UNIVERZITET U TRAVNIKU

FAKULTET ZA TEHNIĈKE STUDIJE

GRAĐEVINA

Stjene
SEMINARSKI RAD IZ Inžinjerske geologije

Kandidat Mentor
Adnan Sefer doc.dr. Nermin Ćosić
Travnik, maj, 2022.
Sadržaj

UVOD ....................................................................................................................................................... 3
1.0 DISKONTINUITETI U STIJENSKOJ MASI .............................................................................................. 4
1.1 GUSTOĆA DISKONTINUITETA ........................................................................................................ 4
1.2 ORIJENTACIJA DISKONTINUITETA .................................................................................................. 4
1.3 VRSTA DISKONTINUITETA .............................................................................................................. 5
1.4 POSMIČNA ČVRSTOĆA DISKONTINUITETA .................................................................................... 5
2.0 KVALITETA STIJENSKE MASE .............................................................................................................. 5
2.1 Klasifikacija stijenske mase............................................................................................................ 5
3.0 INŽENJERSKOGEOLOŠKI OPIS STIJENA .............................................................................................. 7
3.1 POSTUPAK OPISIVANJA .......................................................................................................... 7
3.1.1. Čvrstoća stijenskog materijala............................................................................................... 7
3.1.2. Trošnost stijenske mase ........................................................................................................ 8
3.1.3. Opis diskontinuiteta stijenske mase ...................................................................................... 8
4.0 PROPUSNOST STIJENA ..................................................................................................................... 11
5.0 Metode ispitivanja u stijenskoj masi ............................................................................................... 12
5.1. Ispitivanje intaktne stijene .......................................................................................................... 13
5.2. Ispitivanje diskontinuiteta .......................................................................................................... 14
5.2.1. OdreĊivanje posmiĉne ĉvrstoće diskontinuiteta .................................................................. 14
5.3. Ispitivanje stijenske mase ........................................................................................................... 16
LITERATURA ........................................................................................................................................... 17
UVOD

Prilikom gradnje inženjerskih graĊevina (brana, tunela, zasjeka prometnica i površinskih

kopova) radi se u velikom volumenu stijene, tj. u stijenskim masama ĉije inženjerske znaĉajke
više ovise o diskontinuitetima nego o fiziĉkim znaĉajkama intaktne stijene. Fiziĉke znaĉajke
stijenske mase i intaktnog uzorka znaĉajno se razlikuju. Stabilnost i deformabilnost stijene
ovisni su o ĉvrstoći i deformabilnosti stijenske mase. Stijenska masa je obiĉno heterogenija i
anizotropnija od intaktne stijene. Stijenska masa je diskontinuirani agregat blokova, ploĉa ili
nepravilnih geometrijskih volumena. Najvažnija znaĉajka stijenske mase su diskontinuiteti
(fiziĉki prekidi u stijeni): plohe slojevitosti, pukotine, rasjedi i plohe folijacije u metamorfnim
stijenama (ukoliko su dobro razvijene).
1.0 DISKONTINUITETI U STIJENSKOJ MASI
Znaĉajke diskontinuiteta koje utjeĉu na ĉvrstoću i deformabilnost stijenske mase:

- razmak diskontinuiteta;

- hrapavost stijenske diskontinuiteta;

- trošnost stijenke diskontinuiteta;

- prisutnost vode.

Ĉvrstoća stijenske mase uveliko ovisi o gustoći, znaĉajkama i veliĉini pukotina u njoj. U masi
tla slom ne ovisi toliko o diskontinuitetima zbog toga što su stijene sa znaĉajkama tla (npr.
šejl) same po sebi slabe.

Ĉvrstoća stijenske mase takoĊer je u funkciji ĉvrstoće stijene, trošnosti i sadržaju vode.

1.1 GUSTOĆA DISKONTINUITETA

Diskontinuiteti u stijenama ukljuĉuju mikroprsline (razmak uglavnom 1 mm do 1 cm),

pukotine (razmak 1 cm do 1 m) i rasjede (razmak >1m). TakoĊer i pukotine slojevitosti,
klivaž i škriljavost. Pukotine uzrokuju neelastiĉnu deformaciju i reduciraju ĉvrstoću stijenske
mase od 1/5 do 1/10 u odnosu na ĉvrstoću intaktne stijene. Procjena gustoće pukotina je
subjektivna (osim u sluĉaju RQD-a).

RQD (eng. Rock Quality Designation) predstavlja kvantifikaciju fraktura na jezgri bušotine
>50 mm; mjeri se duljina komada jezgre na sljedeći naĉin: • RQD = Σ(duljine komada jezgre
>10 cm)x100/duljina bušotine. Vrijednost RQD>70 je indikacija zdrave stijene.

1.2 ORIJENTACIJA DISKONTINUITETA

Utjecaj orijentacije se procjenjuje subjektivno pomoću povoljnosti u odnosu na potencijalni

slom klizanjem ili rotacijom na odreĊenom lokalitetu. Utjecaj orijentacije je ilustiriran
varijacijama UCS-a u blokovima slejta s jasno izraženim ravninama klivaža.
1.3 VRSTA DISKONTINUITETA

Hrapavost diskontinuiteta utjeĉe na njihovu posmiĉnu ĉvrstoću. Smicanje na vrlo hrapavim

diskontinuitetima iziskuje dilataciju stijenske mase budući da neravnine 'najahuju' jedne na
druge. Hrapavost je teško procijeniti i kvantificirati. Ispuna diskontinuiteta ukljuĉuje
tektonske sitnozrnate materijale, glinu nastalu trošenjem, breĉe i kvarcnu/kalcitnu ispunu sa
strijama. Karaktetistiĉni kutovi trenja (φ): ĉista stijena 20-50º glinovita ispuna 10-20º breĉa
25-40º Kohezija po diskontinuitetima varira u rasponu 0-500 KPa.

1.4 POSMIČNA ČVRSTOĆA DISKONTINUITETA

Tlaĉna ĉvrstoća intaktnog uzorka nije mjerodavna za znaĉajke ĉvrstoće stijenske mase
vezane za probleme stabilnosti; od primarne važnosti je posmiĉna ĉvrstoća diskontinuiteta.
Posmiĉna ĉvrstoća diskontinuiteta se odreĊuje ureĊajem za direktno smicanje.

2.0 KVALITETA STIJENSKE MASE

Kvaliteta stijenske mase uzrokovana:

- ĉvrstoćom intaktne stijene;

- orijentacijom i frekvencijom (razmakom) diskontinuiteta;

- hemijskom trošnosti stijenske mase. Poteškoće pri odreĊivanju modula deformacije dovele
do razvoja jednostavnih i ekonomiĉnih metoda procjene kvalitete stijene pomoću klasifikacije
stijenske mase. Njih je moguće korelirati sa ĉvrstoćom stijene, modulima deformacije.

2.1 Klasifikacija stijenske mase

Klasifikacije stijenske mase razvijene za odreĊenu inženjersku primjenu: stabilnost stijenske

mase u podzemnim prostorijama, zasjecima/usjecima i površinskim kopovima. Klasifikacija
stijenske mase je rezultat (ili funkcija) težinskih vrijednosti odabranih parametara.

Najpoznatije klasifikacije stijenske mase jesu: geomehaniĉki RMR (eng. Rock Mass Rating)
sustav u kojemu se zbrajaju bodovi parametara, RMR zbroj je osnova za klasificiranje
stijenske mase u 1 od 5 klasa (od jako dobre do jako loše);

• norveški Q sustav u kojemu se bodovi množe;

• sustav geološkog indeksa ĉvrstoće (GSI, eng. Geological Strength Index).

Neke se klasifikacije mogu primijeniti samo za odreĊenu namjenu, a neke i šire. Broj kriterija
klasifikacija je razliĉit.

Norveški Q sustav razvijen za potrebe tunelogradnje. U Q sustavu kvaliteta stijenske mase

(Q) odreĊuje se prema sljedećim kriterijima:

• mjera veliĉine bloka=RQD/Jn

• posmiĉna ĉvrstoća meĊu blokovima=Jr/Ja

• aktivno naprezanje na lokaciji=Jw/SRF Produkt ova tri omjera koristi se za odreĊivanje Q

vrijednosti: Q = (RQD/Jn) x (Jr/Ja) x (Jw/SRF)
3.0 INŽENJERSKOGEOLOŠKI OPIS STIJENA
Inženjerskogeološki opis stijena provodi se na uzorcima iz bušotina ili sa izdanaka. Pri tome
je potrebno opisati znaĉajke stijene važne za odreĊivanje inženjerskih svojstava: ĉvrstoću,
trošnost i diskontinuitete. Pri tome se koristi geološka klasifikacija stijena jer ona uzima u
obzir geološko porijeklo i strukturu podruĉja. Na temelju nje je moguće korelirati bušotine, te
razluĉiti gromade stijena od osnovne stijene (u bušotinama njihovi uzorci mogu izgledati
isto).

3.1 POSTUPAK OPISIVANJA

Radi jasnoće, prilikom opisivanja stijene, glavne znaĉajke trebaju biti razvrstane na sljedeći
naĉin:

- znaĉajke materijala stijene odnose se na intaktni uzorak (koji je moguće držati u ruci) i
obuhvaćaju: ĉvrstoću, strukturu, boju, teksturu, veliĉinu zrna, i naziv stijene (npr. ''GRANIT'')

- opće informacije obuhvaćaju dodatne podatke kao što je detaljniji petrografski opis i
geološka formacija

- znaĉajke mase stijene odnose se strukturu stijenske mase (u idealnom sluĉaju veliĉine
izdanka) a obuhvaćaju opise: stanja trošnosti, diskontinuiteta i raspucanosti.

3.1.1. Čvrstoća stijenskog materijala

Na terenu se odreĊuje jednostavnim priruĉnim identifikacijskim pokusima; PLT aparatom i
Schmidtovim ĉekićem.
Identifikacija i opis ĉvrstoće

3.1.2. Trošnost stijenske mase

Od osobite je važnosti prilikom istraživanja za potrebe graĊenja u ili na stijenskoj masi,
budući da se ovdje radi na malim dubinama, unutar zone utjecaja površinskog trošenja.
OdreĊuje se na osnovi distribucije i relativnog udjela svježeg i trošnog stijenskog materijala.

3.1.3. Opis diskontinuiteta stijenske mase

Provodi se prema terminologiji prikazanoj u tablici. Upute za detaljan opis diskontinuiteta
stijenske mase izdalo je MeĊunarodno društvo za mehaniku stijena (ISRM, 1979).

Naziv stijene opisuje se na uzorku stijene. Geneza stijena vrlo je korisna za inženjersku
geologiju, budući da su njome uvjetovana svojstva stijena. Upotreba geološkog naziva stijena
kao osnovnog naziva stijene preporuĉuje se i stoga što ne postoji prikladniji sustav
imenovanja stijena za inženjerske potrebe.
Identifikacija sedimentnih stijena za inženjersku namjenu prema BSI 5930: 1999
4.0 PROPUSNOST STIJENA
Propusnost je sposobnost stijene da kroz njezine meĊusobno povezane pore (šupljine) protjeĉe
voda. Vodonosnik (vodonosni sloj): stijena znaĉajne propusnosti, pogodna za uskladištenje
podzemne vode, npr. pješĉenjak.

Izolator: nepropusna stijena s vodom koja se ne kreće , a nalazi se u slabo povezanim porama,
npr. glina.

Propusnost (= hidrauliĉka vodljivost = koeficijent propusnosti = K) = tok kroz jediniĉnu

površinu materijala u jedinici vremena uz jediniĉni hidrauliĉki gradijent (pad potencijala za 1
m na udaljenosti 1 m u smjeru teĉenja vode). K se izražava kao brzina, pravilno u
metrima/sekundu, u praksi ĉešće u metrima/dan. Intrinsiĉna propusnost (k), izražena u
darsijima, takoĊer je funkcija viskoziteta; važna samo ako se razmatra teĉenje nafte i plina
kroz stijenu.

Brzina podzemne vode puno je manja od K vrijednosti zbog toga što su prirodni hidrauliĉki
gradijenti puno manji od 1, koji se nalazi u jednadžbi koeficijenta. Tipiĉne brzine toka
podzemne vode variraju od 1 m/dan do 1 m/godinu, ali su puno veće kroz kaverne u
vapnencima.

Porozitet: % volumena šupljina ili pornog prostora u stijeni.

Specifiĉno otpuštanje: % volumena vode koja se može slobodno ocijediti iz stijene; mora biti
manji od poroziteta i definiran je nekim faktorom u odnosu na porozitet; indikacija je
vrijednosti vodonosnika u smislu rezervi podzemne vode.

5.0 Metode ispitivanja u stijenskoj masi

U ispitivanjima u mehanici stijena i odreĊivanju parametara ĉvrstoće važno je imati na umu

utjecaj utjecaja mjerila uzorka (engl. scale effect). Opseg ispitivanja ovisi o veliĉini objekta,
dubini istraživanja, kompleksnosti stijenske mase i opsegu ranije izvršenih istraživanja.
Tipiĉna cijena istraživanja je izmeĊu 0,25 i 1% ukupne cijene objekta kod jednostavne
geološke situacije, dok na kompleksnim i nepristupaĉnim terenima ova cijena može biti 5% i
više.

Analizom stijenske mase na prirodnim izdancima na površini, u zidovima iskopa

(površinskog iskopa zasjeka ili usjeka) u istražnim gelarijama (oknima), analizom u zidovima
bušotine (video kamerama) ili analizom jezgre dobivene istražnim bušenjem, moguće je
dobiti direktan uvid u stanje stijenske mase na terenu. Potrebno je voditi raĉuna o utjecaju
miniranja ili drugih tehnika iskopa na oštećenja i poremećenost stijenske mase. Uvid u
stijensku masu na većim dubinama moguće je prilikom podzemnih iskopa (npr. tunela).
Pritom je moguće prikupiti parametre za dobru klasifikaciju stijenske mase, uzeti uzorke za
daljnja laboratorijska ispitivanja intaktne stijene i dobiti uvid u naprezanja odnosno pokrete
koji se dogaĊaju u stijenskoj masi.

IzvoĊenjem istražnih bušotina otvara se cijeli niz mogućnosti za prouĉavanje stanja stijenske
mase. Bušenjem se dobiju cilindriĉni uzorci za ispitivanje intaktne stijene i diskontinuiteta u
laboratoriju. U bušotini se mogu izvoditi pokusi za statiĉko odreĊivanje ĉvrstoće i
deformabilnosti kao i mjerenje primarnih naprezanja, te geofiziĉka ispitivanja radi
odreĊivanja dinamiĉkih svojstava elastiĉnosti stijenske mase. Bušotina može poslužiti i za
ispitivanja vodopropusnosti stijenske mase.

5.1. Ispitivanje intaktne stijene

U proraĉunima zahvata u stijenskoj masi osnovni ulazni parametri su parametri ĉvrstoće i in

situ stanje naprezanja. Kvaliteta rješenja direktno ovisi o toĉnosti ulaznih parametara.
Ispitivanjem intaktne stijene opisuje se karakter stijene, mjere mehaniĉke i druge znaĉajke
stijene. Kako je i intaktna stijena ĉesto nehomogena i anizotropna, za ispitivanje nekog
svojstva stijene treba ispitati više ispitnih uzoraka. Srednja izmjerena ili izraĉunata vrijednost
svih ispitanih ispitnih uzoraka predstavlja svojstvo uzorka odnosno stijene koja se ispituje
(ISRM Commission on Swelling Rock and Commission on Testing Methods (1979),
Suggested Methods for Laboratory Testing of Swelling Rocks, 1999, International Journal of
Rock Mechanics and Mining Sciences, 36 (1999) 294).

Dva najĉešća terenska ispitivanja su ispitivanje Schmidtovim ĉekićem i PLT (Point load test),
koja daju podatak o kvaliteti stijene. Drugi primjeri indeksnih ispitivanja su mjerenja brzine
akustiĉnih valova i slake durability ispitivanja (trajnosti).

Jednoosno tlaĉno opterećenje predstavlja najjednostavniji oblik laboratorijskog ispitivanja

intaktne stijene. 1966. godine otkrivena je mogućnost dobivanja kompletne naponsko
deformacijske krivulje pri jednoosnom tlaĉenju stijene.

Ispitivanja mehaniĉkih svojstava intaktne stijene obavlja se na cilindriĉnim uzorcima koji

moraju zadovoljiti odreĊene uvjete s obzirom na dimenzije i oblik. Uzorak stijene mora se
oblikovati tako da budu zadovoljeni kriteriji ravnosti baza i plašta kao i kriterij okomitosti
baza i osi cilindriĉnog uzorka (rezanjem, bušenjem i brušenjem). Ispitivanja deformabilnosti i
ĉvrstoće u uvjetima jednoosnog i troosnog tlaĉenja postavljaju iste kriterije za toleranciju
dimenzija i oblika. Za indirektno ispitivanje vlaĉne ĉvrstoće, koje se obavlja takoĊer na
cilindriĉnim uzorcima, vrijede druge tolerancije oblika i dimenzija (Vrkljan, 2013). Kontrola
postignute toĉnosti obrade uzorka vrši se na mjernom stolu korištenjem mjerne urice
propisane razluĉivosti.

5.2. Ispitivanje diskontinuiteta

Postoji niz metoda ispitivanja mehaniĉkih znaĉajki diskontinuiteta, od ”tilt” pokusa do

terenskog ureĊaja za smicanje, do standardnih troosnih ispitivanja na sofisticiranoj opremi.

5.2.1. Određivanje posmične čvrstoće diskontinuiteta

Diskontinuitet se pod djelovanjem posmiĉnih naprezanja ponaša sliĉno kao i intaktna stijena
pod normalnim naprezanjima. Za oĉekivati je da će se i stijenska masa koju ĉine intaktna
stijena i diskontinuiteti ponašati na sliĉan naĉin. Ponašanje diskontinuiteta pri razliĉitim
vrstama opterećenja prikazano je na slici.
Patton (1966) pokazuje utjecaj neravnosti diskontinuiteta na njegovo ponašanje pri posmiku
pomoću ispitivanja na diskontinuitetu u obliku pile. Posmiĉni pomak ovog uzorka izaziva
dilataciju (povećanje volumena) uzorka. Posmiĉna ĉvrstoća Pattonovog uzorka može se
prikazati kao
5.3. Ispitivanje stijenske mase

Standardna in situ ispitivanja deformabilnosti stijenske mase su

- dilatometarski i neki drugi pokusi u bušotinama

- pokus opterećenja ploĉom (PLT-Plate Load Test),

- pokusi velikog (LFJ) i malog (SFJ) tlaĉnog jastuka. U nekim posebnim sluĉajevima koriste
se i pokusi radijalne preše i pokusi hidrauliĉkih komora
LITERATURA
-Šestanović, S. (1993.): Osnove inženjerske geologije - primjena u graditeljstvu. Geoing,
Split. (odabrana poglavlja).
-Herak, H. (1990.): Geologija. Školska knjiga, Zagreb.
-https://www.rocscience.com/

-Inženjerska geologija: osnove i primjena Mihalić, Snježana Zagreb 2002

-Dieter D. Genske: Inženjerska geologija - osnove i primjena. 1. izdanje. Spectrum Academic

Publishing House, Berlin 2006, ISBN 3-540-25756-X.Enciklopedija site:howwikihr.com

-Wyllie D.C., Mah C.W.(2004) Rock slope engineering in civil and mining, 4th edition, The
Institute of Mining and Metallurgy and E. Hoek and J. W. Bray, Spoon Press, New York, p.
431.