjegjësisë.
f). Parashikimi penologjik nganjëherë pozitiv por në shumicën e rasteve negativ.
4. Detyra
a). Deliktet politike, paragjykimet, bestytnit etj.
b). Mburrja
c). Plotësisht i vetëdijshëm.
d). Motivi "fisnik"ose " i kuptueshëm njerëzor".
e). I vetëdijshëm për fajin , por ndjenja e fajësisë nuk ekziston .
f). Kurrfarë shansi për riedukim.
5. Mbrojtja (vetën dhe të tjerët)

a). Lëndime, rrahje, vrasje, jatak etj.
b). Hidhërimi, frika, dashuria,
c). Qëllimi, detyrimi.
d). "fisnik"ose " i kuptueshëm njerëzor" dhe nga një herë edhe tinëzar
e). I vetëdijshëm për fajin por pa ndjenja të fajësisë
f). Nganjëherë mund të bëhet shumë, rrallë herë parashikimi është i dobët
6. Kënaqësitë seksuale:
a). Dhunimi, homoseksualizmi, bigamia etj.
b). Dashuri, xhelozi, turp etj.
c). Qëllimisht, detyrimisht,
d). Nga i kuptueshëm njerëzor deri te i poshtër dhe i ulët
e). Ndjenja e fajësisë zakonisht është prezentë, në disa raste jo.
f). Për personat normal parashikimi është pozitiv ndërsa për ata jo normal
parashikimi është negativ.
7. Kurreshtja:
a). Ikja nga shtëpia, përtej kufirit etj.
b). Ndjenja e vetmisë dhe e monotonisë,
c). Shpeshherë paraqiten tendenca të afektit në ndërdyje.
d). I kuptueshëm njerëzor
e). Ndjenja dhe vetëdija për fajësinë nganjëherë janë prezentë a nganjëherë jo.
f). Parashikimi është pozitiv.
Klasifikimi i motiveve që i kemi paraqitur është e mundur të bëhet edhe në tjetër

mënyrë por kështu u tregua si e pranueshme për disa analiza të thjeshta. Këtu
mund të shtojmë se në jetën praktike këto motive të theksuara rrallë herë janë të
vetme dhe në formën e pastër por zakonisht ku më shumë e ku më pak janë të kom-
binuar. Dhe se është e mundur gati gjithherë që të konstatohet se cili motiv ishte
kryesori dhe më i rëndësishmi.
Teoritë mbi shkaqet e kriminalitetit

Prej se ekziston njerëzimi, ekzistojnë edhe disa forma të sjelljes kriminale dhe aso-
ciale, dhe se nuk është e çuditshme që pyetja për këto shkaqe të sjelljeve të atilla
gjithashtu është shumë e vjetër.
241
Përgjigjet e para në këtë pyetje mund t'i quajmë "teori magjike të krimit". Është
konsideruar se njerëzit sjellën ashtu për arsye se në ta ka hyrë demoni, shpirti i
keq, sipas krishterimit ka hyrë dreqi. Për këtë shkak edhe dënimet për këto vepra
ishin jashtëzakonisht të ashpra, për arsye se nuk është dënuar njeriu por është
dënuar demoni që ndodhet në njeriun.
Vështrimet e para shkencore janë të lidhura me paraqitjen e shkollës klasike në
kriminologji, përfaqësuesit kryesor të sajë ishin G.Beccaria në Itali (1738 - 1794)
dhe J.Bentham (1748 - 1832) në Angli. Bazën e këtij koncepti e bënë voluntarizmi i
llojit të vetë që vështrimi i veprës ose deliktit është rezultat i dëshirës së lirë dhe
qëllimit të kryesit të veprës, që në harmoni me parimin e hedonizmit, në atë mënyrë
e kërkon të mirën dhe i ik së keqes. Ky koncepcion faktikisht edhe sot është prezent
në dispozitat praktike juridike të të gjitha vendeve, sepse nocionet "me para-
mendim, pa qëllim, përgjegjësia penale" dhe bazat e kategorisë juridike janë mu në
konceptim voluntarist. Por forma të ndryshme të voluntarizmit më tepër paraqesin
përshkrim fenomenologjik të gjendjes së vetëdijes së delikuentit, a më pakë është
shpjegim kauzal i proceseve të thella dhe faktorëve që sjellin te kryerja e veprës
penale. Për këtë shkak teoritë e vërteta shkencore për kriminalitetin na paraqiten
në shekullin e 19-të dhe i ndajmë në tri grupe të mëdha: në grupin biologjik, soci-
ologjik dhe psikologjik. Ti shohim secilën kategori veç e veç.
a). Teoria biologjike

Përfaqësuesi më i njohur i kuptimeve biologjike në kriminologji është kriminologu
italian C.Lambroso (1835-1909), që e themeloi shkollën pozitiviste në kriminologji
dhe se shumë e konsiderojnë si baba të kriminologjisë moderne. Koncepcioni i tij për
shkaqet e kriminalitetit bazohet në vështrimet se ato shkaqe janë në strukturat
trashëguese dhe biofiziologjike ataviste, me të cilat personat lindin dhe pa tjetër i
shtyjnë në krim. Një ekstrakt nga libri i tij i njohur "Njeriu delikuent" (Uomo delin-
quente), që u botua në vitin 1876: "Krimineli i lindur tregon proporcionalitetin që
arrin 33% të karakteristikave të shumta specifike që gati gjithherë janë ataviste...
Shumë nga karakteristikat që i kanë rasat e egra, shumë herë gjenden edhe te
kriminelët e lindur. P.sh. kapaciteti i ngushtë i kafkës, balli i tërhequr prapa,
shumë herë sinusi frontal i zhvilluar, eshtrat volmione shumë të forta, mbyllje të
ndryshme të tegelave krahnial, jashtëzakonisht të zhvilluara eshtrat maksilare dhe
zigmate, prognacioni, orbita e vendosur pjerrtas, pigmentim më i shumtë i lëkurës,
flokët kaçurrel me blej, vesh të mëdhenj. Kësaj mund t'i shtojmë edhe shtesën
lëmure, shpejtësinë e madhe nuk e ndien dhëmbjen të dobësuar ndjenjen e të preku-
rit, preftësi e madhe vizuale, aftësi e mbylljes së shpejtë të plagëve, ndjenjat e top-
itura, prirje të hershme për kënaqësi senzuale, ngjashmëri më e madhe mes gjinive,
shkallë më e madhe e pa përmirësueshmëris së femrave, demeli, mungesë e
ndërgjegjes, impulsivitet, shqetësime psiko-fizike dhe veçanërisht mendjelehtësi e
cila shpeshherë na duket si trimëri, por ajo është paskropolluzitet që shpeshherë
kalon në frigacaklëk. Përveç kësaj ekziston edhe mburrje e pa bazë, epsh për bigjoz
dhe pije alkoolike, epshe të furishme të kalueshme, besëtytni, ndjeshmëri e
jashtëzakonshme kur është fjala për te, kuptim të veçantë për zotin dhe moralitetin.
Analogji të pa pritura takohen e dhe në detajet më të imta si p.sh. rregullat e
improvizuara të bandave kriminale, ndikimi total personal i shefit, traditë e tatuve
shpeshherë edhe dhunë në lojëra të tyre, gjestikulime të tepruara, folje me ono-
matope duke personifikuar gjëra të vdekura dhe literaturë e veçantë që i përku-
jton kohët e heronjve kur kriminelët ishin të famshëm, ndërsa mendimi ka tenden-
242
ca që të veshët në formën ritmike... Garofallo e ka bërë shkëlqyeshëm cungimin e
karakteristikave psikologjike si qenie që i mungojnë ndjenja e turpit, madje edhe e
mëshirës që është gjithashtu karakteristike edhe për egërsinë. Ne kësaj i kishim
shtuar edhe mungesën e auto-kontrollit dhe zellëshmëris.
Atyre që sikurse Reclusi dhe Kropotkini thonë se ka popuj të egër që janë të nder-
shëm dhe të pranuar duhet t'ju përgjigjemi se shkalla e caktuar e dendësisë së pop-
ullsisë dhe lidhja mes njerëzish është e nevojshme për zhvillimin e krimit. P.sh. nuk
është e mundur vjedhja nëse nuk ka pronë, ose të bëhet mashtrimi nëse nuk ka
tregti. Por argumentet që ato tendenca ekzistojnë në embrionin e egërsisë është se
ata menjëherë kur kalojnë nga shkalla e vetë e egërsisë, marrin pak civilizim, gjith-
herë i zhvillojnë karakteristikat e tyre kriminale në formë të zmadhuar. Siç është
shprehur Ferrero, madje edhe atëherë kur mes egërsirash gjenden nderi, pastërtia
dhe mëshira, asnjëherë atyre nuk u mungon impulsiviteti dhe dembelia". Ky kon-
cept ortodoksal për kriminelin e lindur me disa karakteristika speciale ataviste, sot
kryesisht është braktisur edhe pse jehonë e tyre e hasim në disa teori të ngjashme.
b) Teoritë sociologjike
Teoritë sociologjike me të vërtetë fillojnë me paraqitjen e studimeve ekologjike, pio-
nieri i sajë është edhe shkencëtari belg dhe themeluesi i statistikës moderne A.
Quetlet (1796-1874) ai e studiojë shtrirjen e kriminalitetit në disa regjione të
Francës, Belgjikes, Luksemburgut dhe Holandes, dhe rezultatet e veta i botoi në
vitin 1836. në atë studim dukuria e lëvizjes së kriminalitetit lidhet me faktorin
ekologjik, që do të thotë me disa karakteristika të rrethit shoqëror dhe natyror të
atij regjioni dhe se në mënyrë implicite mendohet që kriminaliteti është i lidhur për
ta.
Themelues i teorive sociologjike në kuptimin e ngushtë është G.Tarde. për të cilin
veç është fol më herët dhe që e ka parashtruar teorinë e njohur të imitimit si for-
cën kryesore lëvizëse të zhvillimit shoqëror. Ai iu ka kundërvuar koncepcionit
biologjik të Lombrosit, duke theksuar teorinë e imitimit dhe në një vend shkruan:
"Sipas mendimit tonë krimi është vepër e çuditshme sociale, por në fund të fundit
është vepër sociale sikur të gjitha të tjerat. Krimi është dega e sëmurë e trungut
nacional, por degë që është ushqyer nga të njëjta rrënjë dhe u është nënshtruar lig-
jeve të njëjta që vlejnë për të gjithë. Kemi parë se krimi në vehte, rritet në harmoni
me ligjin e imitimit "prej së larti nga poshtë" sikurse që veprojnë edhe të gjitha
degët e frytshme të atij trungu... Çdo industri ushqehet në atë mënyrë duke bërë
shumë përmirësime: inovacionet sot, tradita nesër, secila shkencë, art, gjuhë,
regjion i nënshtrohet ligjit të kalimit nga tradita në modë dhe kthimit nga moda në
traditë, por traditës së zgjeruar ... kriminalitetit, që pa dyshim, si dhe çdo kahe
tjetër e aktivitetit shoqëror përfshinë edhe kushtet fiziologjike e madje edhe
fizikale, por kjo më mirë mund të shpjegohet me mënyrën e përgjithshme të ligjit
të imitimit, në ngjyrën e vetë lokale si dhe fuqinë e vetë speciale në distribuimin e
vetë gjeografik...
... Ndoshta dikush është i lindur i keq, por është e sigurt se gjithkush nuk bëhet
kriminel. Psikologjia e vrasësit, në analizën e fundme është psikologji e çdo njeriu;
për të hyrë në thellësinë e zemrës së tij mjafton ta analizojmë zemrën tonë. Secili
pa ndonjë vështirësi kishte me shkruar një temë për artin e të bërit vrasës. Gjendu
gjithherë në shoqëri të keqe, lejo që mburrja, ligështia dhe urrejtja të rriten te ti
përtej çdo kufiri, mbylle zemrën tënde për ndenjat e qeta dhe të ngrohta dhe hape
vetëm për të këqijat, gjithashtu duro - forcohu që nga fëmijëria ndaj të goditurave,
243
mundimeve dhe që këqijave fizike, për të keqen bëhu i pa ndjenja dhe i fortë dhe së
shpejti do të humbësh aftësinë e mëshirimit, bëhu i pa parashikueshëm dhe hak-
marrës, dhe me të vërtetë është fakt që deri atëherë nuk ke vrarë njeri në jetën
tënde".
Në këtë kontekst duhet të thuhet diçka edhe për vështrimet e klasikëve të mark-
sizmit - Marksit dhe Engelsit - për problemet e kriminalitetit. Edhe pse nuk janë
marrë veçanërisht me ato pyetje, ata i kanë dhënë disa vërejtje të cilat, natyrisht,
i radhisin në radhët e teorive sociologjike. Do të theksojmë këtu vetëm një vërejtje
të shkurtër të Engelsit në punimin e tij "Pozita e klasës punëtore në Angli", ai në
një vend e krahason dukurinë e veprimeve asociale me stihinë natyrore ku thotë:
"nëse shkaqet e demoralizimit të punëtorëve veprojnë fuqishëm dhe në mënyrë më të
koncentruar se sa zakonisht, atëherë punëtori do të bëhet kriminel, po me atë siguri
sa edhe uji kur në 100o C kalon nga gjendja e lëngët në gjendje të gastë agregate.
Është shumë interesante vërejtja e Marksit se "duhet të ekzistojë diçka e kalbët në
bazën e atij sistemi të tillë social që e rritë pasurinë e tij, a nuk e zvogëlon vobek-
tësinë, në të cilën kriminaliteti rritet madje shumë më shpejtë se sa numri i
banorëve".
Megjithatë, nëse klasikët e marksizmit këtij probleme nuk i kanë kushtuar kujdes
të veçantë, në mesin e kriminologëve të njohur është edhe njëri prej tyre që
vështrimin e vetë të plotë ua ka kushtuar zbardhjes së vetive kriminogjene të
shoqërisë kapitaliste, dhe se mu në raportet ekonomike i ka vërejtur shkaqet e
kriminalitetit social. Ky është Wiliam Bongeri (1876-1940), kriminolog i njohur
holandez, nga libri i tij "Kriminaliteti dhe kushtet ekonomike" i shkoqisim disa
mendime:
"Është e sigurt që njeriu lindet me instinkte sociale, që, nëse janë nën ndikimin e
rrethit të përshtatshëm pozitiv, mund të tregojnë fuqi të jashtëzakonshme për t'i
penguar mendimet egoiste dhe për të kryer vepra egoiste... sipas asaj është e tepërt
të theksohen tendencat egoiste e cila vetvetiu nuk e krijon kriminelin. Për këtë
është e nevojshme diçka tjetër. Plotësisht është e mundur që mesi të krijojë egoistin
shumë të madh. P.sh. njeriu i cili është pasuruar duke i shfrytëzuar fëmijët,
megjithatë mundë të mbetet i ndershëm tërë jetën nga aspekti i legalitetit. Ai nuk
mendon për vjedhje, sepse ai i ka mjetet e veta të sigurta lukrative për tu bërë i
pasur, edhe pse nuk e ka ndjenjën e moralit që e pengon të kryejë krimin, nëse një
krim i tillë i bie ndërmend. Për këtë shkak to ti shpjegojmë se si pasojat e veprim-
it të mjedisit të tanishëm (shoqërisë kapitaliste) njeriu bëhet shumë egoist, dhe nga
ajo shumë më i gatshëm për të kryer krim sepse rrethi i tij shoqëror i ka zhvilluar
te ai "viruset" e altruizmit.
Sistemi i tanishëm ekonomik është i bazuar në këmbime. Në atë mënyrë prodhimi
nuk mund të jetë pa karakter egoist. Shoqëria që është e bazuar në këmbime i izolon
personat, duke i venitur lidhjet që i bashkojnë. Nëse është në pyetje këmbimi, secila
palë e interesuar mendon vetëm për profitin e vetë, edhe me çmimin e asaj që ti
shkaktoj dëm palës tjetër.
Në bazë të kësaj del se kemi të drejtë kur themi se pjesa që e kanë kushtet
ekonomike në krijimin e kriminalitetit është kryesore e ndoshta edhe vendimtare.
Ky përfundim ka kuptimin shumë të madh për pengimin e krimit. Nëse krimi është
pasojë e vetive të lindura njerëzore (p.sh. atavizmi), përfundimi pesimist është se
krimi që është ngushtë i lidhur me jetën sociale do të ishte plotësisht i arsyeshëm.
Por faktet tregojnë që duhet së pari të nxjerrim një përfundim optimist; ku krimi na
vjen si pasojë e kushteve sociale dhe ekonomike, prandaj mund ta parandalojmë
244
duke e ndryshuar këto kushte në aspektin pozitiv".
c) Teoritë psikologjike
Teoritë psikologjike për kriminalitetin, shkaqet e krimit në rend të parë i shohim në
strukturat dhe mekanizmat psikologjike të papërshtatshme të personalitetit. Në të
vërtetë, kuptimi magjik dhe voluntar i krimit është teori psikologjike e llojit të vetë,
por ajo dallon shumë nga koncepcione bashkëkohore psikologjike dhe se me shumë
arsye mund ta marrim si grup të veçantë. Për shembull, të atyre koncepcioneve
duhet të marrim librin e njohur të F.Alexanderit dhe W.Yealyja (1935) "Rrënjët e
krimit" ("Roots of crime") në të cilin përveç të tjerash shkruajnë kështu: "ky libër në
rend të parë do të tregojë se faktorët që zakonisht, në mënyrë statistikore, kon-
siderojnë se determinonte kryesore për krimin (kushtet e pavolitshme të rrethit,
familjet e shkatërruara, alkoolizmi i prindërve, pa siguria ekonomike etj.) janë fak-
torët që kanë ndikim vetëm në kontekstin special dhe në kombinim me tendencat
reaktive të personave të caktuar. Kjo gjithashtu do të tregojë që edhe përkundër
atyre faktorëve të prekshëm, disa faktorë më të vegjël, janë në një mënyrë njëso të
vlefshëm. Mendohet këtu në ato trende karakteristike ideologjike të çdo civilizimi,
trende që e determinojnë qëndrimin e individit ndaj jetës kolektive, sipas
autoritetit, sipas ligjit dhe që i determinojnë vlerat e tij ideale. Ta theksojmë vetëm
një shembull të atyre ideologjive: nëse një civilizim suksesi material vlerësohet mbi
të gjitha si dera më e madhe, anëtarët e asaj shoqërie që e pranojnë këtë qëndrim
janë të prirur që ti viktimizojnë disa vlera të tjera, siç është respektimi i ligjit, nëse
duhet të zgjedhin në mes të atyre dy vlerave. Ekzistimi i rajonit të "sllumit" nuk
shpjegohet vetvetiu me ngjarje të shpeshta të kriminalitetit, kjo kërkon edhe një
qëndrim të caktuar psikologjik të banorëve. Në disa qendra të tjera të civilizimit,
ku banorët kanë qëndrim pasiv dhe kontem - plativ ndaj jetës, njerëzit jetojnë në
kushtet edhe më të rënda ekonomike se sa edhe në pjesët më të vobekta të qyteteve
amerikane, por kriminalitet thuaja që edhe nuk ka. Nga ana tjetër, në civilizimet
tjera pakënaqësia me siguri do të krijojë dukuri kolektive siç janë: lëvizjet e orga-
nizuara politike - revolucionare, se sa te forma e rebelimit individual që paraqet
kriminalitet. Këto qëndrime psikologjike grupore, që kanë kuptim të atillë primar,
nuk mund të analizohen me metoda që i shqyrtojnë vetëm të dhënat sipërfaqësore
por duhet të analizohen në baza themelore të rasteve individuale që i prezantojnë
grupet e caktuara".
d) Konkludim mbi teoritë e kriminalitetit

Shumë teori të kriminalitetit nuk e kanë dhënë përgjigjen komplekse dhe të
dëshiruar për krijimin dhe zhvillimin e delikuencës në bashkësitë njerëzore. Por
përkundër asaj është bë një përzierje e llojit të vetë që sociologu amerikan F.Lukas,
që në vitin 1950 e jep këtë rezonim:
"është thënë se faktorë për krijimin e krimit janë: kishat e zbrazta (faltaoret e
zbrazta), familjet e shkatërruara, vobektësia, pakujdesia e prindërve, komercializ-
imi i lirë i argëtimit, stripet, tregimet kriminalistike, radio-emisionet tronditëse,
filmat me ngacmimet seksuale, lëvizja e jashtëzakonshme e masave, analfabetizmi,
ushqimi i dobët, tajimi jo i rregullt i gjëndrave, dobësia trupore, shikimi i dëmtuar,
dhëmbët e prishur etj.
Për shkak të këtyre besimeve kishte shumë propozime për pengimin e krimi-
nalitetit siç janë: ndalimi i pijeve alkoholike, kafes, disa pijeve jo-alkoholike, duhan-
it, automateve të muzikës, kontrolli i filmave dhe radios, ndalimi i stripeve dhe - e
245
pabesueshmja - instalimi i më shumë llambave të dritës në kënde të rrugëve. Është
propozuar që edhe prindërit të dënohen me burg. Në San-Francisko prindërit janë
dënuar që të shkojnë në shkollë të prindërve dhe atje të mësojnë se si të pengohet
delikuenca e fëmijëve të vet. Në Nju Jork prindërit ishin të detyruar që të jenë
prezent në mësim së bashku me fëmijët e tyre. Gjykatësit, fëmijëve u kanë caktu-
ar një kusht si provim që ata duhet të lexojnë një literaturë të caktuar, dhe gjithash-
tu kishte propozim që të luajnë me piano si "kundërhelm" për sjelljet jo sociale.
Botuesit e gazetave, prokurori shtetëror dhe komisarët e policisë ishin të bindur se
preventiva e vetme e vërtetë ndaj krimit është që fajtori të kapet dhe të dënohet
ashpër. Ishte miratuar ligji me të cilin kërkohej sterilizimi (tredhja) e idiotëve dhe
të sëmurëve mental të pa shpresë si dhe të kufizohet emigrimi në SHBA në bazë të
teorisë që emigrantët kanë prirje më të mëdha për krim se sa vendorët etj."
Përzierje e madhe rreth kërkimit të shkakut të kriminalitetit që na ka përshkruar
në mënyrë drastike F.Lukasi, i ka disa arsye të ndërlidhjes së atyre shkaqeve:
1. Nuk marrim parasysh që kriminaliteti në të vërtetë është dukuri shoqërore dhe

jo biologjike (konstitucionale - trashëguese), sipas mendimit të Lom Brosos, as
shkaku psikologjik (emocional - frustrues), siç konsiderojnë kriminologët të orientu-
ar nga aspekti psikologjik, veçanërisht ata që janë të afërt me konceptet psiko -
analitike. Çdo shoqëri i ka karakteristikat e veta kriminogjene, të shkaqeve të
përgjithshme të delikuencës në shoqërinë e caktuar. Ato karakteristika kriminog-
jene nuk janë njëlloj të rëndësishme për të gjitha sistemet shoqërore, ndërsa janë
të varura nga raportet e përgjithshme shoqëroro-historike të asaj shoqërie.
Veprimi i tyre pasqyrohet në atë që bëjnë presion më të madh ose më të vogël
psikologjik, (stres) në pjesëtarët e bashkësisë së caktuar, dhe që pak a shumë krijo-
jnë rrethana të volitshme për veprime delikuente dhe formohen gjithashtu pak a
shumë personalitete konfliktuoze, që to të thotë personalitete që vështrimin e vetë
ndaj botës e kanë plotë kontradiksione dhe paqartshmëri. Shoqëria bashkëkohore
kapitaliste në këtë kuptim është shumë më tepër kriminogjene se sa bashkësia e
shoqërisë socialiste, dhe se në rend të parë më këtë shpjegohet situata e volitshme
duke pasur parasysh lëvizjet kriminele në shoqërinë socialiste.
2. Si shkak i veçantë i dukurisë së kriminalitetit na paraqiten disa faktorë të

ndryshëm konkret biologjik, social dhe psikologjik, që duhet të na shpjegojnë
"rrugën e krimit" të delikuentit. Shumë gjatë - veçanërisht në teorinë dhe praktikën
juridike si njësi për analizë është marrë vepra kriminale, ndërsa personaliteti i
delikuentit në rrethana të tjera janë marrë parasysh vetëm aq sa kanë kontribuar
për kuptim më të mirë të problemit qendror. Pastaj kujdesi i hulumtuesve është
bartur te personaliteti i delikuentit, që bëhet njisi e analizës kriminologjike. Kjo gjë
shpesh na ka sjellur te"psikologjizmi dhe psikijatrizimi" i tepruar që mund dhe
duhet të kritikohet me arsye si i ngushtë dhe i njëanshëm.
Ajo që megjithatë duhet të merret si njësi për analizë është situata komplekse jetë-
sore, për të cilën më gjerësish kemi folur në kaptinën e motivacionit. Këtë situatë e
bënë vet delikuenti me karakteristikat e veta psiko-fiziologjike, dhe të gjitha ele-
mentet e shoqërisë së tij ngushtë dhe të gjerë si dhe mjedisi natyror në të cilin ai
jeton dhe vepron.
Nëse bazohemi në situatën jetësore ashtu të definuar, menjëherë do ta kemi të qartë

se kërkimi i shkakut specifik të kriminalitetit do të jetë i kotë. Që është karakteris-
246
tikë për të gjitha teoritë unifaktoariale. Ky botëkuptim, për ekzistencën e shkakut
unik të kriminalitetit, mund ta quajmë edhe kuptim "bakteriologjik" në krimi-
nologji. Kjo del nga supozimi që krijimi kriminal, do të thotë shoqëri me "sjellje" të
sëmura, analoge me paraqitjen e sëmurjeve të ndryshme fizike, do të thotë që ekzis-
ton shkaktari specifik "bacil", që për çdo rast kur paraqitet quhet "sëmurje" - sjell-
je delikuente. Me atë "bacil" një herë shpallet familja deficiente, herën tjetër gjend-
ja e rëndë materiale, të tretën herë filmat e këqij etj. Një kuptim i atillë unifikator
sot kryesisht është braktisur dhe i zëvendësuar me koncepcionet multifaktoriale, të
cilat shkakun e kriminalitetit e kërkojnë jo më vetëm te një faktor i izoluar por e
kërkojnë te një numër shumë më i madh faktorësh.
Megjithatë, edhe pse do të thotë kjo një hap më parë, as këto teori nuk e japin
përgjigjen definitive për shkaqet, sepse faktorët e njejtë që në mënyrë kriminogjene
kanë ndikuar në rastin e delikuentit A, dhe e kanë futur në kriminalitet, nuk kanë
ndikuar në mënyrë kriminogjene në rastin B, C, D etj. Tek të cilët megjithatë si fak-
tor kriminogjen janë paraqitur faktorët e tjerë. Nga ana tjetër ne gjithherë i hasim
faktorët e njejt, respektivisht faktor kriminogjen edhe te një numër i madh i per-
sonave që nuk janë delikuent tek të cilët sipas asaj ata faktor nuk kanë pasur
ndikim kriminogjen.
Zgjidhja e këtij "rebusi" në të vërtetë është shumë i thjeshtë dhe gjendet në koncep-
cionin e situatës jetësore e cilat është përshkruar në kapinën e motivacionit.
Koncepcioni i tillë i aplikuar te ky problem do të dukej kështu:
Të gjithë faktorët për të cilët zakonisht flitet si shkaktar të kriminalitetit - familja,
filmi, ana materiale etj. - ndikojnë te personi gjithherë vetëm në kuadër të situatës
së vetë komplekse jetësore. Në cilat situata dhe raste një ose më tepër faktor do të
ndikojnë në aspektin kriminogjen, nuk do të varet nga natyra e faktorit si i atillë,
por nga situata e tërë jetësore në të cilën vepron. Nuk ekziston asnjë faktor -
biologjik, social ose psikologjik, - i cili do të ndikonte në aspektin kriminogjen,
sikurse nuk ekziston asnjë i cili në situatën e caktuar nuk do të mund të merrte
kuptim kriminogjen. Me fjalë të tjera, a thua situata jetësore e ndonjë personi në
momentin e caktuar do të bëhet situatë kriminogjene, kjo nuk varet vetëm nga
ajo që cilët faktor veprojnë por se si ata veprojnë.
Çdo situatë jetësore është strukturë e përcaktuar, konstelacion faktorësh, në të cilin
secili faktor vepron në mvarësi të të gjithëfaktorëve të tjerë. Për këtë shkak në sit-
uatën jetësore të personit X. familja e shkatërruar (ose secili prej faktorëve të veçan-
të) mund të ndikojë në aspektin kriminogjen, pro në situatën jetësore të njeriut
veprimi i tij mund të jetë irelevant, në rastin e personit Z, ai mund të jetë madje
edhe kriminocid, që dmth. antikriminogjen. E gjithë kjo varet nga struktura kom-
plete e situatave të tyre jetësore, nga raportet e ndërsjella të atyre faktorëve ndaj të
gjithë faktorëve që veprojnë njëkohësisht.
Nuk ka kurrfarë dyshimi se disa faktorë shumë më shpesh na paraqiten në rolin
kriminogjen se sa të tjerët p.sh. familja deficiente paraqitet më shpesh se sa famil-
ja komplete, por kjo ende nuk na jep të drejtë për ta, të flasim si për shkaktarët,
madje edhe në rastin e atij delikuenti te i cili e kemi takuar këtë faktorë (a ka
vepruar ai në mënyrë kriminogjene ose jo, këtë do të na nxjerr analiza komplekse e
tërë situatës jetësore të atij delikuenti), a aq më pak do ti konsiderojmë si shkak-
tarë universal të kriminalitetit në përgjithësi.
Sipas analizës së bërë me rastin e vrasjes së Ivan R. qartas shihet se si situata
specifike jetësore gradualisht bëhet kriminogjene dhe si disa nga faktorët e asaj sit-
uate vendosen në vendet e veta "në rrjedhën e tërë kësaj tragjedie". Asnjëri nga ata
247
faktorë nuk është veçanërisht kriminogjen, madje as thika me të cilën është bërë
vrasja si dhe as vala me të cilën është përvëluar etj. - por në strukturën e dhënë,
konstelacion, ata kanë shkaktuar vdekjen e një personi.
e) Preventiva e kriminalitetit
Në bazë të shqyrtimeve të shkaqeve dhe faktorëve të kriminalitetit mund të nxir-
ren përfundime për rrugët e pengimit të kriminalitetit dhe nëse jo edhe për elimin-
imin e kësaj dukurie.
1. Për preventivë të suksesshme të kriminalitetit duhet të përcaktohen dhe të elim-
inohen shkaqet e tija të përgjithshme dhe të veçanta. Shkaqet e përgjithshme gjen-
den në vetë strukturën e sistemit të caktuar shoqëror dhe ata me fuqinë e stihisë
natyrore pa ndërprerë krijojnë delikuent, dhe se numri dhe lloji i tyre janë të lidhur
me natyrën shoqëroro - historike të bashkësisë së caktuar shoqërore. Gjithashtu eli-
minimi i atyre shkaqeve kërkon ndryshime rrënjësore dhe revolucionare të
shoqërisë, dhe se kjo gjithsesi i kalon kornizat e psikologjisë sociale dhe të krimi-
nologjisë.
2. Sa i përket zbulimit të shkaqeve veçanta të kriminalitetit, dmth. shkaqeve që
zvogëlojnë kriminalitetin e një individi, çështja këtu është gjithashtu e komplikuar,
për këtë duhet të zbatohet analiza e gjithanshme psiko-kriminale dhe krimi-
nologjike e tërë situatës jetësore të delikuentit dhe të përcaktohen faktorët dhe në
çfarë konstelacioni e kanë luajtur rolin kriminogjen. Është me mundur që në atë
mënyrë të zbulohen disa prej fajtorëve tipik kriminogjen konstelativ, edhe pse
hulumtimet e gjertanishme në atë drejtim nuk japin rezultate të njëkuptimshme.
3. Sikurse shkaktarët e kriminalitetit që ndahen në shkaktarë të përgjithshëm dhe
të veçantë, gjithashtu duhet që edhe masat për pengim ti ndajmë sipas atij parimi.
Masat e përgjithshme janë reformat e mëdha shoqërore që i eliminojnë ose e
zvogëlojnë ndikimin e faktorit kriminogjen në bashkësinë e gjerë shoqërore. Për eli-
minimin e faktorëve të përgjithshëm të kriminalitetit ekzistojnë masa të veçanta të
mbrojtjes, të cilat veçanërisht do të kishin dhënë rezultate radikale në lëmin e krim-
inalitetit ekonomik.
Vetëmbrojtja shoqërore shtjerret, por megjithatë, në luftë me faktorët e
përgjithshëm të kriminalitetit por ka edhe kuptim thelbësor në luftën me faktorët
e veçantë. Këtu, masat e vetëmbrojtjes shoqërore mund të orientohen në zbulimin
në kohë optimale të atyre personave, ose të miturve, që në situatën e tyre jetësore
paraqiten në numër të rritur faktorët potencial kriminogjen (zbulimi i situatave të
ashtuquajtura "paradelikuente"). Meqenëse mu për numrin e lloj-llojshmërisë të
këtyre situatave kjo punë është jashtëzakonisht e rëndë, por veprime në atë drej-
tim asnjë herë nuk janë ndërmarrë. Ndoshta mu zhvillimi i vetëmbrojtjes, si formë
specifike e luftës kundër kriminalitetit, do ti hapë rrugët dhe mundësitë e raja në
atë drejtim.
Krimi dhe dënimi

Ne analizën e delikuencës dhe delikuentëve nuk i kamë thënë asnjëherë të gjitha
nëse nuk flasim për dënimin për veprën e kryer. Dhe se vetëm me dënimin
delikuenti e mbyllë "ciklusin" e delikucenës, ndërsa vetë dënimi duhet të jetë mjeti
kryesor që shoqëria e zbaton në mënyrë që "delja e zezë" të rikthehet e pastër në
rrethin e vetë normal.
248
Dënimi i fajtorëve është aq i vjetër sa edhe faji, nuk ekziston asnjë bashkësi
shoqërore e cila nuk i dënon në një mënyrë ose tjetër anëtarët e sajë "të pa
dëgjueshëm". Duke mos hyrë këtu, në shqyrtime shumë interesante të historisë së
dënimeve, në kohëra dhe civilizime të ndryshme, mund të themi vetëm se sistemi
bashkëkohor i dënimeve në bazë të heqjes së lirisë dhe izolimit të delikuentit (lloje
të ndryshme të dënimeve kohore me burg), është relativisht i ri dhe se nuk mund
të jetë më i vjetër se 200 vjet. Më herët kanë ekzistuar dënimet e formave të
ndryshme fizike - duke u përfshirë këtu gjymtimin trupor dhe dënimin me vdekje, -
që edhe sot në disa vende ky lloj dënimi nuk është braktisur.
E tërë problematika e dënimeve dhe ekzekutimeve të tyre është lëndë e disiplinës
shkencore të quajtur penologji (lat. poena = dënimi) që është degë e kriminologjisë
dhe në vete përmban elemente të caktuara të psikologjisë, drejtësisë, sociologjisë
dhe disiplinave të ngjashme. Njejt sikurse edhe definimi i veprës penale, gjithash-
tu edhe definimi i sanksioneve shoqërore është çështja e ligjeve të caktuara dhe se
vlen parimi: Nulla poena sine lege (nuk ka dënim pa ligj), që do të thotë: se ndaj
personit të gjykuar mund të zbatohen vetëm ato dënime dhe në atë masë që është e
paraparë me ligj.
Në periudha të ndryshme historike qëllimi kryesor i dënimit ishte hakmarrja. Ta
përkujtojmë ligjin e Hamurabit dhe "Lex talioni" i tij që është shqyrtuar në kapt-
inën për zhvillimin e mendimit social. "dhëmb për dhëmb dhe sy për sy", parim
themelor në të cilin bazohet. Me të cilin shoqëria ka tentuar që ti jep një kënaqësi
të llojit të vet të dëmtuarit dhe bashkësisë në tërësi ndaj kriminelit. Koncepcioni i
hakmarrjes, si qëllim kryesor i dënimit, është braktisur - por me keqardhje më tepër
në aspektin deklarativ se sa në realitet - në të gjitha vendet e civilizuara. Si qëllim
kryesor i dënimit sot na paraqiten tri qëllim kryesore:
a) Mbrojtja e shoqërisë nga kundërvajtësit, dënimi është masë me të cilën pengohet
kundërvajtësi që përsëri të sulmojë individin ose shoqërinë, nëse jo përherë, atëherë
madje për një kohë të caktuar.
b) Riedukimi i kundërvajtësit, dënimi duhet ti përmbajë mjetet dhe metodat për të
siguruar që i njëjti t'i harrojë sjelljet asociale dhe kriminale dhe se pas vuajtjes së
dënimit prap të bëhet anëtar normal i bashkësisë gjegjëse.
c) Veprimi preventiv për kundërvajtësit potencial (preventiva e përgjithshme)
dënimi që i shqiptohet kundërvajtësit që ka kryer veprën duhet që njëkohësisht të
jetë edhe kërkonim dhe vërejtje për të gjithë anëtarët e bashkësisë sepse edhe atyre
do tu ndodhë e njëjta gjë nëse e bëjnë një kundërvajtje të tillë ose kundërvajtje
tjetër.
Megjithatë qëllimet, sado që të jenë të çarta dhe të thjeshta për proklamim, aq më
të rënda janë për realizim. Siç e ka thënë Beccaria i theksuar më herët, në vitin
1764: shumë më mirë është që krimi të pengohet se sa të dënohet... por mjetet që
përdoren përgjithësisht janë jo adekuate ose të kundërta me atë qëllim. Ajo jo-
adekuatshmëri dhe ai kundërshtim me qëllimin e caktuar, për të cilin fletë autori
Beccaria më së miri do ta shohim nëse i shqyrtojmë parimet psikologjijke dhe
supozimet nga të cilat varet efikasiteti i dënimit:
a). Parimi i drejtë për drejtëshmërisë së dënimit, dënimi do të jetë efikas nëse në
aspektin kohor arrihet shumë shpejt pas kryerjes së veprës. Megjithatë në sistemet
moderne juridike për shkak të shumë shkaqeve të arsyeshme dhe të pa arsyeshme,
prej momentit të kryerjes së veprës deri te ekzekutimi i dënimit zakonisht kalojnë
disa muaj por edhe një vit, dhe se për këtë shkak delikuenti dënimin e përjeton më
tepër si dënim për një gabim të caktuar se sa hakmarrje të përgjithshme shoqërore
249
për diçka që ai thuaja e ka harruar.
b) Parimi i kokëçarjes që e sjell dënimi, d.m.th. që dënimi të jetë efikas, duhet të
jetë i pa dëshirueshëm për kundërvajtësin e dënuar, është faktike se kokëçarja që
e sjell dënimi është shumë më e vogël se sa në duket shikim të parë. Kjo ka të bëjë
veçanërisht me dënimin e kundërvajtësve profesional që janë recidivist, të cilët janë
mësuar në sistemin standard të dënimeve dhe së ndjeshmëria e tyre për dënimin
është zvogëluar relativisht.
Për këtë shkak dënimi i njejt që për kundërvajtësin primar, d.m.th. për atë që për
herë të parë dënohet do të jetë shumë i ashpër, ndërsa për recidivistin me përvojë
do të jetë plotësisht i butë. Përveç asaj dënimi që nuk sjell kokëçarje nuk ka forcë
të masës së përgjithshme preventive, d.m.th. ajo nuk ndikon keq në kundërvajtësit
e tjerë potencial.
Definitivisht, kur flasim për parimin e kokëçarjeve që i sjell dënimi nuk mund ti
ikim as problemit të ashtuquajtur humaniteti i dënimit. Shumë herë nocioni
humanitet i dënimit merret si nocion i dënimit më të butë dhe se si çështje humane
kuptohet vetëm dënimi i butë. Të kuptuarit e atillë në aspektin psikologjik është
plotësisht gabim, për arsye se vetëm dënimi që e siguron riedukimin efikas të
kundërvajtësit është human dhe se e pengon mundësinë që ai të përsërisë kundër-
vajtjet, të dënohet prap dhe të bëjë prap vepra kundërvajtëse. Dënimi human
gjithashtu duhet të veprojë si preventivë e përgjithshme efikase te të gjithë kundër-
vajtësit potencial, dhe se human nuk është ai dënim që me lehtësimet e veta vërtetë
"i nxitë" dhe të tjerët që të bëjnë vepra të tilla. Dënimi i butë megjithatë e ka mu
atë efekt kundër-edukativ, sepse në vend që kundërvajtësi të "digjet" dhe të mbaj
mend për gjithmonë se nuk ka llogari me u marrë me veprime antisociale, ai do të
fillojë të mësohet me dënime sikurse "bualli me të goditura", madje edhe atëherë
kur dënimi gradualisht bëhet më i pa durueshëm. Gjithashtu vlen edhe për preven-
tivën e përgjithshme.
Mund të parashtrohet një pyetje e arsyeshme: a thua dënimet e buta, që sipas rreg-
ullave u shqiptohen delikuentëve të mitur, me rastin e delikuencës së parë, vërtetë
janë jo humane sepse janë shumë të buta? të miturit për gabimin e parë më së
shpeshti do ti tërhiqet vërejtja: për të dytën herë do të vendoset në provë (kush-
timisht) ndërsa për të tretën herë dërgohet në shtëpinë edukuese përmirësuese dhe
ashtu me radhë, deri sa një ditë nuk gjendet në një shtëpi ndëshkuese përmirësuese
si një kriminel e humbur recidivist. Për këtë shkak pra humane do të ishte që të
miturit ti shqiptohet dënimi i ashpër për veprën e parë kriminale që e ka bërë, dhe
jo dënim i butë, në mënyrë që në fillim ti "vjen ndotë" vepra penale dhe që në rrën-
jë ti pritet zhvillimi i tij i mëtejshëm kriminal.
Parimi i shembullit të dënimit, d.m.th. dënimi duhet të jetë shembullor për person-
alitetin e kryersit të veprës dhe veprës së kryer. Me këtë parim njëri prej kon-
tradiktave më të mëdha penologjike: dënimi që është adekuat për kundërvajtësin
dhe që kishte me pas ndikimin më të mirë edukativ për personalitetin e tij nuk
është adekuat me veprën të cilën ai e ka bërë. Për këtë shkak ndodhë kolizion që
sipas rregullës gjithherë zgjidhet në "favor" të kundërvajtjes. P.sh. një qytetar, për
ndryshe në çdo aspekt i ndershëm dhe i vlefshëm, me kerrin e tij e ka shkel një fëmi-
jë. Personaliteti i kundërvajtësit në kurrfarë aspekti nuk është i deformuar, dhe se
për atë një riedukim i veçantë në kuptimin e ngushtë të fjalës nuk do të ishte i nevo-
jshëm dhe se me siguri ndonjë dënim me kusht do të ishte shumë më efikas.
Nga ana tjetër megjithatë në rrugë ka mbetur fëmijë i vdekur, dhe se është një fakt
shumë i dhimbshëm të cilin nuk mund ta anashkalojë asnjë gjyq dhe asnjë
250
bashkësi. Jo vetëm se kemi të bëjmë me vdekje të dhunshme por pse një masë aq e
butë - dënimi me kusht - do të kishte vlerë të pamjaftueshme absolute si preventivë
për shoferët tjerë. Sipas kësaj e shohim se qëllimi i këtij dënimi, riedukimi, vjen në
konflikt të drejtpërdrejtë me qëllimin e dytë - mbrojtjen e shoqërisë dhe preventiv-
en ndaj kundërvajtjeve, ndërsa natyra e konfliktit është e atillë që pa tjetër duhet
viktimizuar diçka.
Definitivisht, edhe atëherë kur nuk ka konflikt në mes të qëllimit të dënimit
riedukues dhe
mbrojtjes preventive, një kundërvajtësi më tepër i përgjigjet mbajtja e dënimit në
grup, të dytit vuajtja e dënimit i veçuar, të tretit sistemi i hapur i vuajtjes së dënim-
it, tjetrit gjysmë i hapur ose i mbyllur etj. Shkurtimisht kundërvajtësit dhe kundër-
vajtja janë aq të ndryshëm, dhe mundësitë praktike të shoqërisë për individualiz-
imin e dënimit janë aq të vogla që parimi i shembullit të dënimit më tepër mbetet
si ideal penologjik se sa realitet.
d) Parimi i zhvillimit të vetëbesimit, përkatësisht masat që ndërmerren për
riedukimin e kundërvajtësve nuk guxojnë të rrënojnë vetëbesimin dhe dinjitetin e
tij njerëzor, ngase ai duhet që pas vuajtjes së dënimit të ketë besim në vete dhe në
aftësitë e veta që sërish të inkuadrohet në jetën normale të bashkësisë. Mirëpo, ky
parim vështirë mund të realizohet nga se sistemi i vuajtjes së dënimit me burgim
- e kjo është forma më e shpeshtë e vuajtjes së dënimit në vendet bashkëkohëse -
kërkon sipas natyrës së vet një autoritet rigoroz dhe marrëdhënie hierarkike, të
cilat zakonisht më shpesh rrënojnë se sa që e ngrenë vetëbesimin dhe dinjitetin. Me
gjithë atë, me masa të ndryshme të veprimit ndëshkimor dhe me procedura të
ngjashme penale mund të arrihen efekte të konsiderueshme.
Gjithsesi, nuk duhet përmendur posaçërisht se "shpëlarja e trurit ", për çka kemi
folur në kapitullin paraprak, nuk ka kurrfarë lidhjeje me paraedukimin e as me
penologjinë, nga se qëllimet dhe metodat e saj janë krejtësisht tjera dhe plotësisht
johumane.
e) Parimi i ngjashmërisë së kushteve të vuajtjes së dënimit dhe të jetesës, përkatë-
sisht dënimi do të jetë aq më efikas për aç sa përkah përmbajtja dhe forma e vet
është e ngjashme me situatat në të cilat do të gjendet kundërvajtësi pas kthimit të
serishëm në jetën normale. Kjo në praktikë vështirë se mund të realizohet, nga se
mjedisi dhe klima sociale në institucionet ndëshkimore dhe korrektuese janë aq të
ndryshme nga jeta normale në liri sa që vështirë mund të bëhet fjalë për ndonjë
ngjashmëri të mirëfilltë ndërmjet tyre. Nga ana tjetër, parimi i ngjashmërisë serish
ballafaqohet edhe me parimin e dënimit si masë e pakëndshme, sepse, po që se jeta
në institucionin ndëshkimor do të ishte plotësisht e njëjtë me jetën në liri, ana e
pakëndshme e dënimit do të humbej plotësisht, e kësisoj edhe vlera e tij themelore
psikopenologjike.
f) Parimi i mosshmangies së dënimit, përkatësisht vlera preventive e ndëshkimit
është e madhe aq sa është e madhe edhe siguria se çdo kundërvajtës do të merr
dënimin e merituar nëse kryen vepër penale dhe se assesi nuk do të mund t'i
shmanget këtij dënimi. Edhe pse ky parim ka në rend të parë rëndësi preventive,
ai ka edhe rëndësinë e vet kriminologjike, sepse dukshëm determinon numrin e llo-
jeve të ndryshme të kundërvajtjeve dhe të veprave penale. Realizimi i këtij parimi
varet, në rend të parë, nga efikasiteti i organeve të ndjekjes - policisë, gjykatave dhe
i organeve për ekzekutimin e dënimeve - por varet edhe nga klima e përgjithshme
shoqërore në mjedisin e caktuar social. Shtrohet pyetja se sa prej kundërvajtësve
që kryejnë veprën penale të mitos, korrupsionit, keqpërdorimit të detyrës zyrtare
251
etj. do të dënohen? Vetëm një numër i këtyre kundërvajtësve do të dënohet, kurse
një numër shumë më i madh i tyre do t'i shmangen dënimit.
Nga ana tjetër, një rol të madh në realizimin e parimit të shmangies nga dënimi e
ka edhe vetë sistemi juridik. Avokatët e shkathët, psikiatrit dhe ekspertët e tjerë
"zemërgjerë", dispozitat mbi procedurën paraprake dhe penale dhe shumë faktorë
të tjerë, shpeshherë e sjellin në pyetje realizimin e parimit të shmangies nga dëni-
mi.
g) Parimi i shmangies nga infektimi kriminal, përkatësisht efikasiteti edukativ i
dënimit do të jetë më i madh nëse janë më të vogla efektet e ndërsjella negative
(infektimet) të kundërvajtësve që vuajnë dënimin. Në të vërtetë, duke pasur
parasysh se dënimet i vuajnë në institucionet në të cilat jetojnë së bashku grupe të
shumta kundërvajtësish, atëherë janë të pashmangshme ndikimet e ndërsjella neg-
ative "të edukimit" ndërmjet vetë kundërvajtësve.
Më së shpeshti delinkuentët e vjetër dhe me përvojë i bartin përvojat e tyre krimi-
nale dhe ua mësojnë të rinjve teknikat kriminale, ikjen nga përgjegjësia etj. Me
fjalë të tjera, ndodhë infektimi psikokriminal i llojit të vet, e kjo bën që disa kundër-
vajtës gjatë kohës së vuajtjes së dënimit në vend që të riedukohen për t'u bërë anë-
tarë normal të bashkësisë shoqërore, ata edhe më tepër "infektohen" me krimi-
nalitet nga kolegët e tyre kundërvajtës, kështu që vuajtja e dënimit shndërrohet në
"shkollë të krimit", e jo në një masë për rehabilitimin shoqëror të delikuentëve.
As ky parim nuk mund të realizohet lehtë në praktikë, sepse në aspektin organiza-
tiv është e pamundur që kundërvajtësit "e mirë" të izolohen nga kundërvajtësit e
"këqij". Në të vërtetë, ekzistojnë një sërë masash me të cilat tentohet që infektimi
kriminal së paku të zvogëlohet aq sa kjo është e mundur - të përmendim vetëm
parimin e ndarjes së plotë të të miturve nga kundërvajtësit e rritur - por efekti i të
gjitha këtyre masave është mjaft i kufizuar.
Në bazë të asaj që u theksua më sipër shihet se dënimi i kundërvajtësve është një
problematikë jashtëzakonisht e ndërlikuar psikokriminale dhe penologjie, nga se
edhe parimet themelore mbi të cilat do të duhej të bazohej ky dënim shpeshherë
janë kontradiktore. Me gjithë atë, teoria dhe praktika penologjike përpiqen që t'i
harmonizojnë optimalisht këto parime, jo vetëm ndërmjet veti, por edhe me shumë
parime të tjera - juridike, mjekësore, tradicionale etj. Duke i falënderuar një diapa-
zoni gjithnjë e më të gjerë të sanksioneve penale, klasifikimit gjithnjë e më të mirë
të kundërvajtësve, analizave të mirëfillta psiko-sociale të personalitetit të çdo
kundërvajtësi, hapjes së një numri të madh të institucioneve të specializuara
ndëshkimore dhe edukative për lloje të caktuara të delikuencës dhe masave të tjera
të shumta, sukseset në riedukimin delinkuentëve të dënuar janë mjaft të mëdha,
edhe pse ende shumë larg nga sukseset që i synon çdo shoqëri. Njëkohësisht, edhe
pse këto suksese ngjallin një shpresë të caktuar, ato njëkohësisht bëjnë me dije se
në këtë sferë duhet bërë edhe shumë më tepër, veçanërisht në asketin organizativ,
material, të kuadrove etj. - në mënyrë që dënimi të arrijë qëllimin shoqëror dhe indi-
vidual.
252
PËRMBLEDHJE
Kriminaliteti është i lidhur ngusht me normat e sjelljes në shoqërinë e caktuar, e
këto norma i kanë aspektet e veta morale dhe legale. Ndër këto aspekte ekziston një
ngjashmëri, por jo edhe një identitet, e kjo bën që të ekzistojnë qëndrime të
ndryshme të opinionit dhe të faktorëve të tjerë shoqëror ndaj formave të caktuara
të veprave penale.
Shkalla e përhapjes së kriminalitetit është tregues kryesor që duhet të merret për
bazë me rastin e studimit të kësaj dukurive. Trendët e lëvizjes së numrit të
delinkuentëve në vendin tonë shënojnë një stabilizim relativ. Lidhur me këtë, gjith-
sesi duhet pasur parasysh "format e errëta" të kriminalitetit, që e bëjnë çdo statis-
tikë të deri diku të besueshme.
Kriminaliteti mund të studiohet nga aspekti social dhe individual. Ndërmjet këtyre
dy aspekteve ekziston lidhmëria dialektike e faktorit të përgjithshëm dhe individ-
ual. Kjo do të thotë edhe pse kriminaliteti në esencë është dukuri shoqërore, ai
manifestohet vetëm në aktivitete konkrete delikuente të kundërvajtësve të caktu-
ar.
Si shembull të ndikimit të faktorëve social në kriminalitet shqyrtuam raportin
ndërmjet fshatit dhe qytetit, ndikimin e familjes dhe ndikimin e viktimës së veprës
penale (viktimologjia). Po ashtu, shqyrtuam edhe një hulumtimim komporativ që
është kryer te ne lidhur me delinkuentët klasorë, ekonomikë dhe të gjakut.
Në secilën bashkësi shoqërore ekzistojnë një varg faktorësh të përgjithshëm të cilët
kanë rëndësi më të madhe ose më të vogël kriminogjene. Në botën kapitaliste ndër
këta faktorë më të rëndësishmit janë: Karakteri eksploatues i kapitalizmit, karak-
teri kompetitiv i marrëdhënieve shoqërore dhe ndërnjerëzore, lufta për statusin e
caktuar, roli i parasë etj.
Kriminaliteti si dukuri individuale analizohet në rend të parë nga aspekti i
veçorive hktivLv> gjike dhe psikologjike të delikuentët. Nga veçoritë biologjike
shkurtimisht kemi përmendur rolin e gjinisë së delikuentit në sjelljen psiko-krim-
inale të njerëzve.
Ndër veçoritë psikologjike kemi shpjeguar inteligjencën dhe stabilitetin emocional.
Matja e inteligjencës së delikuenteve, në fillim nuk ishte mjaft precize, kështu që
një kohë është konsideruar se inteligjenca e dobët është veçoria kryesore diferen-
cuese e kundërvajtësve në krahasim me popullatën tjetër. Sot e kemi të njohur se
këto dallime në inteligjencë janë fare të vogla, andaj edhe ato pjesërisht mund t'i
përshkruhen përzgjedhjes negative të popullatës delikuente ndaj secilës kryhet
matja e inteligjencës.
Problemi i motivimit kriminal ka rëndësi psikokriminogjene të dorës së parë. Në
kuadër të analizës së shkaqeve për të cilat njerëzit kryejnë vepra penale kemi për-
mendur shumë faktorë siç janë: Mungesa e dëshirës "për të bërë keq", pastaj nuk u
jepet rasti, nuk kanë njohuri, shkathtësi e aftësi etj.
Sa u përket motiveve pozitive, përkatësisht atyre që " i shtyjnë" njerëzit në vepra
kriminale, kemi marrë parasysh supozimin se po këto motive janë ata faktorë që
"shtyjnë" edhe në sjellje normale. Kemi ofruar klasifikimin e shtatë motiveve të
këtilla kryesore siç janë: realizimi i fitimit, hakmarrja, dhënia e ndihmës të tjerëve,
detyra, mbrojtja, kënaqësia seksuale dhe kureshtja. Secilin prej këtyre motiveve e
kemi shqyrtuar nga aspekti themelor psikokriminogjen: kriminogjen, psikologjik
dhe penologjik.
Analiza e rasteve të vrasjeve të caktuara ka vënë në pah tërë dinamikën e ndër-
253
likuar psiko-kriminale që krijon një situatë kriminogjene dhe bën që të kryhet
krimi. Në këtë analizë është aplikuar hollësisht edhe qasja viktimilogjike, kështu që
vrasësi dhe viktima janë krahasuar në të gjitha veçoritë e tyre më të rëndësishme
psikosociale.
Teoritë për shkaqe të kriminalitetit zakonisht i ndajmë në ato biologjike, soci-
ologjike dhe psikologjike. Si shembull të teorisë biologjike kemi shqyrtuar konceptin
e G. Lombro-s, "babait" të kriminologjisë moderne. Si shembull të teorive soci-
ologjike kemi përmendur G. Tarde-n me " teorinë e imitimit" dhe W. Bongerin, i cili
e lidhë paraqitjen e kriminalitetit me karakteristikat e sistemit shoqëror kapital-
ist Si shembull të qasjes psikologjike e kemi marrë R. Aleksander dhe W. Healvin,
të cilët insistojnë për një qasje individuale ndaj personalitetit të delinkuentit.
Në paraqitjet e tij shkrimtari vë në pah paqëndrueshmërinë e teorive unifaktorale
dhe multifaktorale të shfaqjes së kriminalitetit dhe thekson rolin e situatës jetësore
të strukturuar. Kjo situatë jetësore në rrethana të caktuara shndërrohet në situatë
kriminogjene, ndërkaq këtu pikërisht struktura, e jo numri i faktorëve, ka ndikim
vendimtar.
Për parandalimin e kriminalitetit po ashtu duhet të kihen parasysh faktorët e
përgjithshëm dhe të veçantë në etiologjinë kriminale. Rëndësi të veçantë në këtë
sferë kanë masat e vetëmbrojtjes shoqërore si koncepte specifike në luftimin e
"kriminalitetit në shoqërinë socialiste vetëqeverisëse, siç është shoqëria jonë".
Me problemin e ndëshkimit të kundërvajtësve merret penologjia si disiplinë e
veçantë shkencore. Ndëshkimi bazohet në një sërë parimesh psikologjike: në dën-
imin e drejtpërdrejtë, veprimin e pakëndshëm, të pashembullt etj. Mirëpo, këto
parime shpeshherë janë kontradiktore, andaj në praktikë shumë vështirë mund të
realizohen.
Problemet e sociologjisë së krimit

Sociologjia e krimit - siç shihet edhe nga emri i tij - në të njëjtën kohë paraqet
njërën prej formave të kriminologjisë dhe njërën prej degëve të sociologjisë.
Kriminologjia është një shkencë relativisht e re: është shfaqur para më pak se 200
vjetësh dhe ende nuk e kanë përkufizuar temën e studimit të vet e as metodat e
veta. Pa dyshim, fenomeni i krimit gjithherë ka prekur zemrat dhe ka nxitur imagji-
natën e të rinjve por, do të mund të thuhej se pikërisht neveria që ai e nxitë, e ka
penguar mendimin shkencor që të merret me të. Gjithsesi, krimi është konstatuar
dhe luftuar në të gjitha shoqëritë. Por shtrohet pyetja: a ka qenë ky luftim i krim-
it gjithherë objekt i shqyrtimeve paraprake? Këtu duhet të bëjmë dallim ndërmjet
shoqërive në të cilat mbretërojnë zakonet dhe shoqërive që u nënshtrohen ligjeve.
Për ato të parat mund të themi në mënyrë të përgjithësuar se reagimi i tyre është
spontan dhe si pasojë e refleksioneve emocionale e më pak e kërkimeve metodike.
Për dallim nga kjo, ligji penal, për shkak të mënyrës në të cilën hartohet, kërkon një
minimum të shqyrtimit paraprak. Megjithatë, edhe në këtë rast, kërkohet vetëm
rezultati i drejtpërdrejtë dhe praktik: mënyra më e mirë për luftimin e sjelljes krim-
inale. Së këndejmi, gjendemi në terrenin e së drejtës penale. Gjithsesi, eksperti i të
drejtës penale, sikur edhe ligjdhënësi, nëse dëshiron që me sukses ta kryejë detyrën
e vet duhet që më parë të studiojë një sërë rrethanash shoqërore dhe paraprakisht
të vlerësojë të gjitha pasojat e dispozitave të reja që parashihen të futen në zbatim.
Por këto "punë përgatitore" kanë një qëllim krejtësisht të caktuar dhe përmasa të
kufizuara. Ato ekzistojnë vetëm me qëllim të nxjerrjes së një ligji të ri ose në lidhje
254
me të.
Pikëpamja e kriminologëve është krejtësisht tjetër. Ai nuk i parashtron vetes për
detyrë që t'i përcaktojë rregullat e sjelljes, por dëshiron që faktin shoqëror që quhet
"krim" ta studiojë nga të gjitha format dhe aspektet e tij dhe këtë në mënyrë shken-
core dhe objektive. Kriminologu nuk është as moralist as reformator i shoqërisë: ai
është shkencëtar. Roli i tij është që të mendojë dhe t'i shqyrtojë faktet në lidhje me
krimin dhe të përpiqet që sa më mirë ta kuptojë përmbajtjen e këtij nocioni, e jo që
të nxjerrë konkluzione praktike.
Siç theksuam më sipër, vetëm në kohët e fundit është vërejtur se këtu ekzistojnë një
sërë faktesh që mund të shfrytëzohen për kërkime dhe shqyrtime metodike. Më
pastaj do të flasim për atë se si është formuar kjo teori e re. Në lidhje me këtë
është e nevojshme të theksohet se si ajo sot e kupton dhe e trajton këtë çështje.
Në të vërtetë, tema e saj është e dyfishtë, sepse krimi mund të vështrohet në dy
forma të tij kryesore që, edhe pse dallohen thellë ndër mjet veti, njëkohësisht edhe
plotësohen. Si objekt shqyrtimi mund të merret ose krimineli ose krimi. Në rastin
e parë kriminologu duhet të shërbehet në rend të parë me metoda biologjike dhe
psikiatrike. Ai do të analizojë me kujdes personalitetin e kriminelit dhe do ta stu-
diojë në mënyrë klinike: të kaluarën e tij, ndikimin që ka mundur ta kenë në të të
gjitha të metat e tij eventuale fizike dhe morale. Nëse këto kërkime janë zbatuar
në mënyrë korrekte, ato do të përcaktojnë disa lloje të tipologjisë, e deri te kuali-
fikimi që do të ketë rëndësi dhe kuptim të pakontestueshëm shkencor. Pas tij nuk
do të ngecë as kuptimi i tij praktik, ngase procedura ndaj delikuentit patjetër
duhet të varet edhe nga këto shqyrtime metodike. Edhe në lidhje me këtë duhet
shmangur paqartësitë që fare lehët mund të paraqiten. Në të vërtetë, ekziston një
numër i kriminologëve që janë mjekë; është tejet e rëndësishme dhe e dobishme që
kriminologët të kenë shkallë të lartë të arsimimit mjekësor. Por, roli i tyre, së paku
roli i tyre kryesor, nuk ka të bëjë me shërimin e kriminelëve; ajo ka të bëjë me
studimin e sjelljes së tyre që nuk kënaqet vetëm me analizën e personalitetit të
tyre, por përpiqet të ndriçojë lindjen dhe modalitetet e kriminelëve, kurse delikuen-
tët në një farë mënyre i konsideron si përfaqësues të kualifikuarë.
Kjo formë e parë e kriminologjisë, në shikim të parë, mund të duket se është e
largët me sociologjinë e krimit. Më vonë do të shohim se është shumë më e afërt
me të se sa që kemi pritur. Megjithatë, me sociologjinë e krimit kryesisht merën ata
kriminolog të cilëve më shumë u intereson studimi i krimit se sa studimi i person-
alitetit të kriminelëve.
Në këtë aspekt sociologjia e krimit është një prej degëve të sociologjisë. Duke pasur
parasysh faktin se nuk ekziston një shoqëri pa krime - këtë tani më e kemi theksuar
dhe sërish do të kthehemi në këtë çështje - nuk mund të paramendohet sociologjia
e cila do të anashkalonte këtë aspekt të errët por të domosdoshëm të veprimtarisë
së vet. Edhe pse nuk do të thellohemi aq shumë sa disa autorë të tjerë, dhe andaj
nuk pohojmë se një tërësi e caktuar shoqërore me qëndrimin e vet ndaj krimit më
së miri e zbulon personalitetin e vet, megjithatë është e vërtetë se ky qëndrim për-
bën njërin nga elementet më të rëndësishme për njohjen dhe vlerësimin e vlerave
që vlejnë për një shoqëri dhe, në kuptim më të gjerë, për zhvillimin e ideve kolek-
tive dhe të ndjenjave të grupeve të ndryshme shoqërore në raport me sjelljet e cak-
tuara.
Vetëm sociologjia - me kusht që të jetë e pajisur me të dhëna të domosdoshme
teknike - mund ta merë mbi vete këtë detyrë. Në të vërtet, është e pamundur të
bëhet fjalë për ndonjë krim - mendoj për krimin e kuptuar si in abstracto e jo për
255
krimet e veçanta - e që me atë rast të mos shqyrtohet edhe mjedisi shoqëror në të
cilin është shfaqur krimi dhe i cili në masë më të vogël ose më të madhe ka ndikuar
në shfaqjen, zhvillimin dhe uljen e tij. Kur kemi të bëjmë me këtë lloj problemesh,
kriminologët e mjekësisë ose psikiatrit e arsimuar tërhiqen nga ky problem, kështu
që ai mbetet ekskluzivisht në sferën e sociologëve. Këtu në të vërtetë nuk ballafaqo-
hemi me një rast të veçantë, por me një sërë rastesh, jo me qenie të gjalla, por me
fakte që mund t'i përfshijmë në formën e tyre abstrakte, më së shpeshti me numra
dhe letra.
Në lidhje me këtë duhet t'i marrim me kujdes pohimet konkrete dhe distinkcionet
tepër të ashpra. Pa dyshim, siç do të shohim më vonë, statistika është një metodë
me të cilën sociologu i krimit më me dëshirë shërbehet. Megjithatë, edhe për të do
të jetë e vështirë t'i humanizoi kërkimet e veta ngase do të kontaktojë me kriminelin
ose do ta studiojë dhe analizojë rrugën jetësore të kriminelëve të caktuar, që i ka
marrë si mostër, duke analizuar dhe hulumtuar nëpër arkiva dosjet e tyre, po që se
nuk do të mund të bisedojë me ta në vendqëndrimet e tyre. Kjo mënyrë e veprimit
konkret "do të mund të shërbejë si kontroll i dobishëm, e nga njëherë edhe si kor-
rektues i rezultateve të marra nëpërmjet studimit të dokumenteve numerike.
Duke pasur parasysh se në këtë pjesë do të merremi me sociologjinë e krimit, natyr-
isht se do të anashkalojmë atë formë të kriminologjisë që do të mund ta quanim -
kriminologji e krimit, ndërkaq do të ndalemi në problemet shoqërore që shfaqen në
lidhje me krimin. Po ashtu, është e qartë se në një numër të vogël të faqeve që na
janë ndarë nuk do të mund t'i analizojmë hollësisht këto probleme. Së këndejmi,
këtë studim e kuptojmë më tepër si "hyrje në sociologjinë e krimit" se sa si një
pasqyrë dogmatike të kësaj shkence. Për këtë arsye studimin tonë e kemi ndarë në
tre paragrafë, nga të cilët i pari do t'i kushtohet historisë së sociologjisë së krimit,
i dyti, objektit të saj, kurse paragrafi i tretë metodës së saj.
HISTORIA
Siç kemi theksuar edhe më sipër, kriminologjia - e në masë edhe më të madhe - soci-
ologjia e krimit, janë shkenca relativisht të reja, e më sipër i kemi theksuar edhe
shkaqet: neveria që e shkakton krimi sikur i ka penguar dijetarët që atë ta shiko-
jnë qetë dhe në mënyrë objektive, që janë me rëndësi të madhe në punën e tyre. Po
ashtu, edhe pse për motive të kundërta, e ngjashme është edhe sociologjia e
religjionit që është krijuar në kohën më të re.
Ka ndodhur si ka ndodhur, është fakt se sociologjia e krimit ka lindur shumë më
vonë se sa e drejta penale e cila - duke pasur parasysh se i përgjigjet nevojave më
se të domosdoshme të njeriut - ka ekzistuar që nga koha e mba-mendjes së njeriut.
Përveç kësaj, sociologjia e krimit është më e re se edhe nga kriminologjia, meqenëse
është e natyrshme se vëmendja në fillim ka qenë ekskluzivisht e drejtuar në kryesin
e veprës penale, e më vonë është zhvilluar si mendim, e përshkruar me një dozë të
konsiderueshme të vetëkritikës, ka filluar të shikohen gjërat nga aspekti më i gjerë
dhe të shihet se shoqëria, e cila është viktimë e krimit, mund të jetë në një masë të
konsiderueshme embrioni i sajë.
Edhe këto, si dhe gati gjithkund tjetër, duhet të fillojmë nga Greqia e vjetër, nëna
e mendimit tonë të gjithmbarshëm. Të dy mendimtarët më të midhjen të kësaj
lëmie, Platoni dhe Aristoteli, posaçërisht te Aristoteli, e hasim idenë në mënyrë që
organizata shoqëroro - ekonomike ka mund të jetë shkaktarë i kriminalitetit dhe
256
shtresa e të varfërve të krijojë kushte të përshtatshme për delikuencën. Mirëpo, kjo
ide nuk është manifestuar fuqimisht në bindje, meqë sipas mendimit të tij faktorët
shoqëror nuk veprojnë drejtpërsëdrejti por nëpërmes dëshirës dhe ndjenjës. "Nuk
janë pasuria dhe varfëria faktorë të cilët kinse e shtyjnë njeriun për të bërë krim,
por janë epshet e tija".
E gjithë kjo, në qoftë se mundemi që në Greqi të gjejmë pikën fillestare për soci-
ologjinë e krimit, megjithatë kjo është vetëm një pikë ndriçuese e dobët. As Roma
nuk mund të na ofrojë diçka më shumë. Ligjdhënësit e kësaj fare nuk kanë mend-
uar për këtë materie, kështu që edhe e drejta penale romake në esencën e sajë ka
qenë empirike. Te ekspertët e të drejtës romake nuk vërejnë ndonjë përpjekje të
konsiderueshme që të krijohet doktrina. Kështu që edhe në literaturën latine
hasim fraza të përgjithësuese mbi varfërinë, që është nëna e së keqes, ndërsa moral-
istët tjerë - ose pikërisht të njëjtit - i këndojnë varfërisë dhe preferojmë të mos për-
fillurit e pasurisë.
Literatura e atnive kishtare do ti marrë këto tema stoike dhe do ti përshkojë me
shpirtin kristian, mirëpo pas një analize të hollësishme nuk do të shkojë shumë
larg. Shekulli i mesëm fare nuk do të merret me këto probleme. Duhet të pritet
renesanca që këto përsëri të preken dhe të studiohen. Pra edhe në këtë periudhë
mund të përmendim një emër shumë të rëndësishëm, emrin e shkrimtarit anglez
Thomas More ose Morus (1478-1535).
Me sa shihet More është i pari që i kupton shkaktarët e krimit shoqëror dhe është
orvatur që në mënyrë të themeltë t'i studiojë. I impresionuar me shkallën e lartë të
kriminalitetit i cili në atë kohë kishte përfshirë vendin e tij krahas varfërisë së ska-
jshme të shtresave të shoqërisë, ai rekomandon dhe këshillon daljen nga ajo
gjendje, të bëhet zbutja e dënimeve dhe puna e detyrueshme. Mirëpo siç duket
këshilla e tij mbetet pa ndonjë jehonë. Veç në gjysmën e parë të shekullit të XVIII,
posaçërisht në Francë është paraqitur dhe zhvilluar një rrymë e fuqishme, e cila në
emër të njerëzimit dhe të mundshmes, ka luftuar kundër sistemit të atëhershëm
penal, dhe njëkohësisht shumë i ashpër dhe i pa zbatueshëm që ishte. Në atë kohë,
gjithashtu ka mendime kundër vetëgjyqësisë dhe mos barazisë në aplikimin e
dënimit.
Në atë luftë kanë bashkëvepruar, secili sipas temperamentit të vetë, "filozofët"
kryesor i asaj kohe Montesqui, Jean-Jacques Roussea,Voltaire, Ddidero, Hollbach.
Ata në këtë mënyrë e kanë përgatitur opinionin publik dhe kanë marrë me veti disa
juristë. Kështu që Brisot de Warville (1754-1793) nuk ka ngurruar që të shkruaj:
"fajtori është i sëmur ose i paditur, atë duhet shëruar, studiuar e jo asgjësuar". Ky
ndikim posaçërisht është ndier në botën e jashtme dhe në këtë pikëpamje nuk
mund të harrohen kurrsesi italiani Beccaria dhe anglezi Benthom. Beccaria në
Milano në vitin 1764 edhe pse i kishte vetëm 25 vjet kishte publikuar shënimet në
librin Për deliktet dhe dënimet, e cila që në fillim kishte arritur një sukses shumë
të madh. Ai me këtë fuqishëm ngulë këmbë në mënyrën e skajshme më mizore të
disa dënimeve dhe kërkon që ato mos të jenë me vetëgjyqësi, por të bazuara me ligj.
Në suaza të këtilla përkufizuese, ato sipas mendimit të tij duhet të jenë të
aplikueshme pa tjetër. Kështu që krimineli, i vetëdijshëm rrezikut i cili e pret,
shpesh herë nuk do të kryejë vepra kriminale. Filozofi dhe juristi i njohur Jerem
Bentam (1798-1852), në ndikimin e fuqishëm të mendimtarëve francez, posaçërisht
Rousseanit, paraqet idetë tija në vepra të shumta dhe emër për emër në parimet e
tija të Kodit Penal. Te ky hasim pikëpamje origjinale dhe frutdhënëse, e posaçërisht
vëmendje të konsiderueshme i ka përkushtuar dukurisë së alarmit, me fjalë të tjera
257
rrezikshmërisë shoqërore, dukurisë së cilës teoritë më të reja kriminologjike do ta
shënojnë me termin shkalla e rrezikshmërisë. Në tërësi duhet thënë se reforma-
torëve të fundit të shekullit të XVIII, kujdesi i posaçëm ka qenë siguria shoqërore,
kështu që atyre fare pak iu intereson personaliteti i kriminelit, apo riedukimi i tij.
Përveç kësaj edhe kur nuk përfaqësohet në mënyrë ekskluzive një qëndrim i tillë,
doktrina e tyre mbi krimin në masë të konsiderueshme është e determinuar. Për atë
kjo në masë të madhe është provim i mesit të tyre ku jetojnë. Ata, do të jenë të
prirur të komentojnë reformat shoqërore, mirëpo në asnjë moment nuk do ta ven-
dosim vëmendjen në këtë moment, kështu që mund ti konsiderojmë vetëm si pikë-
pamje të tyre e jo si themelues të sociologjisë së krimit. Megjithatë, rëniet të cilat
do tua shkaktojnë teorive tradicionaliste nuk do të mbesin pa pasoja dhe në çerekun
e tretë të shekullit të XIX do të paraqiten orvatje për vendosjen e një barazie të
brishtë në mes të ideve të reja spiritualiste të doktrinës e cila e ka lëkundur
mendimin e Kantit dhe të Fichteos. Kjo shkollë elektike shpeshherë quhet edhe
"heoklasiske"
Në mes të vitit l875 dhe 1880 idetë që mbizotëronin i janë nënshtruar një kritike
shumë të rreptë e që pjesërisht kanë shkaktuar shqyrtime themelore të krimi-
nalitetit, shqyrtimeve të cilave ndihmesë të madhe relative u ka dhënë dokumen-
timi i saktë statistikor. Sulmin e parë e kanë bërë antropologët dhe sociologët ital-
ian Lambraso Eferri.
Lambroso vendosmërisht konsideron se shkaqet e krimit janë të natyrës biologjike.
Në vetë organizmin e vetë njeriu ka tipare të cilat në natyrën e tij e krijojnë krim-
inelin. Kjo është domosdoshmëri organike dhe ai nuk mund ti ikë kësaj. Lambrosi
në veprën e tij kryesore Njeriu kriminel (1876) përshkruan në mënyrë të hollë-
sishme simptomat karakteristike të kriminelit. Si pasojë logjike e kësaj doktrine
është eliminimi i të gjithë personave me të meta nga radhët e të cilëve krijohen
kriminelët. Edhe pse teoritë e Lombrozesë në fillim kanë pasur sukses të madh ato
sot janë refuzuar në pjesën më të madhe dhe është pranuar në përgjithësi që disa
nga kriminelët gati kanë veçori fizike analogjike, mirëpo kjo dukuri në pjesën më
të mirë mund të sillet dhe ka të bëjë vetëm me disa nga llojet e krimit, dhe përveç
kësaj kinse disa njerëz janë të paralindur për kryerjen e veprave kriminale janë
vetëm përralla.
Vepra e Llambrozos vetëm tërthorazi ka të bëjë me sociologjinë, ndërsa përkundër

Enrik Ferrit (1854-1928) të gjithë pajtohen se ai është themelues i Sociologjisë së
krimit. Ky njëherit është edhe titulli i njërit nga veprat kryesore të tij të publikuar
në vitin 1881. Ndonëse në pjesën më të madhe përkrah teorinë e Llambrozit, ai e
vënë theksin në shkaktarët shoqëror dhe pasojat shoqërore të krimit. Prandaj, në
qoftë se dëshirohet të luftohet kriminaliteti (aq sa është e mundur), ose, nëse dëshi-
rohet të pengohet zhvillimi i tij, atëherë duhet të veprohet në mjedisin shoqëror.
Është e nevojshme që të zbulohen motivet dhe shkaktarët shoqëror të krimit dhe
të luftohen me reforma më të guximshme të drejtuara në pikëpamje të përmirësim-
it të kushteve materiale dhe morale të jetës. Në këtë pikëpamje shkolla pozitive ka
hapur një fushë shumë të rëndësishme të kriminologjisë hulumtuese dhe është
treguar shumë frytdhënëse. Për fat të keq, ndikimi i sajë është komprometuar me
disa qëndrime ekstremiste dhe në masë të konsiderueshme fare të pa vlefshëm,
kështu p.sh. me mohimin e plotë të vullnetit të lirë dhe përkitazi me të me afir-
mimin radikal të determinizmit. Përveç kësaj, ithtarët e kësaj shkolle kanë paraqi-
258
tur prirje që të mohojnë -kontestojnë çdo vlerë të dënimit si masë represive.
Orientimin të cilin ata e përfaqësojnë, pa dyshim se është orientim i ardhmërisë,
mirëpo, gati tërësisht kjo mund të kontestohet që të tejkalojnë disa etapa.
Ekzistojnë shumë arsye për të besuar që shuarja ekskluzive e aparatit ndëshkimor
dot të shkaktonte rritjen e kriminalitetit. Kështu që duhet ta pranojmë se idetë poz-
itive - ndonëse nuk ndërlidhen mes tyre siç vërejtëm deri tani, për botëkuptimet e
formuara gati një shekull më parë - atëherë për të parën herë kanë dalë në shesh
dhe janë varur doktrinat shkencore.
Kjo doktrinë menjëherë nuk ka hasur në përgjigje të njëzëshme. Në Itali në vitin
l890 është krijuar doktrina me titullin Terza Skuola, e cila thënë lirisht nuk ka
kthyer në teorinë klasike e as në atë neoklasike, megjithatë për çështje Kruciale
është larguar edhe nga pikëpamjet e Llombrozit dhe të Ferrerit. Në Francë, gati në
gjithçka ka ngelur në mënyrë dominonte orientimi spirtualist, i përshkuar me bes-
ime religjioze. Kësaj i kanë kontribuar veprat e Henri Jovlit. Kështu që, me idetë e
reja i ka ofruar mbështetje serioze Pupolit Tajnit dhe Arkives d'An-thropologji krim-
inele të cilën e kanë themeluar Lacasange dhe Monouvrier, në mënyrë të padyshimt
i mbetet borxh ndikimit të këtyre ideve. Në fund të shekullit XIX duhet shënuar
posaçërisht te emra të njohur nga lëmi e kriminologjisë teorike: këta janë Tarde,
Saleilles dhe Durkheim.
Gabriel Tarde (1843-1904), i cili ishte në shërbimin administrativ dhe për një kohë
të gjatë ka udhëhequr me Rregulloren e statistikës së kriminalitetit, ka shkruar
vepra të shumta nga lëmi i kriminologjisë. Në këto hasim veçori mendjemprehta të
pamohueshme, mirëpo botëkuptimet e tij të përgjithshme në masë të kon-
siderueshme janë deformuar, për shkak të një ideje të bazuar e cila është treguar si
e gabueshme: ky është parim shtytës i cili sipas mendimit të tij mund të shërbejë
si element qenësor për sqarimin e çdo evolucioni shoqëror. Mirëpo, kjo shtytje nuk
sqaron, amë asgjë. E sidomos kjo nuk luan rolin vendimtar në gjenezën e krimit.
Ravman Salieles (l955-1912) është jurist i njohur. Vepra e tij kryesore është lëmi i
kriminalistikës. L'individiualisation, është fryt i ligjërimeve të tij që nga viti 1897 -
1900 në College libare des Scienes sociales. Teoritë e tij, përafërsisht janë të afërta
me teoritë italiane, të cilat ai i çmon shumë për arsye se në vend të idesë abstrakte
të lirisë si themel i dënimit kanë nxjerrë tezën mbi domosdoshmërinë e studimit të
kriminelit. Siç na tregon edhe vetë titulli i librit të tij, mendimi i tij kryesor është
që do të duhej të dallohet për një nuancë dënimi dhe të bëhet më elastik për
interesin shoqëror, në njërën anë dhe nga ana tjetër dhe të vetë kriminelit.
Përkundër faktit që edhe vetë Saleilles i është nënshtruar një kritike të rreptë për
hipotezën mbi lirinë e sjelljes në të cilën fillojnë teoritë klasike, ai përkrah si teori
bazën e represionit, mirëpo e pranon se aplikimi i sajë është varur nga shkaqet e
sidomos nga mesi shoqëror. Saleilles është shumë i përafërt me sociologjinë e krim-
it. Duke marrë parasysh atë, se ai nuk është sociolog: ai e merr si pikë fillestare
ndërgjegjen individuale dhe i le pas dore specifikimin e fakteve shoqërore.
Përkundër kësaj filozofi moralist Durkheim (1858-1917), sipas arsimimit të tij do
t'ju qaset problemeve të kriminalitetit si sociolog. E dimë se Durkhejmin mund ta
konsiderojmë si themeluesin e shkollës franceze sociologjike e cila ka lindur në fund
të shekullit të XIX. Ai e ka prekur fenomenin e krimit në pjesën më të madhe të
veprave të tij, e posaçërisht në veprat, Rregullat dhe metodat sociologjike dhe në
Le suicide. Nuk ka dyshim se Durkhejm në masë të konsiderueshme e ka
frymëzuar Ferri, mirëpo deri sa Ferri e parapëlqente në mënyrë të manifestuar
metodën empirike. Durkhejm me analiza të hollësishme depërton në thellësi dhe
259
nuk kënaqet me këtë që ajo të jetë ekskluzivisht përshkruese. Në bazë të një studi-
mi të themeltë serioz, ai vjen në përfundim se krimi është normal ndonëse është
fakt patologjik: krimi lindet në shoqëri nga themeli i tij i rregullt, kjo paraqet
shkallën relative të përhershme të kriminalitetit në një grup të caktuar. Duke
pasur parasysh, se kriminaliteti është një nga format shoqërore - kulturore të çdo
shoqërie dhe se lënda i është nënshtruar hulumtimit shkencor. Kriminologjia ka
arritur bazat e sajë teorike në sociologji. Prandaj, lirisht mund të themi se kontribu-
ti i përbashkët i Ferrit dhe Drukhejmit në sociologjinë e krimit është bërë shkencë
e vërtetë.
Por megjithatë, është për tu çuditur se në gjysmën e parë të shekullit të XX.
Shqyrtime teorike për këtë materie sikur kanë rënë. Në veçanti mund të theksojmë
tezen interesante të Paul Fauconneta mbi përgjegjësinë ( Responsabilite). Mirëpo
idetë e reja i kanë hapur rregën vetit në frymëzimet dhe kanë gjetur shprehjen e
vetë në organizimin e diskutimeve brenda për brenda shoqërive dhe ekspertëve siç
është rasti në veprën Unioni nderkombëtar, (Unioni ndërkombëtar), më vonë
Shoqata ndërkombëtare e së drejtës penale (Bashkimi ndërkombëtar i të drejtës
penale), ose në krijimin dhe zhvillimin e gjykatave për fëmijë. Lidhur me krimi-
nalitetin e të rriturve kanë qenë të aplikuara risi të shumta ligjore, posaçërisht në
Belgjikë në Ligjin nga viti 1930 të emërtuar me ligjin e mbrojtjes shoqërore, i cili
aplikon doktrinën me të njëjtin emër e që për herë të parë e ka përpunuar Adolphe
Prens. Ajo doktrinë, në formën e theksuar dhe në formën e kamotshme të publikuar
është e lidhur me emrin e z. Marca Anceli, në mënyrë të padyshimtë është të për-
puthje me parimet e sociologjisë së krimit. Ajo i lënë anash - si çështje më tepër filo-
zofike se sa shkencore - shqyrtimin rreth sjelljes së lirë dhe të determinizmit dhe
merret me shqyrtimin e kriminalitetit real pa krijimin e mendimit të mëparshëm d
eh me të vetmen dëshirë që të mbrojë trupin shoqëror nga pranimet kundër
shoqërore dhe që të ndërmarri masa preventive profilaktike.
Një qëndrim i tillë definitivisht i hedhë poshtë teoritë klasike. Ato e venin pikë qën-
drimin në përmirësimin e fajtorit, kështu që pak a shumë e lënin pas dore interesin
e shoqërisë, i cili përkundrazi është brenga kryesore e doktrinës së re, siç ka qenë
brenda kryesore e shkollës pozitiviste dhe, kuptohet, e sociologëve. A donë të thotë
kjo se mbrojtja shoqërore sillet në mënyrë indiferente ndaj personalitetit të krim-
inelit? Kurrsesi jo. Ajo, së paku në formën e vet të fundit, merr pikërisht atë si
objekt kryesor të përpjekjeve të veta. Duke mos hulumtuar a është ai viktimë ose
fërkues i fatkeqësisë së vet, ajo në te sheh qenien e degraduar e cila, aq sa është e
mundshme, duhet përsëri të përfshihet në shoqëri, duke vendosur në kushte të tilla
në të cilat ai jo vetëm do të pushojë të jetë rrezik shoqëror por do të mundet që
vetveten ta konsideroj dhe të konsiderohet si njeri i ri, të barabartë me njerëzit e
tjerë. Duke u nisur nga këto parime, njëkohësisht edhe realiste edhe humanitare,
mbrojtja shoqërore propagandon nevojën e ndryshimit të sistemit tonë penal dhe
ndëshkues - korrektues, që ka filluar të realizohet. Nga kjo që u tha mund të kon-
kludohet se mbrojtja shoqërore në qenien e vet është një formë e re e politikës së
luftimit të krimit. Ajo mbështetet në një numër të konsideruar postulatesh që i
ofron sociologjia, por është edhe pjesë përbërëse e saj, është e nevojshme, ta
përsërisim këtë edhe një herë, të dallohet shkenca dhe aplikimi i saj çfarë do që të
jetë ndërlidhshmeria e tyre reciproke.
Ti kthehemi tash sociologjisë së krimit në kuptimin e ngushtë dhe të shohim lëndën

e saj.
260
LËNDA
Sociologjia e krimit, siç e përmendëm më parë, ka marrë mbi vete detyrën që të stu-
diojë fenomenin shoqëror nga dy anë që mban emër të dyfishtë: krimin dhe denimin.
Këto dy forma janë reciprokisht të pa ndashme. Mirëpo, që ligjërimi të jetë sa më i
çartë, ne do ti hulumtojmë njërin pas tjetrit, kurse lexuesin do ta lusim që asesi të
mos harojë ndërlidhshmërinë e domosdoshme që ekziston midis tyre dy emocioneve.
1. Krimi - definicioni i krimit është marrë nga Durkheimi, sipas të cilit krimi është
"akt i çrregullimit të vetëdijes kolektive", nuk është i mjaftueshëm vetvetiu. Janë të
nevojshme disa interpretime.
Së pari - e kjo vërejtje është e rëndësishme - ky definicion implikon që krimi nuk

është akt i caktuar, specifik me karakteristika të veçanta. Krimi shpesh herë është
krahasuar me sëmurjen shoqërore, dhe ky krahasim nuk është i pa vlefshëm.
Mirëpo midis krimit dhe sëmundjes ekziston së paku dallimi në faktin se sëmurja
mund të konstatohet objektivisht sipas shenjave dhe simptomave dhe sipas kësaj
ajo mban karakteristika materiale sipas të cilave mund ta konsiderojmë si sëmund-
je. Në kundërshtim me këte, nuk ekziston asnjë akt që vetvetiu që do të ishte krim.
Sa do që të jetë seriozë dëmi që bërësi ka mundur ta shkaktojë. Ai do të konsidero-
het kriminel vetëm atëherë kur opinioni publik i grupit të tij shoqërorë e konsideron
të tillë. Me fjalë të tjera, ndonjë vepër nuk bëhet krim sipas disa karakteristikave
objektive, por pas vlerësimit të shoqërisë. Kjo është aq e vërtetë, sa që veprat që tek
ne shkaktojnë indinjatën më të thellë, si psh. Vrasja e prindërve, në disa shoqëri të
prapambetura konsiderohen krejtësisht të par rëndësishme nëse janë kryer nën
rrethana të caktuara. Në kundërshtim me këte. Po të njëjtat shoqëri konsiderojnë
krime të pafalshme disa vepra të tabus seksuale ose të tabus që ka të bëjë me
ushqimin ndaj të cilave ne jemi krejtësisht indiferent. Prandaj, krimi është shpre-
himisht nocion shoqëror, përkatësisht nocion shprehimisht relativ, dhe për këtë
arsye është e kuptueshme pse ligjvënësit kanë hequr dorë nga përpjekja që të gje-
jnë definicionin pozitiv. Definicioni i veprës penale me anë të dënimit; që ka të bëjë
me te, siç e bënë këte kodi penal francez, nuk është pranim i paaftësisë në mënyrë
që kjo të konkludohet shpejt e shpejt. Me të vërtetë, krijuesit e kodit janë pajtuar
me sociologët dhe janë shprehur në mënyrën e tyre: pesha e krimit pasqyrohet në
sanksionin që është caktuar për te.
Mirëpo, këtu në analizë duhet të shkojmë një hap më tej. Durhejm ka hulumtuar se
a është krimi nga aspekti sociologjik fakt normal ose jonormal. Duke parashtruar
parimin që "disa fakte shoqërore janë normale për një tip të caktuar shoqëror, të
vështruar në një fazë të caktuar të zhvillimit të saj, nëse paraqitet në shumicën e
shoqërive të atij lloji të vështruara në fazën përkatëse të zhvillimit të tyre", ai nxjerr
konkludimin se kriminaliteti është dukuri normale. Dhe vërtetë, ekzistimin e krim-
it mund ta konstatojmë në të gjitha shoqëritë njerëzore, natyrisht me kusht që
fjalën "shoqëri" ta kuptojmë në aspektin e shoqërisë globale. Nga ana tjetër, "nor-
malja" nuk është e kundërta e "patologjikes". Këtu krahasimi me sëmurjen është i
arsyeshëm: nuk ka shoqëri globale pa sëmurje. Tek e fundit, për karakteristikën
patologjike të krimit nuk duhet folur pa nuancime, dhe do të ishte e nevojshme që
në këtë aspekt të parashtrohen edhe distkcione të caktuara. Ka sjellje që në një
shoqëri të caktuar konsiderohen si kriminele, por i hupin ato veçori jo vetëm në
261
grupet e tjera shoqërore por edhe në ato vetë grupe kur të bëhen më të arsimuara.
Sido që të jetë, pas analizave të Durkeimit, krimi është pranuar si fakt normal, don
të thotë është pranuar se kriminaliteti nuk është dukuri aksidentale dhe nuk është
pasojë e shkaqeve të rastit.
Ky botëkuptim mbi normalitetin e krimit, siç po e shohim, është vetëm një konsta-
tim i thjeshtë i rendit statistikor, si të themi. Ajo nuk konsideron se disa fakte
shoqërore - sepse paraqitet shpesh tek një numër i konsiderueshm i shoqërive ose
deri më tash është konstatuar rregullisht - domosdo duhet gjithherë të paraqitet.
Kështu, fenomenet siç janë, fjala vjen, luftërat, mund të konsiderohen normale dhe
kurrfarë parashikimesh për paraqitjen e tyre në të ardhmen nuk mund të kon-
siderohen të arsyeshme. Gjithashtu, nga fakti që krimin e gjejnë në të gjitha
shoqëritë e kaluara dhe të tashme, asesi nuk mund të konkludojmë që ai do të ekzis-
tojë gjithmonë edhe në çdo shoqëri të ardhshme.
Shohim gjithashtu se botëkuptimi i Durkheinit mbi krimin si fenomen normal

shoqëror nuk ua kundërvë dukurive normale dukuritë patologjike. Ajo nuk përm-
ban në vete kurrfarë vlerësimi të vlerave dhe nuk deklarohet në dobi përkatësisht
në dëm të krimit. Mirëpo, kjo çështje do të duhej të theksohet, sepse nuk do të duhej
ashtu siç, si duket, sygjeron arsyeja e shëndoshë, dhe në mënyrë të ngutshme të
pohohet se krimi kur nuk kryen funksion të dobishëm.
Së paku do të duhej që lidhur me këtë çështje të parashtrohet distinkcioni i themelt

pikërisht lidhur me natyrën shoqërore të krimit, faktin e paraqitur në fillim të këtij
paragrafi, që ndonjë vepër bëhet krim vetëm pas vlerësimit të opinionit publik. Nëse
kjo është e vërtetë, atëherë vlerësimi i të njëjtës sjellje është e domosdoshme të dal-
lohet varësisht nga transformimet e ndjenjave dhe besimi i mjedisit shoqëror, që
sipas definicionit të vet, kur nuk mbetet e njejtë për vetveten. Nga kjo del se disa
vepra që në një moment të caktuar janë vlerësuar si penale dhe janë denuar me
denim të rëndë, diçka më vonë mund të konsiderohen jo vetëm si të parrezikshme,
por madje edhe si mjaft të ndershme. Është e mjaftueshme të përkujtojmë emrin e
sokratit dhe të krishtit. Do të mund të mendohej se kjo ka të bëjë ekskluzivisht me
deliktet e rendit intelektual ose ideologjik: mirëpo, ky mendim do të ishte
gabueshëm. Dy rastet e cekura më parë janë shembujt më të shprehur, por vërejtja
vlen për të gjitha krimet. Kështu është përgjithësisht e njohur se aborti, që në
Francë dënohet reptësisht, në Japini përkundrazi është zyrtarisht i lejueshm, e do
të mund të ishte kështu edhe në Fancë sikur këte ta kërkonin rrethanat
demografike. Prandaj, nëse është e vërtetë se krimi vetvetiu është fakt patologjik
sepse shkakton traumatizëm me vetëdijen kolektive, sociologu - krimologu nuk
duhet të harojë që disa akte, që sot konsiderohen si kriminale, nesër mund të jenë
mjaft të çmuara dhe të favorizuara dhe se konfirmizmi tepër i ngurtë ndonjë herë
është pengesë serioze në përparimin e njeriut. Në këtë vështrim do të mund të nxir-
rej pohimi paradoksal që roli i krimit mund të jetë i vetëdijshm.
Zhvillimi i krimit - edhe pse, siç e përmendëm, në çdo grup njerëzor të një dimen-
sioni të caktuar ka pasur njerëz me sjellje anti shoqërore, nuk është vështirë të kon-
statohet se nuk janë konsideruar çdo herë veprat e një llojta si kriminale dhe nuk
kanë shkaktuar atë reaksionin e iniciuar me epshe, që e quajnë dënim. Këto do të
përmendim vetëm disa etapa karakteristike të këtij zhvillimi.
262
Nëse përpiqemi të kthehemi në të kaluarën më të lartë të civilizimit - dmth. Deri te

ata popuj që në mungesë të një shprehje më tumirë do t'i quajmë "primitiv" -
shohim se si krim në kuptimin e drejtë të fjalës konsiderohet akti që çrregullon
rendin tradicional shoqëror. Nuk bën të harrojmë se tek ato popullata organizimi
shoqëror është mjaft i ngurtë, dhe se veprimtaria e anëtarëve të fisit ose të klanit
është kufizuar me norma të rrepta, kurse shkelja e atyre normave sipas mendimit
të përgjithshëm thellë në rrezik bashkësinë e gjithmbarshme. Për këtë arsye krimi
më i rëndë është njollosja e tabus, sidomos të tabuve seksuale, të incestet. Kthimi
i mëshehët - për dallim nga kthimi zyrtarë - gjithashtu konsiderohet si mjet i
minimit të rendit të përcaktuar dhe luftohet reptësisht. Pra, këto nuk janë të vet-
met vepra kriminale, por këta dy shembuj në mënyrë mjaft të çartë tregojnë se
krimi më i rëndë, në sytë e popullatave të përmendura, është akti që i shkakton dëm
rendit të përcaktuar.
Në shoqëritë e zhvilluara, ku individi në një masë më të madhe ose më të vogël liro-

het nga rrjeti i ngushtë i imperativëve fisnore, kuptimi i krimit ka ndryshuar në
mënyrë të konsiderueshme. Pa dyshim, edhe më tej i jepet një rëndësi e madhe
organizimit të shoqërisë - asnjë shoqëri nuk mund të jetë pa te - por shkelja që ajo
e ndien më së thelli nuk është më cenim i asaj organizate, por atak mbi jetën. Vrasja
konsiderohet krim në plotë kuptimin e fjalës parafytyrimi klasik e fjalës " krim"
shkakton - parafytyrimin e vrasjes. Ajo më së tepërmi trazon dhe më së fuqishmi
nxit imagjinatën.
Përveç vrasjes dhe varianteve të saj të përfshira me emërtimin e përgjithshëm

"deliktet e gjakut", pastaj delikteve seksuale siç është thyerja e kurorës, pra
krimeve që, duket gjithmonë kanë ekzistuar, krijimi i pronësisë individuale ka
shkaktuar paraqitjen e edhe të një kategorie të delikteve, e këto janë krimet kundër
pasurisë. Edhe pse në momente të caktuara vepra penale të llojit të tillë kanë qenë
rrepsisht të dënuara, ato megjithatë kur nuk kanë shkaktuar reaksione emocionale
aq të fuqishme si "deliktet e gjakut", gjë që me siguri mund të skjarohet me faktin
që jeta e njeriut si të themi është bota.
Megjithatë, kushtet e jetës moderne dhe dmth. Gjithnjë më të mëdha që po i mar-

rin momentet ekonomike ndikojnë që krimet që zakonisht quhen "perfide", gjithnjë
e më shumë marrin peshë më të madhe. Me këtë nocion nuk nënkuptohet aq shumë
vjedhja, sepse për te marrë në përgjithësi është më tepër e nevojshme gjeturia se sa
mendjehollësia, sa keqpërdorimi i besimit ose mashtrimet e llojllojshme, që shkak-
tojnë dëme në miliarda. Këtu duhet cekur se kjo formë relativisht e re e delikuencës
ka shkaktuar jo vetëm transformimin e natyrës së delikteve, por gjithashtu ka
ndryshuar edhe kategorinë shoqërore të kriminelëve. Deri sa tek deliktet e gjakut -
përveç në rastet të veçanta të krimit për shkak të epsheve, që paraqitet në të gjitha
klasat - vrasësist, shkatruesit etj. Rekrutohen në pjesën më të madhe ndër indi-
vidët pa mjete, gjë që vlen gjithashtu edhe për hajnat ..... etj., çështja ndryshon kur
është fjala për krimet perfide në kuptim të ngushtë. Këto fajtorët i takojnë botës
afariste, dhe marrë në përgjithësi, ata janë njerëzit që kanë arsimim të caktuar
dhe, së paku në fillim, kanë pasur kushte të mira materiale. Kështu së paku flasin
statistikat. Por nuk duhet harruar se pikërisht në këtë lloj të delikteve lulëzon dhe
zhvillohet kriminaliteti i nëpunësve", kriminalitet që nuk mund të përfshihet as te
263
shprehet me shifra numerike, por që ekzistimi real i tyre është konstatuar gjithsesi.
E nëse marrim parasysh këtë lloj të delikuencës, duhet të pranojmë faktin e pa
mohueshëm se kriminaliteti i të ashtuquajturave klasave të larta është shumë më
i përhapur se sa konsiderohet në përgjithësi. Do ti kthehemi kësaj teme prap kur të
flasim për statistikat.
Dënimi - dënimi është sanksion shoqëror i shkaktuar me anë të krimit. Siç për-
mendëm më lartë, sipas sajë matet pesha e çrregullimeve që i prodhon akti asocial
në vetëdijen kolektive: sa më tepër që të cenohet vetëdija kolektive, dënimi është më
i madh.
Megjithatë, këtë nocion duhet ta skjarojmë më tepër, sepse ai, sidomos në kohën
tonë, po përdoret në kuptime të ndryshme, gjë që lehët mund të shkaktojë mosmar-
rëveshje.
Edhe atëherë kur ky nocion definohet ashtu siç e kemi bërë ne, mund t'i shtohet dhe
i shtohen kuptime më të ngushta ose më të gjera.
Kuptimi më i ngushtë është ai që e ka me përgjithësi dhe sipas traditës. Ai fundi i

fundit nuk përputhet në përgjithësi me etimologjinë që rrënjen e kësaj fjale e gjen
në fjalën greke pOULLL dhe në fjalën latine poena, dmth. Goditje, kompensim, në
rastet më të shpeshta me të holla, për çrregullimin e shkaktuar me anë të deliktit.
Dënimi është diçka tjetër dhe në frymën e lexuesit të pa informuar ai do të qën-
dronte më afër me kuptimin tjetër të të njëjtës fjalë që shënon përpjekje, durim.
Denimi që e godet kriminelin në radhë të parë është masë ndëshkuese, cenim ose
ofendim, shkurtimisht zvogëlim i integritetit të tij, të personalitetit të tij. Romakët
për këte do të thonin deminutio capitis, por ajo shprehje tek ata kur nuk ka marrë
domethënie të ngushtë teknike.
Me domethënien e këtillë më të përhapur të dënimit, sot opinioni i kundërvihet

domethënies së gjerë nga e cila mund të përjashtohet çdo element afektiv, madje
edhe represiv. Këte do të na skjarojë edhe një studim krejtësisht i shkurtër historik.
Ai ka të bëjë me funksionet e dënimit, që prapë janë pasojat të domosdoshme të
ideve dhe të ndjenjave që kanë sunduar në grupet e vëzhguara shoqërore. Me këte
është ngushtë e lidhur edhe çështja e përgjegjësisë penale.
Në shoqëritë e ashtuquajtura "primitive" ose "arkaike", njësinë shoqërore e përbënë

bashkësia e jo individi, dhe është brengë e çdo anëtari individual që bashkësia të
jetë sa më e përhershme dhe sa më jetëgjatë. Për këtë arsye, siç e kemi cekur,
krimet më të rënda janë ato që rrezikojnë baraspeshn e klanit. Të kuptuarit tillë të
krimit cakton funksionin e dënimit. Ai duhet të vendos përsëri rendin e shkelur,
baraspeshën e çrregulluar.
Me fjalë të tjera, siç e ka vërejtur këte mjaft mirë Fauconnet, denimi nuk është i ori-
entuar drejtpërdrejtë kundër kriminelit, por kundër vetë krimit. Këtu pasqyrohet
botëkuptimi abstrakt, që do të mund t'i habiste vetëm ata që gabimisht e konsidero-
jnë se popullatat primitive janë të papërshtatshme për apstrakcionin. Së këndejmi,
baraspesha për të cilin është fjala këtu nuk mund të krahasohet me baraspeshën
fizikale ose barazi matematikore. Në te përmbahen elementet mistike, dmth. E të
264
cilave nuk mund ta theksojmë sa duhet, e gjithashtu mjaft shpesh edhe elementet
e epshit.
Shembulli që si duket më së tepërmi i ofrohet vendosjes së thjeshtë të baraspeshës

së çrregulluar na ofrojnë disa fise indiane amerikane, ku, atëherë kur ndonjë njeri
është vrarë, vrasësi thjeshtë merr vendin e viktimës në klan, pasi që në te është
inkuadruar juridikisht me anë të procedurës legale: psh., ai do të martohet me të
vejën e viktimës ose do të adoptohet si i biri ose si vëllai i tij. Në të njëjtën kate-
gori mund të vendosin edhe institucionin e "marrëveshjes penale" me që parimisht
janë kompensime të caktuara për dëmin që e ka pësuar viktima ose grupi i tij.
Por lidhur me këte duhet dhënë dy vërejtje. Në radhë të parë, nuk bën të na
mashtrojë shprehja e marrëveshjes ose e kompensimit. Këtu nuk gjendemi në ter-
renin ekonomik, madje edhe atëherë kur ky kompensim bëhet në formë të dorëzim-
it të shufrave metalike, ato shifra në shoqëri arkaike nuk kanë vlerë monetare që
do të mund të krahasoj me të holla bashkohore: ato kanë vlerë simbolike dhe nuk
mund të shërbejnë si mjet për fitimin e të mirave. Nga ana tjetër, regjimi i mar-
rëveshjeve penale në një masë të konsiderueshme është elastik: ai ndonjëherë bën
të mundshëm vendosjen e sërishme të baraspeshës, si në rastin e cekur më lartë, e
ndonjëherë hyn në të elementi efektiv, kështu që shuma e kompensimit shtohet,
psh. Dyfishë ose katër fishë.
Dhe më në fundë, në të njetjën kategori duhet të përfshirë edhe hakmarrjen, e cila

është manifestim mjaft rudimentar dhe i vrazhdë i parimit të vendosjes së sër-
ishme të baraspeshësh. Për këtë arsye, këto në asnjë aspekt nuk merret parasysh
personaliteti i kriminelit ose përgjegjësia e tij. Kështu, në disa fise afrikane, rrezo-
het një dru penda e të cilit e ka vrarë njeriun. Gjithashtu edhe kafshët mund tëde-
nohen me vdekje, ndonjëherë në bazë të procedurës së rregullt. Kur është fjala për
qeniet njerëzore, ekzistojnë tri mundësi: ose është fjala për kriminelin e zënë në
vepër, ose për personelin e dyshuar, ose për krijimin për të cilin nuk mund të
dyshohet askush. Në rastin e parë - krimineli është zënë në vepër - rrallë ndodhë që
të mos përzihen epshet dhe të mos mbizotërojnë ato; për krimet që konsiderohen
si të rënda, reaksioni është i drejtpërdrejtë dhe i vrazhdë: në rastet më të shpeshta
vdekje. Nëse ekziston dyshimi se është bërë krimi - e në këto shoqëri shumë raste,
madje edhe ngjarjet natyrore i vishen vullnetit të ndokujt të keq - shpesh ndodhë që
një ose më tepër persona të konsiderohen bërës ose nxitës. Nga ai çast ata persona
janë objekt i dënimit kolektiv, me ta veprohet si me të dyshuar, dhe ata të mund t'i
zgjidhim problemin vetëm nëse i nënshtrohen procedurës së caktuar që quhet
ordalija dhe në të cilën përmbahen rreziqet më të mëdha për ta. Thënë shkur-
timisht, ordalija është mekanizëm që ka për qëllim të shkaktojë intervenimin e
fuqive madhore në dobi ose në dëm të individit të dyshuar për kryerjen e ndonjë
vepre të keqe. Prandaj, shohim se ordalija, me pranimin e forcave mbi reale, plotë-
son nevojën e njerëzve primitiv për luftimin e krimit.
Është edhe më interesant, dhe për shpirtërat tanë racionalist ndoshta në të parë
edhe më absurd, zgjidhja në situatën e tretë, kur rrethanat e krimit të presupozuar
janë të tilla që me asgjë nuk paralajmërojnë kush do të mund të ishte keqbërësi. Në
kohë të sotme, pas hulumtimit të themelët, lënda do të vihej "ad acta". Por siç e
pamë, tek "primitivistët , çështja nuk mund të kalojë ashtu. Është i nevojshëm faj-
tori. Nëse dëshmohet se përvoja njerëzore është e pa aftë ta gjejë, kërkohet këshilla
265
e zotërve; aplikohet falli në forma të ndryshme dhe të pa rëndomta. Një procedurë
e tillë psh. Është i ashtuquajturi "marrja në pyetje e të vdekurve". Konsiderohet se
i ndjeri, i bartur në shpinë, me ndonjë lëvizje impulsive do ta shënojë fajtorin e
vdekjes së tij në mesin e personave që qëndrojnë të tubuar në kolibë. Ose rafshohet
me kujdes dheu mbi varë, kurse drejtimi nga do të niset milingona e parë që do të
paraqitet do të shenojë fisin ku gjendet vrasësi. Klani i viktimës menjëherë niset
në marshin ndëshkimor për tu hakmarrë.
Ky regjim pra përjashton çdo përgjegjësi personale dhe në te funksioni kryesor i

denimit është vendosja e sërishme e rendit shoqëror të shkatërruar me anë të krim-
it; pas tij - në shoqëritë ku diferencimi është më i fuqishëm, kurse roli i individit më
i theksuar, vjen rregjimi në të cilin dënimi është i denuar kundër personit të
delikuentit dhe aplikohet si masë represive kundër tij, dhe për këtë arsye në
mënyrën më të drejtë të mundëshme hulumtohet shkalla e përgjegjësisë së tij. Pra
këtu duhet të ketë njëansa të shumta, por grosso modo mund të thotë se ky regjim,
në veçoritë e tija kryesore, ka sunduar në kohën klasike antike, në mesjetë dhe në
kohën moderne deri në periudhën më të re. Mirëpo, që të jemi krejtësisht të saktë,
duhet këtu t'i dallojmë dy tendenca, e para, që posa e cekëm konsideron si qëllim të
dënimit përmirësimin e fajtorit: ajo mbështetet në nocionin e ........ , që është shumë
i vjetër, por që e ka përhapur sidomos kisha. Shikuar nga ky aspekt, dënimi merr
veçori shprehimisht morale dhe nënkupton fajësimin e keqbërësit. Me fjalë të tjera,
përgjegjësia penale kufizohet ekskluzivisht në përgjegjësinë subjektive.
Në rryma tjetër, që në Francë përpahet sidomos gjatë kohës së monarkisë, është

krejtësisht tjetër fare: ajo është e frymëzuar me brengën për sigurinë e shoqërisë
dhe denimit i siguron funksionin që do të mund ta quanin si friksuese ose ekzem-
plare. Duke u nisur nga idea se denimi i rrept do t'i detyrojë të mendojnë ata që
vijnë në sprova për të bërë të keqen dhe se kjo do të ketë efektin shpëtimtar, ligjet
penale të asaj kohe kanë qenë shpesh herë tepër të vrazhdë. Është i arsyeshëm
mendimi se kjo teori mbështetej në parime të gabueshme dhe se denimet e ashpëra
në të vërtetë kur nuk kanë penguar seriozisht kryerjen e krimit. Megjithatë, për
sociologun është interesant vetë ekzistimi i një preokupimi të tillë në atë kohë,
megjithëse ajo është shprehur në aplikimin e mjeteve të gabueshme. Për kundër
gjithë kësaj, kjo rrymë ka një rëndësi relativisht të dorës së dytë, dhe mund të themi
se gjatë shumë shekujve qëllimi kryesor i dënimit ka qenë përmirësimi i fajtorit.
Pamë pak më parë se gjatë dy shekujve të fundit është paraqitur një rrënim i
fuqishëm i mendimit që i ka hedhur poshtë themelet klasike të kriminologjisë dhe
se kjo lëvizje është zhvilluar në tri valë të njëpasnjëshme. Secila prej tyre, ka gje-
tur shprehje edhe në dënim, prandaj shkurtimisht do të ndalemi këtu edhe një herë
në to.
Manifestimi i parë i këtij rymimi, që fillon në gjysmën e dytë të shekullit XVIII,

sidomos insistonte në aplikimin e dënimit dhe përpiqej që të luftohej vrazhdësia
dhe arbitrariteti i tyre. Anohej nga ajo që të zbutej dënimi dhe i fajësuari të ketë
garancione të caktuara lidhur me akuzën dhe aplikimin e sanksioneve. Por si duket
në atë kohë nuk është shkuar më larg se kjo dhe denimi ka mbajtur të njëjtin funk-
sion si edhe më parë.
266
Shumë më e thellë është reforma që e propagandonte shkolla pozitiviste me të cilën
lidhet emri i Ferrit .Kjo shkollë të përkujtojmë- pohon vendosshmërisht se bërësi
veprës penale nuk ka pasur liri zgjedhjeje dhe se ai ka qenë viktimë e ... të cilës nuk
ka mundur të shmanget. Me fjalë të tjera, ajo hedh poshtë nocionin e përgjegjësisë
penale. Kur nisemi nga supozimet e këtilla, problemi i denimit vihet në dukje në
një aspekt krejtësisht tjetër. Nuk do ta tepronin sikur të pohonin se në këtë mënyrë
ai nuk parashtrohet më fare. Nuk mund të shqiptohet denimi për personin që nuk
ka dashur të bëjë të keqen dhe që e ka bërë se ka qenë detyruar ta bëjë. Pra, çfarë
janë masat që duhet të ndërmerren kundër krimit? Ato janë të dyllojshme. Në
radhë të parë, sa i përket bërësit, atij duhet t'i merret mundësia që ti shkaktojë
dënim. Por, sidomos është e nevojshme që të vihen në dukje vetë shkaqet e krimit,
dmth. Rrethanat jo të shëndosha që e kanë shkaktuar veprën penale. Dënimet
tradicionale pra duhet tëzëvendësohen me një varg të tërë masash të karakterit
shoqëror, me qëllim që çdo individi t'i sigurohet një jetë më e mirë që shumë më
rrallë do ta nxisë të bëjë vepra të dëmshme për shoqërinë.
"Vala" e tretë e kësaj lëvizjeje është doktrina e "mbrojtjes shoqërore" që është

paraqitur rreth vitit 1920 dhe për të cilën tash më kemi bërë fjalë. Ajo është e lid-
hur ngushtë me shkollën pozitiviste dhe nuk e mësheh këtë lidhje. Megjithatë dal-
lohet nga shkolla pozitiviste në një pikë të rëndësishme. Ithtarët e sajë nuk përcak-
tohen lidhur me problemin e determinizmit dhe të lirisë së vullnetit dhe në
përgjithësi nuk dëshirojnë të marrin pjesë në këtë debat që u duket metafizik. Në
të vërtetë, qëndrimi i tyre lidhur me këtë çështje është i afërt me qëndrimin e shkol-
lës klasike: ata nuk e hedhin plotësisht nocionin e përgjegjësisë dhe nuk përjashto-
jnë aspektin moral kur është fjala për funksionet e dënimit. Mirëpo, brenga krye-
sore e kësaj doktrine të re - siç e shënon këtë edhe vetë emri i saj - është mbrojtja
e grupit shoqëror nga cenimet që i shkaktojnë elementet antishoqërore. Me këtë
brengë është determinuar edhe domethënia e dënimit. Dënimi nga një anë është
realizim i masave profilaktike që i propagandonte feri, d.m.th., të politikës
shoqërore të orientuar vendosmërisht kah përparimi dhe barazia. Por që të arrihet
efekti dëshiruar, mbrojtja shoqërore, së paku në formën e vet, ndërlidhet gjithash-
tu edhe me personalitetin e delinkuentit. Duke u nisur nga ideja se në rastet më të
shpeshta nuk është fjala për subjektin plotësisht të papërmirësueshëm, ajo nuk i
parashtron vetit për detyrë parësore që ta dënoj ose madje ta detyrojë pak a shumë
në pendim të sinqertë, por përsëri ta inkuadrojë në shoqëri, ta bëjë njeri të
barabartë me njerëzit e tjerë. Siç po e shohim, sipas qëndrimit të vet ndaj kriminelit
kjo shkollë dallohet shumë nga shkolla klasike. Deri sa shkolla klasike përpiqej që
para se gjithash ta përmirësojë fajtorin duke e detyruar të pendohet për fajin e vet,
mbrojtja shoqërore është e orientuar vendosshmërisht ndaj ardhmërisë dhe synon-
in që nga fajtori të krijojë një njeri të ri të liruar nga të metat dhe sjelljet e tij anti-
shoqërore. Kjo don të thotë që sistemi i denimeve që ajo e propagandon duhet të dal-
lohet në masë të konsiderueshme nga sistemet e deriatëhershme. Nëse dënimi kon-
siston në burgosjen e fajtorit, qëndrimi në burg së paku duhet të jetë i organizuar
ashtu që i denuari sipas mundësisë të mund të mësojë ose përsëri të mësojë ndonjë
zeje, të inkuadrohet në mjedisin e shëndoshë; shkurtimisht, të hyjë përsëri në
shoqëri. Gjithashtu do të bëhen përpjekje që sa më shumë të shmanget shqiptimi i
denimeve afatshkurtëra të privimit nga liria - që në të vërtetë janë shkolla të........ -
të dënimeve të aplikuara me kusht, gjë që nuk është risi në legjislacionin francez
sepse daton nga viti 1891, ose në praktikën e vënies në sprova, gjë që është marë
267
nga probatioini anglez. Për personalitetin që gjykatësi duhet ta kontrollojë, së pari
ishte kjo e obligueshme kur ishte fjala për fëmijët, e më vonë edhe për të rriturit.
Në të njëjtën frymë qëndron edhe synimi që të përcillet zhvillimi i të dënuarit gjatë

kohës së mbajtjes së dënimit dhe pas mbarimit të tij. Autoritetet gjyqësore si dhe
administrata e enteve ndëshkimore-korrektuese janë të ftuara që të bashkëpunojnë
në mënyrë që të dënuarit të inkuadrohen përsëri në jetën normale sa më shpejtë
dhe në kushte sa më të volitshme.
Tash për tash këto janë vetëm shembuj: mirëpo mund të supozohet se këto përpjek-
je për inkuadrimin e sërishëm të delikuentëve në shoqëri do të vazhdojnë.
Ka pasur propozime që të shkohet edhe një hap më tej në këtë drejtim dhe propa-
gandohej një numër i konsiderueshëm i masave të dedikuara mbrojtjes së shoqërisë
nga krimi; këto nuk mendojmë në reformat e përgjithshme shoqërore që i për-
mendëm më parë (lufta kundër varfërisë banesore, anafalbetizmit, alkoolizmit,
sëmundjeve shoqërore etj), por për masa individuale me aplikimin e të cilave bëhen
përpjekje të mënjanohen - para se të ndodh e keqja - rreziqet e drejtpërdrejta që
sipas parashikimeve reale kërcënohen nga individët e dyshimtë. Kjo është çështje
shumë e ndjeshme, sepse mund të vijë në konflikt një numër i madh interesash
legjitime. Është e natyrshme, pra, që shoqëria të mbrohet nga personat e rrezik-
shëm dhe të mos pres që të ndodhë ndonjë krim nëse është paraparë dhe nëse ka
mund të pengohet. Por, nga ana tjetër, a sështë rrezikuar siguria e të gjithë qyte-
tarëve nëse kundër personave që nuk kanë bërë kurrfarë delikti, dhe duhet teori-
tikisht të konsiderohen si gëlues të të gjitha të drejtave të garantuara me ligj, a
është e lejueshme të ndërmerren masa që domosdo e kufizojnë lirinë? A sjan
veprimet e këtilla drejtpërdrejtë kundër parimit mjaft të shëndoshë që e hulumto-
jnë këto katër fjalë:" Nul-la poena sine lege"? a nuk ekziston rreziku që organet
publike ose autoritetet politike do të shërbehen me këtë mjet që të mënjanojnë ose
të shqetësojnë kundërshtarët e vet? Prandaj, në këtë materie duhet vepruar me
kujdes shumë të madh. Në të vërtetë, masat e sigurisë të llojit të këtillë tash më
ekzistojnë në të gjitha vendet, madje kah moti. Këto janë masa që aplikohen ndaj të
sëmurëve mental. Nëse janë të rrezikshëm për vetveten ose për rrethinën e vet, i
mbyllin në en të veçanta dhe askujt nuk i bie ndër mend të kërkojë lirimin e tyre në
emër të respektimit të lirisë së individit. Por, këtu është fjala për sëmundjen me
karakteristika të caktuara që specialistët mund ta dallojnë me siguri të plotë dhe e
cila paraqet rrezik evident për sigurinë e bashkësisë. Sikur këto masa të apliko-
heshin edhe në rastet e tjera, do të duhej që ato të jenë njësoj urgjente dhe të dallo-
hen me siguri të njëjtë.
Siç po e shohim, këto masa bashkohore të sigursë janë mjaft largë nga denimi çfarë
e gjejnë jo vetëm tek popujt " primitiv" por edhe në kohët shumë më të afërta me
kohën tonë. Ato aç shumë dallohen nga ajo sa me të drejtë mund të pyesim se a u
përgjigjet ende emërtimi "denim". U përgjigjet me siguri nëse përkrahin defini-
cionin që e kemi propozuar më parë: denimi është reaksion i gurpit shoqëror ndaj
aktit antisocial (duhet të shtuar: të tashëm ose të ardhshëm); sepse ky definicion
nuk përmbanë domosdo elementin e denimit. Në këtë mënyrë idetë mbi denimin
kanë ndryshuar thellësisht, duke marrë njëkohësisht edhe orientimin më real dhe
më të njerëzishëm. Mjerisht çdo shoqëri u ekspozohet veprave kriminele, e kështu
268
do të jetë edhe për shumë kohë, ndoshta për gjithmonë; prandaj a soshtë më mirë
që të zvogëlohet në masën sa më të madhe të mundëshme kjo e keqe e domos-
doshme, duke i kufizuar dëmet që ajo mund t'i shkaktojë edhe brenda grupit
shoqëror edhe në vetë personalitetin e keqbërësit: me fjalë të tjera, duke bërë përp-
jekje që të eliminohet nga dënimi elementi i epshit?.
Metodat
Pasi që e përcaktuam kështu lëndën e sociologjisë së krimit, është e nevojshme t'i
njohim metodat me të cilat shërbehet ajo për realizimin e qëllimeve të veta. Të
përkujtojmë faktin se ajo nuk e studion aq kriminelin, sa e studion vetëkrimi-
nalitetin, dukurinë shoqërore që paraqet krim në format të veta të ndryshme. Nëse
kjo është kështu, është e qartë se arma e saj e hulumtimit do të jetë më tepër
abstrakte se sa konkrete, më tepër kuantitative se sa kualitative. Kjo don të thotë
se instrument kryesor i hulumtimit do të jetë statistika.
Statistika e kriminalitetit - para se të kalojmë në hulumtimin e statistikës, duhet
të kemi një pasqyrë të çartëlidhur me atë se çka mund të presim nga ajo. Statistika
kursesi nuk do të mund të më njoh me kriminalitetin e gjithmbarshëm të ndonjë
grupi shoqëror. Pse është kjo kështu?
Arsye e parë dhe e rëndësishme pse të dhënat statistikore të kriminalitetit nuk janë
të sakta qëndron në dallimin midis numrit të veprave penale që ajo i shenon dhe
numrit të veprave të bëra realisht. E dimë se nga aspekti që këto na intereson,
dmth. Duke pasur parasysh kriterin e njohjes, i dallojmë tri lloje të delikteve: delik-
tet e përcaktuara me ligj, dmth. Ato që kanë qenë objekt i aktgjykimit të dënimit;
krimet ekonomike, dmth. Ato që kanë qenë objekt i ndjekjes penale qoftë policore
ose gjyqësore, por të gjitha nuk kanë shkaktuar aplikimin e sanksioneve; dhe më në
fund, ato delikte reale që është shumë më vështirë të definohen dhe praktikisht e
pa mundur të numërohen, sepse në pjesën më të madhe, edhe pse janë bërë, nuk
kanë qenë objekt i kurrfarë intervenimi i grupit shoqëror dhe kanë mbetur të pa njo-
hura por drejtësinë ose madje edhe për policinë. Deri sa dy kategoritë e para - krim-
inaliteti i përcaktuar me ligj dhe kriminaliteti ekonomik - gjenden të regjistruara
në dokumentet statistike dhe mund të pasqyrohen pra pak a shumë edhe me shifra
të sakta, kategoria e tretë, sipas definicionit të vet, i shmanget çdo pasqyrimi
numerik.
Megjithatë është e sigurt se kjo ekziston, por edhe që luan një rol të rëndësishëm
në jetën shoqërore, kështu që nuk do të gabojmë nëse themi se njerëzimi është
shumë më tepër i prirur për kriminalitet, se sa që mund të konkludohet kjo në bazë
të vetë statistikave. Tashmë edhe kriminaliteti fanitën është shumë më i madh se
kriminaliteti i përcaktuar me ligj: vlerësohet se numri i procedurave penale të
zhvilluara është katër herë më i madh se numri i aktgjykimeve të dënimit; por nuk
ka dyshim se veprat që nuk ndiqen dhe kriminelët e pa burgosur janë edhe më të
shumtë. Pra, duhet them haptas se ky pohim mbështet vetëm në impresiono.
Ndryshe as që mund të jetë meqenëse, sipas vetë supozimit, nuk disponojmë me
kurrfarë mjetesh për njohjen e të dhënave reale për këtë kategori.
Ndonjëherë shuma e veprave të pa zbuluara e cila s'është e mundur të caktohet,

paraqet "numri i zi" ose dark number. Me këtë emërtim nga pak romatik. Mirëpo,
269
çdo njeri në bazë të përvoje së vet mund të dijë për ekzistimin e një numri të madh
të delikteve që për arsye të ndryshme nuk kanë shkaktuar kurrfarë sanksioni.
Madje është e mundur të bëhet edhe njëfarë klasifikimi i këtyre delikteve. Së pari,
kategorinë e parë, pa dyshim të pakët por reale - pa marrë parasysh se çka do të
mendohet për te, për qetësimin e vet, një pjesë të opinionit - e përbëjnë krimet e
bëra me aq mjeshtri ose në rrethana aq të volitshme që nuk lënë kurrfarë gjurmësh:
këto janë të ashtuquajturat krimet e "përsosura" . Ato luajnë një rol të parëndë-
sishëm në masën e gjithmbarshme të kriminalitetit. Janë më të shumta krimet për
të cilat dinë autoritetet e angazhuara për sigurinë publike, organet e jurispru-
dencës dhe organet policore - por nuk shkaktojnë kurrfarë procedure gjyqësore e
madje as jashtëgjyqësore, nuk shkaktojnë burgosjen, sepse familja ose rrethina e
fshehin fajtorin. Rastet e këtilla nuk janë të panjohura as në mjediset e qytetit, por
janë të shpeshta sidomos në fshat, ku disa lloje të solidaritetit familjar ose lokal me
këmbëngulësi, në rastet më të shpeshta me rezistencë pasive ose me heshtje, i
kundërvihen veprimit të autoriteteve publike kështu që shpesh herë e paraqesin
vrasjen ose fëmijëvrasjen si aksident, helmimit i japin veçori të sëmurjes, ndezja e
zjarrit sqarohet me shkakun natyror etj. Është aq e nevojshme këmbëngulësia, e
ndonjëherë edhe vendosmëri nëse në këtë lëmsh të gënjeshtrave, të interesave, edhe
të bashkëpjesëmarrjes dëshirohet të nxirret e vërteta, sa hulumtimet shpesh herë
heqin dorë nga përpjekja për ta gjetur.
Por, nuk është ky burimi kryesor i "numrit të zi". Krimet më të shumta që përfshi-
hen në te janë ato që amerikanët i kanë quajtur white dollar criminalitv , krimi-
nalitet i nëpunësve, me fjalë të tjera kriminel i të pasurve ose i klasave të mesme.
Për këte tash më i kam thënë disa fjalë në faqet paraprake. Këto do të përpiqemi të
dijmë se në çfarë mase ky kriminalitet shtrembëron statistikat mbi kriminalitetin.
E dijmë për çka është fjala. Marrë në pika të shkurtëra , kjo dukuri na ballafaqon
me një formë të zhvillimit të kriminalitetit që po e pushton një sektor shoqëror deri
më tash të pa mohueshëm. Siç e pamë, për një kohë mjaft të gjatë, krime në kupti-
min e vërtetë të fjalës ishin "deliktet e gjakut" , don të thotë veprat e dhunës që i
bënin kundër personit, ose kundër pasurisë ë rastet më të shpeshta individët nga
fundi i shkallës shoqërore që për shkak të vështërsive jetësore dhe të njëfarë defek-
ti intelektual dhe moral nuk mund tu kundërviheshin sprovave që në një farë dore
ishin pre e lehët e krimit. Pasi që kushtet e jetës shoqërore kanë ndryshuar, edhe
vetë krimi e ka ndryshuar formën e vet. Raportet ekonomike janë bërë më intensive,
dhe prej tyre kanë lindur forma të reja të krimeve që janë shumë më komplekse se
vrasjet ose vjedhjet, këto dy delikte të civilizimit të pa zhvilluar. Njeriu ka fituar
mundësinë që të fitojë pasuri dhe pushtet me aplikimin mjeshtëror të formave të
ndryshme të jetës bashkëkohore ekonomike. Kështu, pjesëtarët e klasës së zhvillu-
ar dhe të pasur, që do të tmerroheshin nga kryerja e vrasjes ose e plaçkitjes, apliko-
jnë veprat më pak spektakulare dhe në të parë mjaft të ndershme, por në realitet
shumë më të damëshme, vepra që mund të shkaktojnë - dhe vërtetë kanë shkaktu-
ar - shkatërrimin ose vdekjen e një numri të madh njerëzish. Kriminalitetin e
nëpunësve e hasim sidomos në çarqet afariste, bankare dhe monetare, dhe emrat e
mashtruesve të mëdhenjë, siç kanë qenë Ivar Kreuger, Staviski, Lovenstein,
Jovanoviç, ende të gjithë i kanë në kujtes. Fjala është tu paraferat që kanë dalë para
gjyqit, por numri i krimeve të llojeve të tilla që i kanë ikur drejtësisë është vërtetë
270
mjaft i madh, edhe pse nuk mund të pohohet me siguri. Hulumtimet që lidhur me
këtë temë i ka zhvilluar kriminologu amerikan Edvin Sutherland me ekipin e vet
na bën të mendojmë se numri më i madh i aferave kriminale të këtij tipi mbetet pa
sanksione, por arsye të ndryshme, mjaft shpesh, për shkak të aftësisë atyre krim-
inelëve ose për shkak të pushtetit të kooptuar që do të duhej të luftonin veprimtar-
inë e tyre kriminale. Në bazë të gjithë kësaj shohim se si statistikat e krimit nuk
mund të japin sa për afërsisht pasqyrën e saktë të kriminalitetit.
Arsyeja tjetër për të cilin nuk duhet tu besojnë verbërisht statistikave është e lid-
hur me momentet teknike. Në rend të parë do të ishin interesante krahasimet midis
statistikave të kriminalitetit të vendeve të ndryshme: mirëpo, krahasimet e tilla që
do të mund të ishin mjaft frytdhënëse, janë shpesh herë të shtrembëruara ose është
e pa mundur të zbatohen, sepse mospajtimet në terminologji, disa delikte nuk janë
kualifikuar njësoj në vendet e ndryshme - pengojnë krahasimin e elementeve të
marra nga statistikat e ndryshme. Madje edhe atëherë kur mbesin në terrenin e një
vendi të caktuar, ecuritë e kriminalitetit në kohë ose, nëse duam, në vijën kro-
nologjike guxojmë t'i vizatojmë vetëm me kujdesin më të madh, sepse duhet t'i mar-
rim parasysh disa fakte në të parë të parëndësishme, por që mund të shtrembëro-
jnë interpretimin e statistikave. Të tilla janë psh. Faktet e amnistisë në dobi të disa
të dënuarve, ose rikualifikimi i disa krimeve në kategorinë e kundravajtjeve, ose
madje rrethet ministrore ose udhëzimet e prokurorisë shtetërore që mund të vepro-
jnë në drejtim të zbutjes ose të ashpërsimit të masave ndëshkimore. Më në fund,
edhe vetë hartimi i statistikave mund të ketë të meta siç i ka edhe çdo vepër njerë-
zore. Nuk duhet kërkuar në to pasqyrën e të vërtetës absolute. Shpesh herë, jo pa
arsye bëheshin vërejtje se statistikën e kriminalitetit pa vetëdije e harrtojnë
nëpunësit e paguar dobët, të cilët nuk janë të vetëdijshëm për rëndësinë e punës së
vet, kështu që shpesh herë kufizohen në përshkrimin e rëndomtë të të dhënave nga
ndonjë tabelë nga viti në vit, ose madje sipas dëshirës së vet fusin elemente të tril-
luara. Këto vërejtje janë të tepruara, por përmbajnë të vërteta. Me gjithë këto të
meta, nga të cilat disa janë të pa riparueshme, e disa mund të korrigjohen, statis-
tikat e kriminalitetit paraqesin të dhëna të rëndësisë së dorës së parë për njohjen
e "fakteve të krimit".
Në Francë ato ekzistojnë që nga viti 1826. qeveria e Clarlesit X kishte dhënë
pëlqimin që - për herë të parë në botë - të shpallën në formë të vjetarit informatat
mbi kriminalitetin me titull: Comptes generaux de la justice criminelle. Nuk është
për tu habitur që preokupimi i këtij lloji është paraqitur pikërisht atëherë, sepse ajo
pjesë e shekullit XIX , siç shprehej Z. Louis Chevalier, ishte kohë e artë e statis-
tikës. Pra, kjo nuk ishte kurrfarë risie, edhe enciklopedistët, por edhe Condorcet, i
jepnin këtij veprimi një rëndësi të madhe, sepse Revolucioni dhe imperatoria në një
farë dore kishin frenuar elanin paraprak dhe vetëm rreth vitit 19820 dhe 1830
paraqitet një rymë e fuqishme e cila synonte që ato fakte shoqërore t'i nënshtro-
heshin sundimit të shifrave. Do të jetë e mjaftueshme nëse i cekim punimet e
Bemouillit, Pois-sonit, Cournotit, Gnerrvit, e sidomos të Queteletit që të paraqesin
atmosferën në të cilën ishte krijuar statistika e kriminalitetit. Duke e filluar nga
vëllimet e para, kishte disa karakteristika qenësore që kanë mbetur po thuaj të pa
ndryshuara deri më sot, sepse botoheshin rregullisht pa ndërprejre përveç gjatë
kohës së luftës. Sipas shembullit të Francës veproj edhe një numër i kon-
siderueshëm i vendeve të tjera.
271
A don të thotë kjo se puna ishte kryer në çdo aspekt? Sigurisht që jo, nuk do t'i për-
mendim përsëri ankesat që kanë të bëjnë me plogështinë dhe që, tek e fundit, kur
nuk ka mund të provohen me siguri; por është e qartë se Comptes generaus franceze
ishin konstituar dhe hartuar për nevoja të administratës së jurisprudencës e jo
ndrejtë për drejtë për qëllime shkencore. Kjo don tëthotë se ato përmbajnë një
numër të konsiderueshëm të dhënash që nuk e interesojnë sociologun e krimit dhe
se, nga ana tjetër, në to mjerisht ekziston një numër i konsiderueshëm i zbrazësie
dhe i pasaktësive. Megjithatë, për kundër papërsoshmërisë së vet, statistika
franceze e kriminalitetit - që në kohën më të re prap është përmirësuar pasi që për
një kohë për shkak të mungesës së mjeteve monetare, ishte tepër e lënë pas dore,
mbetet mjet shumë i dobishëm dhe absolutisht i domosdoshëm për çdo hulumtim
serioz të kriminalitetit në Francë gjatë 125 vjetëve të fundit. Po ceku se ky burim
kryesor mund të plotësohet në pika speciale por të rëndësishme me statistikat e
tjera, me dokumente që i boton Drejtoria e enteve ndëshkimore - korrektuese në
Ministrinë e drejtësisë. Sidomos janë të çmueshme njoftimet e Qendres kombëtare
vëzhguese në Frensnes mbi të dënuarit me dënime të gjata kohore.
Statistika, dhe vetëm statistika, bën të mundshëm studimin e themeltë të

fenomenit të krimit. Me anë të saj njohim në radhë të parë dimensionin e krimit në
një shoqëri tëcaktuar, dhe në bazë të saj ka qenë e mundur të përcaktohet konstan-
ta e rëndësishme e numrit mesatar të krimeve, konstanta që Feri e ka quajtur si
ligji i ngopshmërisë së kriminalitetit . Durkhejm, i cili këte e kishte konstatuar po
ashtu lidhur me vetëvrasjet, i verifikon konstatimet e Ferit dhe nga kjo konkludon,
siç e kemi parë, se krimi është fakt normal. Por statistika e kriminalitetit nuk
kënaqet me vetë matjen e dimensionit të delikteve. Ajo na ofron mundësi që të njo-
him shpeshtësinë e çdo lloji përkatës të krimit, e sidomos të përcjellim dinamikën
e rënies relative të krimit të dhunës dhe të rritjes së krimeve "perfide", që gjithnjë
më tepër po e zënë vendin e vet. Madje, kjo i bën të mundshëm sociologut që, duke
eliminuar çdo vlerësim moral dhe subjektiv, të studiojë shkaqet shoqërore të krim-
it në përgjithësi dhe të llojeve përkatëse të krimit - e kjo është për të shumë e
rëndësishme. Nuk do të hyjmë në diskutim mbi ndikimin e faktoreve individual dhe
biologjik për kryerjen e delikteve, sepse kjo do të na qonte tepër larg; por sot as kush
nuk e mohon më rëndësin shumë të madhe të fakteve shoqërore si faktorëve krim-
inogjen. Ndikimi i mjedisit familjar ose profesional, jeta e rëndë ose e lehët, përher-
shmëria ose lëvizshmëria, madje edhe ndërprerja e hovshme e shprehive të përfi-
tuara. Të gjithë këta dhe faktorë të shumtë të tjerë mund të veprojnë në sjelljen e
njeriut, siç mund të veprojë edhe mjerimi, rrethanat mizere banesore dhe konsum-
imi i tepërt i alkoolit. E gjithë kjo mund të zbulohet në dokumentet statistikore. Të
interpretuara në mënyrë të drejtë, ato na bëjnë të mundshëm që fenomenin e krim-
it ta përfshijnë nga të gjitha anët; dhe t'i njohim sa më thellësisht shkaqet dhe
mekanizmat e tij.
Përveç statistikës në kuptim të ngushtë, për sociologun e krimit do tëjenë të rëndë-

sishme edhe dokumentete e tjera, siç janë kartelat, anketat dhe monografitë, ose
studimi i shkresave gjyqësore.
Hartografia ose, të themi më mirë, gjeografia e kriminalitetit mund të na ofrojë njof-

time të çmueshme. Edhe pse mobilizimi i shoqërisë ka përparuar mjaft, sidomos
272
gjatë gjysmëshekullit të fundit, megjithatë lokalizimi i delikentve asesi nuk është
e dhënë e parëndësishme. Është e çartë se ekziston diferenca midis krimeve urbane
dhe krimeve rurale, kurse studimet më të reja dëshmojnë përveç kësaj se në të
njëjtin qytet, madje në të njëjtën rrugë ekzistojnë zonat ose ishujt shprehimisht
kriminogjene.
Me anë të anketave mund të plotësohen me sukses zbrazëtësitë e statistikave. Ato

janë më elastike se sa statistika, sepse merren me zgjidhjen e problemeve specifike
dhe i përshtaten detyrës së vet me anë të mjeteve të ndryshme. Një nga mjetet e
përdorura më së shpeshti janë pyetësorët me shkrim ose me gojë, teknika e të cilëve
ka përparuar mjaft viteve të fundit edhe në Evropë edhe në shtetet e bashkuara të
Amerikës. Metoda e organizuar me kujdes e anketës me anë të mostrave mund të
japë rezultate të shkëlqyeshme. E metë e këtij veprimi është se ai jep rezultate
të pjesërishme, por nëse udhëheqësi i anketës është i zhdërvjellët dhe i paisur me
frymë sociologjike, ai do të dijë t'i zgjidhë rastet reprezentative dhe nga shembujt
përkatës, duke mos e zmadhuar rëndësinë e tyre, të nxjerrë konkluzione të
përgjithshme.
Një formë shumë interesante të anketës paraqet studimi i dosjeve gjyqësore. Në

shikim të parë mund të na duket se sociologu i krimit nuk ka nevojë të merret me
një punë të tillë, dhe se kjo është ekskluzivisht fushë e atyre kriminologëve që në
radhë të parë e studiojnë kriminelin e jo krimin. Në të vërtetë, edhe pse është e
nevojshme të vihen kufijtë e domosdoshëm teoretik midis degëve të ndryshme të
kriminologjisë, megjithatë duhet pasur kujdes që midis tyre që të mos krijohen
pengesa të pakapërcyeshme, dhe duhet të jemi të vetëdijshëm se sociologu, edhe pse
dëshiron të mbetet në kontakt me realitetin, duhet të dijë se në çfarë mënyre shpre-
hen krimet që i studion dhe si sillet krimineli. Për këtë arsye për sociologun do të
jetë jo vetëm e dobishme, por madje edhe e nevojshme që t'i studiojë si mostrat e
zgjedhura me kujdes, dosjet e lëndëve penale dhe t'i studiojë biografitë e krim-
inelëve, por jo që të i lexojë si anekdota, por që në jetë të njoh ecurinë e impulseve
kriminale që duhet të i interesojnë çdo kriminologu, "sociologu" dhe "kliniku."
Vëerejtje përfundimtare - studimi siç është ky i yni, nuk mund të përmbajmë ndon-
jë konkludim. Qëllimi i tij është të shërbejë vetëm si hyrje, dhe ai e ka plotësuar
detyrën e vet nëse i ka dhënë lexuesi pikëpamjet themelore për dukuritë shqetë-
suese dhe të përgjithshme që i paraqesin faktet e krimit dhe ka mundësuar që t'ia
dëshmojë vetes si lëndë e studimit shkencor. Sociologjia e krimit nuk i kalon kufi-
jtë e këtij studimi. Ajo nuk është shkencë normative, nëse fare është e lejueshme tu
bashkohen këto dy fjalë kundërthënëse. Të themi në mënyrë më të drejtë: atë nuk
e intereson se a do të aplikohet dhe si do të aplikohet ajo që mund të nxirret nga
rezultatet që i ka konstatuar. Megjithatë, në fund nuk do të jetë e tepërt të themi
se aplikimi i rezultateve të saj sa janë të shumta dhe të rëndësishme. S'ka dyshim
se krimin, këtë sëmundje shoqërore, duhet njësojë si edhe sëmurjet organike t'i kon-
siderojmë si problem injerëzimit, madje edhe atëherë kur e pranojmë se në njëfarë
mënyre është i dobishëm. Sido që të jetë, mënjanimi i tij gradual është një prej
detyrave që na imponohen, kurse luftimi delikuencës, qoftë ajo preventive ose repre-
sive, do të jetë më i suksesshëm nëse mbështetemi në konkluzionet e sociologjisë së
krimit. Assesi nuk dëshirojmë të nënçmojmë rëndësinë e ndikimeve organike dhe
psikike në sjelljen e kriminelit prandaj rolin e mjekut dhe të psikiatrit në profilak-
273
si madje edhe në zvogëlimin e numrit të delikteve; megjithatë duhet të pranojmë
faktin e pa mohueshëm se krimi në numrin më të madh të rasteve direkt ose indi-
rekt i ka rrënjët e veta nga shoqëria. Për këtë arsye prakticientët, përgjegjësit për
shëndetin moral të shoqërisë, sidomos ligjdhënësit dhe shërbyesit e drejtësisë,
pikërisht në punimet e sociologëve të krimit do t'i gjejnë elementet për zhvillimin e
suksesshëm të politikës së luftimit të krimit dhe do të munden që, gradualisht, nëse
jo deri në fund ta çrrënjosin krimin- që ndoshta nuk është as e dëshirueshme në
çdo aspekt, -atëherë së paku të mënjanohen pasojat e tij më të kobshme dhe në këtë
mënyrë të bëhet e mundshme që raportet shoqërore të bëhen më të parrezikshme
dhe më vëllazërore.
274
Autorët studimet, debatet dhe artikujt e të cilëve janë

përfshirë në krestomaci:
1. Hidajet Repovac, iz knjiga "Sociologija simbolicke kulture", Nlagistrat,
Sarajevo, 2003. god. i "Klasne protivrjecnosti kulture", Veselin Maslesa, Sarajevo,
1983. god.
2. Ibrahun Bakic: "Sociologija", fKN, Sarajevo 2000. god.
3. Michael Haralambos: "Uvod u sociologiju", Globus, Zagreb 1989. god.
4. Ivan Kuvacie: "Obilje i nasilje", Praxis, Zagreb 1970. god.
5. Mladen Zvonarovic: "Socijalna psilvologija", Skolska knjiga, Zagreb 1970. god.
6. Georges Gurwitch; "Sociologija II", Naprijed, Zagreb 1966. god.
275
BIBLIOGRAFIA E ZGJEDHUR
Abrams, Philip 1982, Historical Sociology (Ithaca, NY: Cornell University Press)
Adorno Tl2eodor, Negativna dijalektika, BIGZ, Beograd,1979
Adorno Theodor, The stars down to erth, Los Angeles Times astrologycolurrm,
Telos, 19, 1974
Adorvo Theodor, The Authoritarian Personality, New York, 1950vAdorno,
M. Horklleiner, Socioloske studije, Skolska knjiga, Zagreb, 1936
Alen V,L., The Sociology of Industrial Relations, Longman, London, 1971
Althusscr L., Ideology und Ideologikal State Apparatuses i11 Cosin, 1972
Amin Samir, Aktunulacija kapitala u svjetsku~n razm~,jerima, Beograd, 1978
Bart Frederick, Ethnic Groups and Boundiires, London, 1969
Bell Daniel, Crime as an Amerikan way of Life, Antioch Review, 13 Bastide Roger,
Sociologija i psilloanaliza, Naprijed, Zagreb, 1978
Bakië Ibralzim, Nacija i religija, Bosna Publik, Sarajevo, 1994
Bober Juraj, Stroj, covjek, drustve, Naprijed, Zagreb, 1970
Bell Daniel, The Corning of Post-Industrial Societv, Heinemann, London, 1973.
Bequai A., Organized Crime, 1980 Blumberg
Paul, Industrial Democracv, London 1960
Blumer Martin, Sociological Research Methods, London, 1984
Berger, P.L. Luckmann T, Sociologv of Religion and Sociologv of Knowledge in
Robertson, 1969
Berger P.L., Invitation to Sociologv, Penguin Books, Harmondsworth, 1966
Bottomore T. B., Classes in Modrn Societv, London, 1965 Cian Enrico Rusconi,
Kriticka teorija drustva, Stvarnost, Zagreb, 1970.
C. Wright Mills, Bijeli ovratnik, Naprijed, Zagreb, 1979.
C. WrightMills, Socioloske imaginacije, Beograd, 1964
Cohen Albert, Delinquent Bovs, Free Press, New York, 1955
Colzen S., Images of Deviance, Penguin Books, Harmondsworth, 1971.
CoserLA. andRosenbergB., Sociological Theorv, New York, 1976
D.C. Miller-VH. Form, Industrijska sociologija, Zagreb, 1966
Dockes Pierre, Internacionala kapitala, Skolska knjiga, Zagreb, 1977
Diltaj V, Zasnivanje duhovnih nauka, Prosveta, Beograd, 1980
DolmanAJ. i I. van Ettinger, Partneri u sutrasnjici, Globus, Zagreb, 1979
Dirkhem Ernile, Elementarni oblici religijskog zivota, Prosveta, Beograd,1982
Dirkhem Emile, Pravila socioloske metode, Savrernena skola, Beograd,1963
Dirichem Emile, Vaspitanje i sociologija, Saznanje, Beograd,1981
Dirklaem Etnik, O podjeli dru~tvenog rada, Prosveta, Beograd, 1972

Dirkhem Emile, Suicide: A Study in Sociology, London 1970
DowseR. E. and Hughes 1. A., Political Sociology, London, 1972
Duric Milajlo, Problemi socioloskog metoda, Beograd,1962
EjsencktH., Crime and Personality, London, 1964
Encyklopedija of katholicism, San Francisco, 1995 From En/i, Zdravo drustvo,
Naprijed, Zagreb, 1980 From Erih, Anatomija ljudske destruktivnosti, I i II,
Naprijed, Zagreb 1980 From Eri1t, Bjekstvo od slobode, Naprijed, Zagreb, 1980
Gurvitch Geoges, Sociologija I i II, Naprijed, Zagreb, 1966 Gidens Antho7~~j,
Sociolo~~, Poli~y Press, Cambridge, 1992 Gorz Andre, Radnicka strategija i
neokapitalizam, Beograd, 1970 Grupe autora, Sociologija rada, Beograd,1973
276
GoldtJiorpej.H., Social Stratification in Industrial Society in Bendix and
Lipset,1967
Gibson D.C. and JonesJ.E, The Study od Devijance,1975
Gerth H. H. and Mills C. W, Character and Social Strukture, New York 1953
GouldnerW. Alvin, Za sociologiju, Globus, Zagreb, 1980
Gidens A?itony, The Nation-State and Violence, Cembridge, Polity Press, 1985
Hans Fon Hetigg, Zlocin, uzroci i uslovi, Veselin Maslesa, Sarajevo, 1959
Horkheianer M. - Adorno T., Dijalektika prosvjetiteljstva, V. Maslesa, Sarajevo,
1974 Horkhajmer Maks, Tradicionalna i kriticka teorija, BIGZ, Beograd, 1976
Horkheimer M., Pomracenje uma, V. Maslesa, Sarajevo, 1974
HegelE7nanuel, Filozofija povijesti, Naprijed, Zagreb, 1966 Habermas J\ \rgen,
Teorija i praksa, BIGZ, Beograd,1980 Habermas Jurgen, Problemi legitimacije u
kasnom kapitalizmu, Naprijed, Zagreb, 1982 Hans geog Gadamer, Istina i metoda,
V. Maslesa, Sarajevo, 1978
Hegenjohn, Structural Criminologv, Cembrigde, 1988 Hawkes Terence,
Structuralizm and Semiotics, London, 1977 Haralambos Michael, Uvod u soci-
ologiju, Globus; Zagreb, 1980 IlicMilos, Sociologija kuiture i umetnosti,
Beograd,1966 Jaspers Karl, Filozofija egzistencije, Prosveta, Beograd, 1967 Kale
Eduard, Povijest civilizacija, Skolska knjiga, Zagreb, 1988 Koplston Frederik,
Istorija filozofije, BIGZ, Beograd,1989
Kant Emanuei, i<ritika prakticnoga uma, Kultura, Zagreb, 1956 Kolakovski
Le§ek, Glavni tokovi marksizma, I-III, BIGZ, Beograd,1985 Kuvacic Ivan,
Sociologija, Skolska knjiga, Zagreb, 1979
Kuvaciclvan, Marksizam i funkcionalizam, Beograd,1970
Kuvnciëlvan, Obilje i nasilje, Naprijed, Zagreb, 1979 Kuvacië Ivan, Znanost i
drustvo, Naprijed, Zagreb, 1977 Korch Karl, Marksizam i filozofija, Beograd,1970
Luhmann Niklas, Teorija sistema, Globus, Zagreb, 1981 LefevrAnri, S onu stranu
strukturalizma, Beograd, 1974 ' Lefevr Anri, Prezivljavanje kapitalizma, Svjetlost,
Sarajevo, 1982 LopreatoJ. and'Lemis L. S., Social Stratification, New York, 1974
Lotnbrozo Cesare, Crime: Its Causes and Remedies, Boston, 1977 MilicVojin,
Socioloski metod, Nolit, Beograd,1965
MilicVoJzr., Sociologija saznanja, V. Maslesa, Sarajevo, 1986 MilicVojin, Prilozi
istoriji sociologije, V. Maslesa, Sarajevo, 19S9 MesihoviëNijaz, Uvod u sociologiju,
Svjetlost, Sarajevo,, 1990 Mandel Ernest, Kasni kapitalizam, Zagreb, 1981
Markuze Herbert, Kulttzra i drustvo, BIGZ, Beograd,1977 Markuze Herbert, Um i
revolucija, V. Maslesa, Sarajevo, 1966 Markuze Herbert, Covjekjedne dimenzije,
V. Maslesa, Sarajevo, 1968 Markuze Herbert, Filozofija i kriti&a teorija,
MaleSerz, Nova radni&a klasa, Beograd,1970
MejblA. Eliot, Zlocin u savremenom dru`stvu, V. Maslesa, Sarajevo, 1962
Marks Karl, Rani radovi, Naprijed, Zagreb, 1961
Marks, Karl, Kapital, Dela, Beograd,1972
Merton K. Robert, O teorijskoj sociologiji, Zagreb, 1979
Merton R. K. Social Theorv and Social Strukture, New York, 1968
M.M. Sharif, Historija islamske filozofije, I i II, Zagreb, 1988 MailaJoseph,
Identiteethmigue et Violence politigue, Paris, 1994 MajnITajin Karl, Ideologija i
utopija, Nolit, Beograd,1978
Matza D. Delinguencv and Drift, New York, 1964 Mennell5. Sociogical Theorv
London, 1974
Mead George Herbert, Self and Societv, Ghicago,1934 Moren Edgar, Duh vremena
277
I i II, Beograd, 1979
Noville Pierre, U susret automatiziranom drustvu, Skolska knjiga, Zagreb 1979
Mudrock G.R, Social Structure, New York, 1949
NisbetR.A., The sociological tradition, London, 1967 Nejgel Ernest, Struktura
nauke, Noiit, Beograd, 1974 ODonnell Mike, A new introduction to sociologv,
Nelson, Edinburg, 1981 Poulantzas Nicos, Drzava, vlast, socijalizam, Globus,
Zagreb, 1981 Miroslav Pecujlië, Metodologija drustvenih nauka, Beograd,1982
278
PËRMBAJTJA
NOCIONI I SHKENCËS DHE I METODAVE SHKENCORE NË SOCIOLOGJI5
Nocioni i shkencës 5
Shkencat natyrore dhe ato shoqërore 5
NOCIONI I SOCIOLOGJISË 9
LËNDA E SOCIOLOGJISË 9
RAPORTI I SOCIOLOGJISË ME SHKENCAT TJERA SHOQËRORE 10
Raporti i sociologjisë me historin 10
Raporti i sociologjisë dhe psikologjisë 10
Raporti i sociologjisë dhe filozofisë 10
Raporti i sociologjisë dhe etnologjisë 11
Raporti i sociologjisë së përgjithshme dhe sociologjive të veqanta 11
Metoda shkencore në sociologji 11
Njohja shkencore objektive 12
Vlefshmëria dhe besueshmëria e njohurive shkencore 13
Preciziteti i njohurisë shkencore 14
Përgjithshmëria e diturisë shkencore 14
Karakteri sistematik i njohurive shkencore 15
NOCIONI I METODAVE 16
Qëllimi dhe procedura e hulumtimit shkencor 16
Të vërejturit dhe eksperimenti 17
Te vrejturit kolektiv 19
EKSPERIMENTI 19
Fazat e procesit hulumtues në sociologji 20
Rregullumi dhe klasifikimi i te dhenave te mbledhura 21
Interpretimi dhe verifikimi shkencorë 21
DEFINICIONET HIPOTEZAT DHE INDIKATORËT 22
Definicionet 22
Hipotezat 22
INDIKATORËT 24
PROCEDURA DHE INSTRUMENTET E MBLEDHJES SË TË DHËNAVE 26
Llojet e procedurave dhe instrumenteve 26
Prakticiteti dhe ekonomizimi 27
TE VEREJTURIT SISTEMATIK 27
INTERVISTA 28
Intervista e pa strukturuar 29
Anketa 30
TESTIMI 33
METODA E MATJES NË SOCIOLOGJI 34
Metoda e analizes së përmbajtjes 35
SOCIOLOGJIA SI SHKENCE E VEQANTE 37
Themeluesit e sociologjise 37
Koncepcioni i SEN-SIMONIT për shoqërinë 38
Sociologjia e OGYS KONTIT 39
HERBERT SPENSER (1820-1903) 41
Drjetimi kolektiv psikologjik 45
Sociologjia formale 47
Strukturalizmi 49
279
Teritë sociologjike 51
Teoria kritike 51
Funksionalizmi 51
Funksionalizmi si teori shoqërore 52
Funksionalizmi në sociologji 53
Emil Dyrkem 54
Talcott Parsons 56
Robert K. Merton 58
Marksizmi 60
Interaksionizmi 65
Teoria kritike 68
Miti mbi vlerën neutrale të sociologjisë 73
SHOQËRIA DHE STRUKTURA SHOQËRORE 84
Shoqëria 84
1.Lindja e shoqërisë njerëzore 85
2.Dallimi midis shoqërisë njerëzore dhe bashkësive shtazore 85
3.Baza dhe llojet e shoqërisë njerëzore 87
4.Lëvizshmëria shoqërore 90
a)Nocioni dhe definicioni i lëvizshmërisë shoqërore 92
b) Faktorët e lëvizshmërisë shoqërore 93
c)Pasoja e lëvizshmërisë shoqërore 94
Varfëria dhe stratifikacioni shoqëror 95
1. Nocioni dhe definicioni 95
2. Matja e varfërisë 98
3. Dimensioni i varfërisë 100
4. Teoritë mbi varfërinë 101
Fuqia dhe politika 104
1. Përcaktimi sociologjik 104
2. Definicioni i fuqisë 105
Grupet shoqërore 106
4. Përcaktimi sociologjik 106
5. Nocioni i grupit shoqëror 106
6. Ndarja e grupeve shoqërore 108
Grupet themelore shoqërore 109
Familja 110
a) Përcaktimi sociologjik 110
b) Përcaktimi i nocionit dhe definicionit 111
c) Format historike të familjes 112
Partitë politike 115
Koncepti dhe përkufizimi 115
Lindja, karakteristikat dhe tipologjia 116
1.Struktura dhe organizimi. 118
Kombi. 120
Format e vetëdijes shoqërore 127
Koncepti dhe karakteri shoqërorë 127
Ideologjia 127
1. Nocioni dhe përkufizimi 127
2. Rrënjët shoqërore dhe funksionet e ideologjisë 131
a)Rrënjët e ideologjisë 131
280
b)Funksionet e ideologjisë 132
3. Ideologjia dhe sociologjia 134
4. Kultura 139
a)Nocioni i përgjithshëm, llojet, format dhe përmbajtjet 139
b) Elementet e kulturës 141
Arti 142
Religjioni 143
Morali 146
Shkenca 147
Gjuha dhe shoqëria 148
Aftësia e të folurit - gjuha - kultura 150
Gjuha arti dhe shoqëria. 153
Aporitë bashkohore dhe kontradiktore të gjuhës 154
Sociologjia e dhunës 157
Shtojcat për sociologjinë e dhunës 157
Problemet 157
Përkufizimi dhe lënda e sociologjisë së dhunës 159
Dhuna. 160
Ndërrimet historike dhe dhuna 162
Dhuna dikur dhe sot 163
Burimi i dhunës 163
Patologjia sociale 163
Nocioni i patologjisë sociale 163
Normalja dhe patologjia në shoqëri 165
Gjendja patologjike si burim i dhunës 168
Devijimi 169
Teoria fiziologjike dhe psikologjike e devijimit 171
Devijimi - pikëpamja funkcionaliste 174
Funksionet e devijimit 174
Robert K. Merton - Struktura shoqërore dhe anomia
Social strukture and Anomie) 175
Albert K. Cohen 178
Walter B. Miller 179
Richard A. Clovard dhe Jjoyd E.Ohlin 180
Ekologjia e devijimit - "Shkolla e Çikagos" 181
David Matza - paralajmërimi i delikuencës 183
Devijimi dhe statistika zyrtare 185
Devijimi - pikëpamje interaksioniste 188
Howard .S .Becker.- teoria e etiketimeve . 189
Edwin M.Lemert-reaksioni i shoqërisë''shkaktarë devijimi'' 191
Aaron V.Cicourel 193
Erving Goffman -devijimi dhe instucioni 194
Devijimi dhe pikëpamja interaksioniste-kritikat 195
Sjellja devijante dhe forca. 197
Sjellja devijante dhe forca-qëndrimi funksionalist. 197
Sjellja devijante dhe forca-qendrimi ineraksionist 198
Sjellja devijante dhe forca- përspektiva marksiste 199
Kush i bënë ligjet, dhe kush ka dobi nga ato 199
Kush shkel ligjet? Kush ndëshkohet? 203
281
Përse shkelja e ligjit? Përse dominimi i ligjit? 205
Sociologjia, ideologjia dhe sjelljet devijuese 208
Agresiviteti - agresioni 209
Mbi dhunën dhe agresionin 210
Destrukcioni 220
Kriminaliteti si dukuri shoqërore 221
c). Ndikimi i viktimës së veprës penale 224
Vetitë kriminogjene të bashkësisë së gjerë shoqërore 225
a). Karakteri eksploatues i kapitalizmit 226
b). Karakteri kompetitiv i raporteve shoqërore 226
c). Lufta për statusin 226
d). Roli i parave 227
e).Sjellje negative ndaj punës 227
Humbja e bazës shoqërore 227
g). Humbet dallimi në mes të "nderit" dhe "kriminalitetit" 228
h). Toleranca e disa formave të aktiviteteve ilegale. 228
Vetitë kriminogjene të bashkësisë së ngushtë shoqërore 229
Analiza ekologjike e kriminalitetit 232
Kriminaliteti si dukuri individuale 234
Problemi i motivimit kriminal 236
4. Përfitimi: 240
5. Hakmarrja 240
6. Ndihmë të tjerëve 240
4. Detyra 241
5. Mbrojtja (vetën dhe të tjerët) 241
6. Kënaqësitë seksuale: 241
7. Kurreshtja: 241
Teoritë mbi shkaqet e kriminalitetit 241
a). Teoria biologjike 242
b) Teoritë sociologjike 243
c) Teoritë psikologjike 245
d) Konkludim mbi teoritë e kriminalitetit 245
e) Preventiva e kriminalitetit 248
Krimi dhe dënimi 248
Përmbledhje 253
Problemet e sociologjisë së krimit 254
Historia 256
Lënda 261
Metodat 269
Autorët studimet, debatet dhe artikujt e të cilëve janë përfshirë
në krestomaci: 275
BIBLIOGRAFIA E ZGJEDHUR 276
282

AAB - Krestomaci Sociologjie

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

AAB - Krestomaci Sociologjie

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

KRESTOMACI

Sociologjia moderne ofron një spektër të tërë të mundësive të hulumtimit të

NOCIONI I SHKENCËS DHE I METODAVE

Shkencat natyrore dhe ato shoqërore

RAPORTI MES SHKENCAVE TË NATYRËS DHE ATYRE

Kështu, rruga e të kuptuarit e lindjes së mundësisë së ndonjë dukurie deri te të kup-

Në kohën më të re të kuptuarit vihet në qendër të interesit shkencor - metodologjik

RAPORTI I SOCIOLOGJISË ME SHKENCAT TJERA

Raporti i sociologjisë me historinë

Raporti i sociologjisë dhe psikologjisë

Raporti i sociologjisë dhe filozofisë

Raporti I sociologjisë dhe etnologjisë

Raporti I sociologjisë së pergjithshme dhe sociologjive

Metoda shkencore në sociologji

Njohja shkencore objektive

Vlera dhe besueshmëria e njohurive shkencore

Preciziteti i njohurisë shkencore

Përgjithshmëria e diturisë shkencore

Karakteri sistematik i njohurive shkencore

Qëllimi dhe procedura e hulumtimit shkencor

Të vërejturit dhe eksperimenti

Fazat e procesit hulumtus në sociologji

1) përcaktimi i objektit të hulumtimit dhe paraqitja e kornizave

2) Hartimi i planit të hulumtimit

Rregullimi dhe klasifikimi i të dhënave të mbledhura

Interpretimi dhe verifikimi shkencor

DEFINICIONET HIPOTEZAT DHE INDIKATORËT

E treta - hipotezat shkencore duhet të jenë të thjeshta edhe në aspektin

PROCEDURA DHE INSTRUMENTET E MBLEDHJËS SË

Llojet e procedurave dhe instrumenteve

MËTODA E MATJES NË SOCIOLOGJI

Metoda e analizes se përmbajtjes

SOCIOLOGJIA SI SHKENCË E VEÇANTË

Koncepcioni i SEN-SIMONIT për shoqërinë

Sociologjia e OGYS KONTIJT

HERBERT SPENSER (1820-1903)

Drejtijmi kolektiv psikologjik

Leopold fon Vize(1876-1969) është themëlues I të ashtuquajtures sociologji e rela-

Funksionalizmi si teori shoqëror

Niveli I pare tëorik I funksionalizmit-është pasiqë ai konstatoje egzistijmin e struk-

Procedura e parashtimit te qellimeve dhe vendosjes mbi shkallën e përparësisë

E treta, integrimi ka të bëjë me të ashtuquajturën "përshtatjen e konfliktit". Fjala

E katërta, mbajtja e formularit ka të bëjë me "mbajtjen e formularit themelor të

Parsons pohon se çdo sistem shoqëror mund të analizohet në suazat të

Parsons, ndryshimet shoqërore i vështron si proces i "zhvillimit shoqëror" nga for-

Ndër funksionalistët, që pjesërisht dalin nga luspa klasike e funksionalizmit të

Pikëpamjet e veta Merton i mbështet në tri parakushte të ndërlidhura, me të cilat

Në shembullin e "Postulatit mbi unitetin funksional të shoqërisë", që do të thotë që

Në postulatin e dytë, dmth. "funksionalizmin universal", që nënkupton se "të gjitha

Pra, porosia themelore e Mertonit është: çështjet duhet të hulumtohen, e të mos

Duke vazhduar traditën e mendimit evropian, pastaj filozofinë franceze material-

Idenë e kundërthënies midis forcave prodhuese dhe raporteve prodhuese mund ta

Duke pasur parasysh kundërthëniet me të cilat janë të ngarkuara shoqëritë his-

Shkurtimisht, çelësi i të kuptuarit të shoqërisë nga aspekti marksist përfshinë para

Përmes kategorive të cekura njihen dimensionet filozofike, politiko- ekonomike dhe

Çështje qendrore e teorisë së Marksit dhe të teorisë së marksizmit në përgjithësi

Thënë në mënyrë të përmbledhur, tjetërsimi, sipas Marksit, është një situatë në të

Tjetërsimi i njeriut, sipas Marksit, arrin kulminacionin në shoqërinë kapitaliste, ku

Meqenëse interaksionistët merren me definimin e situatave dhe të unit të njeriut,

Definicioni i individëve si lloje të caktuara të njerëzve nuk bazohet, ndërkaq,

Ideja e marrëveshjes aplikohet edhe lidhur me nocionin e rolit. Sikur funksional-

Shkurtimisht, interaksionizmi përqendrohet në procesin e interaksionit në kontek-

Shprehja "Shkolla e Frankfurtit" mund të shfrytëzohet vetëm kushtimisht për

Siç mund të vërehet nga karakteristikat e cekura në të dyja pikëpamjet e veta -