Teorija ploča i ljuski Vežbe 10

6 Ljuske
Ljuska je površinska konstrukcija koja je ograničena dvema krivim površima na odstojanju
h, koje je malo u odnosu na ostale dimenzije.

6.1 Bezmomentna teorija ljuski

Bezmomentnim ili membranskim naprezanjem se naziva stanje naprezanja ljuske kada se
usled opterećenja javljaju samo presečne sile koje leže u tangencijalnoj ravni na srednju površ.
Da bi se ostvarilo membransko naprezanje ljuske, sledeći uslovi moraju biti ispunjeni:

1. Debljina ljuske je mala u odnosu na poluprečnik krivine srednje površi ljuske;

2. Srednja površ ljuske je glatka (u svakoj tački površi postoji tačno jedna tangencijalna
ravan);

3. Opterećenje je blago promenljivo i bez skokova;

4. Debljina ljuske je konstantna ili kontinualno promenljiva;

5. Oslanjanje ljuske je takvo da se na krajevima javljaju samo membranske sile (reakcija

oslonca leži u tangencijalnoj ravni srednje površi na mestu oslanjanja).

6.1.1 Bezmomentna teorija rotacionih ljuski

Rotacione ljuske su one ljuske čija je srednja površ proizvoljna rotaciona površ. Rotaciona
površ je površ dobijena rotacijom proizvoljne krive linije (merdijana) oko ose rotacije.
Da bismo opisali položaj bilo koje tačke srednje površi ljuske, koristimo krivolinijske ko-
ordinate, Slika 6.1. Koordinata ϕ je ugao koji zaklapa normala u posmatranoj tački sa osom
rotacije; koordinaata θ je ugao koji oreduje položaj tačke na odgovarajućem paralelnom kruju
i meri se od proizvoljno usvojenog preseka. Ukoliko fiksiramo koordinatu θ definisali smo krivu
merdijanu; ukoliko fiksiramo koordinatu ϕ, definisali smo paralelni krug.

�
ni krug
Paralel
ana

�
rdij
Me

Slika 6.1: Krivolinijski koordinatni sistem rotacione ljuske

U svakoj tački srednje površi ljuske postoje dve glavne krivine, Slika 6.2, čiji su poluprečnici:

1. prvi glavni poluprečnik krivine R1 - poluprečnik krivine merdijana;

2. drugi glavni poluprečnik krivine R2 .

Projekcija poluprečnika R2 na ravan paralelnog kruga predstavlja poluprečnik paralelnog kruga

(R0 ).

88
Teorija ploča i ljuski Vežbe 10

R0

�
d
�

�
R2

d�
R1

Slika 6.2: Poluprečnici glavnih krivina rotacione ljuske

Površinsko opterećenje koje deluje na ljusku ima sledeće komponente (Slika 6.3):

1. opterećenje u pravcu tangente na paralelni krug - X;

2. opterećenje u pravcu tangente na merdijan - Y ;

3. opterećenje u pravcu normale srednje površi u posmatranoj tački - Z.

Na Slici 6.3 je površinsko opterećenje prikazano prema pozitivnoj konvenciji.

R0
�

d
Z �
�

X R2
d�

Y R1

Slika 6.3: Površinsko opterećenje rotacione ljuske

Kao što je već rečeno pri definisanju membranskog naprezanja, u ljusci se javljaju samo
presečne sile koje leže u tangencijalnoj ravni na srednju površ ljuske:

1. normalna sila Nϕ ;

2. normalna sil Nθ ;

3. smičuće sile Nϕθ = Nθϕ .

Na Slici 6.4 su prikazane i označene sile (prema pozitivnoj konvenciji) koje deluju po jedinici
dužine diferencijalno malog dela ljuske. Ukupne presečne sile koje deluju na element su sile po-
množene sa dužinom stranice na koju deluju.

Rotaciona simetrija podrazumeva da su konstrukcija, granični uslovi i opterećenje rotaci-

ono simetrični. U tom slučaju nijedna veličina ne zavisi od koordinate θ. Rotaciono simetrično
opterećenje nema komponentu u pravcu tangente na paralelni krug (X ≡ 0).

89
Teorija ploča i ljuski Vežbe 10

N� 1 XR0R1d�d�
N�� N�� R1d� 2 YR0R1d�d�
3 3 ZR0R1d�d�
N� 1
N�
2
R0d� N��
N��
N�

Slika 6.4: Presečne sile pri membranskom naprezanju rotacione ljuske

Od presečnih sila, u slučaju rotacione simetrije se javljaju samo normalne sile, koj je smičuća
sila Nϕθ identički jednaka nuli, Slika 6.5.

N�
R1d� 2 YR0R1d�d�
3 3 ZR0R1d�d�
N�
N�
2
R0d�

N�

Slika 6.5: Presečne sile pri membranskom naprezanju rotacione ljuske - rotaciona simetrija

Dve nepoznate presečne sile se mogu odrediti iz uslova ravnoteže diferencijalno malog dela
ljuske: sume svih sila u pravcu tangente na merdijalnu krivu (Y ) i sume svih sila u pravcu
normale na srednju površ (Z). Uslovi ravnoteže glase:

d
(Nϕ R0 ) − Nθ R1 cos ϕ + Y R0 R1 = 0
dϕ
(6.1)
Nϕ Nθ
+ +Z =0
R1 R2
Kako se sve nepoznate presečne sile mogu odrediti iz uslova ravnoteže, membransko naprezanje
ljuske predstavlja statički odreden problem.
Presečnu silu Nϕ možemo odrediti direktno iz uslova ravnoteže sila koje deluju na deo
ljuske iznad proizvoljno uočenog paralelnog kruga.

(a) (b)
Z Z Z Z

Y Y Y Y
R0(�)
R(
2 � �
) N�(�)
N�(�)
N�(�) N�(�)

Slika 6.6: Proizvoljna rotaciono simetrična ljuska (a); presek ljuske za proizvoljno ϕ po
paralelnom krugu (b)

90
Teorija ploča i ljuski Vežbe 10

Posmatramo rotacionu ljusku opterećenu rotaciono simetričnim opterećenjem, Slika 6.6(a).

Za proizvoljno usvojen ugao ϕ sečemo ljusku po paralelnom krugu poluprečnika R0 (ϕ), Slika
6.6(b). Na mestu preseka se javlja presečna sila Nϕ (ϕ). Nepoznate su nam presečna sila Nϕ (ϕ)
i reakcija linijskog oslonca, pa ćemo posmatrati deo ljuske iznad uočenog paralelnog kruga,
gde postoji samo jedna nepoznata - Nϕ (ϕ). Pošto pravac opterećenja Y i Z zavisi od ugla ϕ,
rastavljamo ih na komponentu u pravcu ose rotacije - V i radijalnu komponentu - H, Slika
6.7(a):
V = Z cos ϕ + Y sin ϕ
(6.2)
H = −Z sin ϕ + Y cos ϕ
Ovo površinsko opterećenje deluje po prstenu površine

(2R0 π) · (R1 dϕ) (6.3)

gde je prvi član obim, a drugi član diferencijalno mala širina prstena.
Tražimo rezultantu opterećenja P (ϕ) koje deluje na deo ljuske iznad uočenog paralelnog kruga.
Radijalno opterećenje je uravnoteženo i njegova rezultanta je jednaka nuli, Slika 6.7(b). To znači
da je rezultanta opterećenja jednaka rezultanti komponenti opterećenja u pravcu ose rotacije.
Samim tim, rezultanta P (ϕ) će imati pravac ose rotacije. Kako opterećenje deluje po obimu
paralelnih krugova, položaj rezultante će biti u težištu svih paralelnih krugova, odnosno u osi
rotacije.

(a) (b)
P(�)
V V

H H H
d�
R0(�)
R( R
2 �) � 1 (�
)

Slika 6.7: Komponente površinskog opterećenja i njihova rezultanta(a); uravnoteženo radijalno

opterećenje (b)

Intenzitet rezultante P (ϕ) predstavlja sumu opterećenja (6.2) koje deluje na površinama
(6.3): Z ϕ
P (ϕ) = R0 R1 (Y sin ϕ + Z cos ϕ) dϕ (6.4)
0
Kada smo odredili rezultantu površinskog opterećenja, možemo ispisati uslov ravnoteže. Ra-
dijalna komponenta sile Nϕ je uravnotežena, pa iz sume sila u pravcu ose rotacije, Slika 6.8,
dobijamo:
2πR0 Nϕ sin ϕ + P (ϕ) = 0 (6.5)
odnosno
P (ϕ)
Nϕ = − (6.6)
2πR0 sin ϕ
Drugu nepoznatu presečnu silu Nθ možemo odrediti iz uslova ravnoteže diferencijalno malog
dela ljuske u ravcu normale na srednju površ:
Nϕ Nθ
+ +Z =0 (6.7)
R1 R2

91
Teorija ploča i ljuski Vežbe 10

P(�)

N�(�)cos� R0(�) N�(�)cos�

R(
2 �) �
N�(�)sin� N�(�)sin�

Slika 6.8: Uslov ravnoteže sila u pravcu ose rotacije

6.1.2 Primeri
Primer 1: Za sfernu kupolu opterećenu snegom, prikazanu na Slici 6.9, odrediti izraze za
presečne sile.
s

a
�
a
�

Slika 6.9: Primer 1

Kod sferne ljuske su poluprečnici glavnih krivina jednaki i jednaki su poluprečniku sfere:

Opterećenje snegom je zadato po osnovi, pa se mora svesti na površinsko opterećenje po srednjoj

površi ljuske, Slika 6.10:

s'

ds R0(�)
� a �
a �
dx

Slika 6.10: Svodenje opterećenja na srednju površ ljuske

Komponente površinskog opterećenja su:

92
Teorija ploča i ljuski Vežbe 10

Primenjujući izraz (6.4) možemo odrediti rezultantu površinskog opterećenja:

Kako je opterećenje od snega vertikalno (u pravcu ose rotacije), a P (ϕ) je rezultanta upravo
opterećenja u pravcu ose rotacije, mogli smo pojednostaviti prethodni korak:

Rezultanta se može dobiti i elementarnim razmatranjem, Slika 6.11. Opterećenje deluje po osno-
vi (kružnoj površini), rezultanta iznad proizvoljnog paralelnog kruga je:

P(�)

R0(�)
a �

Slika 6.11: Rezultanta površinskog opterećenja dobijena elementarnim razmatranjem

Presečne sile dobijamo primenom izraza (6.6) i (6.7):

Zadatak za razmišljanje i diskusiju: Za sfernu ljusku opterećenu snegom iz prethodnog za-

datka odrediti najveći ugao α tako da se u ljusci ne javljaju naponi zatezanja.

Primer 2: Za rezervoar prikazan na Slici 6.12, odrediti izraze za presečne sile u sfernoj lju-
sci.

H h
�

a
�
a
�

Slika 6.12: Primer 2

Opterećenje od tečnosti predstavlja hidrostatički pritisak. Hidrostatički pritisak je uvek upra-

van na površinu na koju deluje, što znači da od opterećenja postoji samo komponenta Z. In-
tenzitet opterećenja je jednak težini vodenog stuba iznad površi na kojoj deluje, tj. jednak je
proizvodu zapreminske težine tečnosti i dubine, Slika 6.13:

93
Teorija ploča i ljuski Vežbe 10

�h

a
�
a
�

Slika 6.13: Opterećenje hidrostatički pritisak

Rezultanta površinskog opterećenja je:

Presečne sile su:

Konusna ljuska
Kod konusne ljuske je ugao ϕ konstantan, pa je merdijana prava linija, Slika 6.14. Zbog toga
uvodimo koordinatu z, gde koordinatni početak postavljamo u vrh konusa.
Prvi glavni poluprečnik krivine, čiji se centar nalazi u preseku dve normale na merdijanu je:
R1 = ∞. Širina elementarnog dela ljuske je:
dz
R1 dϕ = (6.8)
cos α
Poluprečnik paralelnog kruga i drugi glavni poluprečnik krivine su:
R0 z tan α
R0 = z tan α R2 = = (6.9)
cos α cos α
U izrazima (6.8)i (6.9) umesto ugla ϕ figuriše ugao α, koji predstavlja ugao izmedu merdijane i
ose rotacije i važi:
π
α= −ϕ (6.10)
2

z �
�
R1 d

R0
R1
dz �
R2

Slika 6.14: Konusna ljuska

94
Teorija ploča i ljuski Vežbe 10

Rezultanta opterećenja iznad posmatranog paralelnog kruga je jednaka:

tan α z
Z
P (z) = 2π (Y cos α + Z sin α)z dz (6.11)
cos α 0

Iz uslova ravnoteže dela ljuske iznad proizvoljnog paralelnog kruga možemo odrediti presečnu
silu Nϕ :
P (z) P (z)
Nϕ = − =− (6.12)
2πR0 sin ϕ 2πz sin α
Rešenje za silu Nθ dobijamo iz uslova ravnoteže sila u pravcu normale na srednju površ:
0
Nϕ
7 Nθ tan α
 + tan α + Z = 0 −→ Nθ = −Zz (6.13)
∞ z cos α cos α

Zadatak za vežbu: Izvesti izraz za rezultantu P (z) kao što je to uradeno za proizvoljnu rota-
cionu ljusku.

Primer 3: Za konusnu ljusku opterećenu konstantnim pritiskom, prikazanu na Slici 6.15, odre-
diti izraze za presečne sile.

z �
p
l

Slika 6.15: Primer 3

Zadato opterećenje je konstantno i upravno na srednju površ ljuske, pa su komponente op-

terećenja:

Rezultanta opterećenja je:

Presečne sile su:

95
Teorija ploča i ljuski Vežbe 10

Primer 3a: Za zarubljenu konusnu ljusku opterećenu konstantnim pritiskom, prikazanu na

Slici 6.16, odrediti izraze za presečne sile.

h
z �
p

l
Slika 6.16: Primer 3a

Konus je zarubljen, tj. ne postoji deo konstrukcije za z od 0 do h. Kod ovakvih ljuski, ko-
ordinatni sistem postavljamo u imaginarni vrh konusa. Kod izvodenja rezultante površinskog
opterećenja, suma svih sila iznad proizvoljnog paralelnog kruga mora početi od početka kon-
strukcije, što je u preseku z = h, pa je izraz za rezultantu:

Kao kontrola može poslužiti činjenica da u preseku z = h rezultanta opterećenja mora biti jed-
naka nuli. Presečne sile su:

Primer 4: Za konusnu ljusku opterećenu pritiskom tla, prikazanu na Slici 6.17, odrediti
izraze
za presečne sile. Horizontalni pritisak tla računati prema formuli ph = γH tan2 45o − ϕ2
1

E = 30 GPa
� = 0.3
�
h = 0.12 m
� = 18 kN/m3
l

� = 20o
� = 25o
�
4

Slika 6.17: Primer 4

Usled tla na konus deluju vertikalan pv i horizontalan pritisak tla ph , koji su linearna funkcija
dubine zemlje, Slika 6.18:

Ako izazimo opterećenje u funkciji koordinate z, dobijamo:

96
Teorija ploča i ljuski Vežbe 10

H
z

� �

Slika 6.18: Horizontalni i vertikalni pritisak tla

Opterećenje od tla deluje po osnovama: vertikalni pritisak deluje po horizontalnoj, a horizon-

talni pritisak po vertikalnoj osnovi. Potrebno je da ga svedemo na opterećenje po kosoj površi
ljuske:

Ovo opterećenje je potrebno razložiti na komponente Y i Z, Slika 6.19:

Slika 6.19: Razlaganje opterećenja na komponente

Koristeći izraz za rezultantu opterećenja (6.11) dobijamo:

Presečne sile su:

97
Teorija ploča i ljuski Vežbe 11

6.1.3 Rotaciono simetrična deformacija srednje površi rotacione ljuske

U opštem slučaju, u svakoj tački srednje površi rotaciono simetrične ljuske postoje dva
komponentalna pomeranja:

1. pomeranje u pravcu tangente na merdijalnu krivu - v;

2. pomeranje u pravcu normale na srednju površ - w.

Ova komponentalna pomeranja su prikazana na Slici 6.20. Pomeranje w je pozitivno u smeru ka

osi rotacije, dok je pomeranje v pozitivno u smeru koordinate ϕ.

w
v

Slika 6.20: Komponentalna pomeranja rotaciono simetrične ljuske

Deformacijske veličine - dilatacije u pravcima ϕ i θ i promena ugla nagiba tangente na

merdijalnu krivu su:
 
1 dv
εϕ = −w (6.14a)
R1 dϕ
1
εθ = (v cot ϕ − w) (6.14b)
R2
 
1 dw
χ= v+ (6.14c)
R1 dϕ

Membransko naprezanje ljuski predstavlja statički odreden problem. Presečne sile možemo odre-
diti iz uslova ravnoteže, nezavisno od ostalih nepoznatih veličina. Kada smo sračunali presečne
sile, možemo odrediti napone, imajući u vidu da su oni konstantni po debljini ljuske:
Nϕ Nθ
σϕ = σθ = (6.15)
h h
Deformacije možemo odrediti iz Hook -ovog zakona:
1
εϕ = (Nϕ − νNθ ) + αt t0
Eh (6.16)
1
εθ = (Nθ − νNϕ ) + αt t0
Eh
Nakon deformacija, mogu se sračunati i komponentalna pomeranja. Ukoliko izrazimo pomeranje
w iz izraza (6.14a) i (6.14b) i izjednačimo ih, dobijamo:

dv
− c cot ϕ = εϕ R1 − εθ R2 (6.17)
dϕ

Jednačina (6.17) predstavlja diferencijalnu jednačinu po nepoznatom pomeranju v, čije je rešenje:

Z 
εϕ R1 − εθ R2
v= dϕ + C sin ϕ (6.18)
sin ϕ

98
Teorija ploča i ljuski Vežbe 11

gde C označava pomeranje ljuske kao krutog tela u pravcu ose rotacije. Na kraju je ostalo još
da sračunamo pomeranje w primenom izraza (6.14a) ili (6.14b).
Promena poluprečnika paralelnog kruga ∆R0 predstavlja horizontalnu komponentu pomeranja
srednje površi ljuske, Slika 6.21.

ΔR0
R0
R0
�
ΔR0
ΔR0
v w

Slika 6.21: Promena poluprečnika paralelnog kruga

Ovo pomeranje možemo odrediti razlaganjem pomeranja na horizontalnu i vertikalnu kom-

ponentu:
∆R0 = v cos ϕ − w sin ϕ (6.19)
Drugi način odredivanja ∆R0 je posmatranjem deformacije paralelnog kruga, Slika 6.22.

R0
ds
dθ

2
(1+�θ)ds2
ΔR0

Slika 6.22: Deformacija paralelnog kruga

Primenom sinusne teoreme nalazimo

(1 + εθ )ds2 ds2
= −→ ∆R0 = εθ R0 (6.20)
R0 + ∆R0 R0
Konusna ljuska

U slučaju konusne ljuske, veze izmedu pomeranja i deformacije su:

 
1 dv dv
εϕ = −w = cos α
R1 dϕ dz
(6.21)
1 cos α
εθ = (v cot ϕ − w) = (v tan α − w)
R2 z tan α
Promena ugla nagiba tangente na merdijalnu krivu je:
 
1 dw dw
χ= v+ = cos α (6.22)
R1 dϕ dz

99
Teorija ploča i ljuski Vežbe 11

6.1.4 Primeri
Primer 1: Za sfernu kupolu opterećenu konstantnim radijalnim pritiskom, prikazanu na
Slici 6.23, odrediti izraze za promenu poluprečnika paralelnog kruga ∆R0 i promenu ugla nagiba
tangente na merdijalnu krivu χ.
p

a �
a �

Slika 6.23: Primer 1

Da bismo došli do deformacije i pomeranja, najpre treba da odredimo presečne sile. Zadato
površinsko opterećenje je konstantno i upravno na srednju površ ljuske, tj:

Rezultanta površinskog opterećenja do proizvoljnog ugla ϕ je:

Presečne sile su:

Pošto smo odredili presečne sile, primenom Hook -ovog zakona, izraz (6.16), dolazimo do dilata-
cija:

Promenu poluprečnika paralelnog kruga računamo primenjujući izraz (6.20):

Da bismo sračunali promenu ugla nagiba tangente na merdijalnu krivu χ, moramo prvo odrediti
komponentalna pomeranja v i w:

100
Teorija ploča i ljuski Vežbe 11

Promena ugla nagiba na merdijalnu krivu je:

Zadatak za vežbu: Nacrtati deformisani oblik ljuske

Primer 2: Za sfernu kupolu, koja se zagreva za t0 , odrediti izraze za promenu poluprečnika

paralelnog kruga ∆R0 i promenu ugla nagiba tangente na merdijalnu krivu χ.

t0

a �
a �

Slika 6.24: Primer 2

Membransko naprezanje ljuske je statički odreden problem, tako da su presečne sile u ljusci
usled temperaturnih uticaja jednake nuli! Postoje deformacije, koje možemo odrediti iz Hook -
ovog zakona:

Promena poluprečnika paralelnog kruga je:

Pošto su dilatacije jednake, kao i R1 = R2 = a, kao i u prethodnom primeru je v = .

Pomeranje w je:

i promena ugla nagiba na merdijalnu krivu je:

Primer 3: Za konusnu ljusku prikazanu na Slici 6.25 odrediti izraze za komponentalna pome-
ranja i promenu ugla nagiba tangente na merdijalnu krivu χ.
1

E = 30 GPa
� = 0.3
�
h = 0.12 m
� = 18 kN/m3
l

� = 20o
� = 25o
�
4

Slika 6.25: Primer 3

101
Teorija ploča i ljuski Vežbe 11

Koristimo rešenje za presečne sile dobijene u Primeru 4 sa vežbi 10:

z z2
 
Nϕ = −9.261 +
2 3
Nθ = −5.384(z + z 2 )

Dilatacije dobijamo primenom Hook -ovog zakona:

Pomoću izraza (6.21) dolazimo do komponentalnih pomeranja:

Integracionu konstantu C odredujemo iz graničnog uslova: na mestu oslanjanja pomeranje v

mora biti jednako nuli:

Odnosno, C = , pa je

Pomeranje w je:

Promena ugla nagiba tangente na merdijalnu krivu je:

102