Nen Tang

1
NỀN TẢNG
GIÁO DỤC GIA ĐÌNH
Nguyễn Thị Bích Ngà

Facebook: www.facebook.com/ngavoi.nguyen
Hãy lan toả nếu thấy hữu ích và đừng sử dụng vì mục đích thương mại
2
MỤC LỤC
I. NỀN TẢNG GIÁO DỤC GIA ĐÌNH 4
1. TIÊU CHUẨN LÀM MỘT “NGƯỜI BÌNH THƯỜNG” 6
2. DẠY CON “HỌC GÓI HỌC MỞ” 7
3. DẠY CON HỌC ĐI, HỌC ĐỨNG, HỌC NGỒI, HỌC NẰM 10
4. DẠY CON SỐNG THẬT VỚI CẢM XÚC CỦA CHÍNH MÌNH 13
5. DẠY CON KỸ NĂNG SINH TỒN 17
6. DẠY CON BIẾT XẤU HỔ 20
7. DẠY CON GIỮ GÌN PHẨM GIÁ, GIỮ GÌN PHẨM GIÁ CHO CON 23
8. DẠY CON LÒNG TỰ TRỌNG 28
9. DẠY CON CÁCH GIAO TIẾP 31
10. DẠY TRẺ BIẾT QUAN TÂM TỚI MỌI NGƯỜI 34
11. DẠY CON BIẾT XẤU HỔ, ĂN NĂN 37
12. DẠY CON TỰ LẬP 40
13. LÀM SAO ĐỂ HỌC ĐƯỢC SỰ TINH TẾ? 44
14. DẠY CON TRỞ THÀNH NGƯỜI TINH TẾ 49
15. DẠY CON PHƯƠNG PHÁP TƯ DUY 52
16. DẠY CON PHƯƠNG PHÁP TƯ DUY (TIẾP THEO) 55
17. ĐẶT NIỀM TIN VÀO CON 58
18. ĐỪNG GIÁO DỤC VÀ YÊU THƯƠNG SAI CÁCH 60
19. YÊU THƯƠNG VÔ ĐIỀU KIỆN, YÊU THƯƠNG CÓ ĐIỀU KIỆN
VÀ NUÔNG CHIỀU VÔ LỐI 64
20. NHỮNG ĐỨA TRẺ CHỊU NHIỀU MÂU THUẪN 69
21. LÀM CÁCH NÀO ĐỂ DẠY MỘT ĐỨA TRẺ “NGỖ NGHỊCH”? 72
22. NHÂN TÂM 76
23. ĐỨC KIÊN TRÌ TRONG SỰ THẤU HIỂU 77
24. HỌC CON 81
25. HỌC CON (tt) 85
3
II. SỬA MÌNH
NHỮNG NGUYÊN TẮC CƠ BẢN ĐỂ LÀM NGƯỜI TỬ TẾ 87
1. THÓI NHIỀU CHUYỆN CỦA NGƯỜI VIỆT 91
2. SỬA THÓI NHIỀU CHUYỆN 94
3. PHẨM GIÁ CỦA MỘT CON CÒ 98
4. EMPATHY VÀ SYMPATHY 100
5. THÓI PHÁN XÉT – THÓI PHÁN XÉT ẨU 101
6. TÂM LÝ “ĐỨA TRẺ-CÁI KẸO” VÀ MẶC CẢM CỦA NGƯỜI ĐI CHO 104
7. THÓI QUEN TRỐN TRÁNH CỦA NGƯỜI VIỆT 106
8. HÀNH VI BẦY ĐÀN (HERD BEHAVIOUR) 108
9. THÓI HÁO THẮNG 110
10. THÓI LƯỜI HỌC CỦA NGƯỜI VIỆT 114
11. THÓI GHEN GHÉT, ĐỐ KỴ CỦA NGƯỜI VIỆT 117
12. PHẢN BIỆN VÀ CÃI BƯỚNG 121
13. LẠI BÀN VỀ VĂN HÓA TRANH LUẬN 124
14. SỰ KHÁC BIỆT GIỮA ĐÓNG GÓP Ý KIẾN VÀ CHỈ TRÍCH 126
15. CHUYỆN CON VỊT VÀ LAN MAN TRIẾT LÝ VỀ TÌNH YÊU THƯƠNG 130
16. THÓI CHIA BÈ KẾT PHÁI CỦA NGƯỜI VIỆT 132
17. THÓI SĨ DIỆN HÃO 135
18. NHỮNG KẺ “NGƯỜI NGOÀI” 138
19. THÓI BẠO LỰC CỦA NGƯỜI VIỆT 140
20. TUỔI TRẺ HỒNG KÔNG, VIỆT NAM
VÀ VAI TRÒ CỦA GIA ĐÌNH, XÃ HỘI 142
21. SỰ THẬT – CÔNG LÝ VÀ HÒA GIẢI 146
22. THÓI QUEN ĐỔ LỖI CHO NẠN NHÂN (VICTIM BLAMING) 149
23. HUNG HĂNG 153
4
I. NỀN TẢNG GIÁO DỤC GIA ĐÌNH
Nền tảng gia đình là yếu tố quan trọng bậc nhất hình thành nên tính cách một
con người.
Nền tảng gia đình là gì? Là nề nếp văn hóa trong sinh hoạt, ăn ở, đi đứng, nói
chuyện, đối nhân xử thế, cách dạy con, cách yêu thương… của gia đình đó. Nề nếp ấy
có thể thông qua nhiều thế hệ, bắt nguồn từ ông bà cụ kỵ, hoặc cũng có thể bắt nguồn
từ cha mẹ ta với ta, hoặc có thể được khởi đầu từ ta với con cái.
Nền tảng gia đình tốt sẽ được giữ gìn và truyền lại qua các thế hệ, tạo ra những
người con cháu có văn hóa và biết giữ gìn các giá trị làm người tốt đẹp. Nền tảng gia
đình không tốt cũng mang yếu tố truyền lại qua các thế hệ, tạo ra những người con
cháu có những ứng xử không đẹp, điều này có thể chấm dứt khi một trong những thế
hệ nhận ra và thay đổi nó để tự tạo ra nền tảng gia đình khác tốt hơn.
Nhìn cách ứng xử của một người với người khác, với cộng đồng, ta có thể nhận
biết người ấy có nền tảng gia đình hay không, nền tảng đó tốt hay chưa tốt. Một người
có nền tảng gia đình không tốt mà không nhận ra để cố gắng học hỏi, thì cho dù có bao
nhiêu tuổi, có đi Mỹ đi Nhật, trong cách ứng xử vẫn thể hiện ra những điều rất tệ, nhiều
thói xấu trong tính cách.
Ta có thể thấy rất rõ điều này trong xã hội, và lo lắng vì dường như nền tảng gia
đình đang dần mất đi bởi ngày càng nhiều người cư xử rất tệ với người khác mà vẫn
không nhận ra.
Tôi cho rằng tính cách của một người chịu ảnh hưởng từ nền tảng gia đình đến
80%, 20% còn lại từ nhà trường và xã hội. Nhiều người cho rằng tỉ lệ này là 50/50,
thậm chí đổ hoàn toàn cho nhà trường và xã hội về sự hư hỏng trong tính cách của con
mình. Kỳ thực, không nhà trường hiện đại nào có thể dạy bạn một cách kỹ càng từ
bước chân đi, ăn mặc, cầm muỗng, đũa… Nhà trường ngày nay chỉ dạy kiến thức, làm
cho người đó thành có học vấn, không thể dạy để hình thành tính cách.
5
Nhiều bậc cha mẹ luôn kêu bận rộn, mưu sinh để đẩy hết con cho nhà trường.
Học nội trú cả ngày, rồi về lại học thêm đến nhọ mặt, đứa trẻ chỉ có rất ít thời gian để
chơi, nghỉ ngơi, thì lấy đâu ra thời gian để quan sát và học nếp nhà? Đó là một sai lầm
của cha mẹ. Và khi đứa trẻ không ổn, cha mẹ lại đổ thừa tại trường, tại xã hội.
Lúc tôi còn nhỏ, mẹ rất bận rộn, gia đình rất khó khăn, nhưng những điều cơ
bản trong nền tảng gia đình vẫn luôn được mẹ nhắc nhở, dạy bảo rất chu đáo.
Có lần, tôi đi ăn ở quán với bạn. Cô bé phục vụ bàn lẹt xẹt đi lại lê dép trên sàn
phát ra tiếng động khá lớn. Bạn liền nhắc, “Nhấc chân lên em ơi.” Bạn vẫn hay bảo
mình là “người nhà quê” nhưng chỉ một câu nhắc ấy là tôi biết gia đình bạn dù ở quê
nhưng không “nhà quê” chút nào, dù gia đình bạn cũng đông con, cũng khó khăn thời
bạn còn nhỏ.
Việc bận rộn, khó khăn không phải là nguyên nhân khiến cha mẹ không thể dạy
con. Nó nằm ở ý thức. Khi ta có ý thức về sự quan trọng của giáo dục trong gia đình
thì ta sẽ có đủ thời gian dành cho nó. Khi ta có tình yêu đủ lớn, đúng cách dành cho
con cái thì ta biết con cần được giáo dục những gì và cần bao nhiêu thời gian của mình.
Không ai không có đủ thời gian cho tình yêu cả. Bận rộn, khó khăn… chỉ là những cái
cớ. Con có những thói xấu, chưa ngoan là do cha mẹ chưa biết cách nói với con, chưa
biết cách yêu thương, không có chuyện “cha mẹ sinh con trời sinh tính”.
Đứa con do ta sinh ra, từ máu thịt ta, không có lẽ nào ta phó mặc tính nó cho
trời. Ta dạy được cho nó cái tính. Ta cần khẳng định điều đó, chắc chắn về điều đó thì
mới có thể dành đủ thời gian, yêu thương để dạy con được.
*****
6
1. TIÊU CHUẨN LÀM MỘT “NGƯỜI BÌNH THƯỜNG”
Tôi nhớ, lúc nhỏ, nhà tôi nghèo lắm, mẹ bận rộn làm rất nhiều việc, vừa nhà cửa,
chăm sóc ba ốm, vừa làm bánh, buôn bán kiếm tiền nuôi bầy con 6 đứa… mẹ không
có thời gian cho riêng mình. Thế nhưng, tôi vẫn được mẹ dạy dỗ rất cẩn thận từ cách
đi đứng cho đến ăn mặc, nói chuyện, cư xử.
Mẹ bảo, khi đi phải nhấc chân lên khỏi mặt đất, không kéo dép lẹt xẹt mới là
người thanh tao.
Khi nhai phải từ tốn, môi khép vào, không được chóp chép, không được húp
sùm sụp mới là người lịch sự.
Khi gắp thức ăn, không được xới tung lên chọn miếng mình thích, không được
gắp miếng này lên bỏ xuống lại chọn miếng khác, mới là người biết điều và nhường
nhịn.
Khi quét nhà phải quét sạch cả trên, dưới, trong ngoài mới là người cẩn thận,
biết nhìn toàn cảnh chứ không cắm mặt biết mỗi lối đi.
Khi quét sân, phải quét luôn đường đi trước cửa nhà mình và tiện tay quét luôn
cho nhà hàng xóm để tất cả cùng sạch mới là người có trách nhiệm với cộng đồng.
Khi làm lỗi phải biết dũng cảm nhận lỗi, xin lỗi, sửa chữa mới là người biết
hướng thiện.
Khi chưa biết phải hỏi, khi dốt phải học, không được dấu dốt, và lắng nghe khi
người khác chỉ dạy, mới là người khôn và hiểu biết.
Khi thấy người ta không biết thì phải chỉ dạy mới là người đàng hoàng.
Khi thấy người ăn xin, cơ nhỡ phải biết chia sẻ, giúp đỡ mới là người biết yêu
thương.
Khi thấy người sa cơ phải nhận sự giúp đỡ của mình, không được hỏi về quê
quán và giúp người mà không để người ta có cảm giác hàm ơn mới là người tinh tế.
7
Khi thấy chuyện bất bình, bất công phải lên tiếng bênh vực người yếu, chống lại
cái xấu mới là người công chính.
Tôi hỏi mẹ, “Nếu con làm được tất cả những điều mẹ dạy thì con thành người
như thế nào?” Mẹ cười, “Là người bình thường.”
Vâng. Là người bình thường.
Nhìn lại xã hội hiện nay, nền giáo dục này và xã hội này có đào tạo ra những
người bình thường không?
Tôi thấy, những hành động bất thường của người bất thường thì nhan nhản, trở
thành điều bình thường, trong khi những hành động bình thường của những người bình
thường còn sót lại thì một là bị tung hô thành “anh hùng”, hai là bị chửi rằng “hâm
dở”.
*****
2. DẠY CON “HỌC GÓI HỌC MỞ”
Ông bà mình có câu tục ngữ, “học ăn học nói, học gói học mở” để dạy con cháu
cách ăn uống, nói năng và cư xử cho phải. Học gói học mở là gì?
Học gói nghĩa là học cách tiết kiệm, cách chi tiêu sao cho hợp lý, hợp với túi
tiền của mình. Học mở là học cách chia sẻ, cách trao đi, cách bao dung.
Theo một nghĩa khác, học gói học mở còn là học cách sắp xếp tổ chức cuộc sống
của bản thân, gia đình một cách khoa học nhất để tiết kiệm tiền bạc, công sức và thời
gian.
Với trẻ con, làm sao để dạy học gói học mở?
Hãy bắt đầu từ những điều nhỏ nhất:
8
Dạy trẻ ăn hết khẩu phần ăn trong bát đĩa của trẻ. Phân tích cho con trẻ hiểu để
làm ra được hạt gạo, cái rau, miếng thịt… những người nông dân đã mất rất nhiều công
sức lao động. Người lớn phải làm việc kiếm tiền mua thực phẩm, người nấu phải đi
chợ, nấu ăn… Xin đừng rao giảng, hãy thủ thỉ với trẻ như kể chuyện, trẻ sẽ tiếp thu rất
nhanh lòng biết ơn và quý trọng thực phẩm.
Dạy trẻ tắt các thiết bị điện khi không sử dụng như quạt, đèn. Tiết kiệm nước
khi trẻ rửa tay, rửa bát bằng cách mở một nửa vòi.
Khi trẻ lớn hơn một chút, có tiền sinh hoạt riêng hằng tuần, ta dạy trẻ ghi lại
những món trẻ mua và giá tiền. Khi trẻ đòi mua đồ chơi không hợp lý, hãy cương quyết
từ chối mua cho trẻ mà bảo trẻ tự chi trả bằng tiền sinh hoạt của mình. Trẻ sẽ học được
cách tiết kiệm và đắn đo, cân nhắc sau vài lần chi tiền mua thứ không hợp lý. Nếu bố
mẹ chi tiền, trẻ sẽ không học được bài học cân nhắc và xót tiền.
Khi gặp người cơ nhỡ, bố mẹ hãy đưa tiền hoặc vật dụng cho trẻ đem trao họ.
Giải thích cho trẻ biết người cơ nhỡ vì một lý do gì đó nên mới rơi vào cảnh khốn
cùng, chúng ta cũng có thể sẽ giống họ nếu một ngày ta gặp hoàn cảnh bất đắc dĩ.
Không được phép coi khinh họ vì họ là những người rất dễ bị tổn thương trong cuộc
sống. Việc này sẽ làm trẻ học được cách mở lòng, tính nhân ái.
Khi trẻ cho bạn mượn bút hoặc giúp bạn bè trong lớp điều gì đó, hãy khen ngợi
trẻ và khuyến khích trẻ kể cho ta nghe về hoàn cảnh của bạn. Hướng dẫn trẻ cách giúp
bạn. Nếu bạn trẻ làm mất bút, trẻ cho bạn, về nhà bị bố mẹ mắng thì trẻ sẽ không học
được tính chia sẻ, giúp người mà chỉ học được tính ích kỷ. Với đứa trẻ nhạy cảm và
hiểu biết sớm, nó sẽ coi thường bố mẹ.
Làm thế nào để dạy trẻ cách sắp xếp tổ chức cuộc sống?
Bố mẹ phải biết cách sắp xếp tổ chức cuộc sống. Bố mẹ nấu một bữa cơm xong
mà bàn, bếp, chậu rửa bày bừa đầy đồ, bẩn thỉu thì dĩ nhiên trẻ sẽ không thể học được
cách sắp xếp, làm việc gọn gàng hợp lý.
9
Hồi tôi còn nhỏ, mười tuổi đã nấu cơm, kho cá, nấu canh, xào rau… bằng bếp
củi. Mẹ luôn dạy cách làm nhanh gọn: Bắc nồi cơm lên bếp. Khi chờ cơm sôi thì rửa,
thái thịt hoặc cá, ướp sẵn để kho. Cơm chín thì nhắc xuống để bên cạnh ủ nóng, nhắc
nồi thịt hoặc cá lên. Trong khi chờ cá thịt
chín thì nhặt rau, rửa rau. Cá, thịt chín thì bắc nồi nước nấu canh lên. Trong lúc
đợi nước sôi thì dọn dẹp rửa sạch dao thớt, rổ rá, lau bàn, quét nhà. Nước sôi cho rau
vào nấu chín là xong. Khi nấu xong bữa mọi thứ đều tinh tươm, sạch sẽ, gọn gàng. Tôi
dư nhiều thời gian để học, chơi, đọc sách.
Giờ nhà nhà có nồi cơm điện, bếp từ, bếp ga, máy giặt… thì việc nấu nướng,
dọn dẹp còn nhanh và tiện lợi hơn xưa rất nhiều nếu ta biết cách làm việc khoa học,
sắp xếp thời gian hợp lý.
Dạy trẻ em cách sắp xếp cuộc sống bắt đầu từ việc hướng dẫn con lên thời khóa
biểu trong ngày cho bản thân từ giờ thức, học, chơi, cho đến giờ ngủ để con tự thực
hiện.
Dạy con sắp xếp bàn học ngăn nắp gọn gàng, vật dụng nào có vị trí riêng của
vật đó để dễ dàng lấy khi cần thiết. Đồ đạc trong gia đình cũng vậy, cần sắp xếp đúng
vị trí, khi dùng xong lại cất vào vị trí cũ. Cất gọn đồ chơi sau khi chơi xong.
Hướng dẫn trẻ làm việc nhà tùy theo độ tuổi. Vừa dạy trẻ cách làm việc vừa dạy
trẻ cách sắp xếp thời gian các công việc để trẻ làm nhanh và gọn. Ví dụ dạy trẻ cho
quần áo vào máy giặt, khi máy giặt đang giặt đồ thì lấy quần áo vào xếp, móc phơi
quần áo sắp lại cẩn thận theo đúng chiều, xong việc sắp xếp quần áo thì máy giặt đồ
xong, đi phơi đồ… Trong một tiếng trẻ sẽ làm xong hai phần việc. Nếu không dạy trẻ
sắp xếp thì trẻ sẽ đợi giặt xong mới lấy quần áo xuống, phơi xong mới xếp quần áo thì
sẽ mất từ một tiếng rưỡi đến hai tiếng, trẻ sẽ cảm thấy thời gian làm việc nhà quá dài,
trẻ sẽ lười.
10
Trong việc hướng dẫn con, bố mẹ chỉ nên kiên trì nhắc con để con thành lập thói
quen, không quát tháo khi con chưa thực hiện đúng vì dù sao chúng cũng chỉ là trẻ con
ham chơi và lơ đãng.
Trẻ biết học gói học mở, biết sắp xếp tổ chức cuộc sống thì khi lớn trẻ rất dễ
dàng có tính tự lập, làm công việc nào cũng sẽ thuận lợi dễ dàng bởi đã có tính khoa
học và thông minh, đối nhân xử thế chu toàn, ít va vấp.
Và để dạy được cho trẻ những điều này thì trước tiên bố mẹ cần nhìn lại mình
xem mình đã biết “gói, mở” chưa. Nếu chưa thì mình học thôi, không khó, bớt lười là
học được.
*****
3. DẠY CON HỌC ĐI, HỌC ĐỨNG, HỌC NGỒI, HỌC NẰM
Cách đây ít lâu, dân mạng cười và châm biếm một cô hoa hậu ngủ với tư thế hớ
hênh trên máy bay. Nếu chuyện đi đứng nằm ngồi không quan trọng thì chẳng ai cười
cô làm gì. Một người đi đứng thanh thoát nhẹ nhàng thường là người nhanh nhẹn trong
công việc, một người ngồi ở đâu cũng thẳng lưng thường là người trực tính, một người
luôn chọn vị trí ngồi quay mặt ra, lưng đối diện tường là người thích sự chủ động và
kiểm soát. Người đi lê dép lẹt quẹt thường là người chậm chạp
trong các thao tác làm việc, người lúc nào cũng ngồi dạng háng, lưng tựa vào
ghế ngã bụng ra phía trước thường là người thích thể hiện quyền lực (dù có quyền hay
không).
Trẻ em khi biết chạy nhảy thường rất hiếu động, ta cần tôn trọng tuổi thơ, quyền
được chơi đùa học hỏi, trải nghiệm của chúng, nhưng điều đó không đồng nghĩa là cứ
kệ chúng mọi thứ mà không hướng dẫn. Dạy trẻ học đi học đứng học nằm học ngồi là
dạy tư thế con người. Đây là một điều quan trọng, bởi tư thế của một người là tướng
mạo bề ngoài và thông qua đó nói lên rất nhiều về văn hóa, tính cách. Do đó dạy con
11
đi đứng nằm ngồi không chỉ dạy cách đi đứng nằm ngồi thế nào mà thông qua đó
hướng dẫn con tạo ra “dáng đứng” của bản thân.
Từ bé, khoảng năm tuổi, ngoài những lúc chơi đùa chạy nhảy thỏa thích, tôi
thường được mẹ nhắc việc đi dép phải nhấc chân lên, không kéo lê dép loẹt xoẹt trên
nền đất. Mẹ bảo, khi đi nhấc chân sẽ nhanh nhẹn hơn trong việc đi lại, dáng đi thanh
thoát, nhẹ nhàng, tốt cho cơ bắp và xương. Đi đứng loẹt xoẹt không nhấc chân lên sẽ
thành cái dáng đi như con vịt lạch bạch, chậm chạp, lười nhác và cẩu thả, hại khớp gối
khớp háng, các cơ không được co kéo đúng độ sẽ dễ bị co cơ, sinh ra đau mỏi không
thể đi xa đi nhanh, không thể mang vác nặng.
Việc lê dép trên nền nhà còn gây ra tiếng động lớn khi di chuyển làm phiền tai
người khác. Nhất là phụ nữ, dáng đi rất quan trọng, khi nhấc chân lên và đi khép chân
mới tạo ra được sự uyển chuyển. Một người biết nhấc chân lên không kéo lê dép làm
phiền người khác thì sẽ biết tôn trọng không gian yên tĩnh cho người xung quanh khi
họ cần nghỉ ngơi, làm việc.
Ta thử tưởng tượng ta đang ngồi trong văn phòng làm việc yên tĩnh với một sự
tập trung cao, bỗng có người loẹt xoẹt lê giày dép đi vào thì cái tiếng động đó là một
sự làm phiền không hề nhỏ. Hoặc khi ta nằm nghỉ muốn ngủ, mà người trong nhà cứ
loẹt xoẹt lê dép di chuyển tới lui thì sẽ khó chịu như thế nào. Khi ngay đến cái bước
chân họ còn không thể, không biết cách kiểm soát thì mọi hành động khác như rửa cái
chén, rót cốc nước đặt xuống bàn, lời ăn tiếng nói đều sẽ gây ra tiếng động lớn vì họ
không quan tâm đến tiếng động, kể cả khi tiếng động đó làm phiền người khác. Ngày
trước, khi tuyển người làm việc bếp và phục vụ cho quán, tôi không tuyển người đi
đứng lê chân vì tôi biết rằng họ rất chậm chạp, hay than phiền.
Con người có rất nhiều tư thế ngồi. Khi ngồi với bạn bè trong các cuộc vui thì
thoải mái tư thế. Nhưng khi ngồi trước mặt người lớn tuổi hơn hoặc khi làm việc, trong
cuộc họp, trong tiếp khách, trong các buổi tiệc sang trọng thì tư thế ngồi rất quan trọng,
nó thể hiện rất rõ tư cách, tâm thế của ta nên nhất định không thể tùy tiện. Nhìn những
12
bức ảnh chụp, nhất là những bức ảnh chụp những người lãnh đạo đất nước, ta có thể
hiểu con người họ.
Tư thế chuẩn khi tiếp khách phải là thẳng lưng, hai chân đặt dưới sàn, ngang
vai, tay đặt thoải mái lên thành ghế hoặc trên đùi. Tư thế ngồi này thể hiện sự tôn trọng
đúng mực với khách và buộc khách phải tôn trọng mình.
Khi nói một câu chuyện thoải mái, có thể ngồi hơi dựa lưng vào ghế, chân nọ
vắt lên chân kia, tay đặt trên đùi, mắt nhìn thẳng người nói để họ biết ta đang tiếp nhận
điều họ trao đổi một cách thoải mái nhất. Khi muốn nhấn mạnh một ý quan trọng trong
câu chuyện, người nói có thể hơi ngả người về phía người nghe một chút. Khi ngồi
tiếp khách hoặc với người lớn với bất kỳ tư thế nào cũng không được phép rung đùi,
nhịp chân.
Phụ nữ, khi ngồi ghế tiếp khách dù mặc quần hay áo dài, váy thì cũng với tư thế
hai chân khép nhẹ, tay đặt trên đùi. Có thể ngồi vắt chân nọ lên chân kia, thay đổi tư
thế, nhưng vẫn là lưng thẳng, tay đặt trên đùi hoặc hai tay đặt úp lên nhau trên đầu gối.
Đó là những tư thế sang trọng, quý phái và duyên dáng mà vẫn rất tự nhiên.
Đứng cũng vậy, thẳng lưng khi bắt tay, chào hỏi, điều đó thể hiện sự tự tôn và
tôn trọng người khác đúng mực. Không ít người Việt có thói quen vô thức gập lưng
khúm núm khi bắt tay người có địa vị xã hội cao hơn mình, điều đó vô hình chung
đánh mất sự tự tôn của bản thân và vì vậy mà kẻ đối diện sẽ coi thường mình.
Nằm là lúc thoải mái nhất, có cần gì phải phép tắc lễ nghi sau một ngày mệt
mỏi? Ấy thế mà vẫn phải học bởi không phải lúc nào ta cũng nằm một mình trong
chính nhà của mình, có những lúc ta phải đi nằm nhà người khác hoặc với người khác.
Học để biết cách tránh những hớ hênh.
Có lần tôi đến nhà bạn thân, vì mệt quá nên xin phép nằm, và ra góc nhà, nơi
không ai ngồi, lấy áo khoác đắp lên bụng, nằm thẳng, hai chân khép. Trước khi chìm
13
vào giấc ngủ lơ mơ, tôi nghe bạn nói với những đứa khác, “Nhìn con Voi kìa, nó mệt
nhưng vẫn không mất sự kiểm soát, nhìn đó mà học.”
Lại lần khác, tôi đi biểu tình, bị hốt về đồn ngồi từ sáng đến khuya, bị chuyển
về đồn khác tiếp tục giữ. Thấy tôi ngồi mãi, gần hai giờ sáng, một công an viên bảo,
“Chị cứ nằm trên ghế dài kia cho đỡ mỏi.” Tôi cảm ơn và từ chối, “Cảm ơn anh. Nhưng
đây là văn phòng làm việc, không phải là nơi để nằm.” “Chị cứ nằm đi. Giờ này đâu
có tiếp khách, làm việc gì nữa.” “Nó vẫn là phòng làm việc, tôi được dạy nằm có nơi
có chốn thưa anh.” Ông trưởng công an phường nghe vậy thì bảo một người dân quân
tự vệ lên phòng ông ta trên lầu bê xuống một ghế bố và cái gối, kê vào phòng bên
trong, ông bảo, “Đây, em nằm nghỉ đi.” Tôi cảm ơn và vào nằm ngủ một giấc đến sáng.
Sự tôn trọng không phải bỗng dung mà có, ta phải làm cho người khác tôn trọng mình
ngay từ những điều tưởng chừng nhỏ nhất. Những khi tới lui nhà anh chị kết nghĩa
chơi, dù khuya dù mệt tôi vẫn chạy về, không bao giờ chui vào phòng vợ chồng anh
chị ngủ cho dù anh chị có mời, giữ rất nhiệt tình.
Đi đứng nằm ngồi như thế nào đều thể hiện tư cách, tâm thế con người mình, nó
đóng góp khá lớn trong sự thành công hay thất bại khi giao tiếp. Do đó, dạy con hoặc
tự sửa chính mình là điều tốt cho mình, không phải cho ai khác. Học văn minh, học
lịch thiệp, học tự tôn và tôn trọng người khác ngay từ việc học đi học đứng học ngồi
học nằm là vậy.
*****
4. DẠY CON SỐNG THẬT VỚI CẢM XÚC CỦA CHÍNH MÌNH
Nhiều anh chị khi đi lên các vùng cao nguyên, miền núi thăm thú hoặc làm thiện
nguyện về đều có một nhận xét, “nhìn ánh mắt trẻ em trên đó đẹp thật, nó trong veo.
Cũng độ tuổi đó, nhưng trẻ em miền xuôi không thế.” Nhìn mắt trẻ em ở nhiều nước
14
khác, ta cũng dễ dàng nhận thấy sự trong trẻo hồn nhiên như thế. Không chỉ vậy, nhiều
người lớn ở các nước cũng vẫn có sự hồn nhiên trong ánh mắt, trong cư xử với nhau,
trong cách thể hiện cảm xúc cá nhân.
Với họ, cảm xúc cá nhân là điều rất quan trọng và do đó được tôn trọng, đồng
cảm gần như tuyệt đối. Nó tự nhiên như trời thì có nắng có mưa, người thì lúc cười lúc
khóc.
Trong các anh chị em, hồi nhỏ có người nào không bị ba mẹ nạt nộ quát im mồm
khi các anh chị em khóc không? Chắc có, nhưng ít lắm, thiệt là may mắn cho anh chị
em. Nhiều người không được như vậy. Cho đến bây giờ, vẫn có nhiều đứa trẻ không
được sống thật với cảm xúc của nó. Tôi có thể nói mà không sợ mình vướng lỗi thậm
ngôn, rằng, phần lớn người Việt không dám sống thật với cảm xúc của chính mình.
Không có một dân tộc nào hành xử như dân tộc Kinh: đánh đòn đau một đứa trẻ
nhưng đồng thời cấm khóc. Khóc được coi là một hành vi yếu đuối và hành vi luôn
được đánh đồng với bản chất. Nhất là con trai, đàn ông càng không được khóc. Thằng
bé té đau, nó mếu máo, liền phải nghe phỉ báng tiếp, “Con trai mà mít ướt!” hoặc phán
xét cay nghiệt, “Đau chút mà khóc thì lớn làm được
chuyện gì?” Một logic cực kỳ tệ hại và sai bét được áp dụng hết đời này qua đời
khác. Đứa trẻ không cảm nhận được sự thương yêu nâng đỡ khi nó đau, khi nó buồn,
khi nó thất vọng. Đã vậy nó còn phải nhận những lời chỉ trích, chì chiết nặng nề từ
người lớn, buộc nó phải đè nén cảm xúc thật. Khi con người bị buộc phải đè nén cảm
xúc quá lâu, quá nhiều, người đó sẽ không thể thể hiện cảm xúc thật của mình ra ngoài
và khó lòng đồng cảm được với cảm xúc của người khác.
Con người có cảm xúc trước những gì diễn ra trong nội tâm và ngoại cảnh, thể
hiện cảm xúc ra ngoài qua: khóc, cười, tức giận, buồn, yêu thích. Trước cái đẹp, cái
hay, người ta trầm trồ. Khi gặp cảnh bất công, người ta tức giận. Khi gặp cảnh thương
tâm, người ta khóc. Biết yêu, biết nhớ, biết giận, biết ghét. Việc thể hiện cảm xúc ra
15
bên ngoài là điều hết sức bình thường và cần được tôn trọng tuyệt đối bởi đó là quyền
tự nhiên của mỗi con người.
Khi một người được những người khác tôn trọng cảm xúc, họ cảm nhận được
sự đồng cảm, sẻ chia, từ đó sẽ có sự đồng cảm, sẻ chia ngược lại. Con người có thể
hợp tác với nhau để làm việc chính là bởi người ta có thể cùng nhau chia sẻ cảm xúc
về một điều gì đó.
Một anh chàng lên sân khấu biểu diễn lần đầu tiên, anh ta run trước đám đông
khán giả, luống cuống, ngập ngừng. Đám đông thấy vậy, liền hiểu đó là do anh ta lo
lắng nên vỗ tay động viên, anh chàng như được tiếp thêm sức mạnh tinh thần, tự tin
hơn và bắt đầu màn trình diễn của mình. Nếu đám đông đó không khuyến khích động
viên mà quay ra chỉ trích chê bai thì anh chàng sẽ càng lo sợ và có thể không thể biểu
diễn được.
Một người dân bị chính phủ lấy đất không đền bù thỏa đáng, bà ta đi kiện và đeo
một cái biểu ngữ đứng ở công viên kêu gọi cộng đồng quan tâm. Nếu đám đông thấy
hình ảnh người đàn bà khắc khổ phải đeo biển đứng ở công viên là một hình ảnh gây
ra cho người ta sự thương cảm hoặc tò mò thì đám đông sẽ hỏi thăm, tìm hiểu và nhận
ra à nếu mình không giúp bà ta rất có thể một ngày nào đó chính phủ sẽ lấy đất của
mình và đền bù không thỏa đáng. Họ giúp bà trong việc đi lại, khởi kiện.
Nếu chính phủ không giải quyết, họ sẽ cảm thấy bất công và tức giận, họ lập hội
đoàn theo đuổi tới cùng bởi lúc này không đơn giản chỉ là câu chuyện cá nhân bà ta và
chính phủ nữa, nó liên quan tới chính sách và cộng đồng. Mọi chính sách đều có thể
thay đổi nếu đám đông đủ lớn và cất lên tiếng nói chung của mình.
Kịch bản trên đã và có thể diễn ra ở nhiều nơi, trừ Việt Nam. Bởi đám đông ở
Việt Nam không có sự đồng cảm với người khác. Nếu có đồng cảm cũng không dám
thể hiện ra bên ngoài vì sợ người ta đánh giá, phán xét. Có mấy người tự hỏi và nhận
ra những đánh giá phán xét ấy đều là thứ vớ vẩn, tào lao. Người đàn bà mất đất đeo
biểu ngữ đi lang thang, đứng công viên, đến các trụ sở… ngày qua ngày, tháng qua
tháng. Cái mà bà nhận được là sự cô đơn cùng cực. Những người đi qua nhìn thoáng
16
rồi đi luôn. Họa hoằn có người hỏi chuyện, thấy thương cảm, bèn bố thí cho bà vài
đồng.
Phần lớn nghĩ, thôi thôi không phải chuyện của mình.
Không phải chuyện của mình. Vâng, chúng ta đang sống ích kỷ, vô cảm, vô
trách nhiệm với cộng đồng và với chính bản thân chúng ta như thế bởi chúng ta không
còn biết đồng cảm, không biết chia sẻ cảm xúc nữa. Dân tộc ta chưa bao giờ có thể là
một dân tộc đoàn kết cũng chính vì không thể chia sẻ cảm xúc với nhau.
Làm sao để dạy con trẻ sống thật với cảm xúc của chính nó? Đơn giản hãy tôn
trọng những khi nó thể hiện cảm xúc ra ngoài. Nó ngã đau, đỡ nó dậy hay để con tự
đứng dậy, khi nó khóc, hãy dịu dàng hỏi han và lau nước mắt cho nó. Đừng sợ nó
nhõng nhẽo ăn vạ. Bởi khi nó nhõng nhẽo ăn vạ vì không được đáp ứng điều gì đó, hãy
cứ kệ nó, đừng dỗ, hãy cho nó biết bạn không đồng tình với cách giải quyết vấn đề của
nó và hướng dẫn nó cách giải quyết khác hay hơn.
Người mẹ dẫn đứa bé vào siêu thị, bé đòi lấy cái ly thủy tinh để chơi. Mẹ không
đồng ý, giải thích, “Cái đó là hàng người ta bày ra để bán chứ không phải để chơi, con.
Nó có thể bị vỡ và làm con đứt tay đó.” Đứa bé không nghe, nó lăn ra sàn nhà và khóc.
Người mẹ biết cách giải quyết vấn đề và tôn trọng cảm xúc của con sẽ bảo, “Con khóc
và lăn đùng ra sàn như thế thì mẹ cũng không thể lấy cái ly cho con chơi. Không bao
giờ. Con có thể lăn và khóc bao lâu tùy thích, mẹ chờ. Khi nào con hết lăn và khóc thì
chúng ta có thể đi mua đồ tiếp rồi về nhà chơi đồ chơi (hoặc đi đến khu vui chơi...)”
Đứa trẻ sẽ suy nghĩ, cân nhắc và lựa chọn. Nó sẽ lựa chọn cái có thể xảy ra. Chưa xong,
khi trẻ nín, đừng ôm ấp dỗ dành, hãy bảo trẻ, “Vừa rồi con đã rất làm phiền những
người xung quanh. Con hãy xin lỗi họ đi.” Phần lớn đứa trẻ sẽ trốn tránh việc này. Hãy
kiên nhẫn chờ và khuyến khích, “Ta làm sai thì ta phải xin lỗi chứ. Xin lỗi khi mình
sai là rất dũng cảm. Con của mẹ dũng cảm quá. Con xin lỗi mọi người đi. Nãy mọi
người phải nghe con khóc la rất phiền tai đó…” cho đến khi con xin lỗi mới thôi.
17
Cũng cảnh đó, đa số người mẹ Việt sẽ xử lý theo hai cách: một là ôm ấp dỗ dành
hứa hẹn một món khác, “Nín đi, nín đi, mẹ mua kem. Con ngoan. Nín mẹ mua kem
nhé.” Đứa trẻ không hề học được bài học gì về hành vi. Tệ hơn, phần lớn đều theo cách
hai là quát nạt bắt nó câm mồm, chửi bới nó vì nó hư, lôi nó ra khỏi siêu thị. Tại sao
người ta thường chọn cách hai? Họ xấu hổ với đám đông xung quanh, sợ đám đông
chê mình không biết dạy con, rằng mình có đứa con hư. Và thực sự cái đám đông Việt
Nam cũng nghĩ như thế thật. Họ hoàn toàn không hề có sự đồng cảm với đứa trẻ, không
hướng dẫn nó đâu là hành vi đúng, đâu là không. Thấy đứa trẻ lăn đùng khóc lóc ở siêu
thị, họ sẽ liếc xéo đứa trẻ và người mẹ một cách phán xét. Người mẹ và đứa trẻ bị phán
xét đó sau này có thể đồng cảm được với đám đông trong những vấn đề khác không?
Không.
Hãy dạy con biết yêu thiên nhiên, động vật và hãy dạy con biết rung cảm trước
cái đẹp. Người ta thường bảo người biết rung cảm trước cái đẹp là những người nhạy
cảm. Xin thưa, chẳng có ai nhạy cảm hơn ai cả đâu. Do giáo dục mà ra cả. Hãy dạy
con sống thật với cảm xúc của bản thân. Để làm được điều đó, ba mẹ cũng phải tập
cách sống thật với cảm xúc của chính mình.
Chủ đề khá lớn và cần trình bày rất nhiều mới có thể chuyển tải hết được. Trong
bài viết ngắn, tôi chỉ có thể nói những điểm căn bản để các bậc bố mẹ nhận ra vấn đề,
suy nghĩ, tìm hiểu thêm và thay đổi. Hẹn gặp lại các bạn trong sách, tôi sẽ trình bày kỹ
hơn.
*****
5. DẠY CON KỸ NĂNG SINH TỒN
Những ngày vừa qua, người dân lại thêm một lần nữa đau xót bởi cái chết của
một bé trai “được cho” là bị bỏ quên trên xe đưa đón học sinh. Cũng như trước đó,
nhiều lần chúng ta phải đón nhận những tin tức trẻ em chết đuối, chết vì cứu bạn bị
đuối nước, chết vì sự tắc trắch của người lớn hoặc chết vì không có kỹ năng sinh tồn.
Kể cả người lớn cũng chết khá nhiều vì không có kỹ năng sinh tồn.
18
Giáo dục ở ta trong nhiều năm qua luôn chạy theo thành tích, học sinh học dở
cũng bị đôn lên tiên tiến, khá… để báo cáo lấy điểm thi đua, để thầy cô và trường
không bị đánh rớt điểm lớp chuyên trường chuẩn. Học sinh ở trường bị coi như những
công cụ thí nghiệm, ở nhà bị áp lực từ ba mẹ bởi những kỳ vọng họ không đạt được
cho bản thân. Càng ngày trẻ em càng bị lôi ra xa khỏi môi trường tự nhiên – là môi
trường tìm hiểu và học hỏi kỹ năng sinh tồn một cách khoa học và hợp lý nhất.
Người ta dạy con phải biết tính nhẩm như thần đồng, phải đọc vanh vách một
bài thơ, viết tiểu luận như một nhà văn và nói tiếng Anh như gió mà quên dạy con phải
biết cách sống sót. Nếu một đứa trẻ không thể tự xoay xở để sống sót, không biết cách
tìm trợ giúp khi gặp hiểm nguy thì liệu những điểm số 10 văn toán ngoại ngữ có nghĩa
lý gì?
Những cái chết của trẻ con luôn là trách nhiệm của người lớn. Hãy hành động
đi, ngay từ trong chính tư duy của mình, để hạn chế đến mức thấp nhất những điều đau
lòng xảy ra. Con tôi, con bạn, con hàng xóm… không một đứa trẻ nào an toàn nếu ta
không thay đổi tư duy trong cách nuôi dạy con cái và giao phó mọi sự cho nhà trường
– mà ta đã biết mỗi ngày lại càng thêm nhiều kẻ vô trách nhiệm làm công việc giảng
dạy hoặc quản lý giáo dục.
Trong những bài viết về nuôi dạy con trước đây, tôi thường xuyên lặp đi lặp lại
việc dạy con tính tự lập và luôn nhắc bố mẹ hãy hướng dẫn cho con các kỹ năng. Một
đứa trẻ có tính tự lập cao sẽ không bị quá hoảng sợ khi rơi vào tình huống đi lạc, bị bỏ
quên hay gặp tai nạn. Đứa trẻ có tính tự lập sẽ biết tư duy để tìm mọi cách thoát khỏi
tình trạng tồi tệ mà nó gặp phải. Muốn vậy, bố mẹ phải để con được phát triển tự nhiên,
phải để con đặt câu hỏi và trả lời câu hỏi, phải có thời gian cho con chơi, con khám
phá, con học các kỹ năng và dạy cho con cách tư duy.
Khi đưa con đi du lịch sông nước, bạn có dạy con tập bơi trước đó không? Có
giải thích cho con khi mặc áo pháo cho trẻ không? Hay bạn chỉ biết cấm con không
19
được chồm người ra khỏi mạn thuyền hoặc cấm nó không được đến gần mép nước?
Bạn có đang ngụy biện, đổ thừa là bạn quá bận cho việc dạy con tập bơi không?
Bạn đưa con ra công viên chơi hoặc về quê chơi, bạn có dạy trẻ trèo cây, có bỏ
thời gian ra để làm các vật dụng cho con tập leo trèo không? Có dám đóng ván, tạo các
mấu để con bám tập trèo trên tường nhà bạn không hay bạn sợ làm hỏng bức tường
đẹp? Hay bạn sợ trẻ ngã gãy tay thì bạn lại phải vất vả chăm sóc nó? Bạn có đang ngụy
biện, đổ thừa cho một hoàn cảnh nào đó không?
Bạn có dạy trẻ nhớ số điện thoại của người thân? Bạn có dạy trẻ nhớ đường về
nhà? Bạn có dạy trẻ kêu cứu và nhờ sự giúp đỡ? Bạn có dạy trẻ cách nhúng khăn ướt
bịt mũi và trùm người chạy ra khỏi đám cháy? Bạn có dạy trẻ tập hít thở sâu để lấy lại
bình tĩnh khi gặp tình huống làm trẻ hoảng sợ?
Bạn có dạy trẻ biết cách tạo tiếng động gây chú ý, đập vỡ cửa kính xe, cửa kính
nhà khi trẻ vô tình bị nhốt?
Xin đừng bảo rằng một đứa trẻ thì không cần phải học những thứ đó. Đấy là
những cái mà chúng cần biết. Bởi chúng ta không thể nào lường hết được mọi rủi ro.
Những đứa trẻ được học kỹ năng sinh tồn có nguy cơ chết không? Có. Bởi dù sao
chúng chỉ là trẻ con, chúng sẽ khó có thể đập vỡ kính xe để thoát hiểm. Nhưng, ít ra,
nếu phải chết, chúng chết trong nỗ lực tự cứu hơn là chết trong hoảng loạn. Và tôi chắc
chắn khả năng chúng phải chết là rất thấp.
Sách, tài liệu, clip dạy kỹ năng sinh tồn không thiếu. Hà Nội, Sài Gòn đây đó
cũng có những trung tâm dạy kỹ năng cho trẻ. Nhưng cái chính không nằm ở sách, ở
tài liệu mà nằm ở tư duy của những người làm bố mẹ và ở cái đầu của những người
làm trong ngành giáo dục.
Xin hãy thôi yêu thương con cái bằng tình yêu tử cung, bảo bọc quá đáng nhưng
lại không hề dạy bảo những kỹ năng tối cần thiết để con sinh tồn.
Hãy thôi ảo tưởng rằng chúng ta an toàn trong xã hội này và hãy biết kết hợp để
đòi hỏi nền giáo dục phải thay đổi. Khi các bạn vẫn còn đổ thừa, ngụy biện, chạy trốn
20
thực tại, thì những cái chết thương tâm của con trẻ sẽ còn tiếp tục xảy ra. Hãy chấm
dứt điều đó bằng cách thay đổi tư duy của chính mình.
*****
6. DẠY CON BIẾT XẤU HỔ
Hồi nhỏ, tôi mê đọc. Vì cái tật mê đọc mà đôi khi bỏ quên những công việc lặt
vặt mẹ dặn làm như quét nhà, rửa chén. Mẹ đi làm về, thấy con gái nhỏ ngồi ôm cuốn
sách, công việc dặn nó vẫn còn y thinh, hôm nào mẹ vui thì mẹ im lặng dọn, hôm nào
bực bội thì vừa dọn vừa cằn nhằn. Phần tôi, khi thấy mẹ bắt đầu lích kích quét nhà hay
rửa chén thì sực nhớ đó là phần việc của mình, ngay lập tức một cảm giác xấu hổ xâm
chiếm làm mặt tôi sượng trân. Tôi liền sửa sai bằng cách bỏ ngay cuốn sách, chạy lại
bên mẹ, cười cầu hòa, giành, “Mẹ để con làm. Con xin lỗi mẹ, mẹ dặn mà con quên.”
Mẹ đưa lại cây chổi, mắng yêu, “Ham đọc sách cho lắm vào rồi sau này lớn khổ!” (!?)
Đó là nỗi xấu hổ khi không làm tròn trách nhiệm được giao phó.
Mẹ dặn cách cho hơn của cho, nên khi muốn cho bất kỳ ai cái gì bà đều tự tay
hoặc bảo anh em chúng tôi đem đến tận nhà họ. Nghèo, nên đôi khi của cho chỉ là tô
canh cua, miếng cá kho, manh áo cũ… nhưng bà luôn chu đáo. Tô canh phải được múc
gọn gàng, ngon lành, sạch sẽ, đặt trên cái dĩa, cho vào mâm, rồi mới bưng đem cho.
Cái áo cũ phải giặt sạch, xếp gọn gàng. Tôi nhận thấy bà rất ít khi dùng từ cho, thay
vào đó là từ biếu, tặng, gởi. Cho đã cẩn thận, nhận càng cẩn thận hơn, bà dạy chúng
tôi không được phép dễ dàng xòe tay nhận của ai bất cứ cái gì. Trẻ con thời thiếu thốn,
thèm bánh kẹo chảy nước miếng, lắm lúc đói, nhưng không bao giờ anh em chúng tôi
ăn cơm nhà người khác. Thấy nhà người ta chuẩn bị dọn cơm là đứng dậy xin phép đi
về. Chơi trong xóm, ai ngoắc lại cho cái bánh cái kẹo hay trái cây gì cũng khoanh tay
cảm ơn nhưng không nhận. Ai muốn cho cái gì dù nhỏ cũng phải đem qua nhà, ba mẹ
cho nhận mới được nhận. Hồi P. con gái tôi còn nhỏ, một lần con xòe tay nhận miếng
dưa hấu cắn dở của một người hàng xóm, tôi đã dắt con về nhà và quất một roi rớm
máu. Đó là lần duy nhất tôi đánh con.
21
Dạy con cách cho là dạy con cách tôn trọng người khác. Dạy con cách nhận là
dạy con về lòng tự trọng. Một con người, dù sinh ra ở đâu, nghèo hay giàu, lành lặn
hay khuyết tật, bất kể màu da, đều có phẩm giá và nhất thiết phải được tôn trọng phẩm
giá. Dạy con cách cho để con biết rằng vật chất dù ít hay nhiều cũng đều không thể
nào được đặt trên hay ngang hàng với phẩm giá con người. Khi trao cho ai một vật gì
đó, cần cẩn trọng không làm tổn thương phẩm giá của người được nhận.
Ngược lại, khi ta ở hoàn cảnh là người được nhận, cũng chú ý giữ gìn phẩm giá
của mình, không phải cái gì cũng nhận và kiểu gì cũng nhận, ai cho cũng nhận. Phải
biết xấu hổ khi vô tình xúc phạm phẩm giá của người hoặc bị người xúc phạm phẩm
giá.
Mẹ dạy làm gì cũng phải biết nghĩ đến xung quanh, quét cái sân phải quét luôn
lối đi, quét luôn lối đi cho nhà hàng xóm. Hôm nào ham chơi chỉ quét sân nhà mình kệ
lối đi nhà hàng xóm, sau đó thấy hàng xóm quét cho cả lối đi nhà mình thì phải biết
xấu hổ vì đã không làm việc cần làm. Đó là nỗi xấu hổ vì đã ích kỷ chỉ biết bản thân.
Xấu hổ là một trạng thái tâm lý diễn ra khi ta tự thừa nhận và trừng phạt bản
thân vì một điều gì đó sai. Đây là sự tự ý thức. Ý thức này giúp chúng ta cố gắng làm
điều đúng, tránh làm điều sai hoặc cố gắng sửa sai. Một người biết xấu hổ sẽ tự dằn
vặt, tìm cách sửa lỗi và cố gắng để không vi phạm.
Một người không biết xấu hổ sẽ không tránh điều sai, khi làm sai thì không có
ý muốn sửa sai. Một đứa con biết xấu hổ, ba mẹ có thể yên tâm nó sẽ là đứa nên người
và cho dù có va vấp thì nó sẽ luôn biết cách đứng lên, sửa sai và luôn cố gắng làm
người có nhân phẩm.
Ta thấy, trong xã hội mình hiện nay, có rất đông người làm sai và ngụy biện,
che đậy bằng những nhân danh, thậm chí ngang nhiên làm sai và cho rằng đó là điều
đương nhiên, bình thường. Một xã hội có nhiều quan chức tham nhũng và rất đông
người dân không biết xấu hổ là gì, nên chúng ta cứ mãi chấp nhận nước mình là nước
22
“đang phát triển” và đi ăn mày khắp nơi. Những nỗi xấu hổ nhỏ bé tự thân mà còn
không có thì làm sao chúng ta có thể biết đến nỗi xấu hổ lớn hơn: đất nước, dân tộc?
Một người chạy xe gắn máy không đội mũ bảo hiểm, vượt đèn đỏ, chạy thoát
không bị công an thổi phạt, về nhà kể câu chuyện như một chiến tích và hả hê vì chạy
thoát. Anh ta không cảm thấy xấu hổ vì làm sai, gia đình anh ta mừng vì anh ta không
mất khoản tiền đóng phạt, chẳng ai nói cho anh ta biết anh ta cần phải thấy xấu hổ vì
việc đó. Thì con người đó một ngày nào đó sẽ không thấy xấu hổ khi rút ruột công
trình xây dựng dù làm cho nhà nước hay tư nhân.
Một người nông dân phun thuốc tăng trưởng vào rau củ quả, không thấy xấu hổ
vì mình đang ăn gian, mà vui mừng vì có thể nhanh thu hoạch hơn người, thì anh nuôi
lợn cũng sẽ không thấy xấu hổ khi bán thịt lợn tăng trọng cho người trồng rau. Xã hội
là những mắt xích nối liền nhau, thành phần này luôn ảnh hưởng trực tiếp hoặc gián
tiếp lên thành phần khác tạo ra phản ứng dây chuyền. Ta kêu gào người khác làm sai,
ta cần nhìn lại mình cũng đã sai ở đâu đó. Xã hội ngày càng tệ đi là do người biết xấu
hổ ngày càng ít ỏi. Người không biết xấu hổ có phải là thành phần chỉ hưởng lợi?
Không. Họ cũng là nạn nhân của những kẻ không biết xấu hổ khác.
Trong một xã hội mà các giá trị bị đảo lộn như hiện nay, việc biết xấu hổ là một
cản trở con người đến với lợi ích trước mắt, nên người ta không còn chú trọng việc dạy
con biết xấu hổ. Nhưng muốn xã hội thay đổi, trước tiên, con người cần thay đổi nhận
thức, bắt đầu từ việc phải tự biết xấu hổ và dạy con biết xấu hổ. Khi con người biết
xấu hổ thì mới biết quý trọng phẩm giá, mới biết giữ gìn. Khi biết quý trọng phẩm giá
của mình thì mới biết thế nào là phẩm giá của một dân tộc, đất nước. Từ đó mới biết
đấu tranh để giữ gìn phẩm giá cho mình và làm việc để gầy dựng lại phẩm giá dân tộc.
Chúng ta không được quyền lựa chọn đất nước mình sinh ra, nhưng chúng ta
hoàn toàn có quyền quyết định sống như thế nào và thay đổi đất nước ra sao. Thế hệ
con cháu có khá được hay không là ở trách nhiệm của những người làm cha mẹ hôm
nay. Hãy bắt đầu từ việc nhỏ nhất.
*****
23
7. DẠY CON GIỮ GÌN PHẨM GIÁ, GIỮ GÌN PHẨM GIÁ CHO CON
“Phẩm giá con người bất khả xâm phạm” – Immanuel Kant.
Điều này có nghĩa bất cứ ai, ở đâu, dưới ý thức hệ nào, không phân biệt màu da,
giới tính, giàu có hay bần cùng, học thức hay dốt nát, theo tôn giáo này hay theo tôn
giáo khác, ý thức chính trị này hay ý thức chính trị khác, hễ là người đều có nhân phẩm
bất khả xâm phạm.
Phẩm giá, hay còn gọi phẩm cách, nhân cách, là giá trị con người. Đây là một
khái niệm chỉ giá trị về tinh thần. Con người thể hiện phẩm cách của mình và cảm nhận
phẩm cách của người khác thông qua thái độ, hành vi ứng xử.
Người như thế nào được gọi là người có phẩm giá? Không phải người có nhiều
tiền, ăn mặc sang trọng, đi xe xịn, ở nhà đẹp, tiêu tiền như nước là người có phẩm giá.
Người có phẩm giá là dù giàu hay nghèo, trong bất kỳ môi trường sống nào cũng cố
gắng ứng xử một cách tự trọng, giữ gìn những quy tắc đạo đức, nhân bản trong ứng xử
và tôn trọng người khác.
Ngày nay, khi xã hội nháo nhào vì các giá trị vật chất, người ta ít nghĩ và nói
đến phẩm giá-giá trị tinh thần. Người ta đánh giá nhau qua khối lượng vật chất mà một
người sở hữu. Tuy vậy, việc đánh giá đó chỉ đem lại sự ngưỡng mộ và nịnh bợ hoặc
ghen ghét nhất thời, không có giá trị bền vững, bởi khi vật chất mất đi, sự ngưỡng mộ
cũng tan biến. Một người có phẩm giá tuy nghèo nhưng cái phẩm giá là cái bên trong,
của anh ta, duy nhất, bền vững và luôn được tôn trọng.
A. Maslow – một trong những người tiên phong của trường phái tâm lý học
nhân bản, nổi tiếng với học thuyết “thang nhu cầu Maslow” mô tả những nhu cầu của
con người từ thấp nhất là về sinh lý (thức ăn, nước uống, thở, tình dục…) cho đến nhu
cầu an toàn, rồi nhu cầu thuộc về một nhóm hay cộng đồng (nhu cầu xã hội) tiếp đó là
nhu cầu được yêu thương, quý trọng, tôn trọng và cao nhất là nhu cầu thể hiện bản
24
thân. Maslow cho rằng những nhu cầu bậc cao hơn sẽ không xuất hiện nếu những nhu
cầu bậc thấp chưa được thỏa mãn và những nhu cầu cơ bản này sẽ hối thúc con người
hành động khi chúng chưa được thỏa mãn.
Xã hội Việt Nam trải qua nhiều thời kỳ, xét cho cùng, chưa thời kỳ nào người
nghèo – những người ở tầng thấp nhất của thang nhu cầu Maslow – được quyền bình
đẳng, tôn trọng phẩm giá. Khi đói khát, con người tìm cách thỏa mãn các nhu cầu ăn,
uống và các nhu cầu về tinh thần tạm thời bị quên đi. Nhưng nếu họ cũng được đáp
ứng những nhu cầu cơ bản thì họ cũng có nhu cầu được yêu quý và sống tự trọng.
Những gia đình có giáo dục, dù nghèo hay giàu, vẫn luôn dạy con cháu trong
nhà về phẩm giá và giữ gìn phẩm giá. Ông bà ta có những câu thành ngữ, “Nghèo cho
sạch, rách cho
thơm,” hoặc “giấy rách phải giữ lấy lề.” Điều này chứng minh, cho dù nghèo,
con người vẫn cần sống tự trọng và ứng xử sao cho người khác phải tôn trọng mình.
Người Việt những thập niên gần đây có còn nhiều nhà dạy con giữ gìn phẩm giá
và biết giữ gìn phẩm giá cho con? Đau lòng khi nói ra, nhưng tôi e là không. Nhiều
người Việt bây giờ kể cả khi đã không còn phải lo lắng về các nhu cầu sinh lý, cũng
không quan tâm đến việc sống tự trọng. Các giá trị đạo đức xã hội đã bị đảo lộn, hư
hao và triệt tiêu đến mức khi nói đến phẩm giá thì người ta cười khẩy, bảo, “Nó có ra
tiền không?”
Nhà trường vẫn bêu tên học sinh yếu kém hay nghịch phá vào các dịp chào cờ
đầu tuần. Vẫn kêu tên học sinh giữa lớp để nhắc nhở nó đang thiếu tiền học phí. Có
những trường hợp có những em không được tham gia vào buổi ăn uống sinh hoạt nào
đó vì không có tiền đóng góp. Dày đặc những
clip, hình ảnh thầy cô đánh đập, hành hạ, chửi mắng học sinh như những con
thú. Chúng ta không thể kỳ vọng vào việc con trẻ được tôn trọng phẩm giá và dạy cách
25
giữ gìn phẩm giá trong một môi trường mà những người làm công tác giáo dục không
hề quan tâm đến nỗi tủi nhục, xấu hổ, đau khổ và bị phân biệt đối xử của trẻ.
Ta lại quay về với gia đình, nơi trẻ bắt đầu những bài học đầu tiên trong đời. Trẻ
có thực sự được tôn trọng phẩm giá và dạy cách giữ gìn phẩm giá hay không? Người
ta quên luôn rồi.
Ta có thể dễ dàng bắt gặp những ông bố, bà mẹ đem con ra la mắng, đánh đập
trước mặt người khác. Họ có thể ngang nhiên nói với người khác về đứa con của mình,
“Cái thằng này chả được cái tích sự gì. Nuôi chỉ tổ tốn cơm.” Hoặc mắng con là “con
đĩ” khi trẻ còn chưa hiểu khái niệm đĩ là gì. Ta thấy, bố mẹ, ông bà, thầy cô, người lớn,
đều có thể nhân danh “dạy bảo, yêu thương” để sỉ nhục một đứa trẻ, người khác.
Vô hình chung, điều này đã giết chết phẩm giá của người bị sỉ nhục. Một đứa
trẻ, một con người khi thường xuyên bị đối xử tồi tệ bằng hành vi, lời nói, không được
tôn trọng phẩm giá sẽ không thể sống tự tin và tự trọng được. Họ sẽ hụt hẫng, thiếu
khuyết trong tâm hồn và tìm cách lấp đầy khoảng trống đó bằng cách lao vào tìm kiếm
các giá trị ngoại thân.
Dạy con giữ gìn phẩm giá, trước tiên, bố mẹ phải biết giữ gìn phẩm giá của con
mình.
Trong những bài viết về giáo dục con trẻ, tôi không hề đề cập đến hai chữ phẩm
giá, nhưng những bài học dạy con đó chính là dạy con cách sống tự lập, tự trọng, giữ
gìn lối sống nhân bản, yêu thương, cách ứng xử với cộng đồng như chia sẻ, tôn trọng,
trách nhiệm… thông qua đó thể hiện và chứng minh mình là người có phẩm giá. Trong
loạt bài Nền tảng giáo dục gia đình, tôi cũng phê phán rất nhiều và kêu gọi thay đổi tư
duy trong cách dạy con của nhiều người Việt. Khi bố mẹ nhận ra để thay đổi tư duy
thì những đứa trẻ mới có cơ hội được dạy bảo đúng cách.
Bạn tôi có đứa con đang ở độ tuổi mới lớn, cái tuổi ẩm ương ham chơi lười học,
làm gì cũng đổ vỡ hoặc qua loa cho xong để còn chơi hoặc nghĩ linh tinh đủ thứ trong
đầu. Bé nổi loạn, hay cãi hỗn, thỉnh thoảng lại đòi bỏ nhà đi khi không vừa ý điều gì
hoặc khi bị ép buộc phải theo khuôn phép nào đó. Lần nào cũng chỉ lang thang quán
26
net, qua nhà họ hàng, rồi được tìm đem về. Có lần, bạn tôi không kềm chế được, đánh
con. Thằng bé lại đòi bỏ nhà đi. Bạn cho con lựa chọn đi hay ở nhà, nếu ở nhà thì phải
theo khuôn phép. Thằng bé chọn đi. Nhưng nó sợ hãi, không dám đi và viện cớ này
nọ. Bạn tôi nhất quyết đuổi thằng bé đi ra khỏi nhà.
Biết chuyện, tôi bảo, “Bạn sai rồi. Khi con đi khỏi nhà sẽ có hai trường hợp xảy
ra:
1. Nó là đứa có cá tính mạnh nên nó sẽ đi luôn. Ở trường hợp này, nó sẽ

được đời dạy nó, chắc chắn là rất khó nên người trong môi trường xã hội này, nguy
hiểm nhiều hơn. Nhưng cho dù sau này nó là người thành đạt hay thằng ăn cướp thì nó
vẫn có phẩm giá của nó. Có thể cha con bạn sẽ không bao giờ còn gặp lại nhau hoặc
không thể yêu thương nhau nữa nhưng thằng bé vẫn là người có phẩm giá.
2. Nó là đứa nhút nhát, không dám đi luôn, chỉ loanh quanh đợi người nhà
kiếm về hoặc tự mò về. Nếu đói khát tự mò về thì nó bị đặt vào cái tình thế bắt buộc
phải lựa chọn giữa việc quy phục bạn hoặc chết đói. Nó chọn quy phục vì sinh tồn,
không phải vì yêu thương, nó sẽ hận bạn, đó là một tổn thương không dễ gì xóa đi
được. Và điều đau đớn hơn là, khi bạn đẩy nó ra khỏi nhà là bạn đã thò tay bóp cổ cái
phẩm giá trong nó, nó chọn quy phục khi quay về, đồng nghĩa với việc nó tự giết chết
phần phẩm giá đang ngắc ngoải của chính nó. Sau này, khi lớn, nó sẽ nhu nhược trong
những vấn đề tự thân nhưng lại dễ hung hăng trong cách ứng xử với người. Bạn nên
tìm con về và cần nói
chuyện thẳng thắn với con. Phân tích, nói nhiều về việc cần sống tự trọng để
chuẩn bị cho việc trở thành một người có phẩm giá sau này. Sẽ khó, nhưng vẫn còn
kịp để sửa.”
Không một người nào lựa chọn sinh ra. Tất cả chúng ta được sinh ra bởi ý muốn
của người khác với mục đích duy trì nòi giống. Nhưng kể từ khi tượng hình chúng ta
27
đã có nhân cách và không ai được quyền nhân danh bất cứ điều gì xúc phạm nhân cách
của chúng ta. Hãy yêu con trẻ bởi, trước tiên, chúng là chính chúng, sau đó hãy hướng
dẫn chúng để chúng sinh tồn và trưởng thành như một NGƯỜI đúng nghĩa với các giá
trị yêu thương, nhân bản, tự trọng, biết tôn trọng người khác.
Có lần, con gái tôi hỏi, “Mẹ, nếu con là con của một bà mẹ khác thì sao nhỉ?”
Tôi hơi bất ngờ. Rõ ràng con đâu lựa chọn được ai là mẹ của con. Nếu được lựa chọn,
có thể con sẽ lựa chọn được sinh ra bởi một bà mẹ khác. Tôi cười, “Mẹ không biết.
Nhưng mẹ nghĩ, nếu con là con của một bà mẹ khác thì có thể con sẽ có một cuộc sống
tốt đẹp hơn mà cũng có thể là sẽ tồi tệ hơn. Ai biết
được?!” Con suy ngẫm một chút, rồi cười hì hì, “Con chắc là không có bà mẹ
nào có thể chịu đựng được con như mẹ đâu!” Tôi cười to, “Biết đâu đó, nhỉ!? Mẹ không
phải là một người mẹ hoàn hảo, mẹ cũng không biết phải làm mẹ như thế nào, nhưng
mẹ luôn cố gắng học để có thể trở thành người mẹ. Ổn hén?!”
Nuôi dạy một đứa trẻ là việc vô cùng khó khăn, là bố mẹ – chúng ta không thể
biết chúng ta sai lầm khi nào bởi chúng ta là những nạn nhân của một nền giáo dục tồi
tệ với các phương pháp giáo dục còn tồi tệ hơn. Nhưng chúng ta phải thay đổi tư duy,
phải học để hiểu, không được phép để những di chứng tổn thương lặp lại trên con cháu
mình. Chúng ta, đa số đều bị ba mẹ vô tình làm tổn thương phẩm giá, hãy đừng để điều
đó xảy ra với con cháu của mình.
Một xã hội có nhiều con người biết giữ gìn phẩm giá thì xã hội đó mới được tôn
trọng và con người trong xã hội đó mới có thể ngẩng cao đầu tự hào tôi là người Việt,
không như hiện nay. Hiện nay sao thì các bạn biết rồi, thiết nghĩ không cần nói thêm.
*****
8. DẠY CON LÒNG TỰ TRỌNG
Nhìn xã hội hiện nay, ta dễ dàng nhận thấy có rất nhiều người tự ái nhưng người
tự trọng thì lại hiếm hoi. Điều nguy hiểm hơn là người ta nhầm lẫn hoặc cố tình đánh
28
tráo hai khái niệm tự ái và tự trọng với nhau, từ đó rất dễ tự ái nhưng lại bảo đó là tự
trọng và đòi người khác phải tôn trọng kể cả khi bản thân không có tự trọng.
Trước tiên, ta tìm hiểu và làm rõ hai khái niệm này để tránh nhầm lẫn.
Tự ái là gì?
Tự ái là một biểu hiện của tự ti, mặc cảm của những người ái kỷ khi bị đánh giá
hoặc tự đánh giá bản thân thua kém hơn người khác. Điều này làm họ tức giận và khi
tức giận, người tự ái sẽ tìm mọi
cách để làm cho kẻ kia phải thấp kém như mình, nó không phải là động lực để
phát triển. Thậm chí nó là một trong những nguyên nhân làm cho con người có những
suy nghĩ hoặc làm nhiều việc xấu.
Người tự ái thường không nghe những lời góp ý của người khác, khó chịu với
những lời chỉ trích, trả thù người đóng góp ý kiến với mình. Anh An làm việc kém
hiệu quả hơn anh Bình, anh Bình được chủ thưởng, anh An liền quay ra tìm cách chê
bai chỉ trích anh Bình hoặc chửi người chủ không biết đánh giá cao năng lực của An.
An sẽ gây rối và kiếm chuyện đủ kiểu. Chị Cúc thấy con nhà chị Hằng học giỏi, trưởng
thành, trong khi con mình chưa được như vậy, chị liền tự ái và kiếm lỗi của chị Hằng
và con chị Hằng để chê bai. Những biểu hiện này đều nằm trong nỗ lực tự nâng mình
lên quá tầm của mình nhằm mục đích muốn được công nhận hoặc tự an ủi theo cách
rất sai vì nó sinh ra đố kỵ, ghen ghét, ích kỷ. Đứa trẻ hình thành tính tự ái khi nó bị so
sánh quá nhiều lần với những đứa trẻ khác hoặc với anh em trong nhà hoặc bị đối xử
không công bằng.
Tự trọng là gì?
29
Tự trọng là luôn luôn chú ý giữ gìn phẩm giá, nhân cách của mình trong mọi
hoàn cảnh, không làm điều sai trái với người khác và với thiên nhiên. Khi lỡ làm điều
sai, người tự trọng luôn nhận ra rất nhanh và hối lỗi, tìm mọi cách sửa sai. Họ có thể
chết để giữ gìn phẩm giá.
Người tự trọng đi đường không vượt đèn đỏ, không phóng lên lề, không lạng
lách đánh võng gây nguy hiểm cho người khác. Người tự trọng làm việc gì cũng cố
gắng làm thật tốt để không bị chê bai và làm cho người khác vui lòng. Người tự trọng
có ý thức rõ về bản thân cũng như xã hội, môi trường sống chung quanh. Họ giữ gìn
cho mình đồng thời cũng giữ gìn cho cộng đồng xung quanh. Họ không chấp nhận
được những bất công, sai trái và thường lên tiếng phản đối những việc xâm phạm đến
phẩm giá, nhân cách của mình cũng như của người khác.
Lòng tự trọng không bỗng dưng mà có, nó là một đức tính được nuôi dưỡng và
dạy bảo từ nền tảng gia đình. Sau đó mới đến nhà trường và xã hội. Bạn không thể dạy
con trẻ lòng tự trọng khi trong bữa cơm bạn chỉ trích chửi bới chồng bất tài và so sánh
anh ta với chồng của cô A cô B. Bạn không thể dạy con trẻ lòng tự trọng khi chở con
vượt đèn đỏ hoặc chen ngang không xếp hàng nơi công cộng. Bạn không thể bắt con
bạn phải có lòng tự trọng khi bạn hối lộ hoặc nhận hối lộ để hoàn thành một dự án nào
đó. Bạn không thể làm cho con bạn coi trọng việc giữ gìn phẩm giá khi bạn xun xoe
nịnh bợ sếp và quát nạt cấp dưới, quỵ lụy trước bạo quyền và tiền bạc.
Dạy con lòng tự trọng là bản thân cha mẹ phải giữ phẩm giá và nhân cách của
mình. Phải biết cúi đầu trước lẽ phải và thẳng lưng trước cái xấu xa. Trong những bài
viết về dạy con trước đây, từ cách đi đứng nằm ngồi, ăn uống, yêu thương, chia sẻ, tinh
tế, ứng xử… tôi đều lồng ghép vào đó việc loại trừ tính tự ái và dạy con lòng tự trọng.
Khi một đứa trẻ biết yêu thương, sống nhân văn, biết chia sẻ và sống có tổ chức, có
trách nhiệm với bản thân, gia đình và người xung quanh thì nó đã hình thành được lòng
tự trọng một cách bền vững.
30
Mẹ tôi ngày xưa thường bảo, “Giấy rách phải giữ lấy lề.” Bà rèn tính tự trọng
cho chúng tôi trong rất nhiều việc từ ăn ở đi đứng cho đến chuyện biếu và nhận quà.
Biếu ai cái gì thì phải xuất phát từ tình cảm và trao đi với sự trang trọng nhất kể cả khi
biếu người cơ nhỡ ăn mày. Đó là lý do tôi rất ghét việc bắt các em bé phải cởi áo đang
mặc ra, mặc áo mới mình tặng vào, xếp hàng chụp hình. Nó làm tôi thấy cái việc trao
đi của mình trở nên tầm thường hóa. Khi nhận, mẹ dạy ai cho cái gì bất kỳ cũng đều
là tình cảm của người, phải nhận với lòng biết ơn nhưng không được hạ mình vì món
quà đó. Nên, khi còn nhỏ, dù thiếu thốn, nhưng ai cho cái gì chúng tôi thường ít dám
nhận, toàn cảm ơn xong chạy biến về nhà. Người cho thường đem qua nhà, mẹ cho
phép thì chúng tôi mới dám cầm
và cứ nhớ mãi. Việc tưởng nhỏ, nhưng nó hình thành sự tự trọng rất lớn vì không
tham kể cả khi đói khát thì cả đời chẳng thể tham cái của người.
Thỉnh thoảng, ta thấy một số quan chức nước người từ chức vì bộ phận người
đó phụ trách gây ra lỗi gì đó. Đó là lòng tự trọng buộc họ tự từ chức vì họ cảm thấy
mình chưa làm tròn trách nhiệm của mình.
Dạy trẻ con cũng vậy. Khi con trẻ đòi một món quà theo giao hẹn, bạn hãy hỏi
trẻ đã thực hiện đúng giao hẹn chưa, trẻ hãy tự đánh giá xem bản thân có xứng đáng
được nhận món quà theo giao hẹn chưa? Khi trẻ có ý nghĩ hoặc làm việc gì đó sai, hãy
hướng dẫn trẻ để trẻ nhận ra, biết xấu hổ vì điều đó và sửa sai.
Trẻ đánh bạn trong lớp, khi bạn biết việc, bạn cần giải thích cho trẻ hiểu cơ thể
con người không được xâm phạm, đánh bạn là sai, bảo trẻ xin lỗi bạn và khắc phục
sửa sai bằng cách mời bạn chầu kem hay làm việc gì đó để bù đắp và không lặp lại
việc sai.
Khi trẻ chỉ trích chê bai bạn nào đó trong lớp, hãy hỏi kỹ và tìm hiểu để xem có
phải trẻ đang hình thành tính tự ái hay không. Khuyến khích trẻ thường xuyên tự đánh
giá năng lực bản thân để cố gắng hơn. Động viên trẻ có thể làm tốt hơn nếu trẻ chú
31
tâm, cố gắng. Mọi việc… dù nhỏ đến đâu, xin đừng lơ là, bởi mọi lời nói và hành động
đều xuất phát từ một cái gì đó và đem đến một điều gì đó.
Một quốc gia có nhiều người có lòng tự trọng thì quốc gia đó mới phát triển bởi
những người tự trọng không thể nào chịu đựng nổi cảnh quốc gia mình phải đi xin đi
vay mãi của người, không thể chịu đựng nổi khi bị nước khác xâm lấn, không thể chịu
đựng nổi khi bị chèn ép trên trường quốc tế, thua kém và bị sỉ nhục, không thể chịu
nổi khi đàn bà con gái nước mình phải đi làm gái khắp thế giới, không thể chịu đựng
nổi khi đi ra nước ngoài thấy những biển cảnh báo người Việt ăn cắp… Những người
tự trọng sẽ nỗ lực hết mình để thay đổi điều đó và làm cho đất nước trở nên mạnh mẽ
hơn bằng chính lòng tự trọng mạnh mẽ của họ.
Việt Nam có thay đổi hay không là ở mỗi chúng ta có thay đổi hay không để
giáo dục con cái.
*****
9. DẠY CON CÁCH GIAO TIẾP
Hôm trước, một người mẹ trẻ dắt con trai nhỏ đến uống nước ép trái cây. Mình
chào bé, “Cô chào con. Con muốn uống gì nào?” Bé trả lời, “Nước cam.” Mẹ bé nhẹ
nhàng nhắc, “Con phải nói là ‘con uống nước cam’ chứ.” Bé bẽn lẽn, “Con uống nước
cam.” Mình vừa làm nước cam cho bé vừa hỏi chuyện bé, “Con học lớp mấy?” “Lớp
một.” Mẹ bé lại dịu dàng nhắc, “Con học lớp một. Mình trả lời ‘lớp một’ là câu không
có chủ ngữ đó con trai.” Bé lại phụng phịu, “Con học lớp một.”
Mình khen bé giỏi, nói câu tròn, mai mốt bé lớn sẽ thành người ăn nói rất lịch
sự, mình tặng thêm bé nước cam. Hai mẹ con uống nước xong đi về, mình nhìn theo,
vui mãi. Lâu rồi mới gặp lại cảnh mẹ dạy bảo con từng chút một trong cách nói và
phân tích cho con hiểu rất nhẹ nhàng chứ không quát nạt, la mắng. Điều bình thường
trước đây giờ đã trở nên hiếm hoi.
32
Trẻ học nói từ rất sớm và bắt chước người trong gia đình, những người xung
quanh. Ông bà, cha mẹ, anh chị em trong gia đình có cách nói chuyện với nhau như
thế nào thì trẻ có cách nói như thế. Ông bà, bố mẹ hay nói trống không thì con sẽ nói
trống không. Bố mẹ hay nói những câu móc mỉa
xúc phạm sỉ nhục nhau thì con sẽ nói những câu như thế. Khi trẻ nói những câu
móc mỉa với bố mẹ thì thường trẻ sẽ bị mắng là hỗn láo, bố mẹ không nhận ra đó
thường chính là lỗi của mình.
Lúc nào mẹ tôi nói chuyện với ba tôi cũng rất dịu dàng, anh anh em em, mình
mình rất yêu thương. Nhưng khi mẹ làm mệt, cáu giận con cái thì mẹ rất hay than vãn,
trách móc, nói những câu cay nghiệt về chúng, “Biết con cái thế này thà đẻ quả trứng
ăn còn hơn.” Hoặc, “Con nhà người ta thì siêng năng học hành giỏi giang, con nhà này
thì lười nhác chả biết làm gì lại còn học dở. Tôi là người ở không công cho các anh chị
à? Ối giời ôi con với chả cái sao tôi khổ thế này…” Hồi đó tôi thường muốn đi chết vì
thấy mình vô dụng, tôi cho rằng chúng tôi là nguyên nhân gây ra nỗi khổ của mẹ và
tôi muốn chấm dứt việc đó. Chẳng chết được nên tôi thoát ly gia đình từ rất sớm. Tôi
học được nhiều điều hay từ mẹ nhưng cũng bị nhiễm thói chỉ trích, ăn nói cay nghiệt
ấy, áp dụng nó với con của mình, sau này tôi nhận ra điều đó không đúng và cần thay
đổi thì tôi mới sửa được.
Kể hai câu chuyện trên, tôi muốn làm rõ hai vấn đề: người lớn dạy trẻ nói trực
tiếp và gián tiếp, trẻ cũng học nói qua trực tiếp và gián tiếp để nói được một câu tròn,
đúng; cách nói để truyền tải thông điệp, thuyết phục. Bình thường, khi dạy con, cha
mẹ nào cũng cố gắng dạy điều hay lẽ phải trong lời ăn tiếng nói, nhưng thường mắc
sai lầm trong cách nói của chính mình nên vô hình chung gián tiếp dạy con ngược lại.
Ta cần hết sức chú ý điều này.
Lời ăn tiếng nói thể hiện mình là người có văn hóa hay không. Qua đó người ta
cũng nhận định được một phần tính cách của người nói. Người ăn nói trống không,
không có chủ ngữ, vị ngữ thường bị đánh giá là cộc cằn, vô giáo dục. Để dạy con nói
33
tròn câu, bố mẹ cần hiểu ngữ pháp tiếng Việt và hiểu nghĩa của từ để hướng dẫn và
giải thích cho con, dạy con nói cho tròn câu và hiểu rõ nghĩa của từ, sau đó mới đến
cách nói.
Mỗi khi mẹ nấu được nồi canh ngon, mẹ hay múc ra tô, bảo tôi, “Con đem sang
biếu bác, nói là: Nhà con mời bác dùng lấy thảo.” Tôi thắc mắc, “Tại sao mình không
nói ‘mẹ con cho bác tô canh’ hay ‘mẹ con mời bác ăn canh’ mà phải nói câu dài thế hả
mẹ?” Mẹ bảo, “Tô canh chẳng đáng gì. Mình có miếng ăn ngon thì nhớ đến người thân
nên chia sẻ, mình cũng chẳng có nhiều để biếu bác, chỉ một phần gọi là, nên nó chỉ là
sự thơm thảo của tấm lòng. Vì nó là sự thơm thảo của tấm lòng nên mình mới bảo là:
Mời bác dùng lấy thảo.”
Chỉ một việc nhỏ vậy thôi mà mẹ chu đáo, giải thích rất rõ ràng. Bài học đó theo
tôi mãi đến khi tôi lớn, tôi thường dùng từ “tặng, biếu, gởi, trao”, hiếm dùng từ “cho”,
nhất là với bà con dân oan hay khi mình giúp đỡ ai đó. Cách nói này còn dạy cho tôi
bài học khiêm nhường trong suy nghĩ: của mình trao đi có đáng gì, không quan trọng,
ăn nói làm sao để người nhận vui và hiểu tấm lòng của mình, họ không cảm thấy mang
ơn hay tủi hổ, ấy mới là điều chính yếu.
Học nói không chỉ là học ngữ pháp để truyền thông điệp đến người khác một
cách rõ ràng, mạch lạc; học nói còn là học cách đối xử giữa người và người. Thông
qua việc dạy con cách nói, bố mẹ truyền dạy cho con lối ứng xử có văn hóa và thể hiện
tình yêu thương.
Sau khi con đã nói được những câu tròn, ta cần chú ý đến việc hướng dẫn con
kể một câu chuyện có đầu có đuôi. Con bảo, “Thằng Bảo đánh con.” Ta cần hướng
dẫn con kể rõ hơn theo trình tự: Lúc nào, ở đâu, ai, cái gì, như thế nào? Ta nói, “Con
kể cho mẹ (bố) nghe rõ hơn đi. Bạn Bảo đánh con lúc nào, ở đâu, đánh vào chỗ nào
trên người con, làm sao mà bạn Bảo lại đánh? Con có đánh lại không?” Và kiên nhẫn
lắng nghe trẻ, hướng dẫn trẻ kể, nói theo cái khung sườn ấy để trẻ nói được rõ ràng
một câu chuyện và ta nghe hiểu đúng, đủ một câu chuyện.
34
Trẻ được dạy từ nhỏ về phương pháp tư duy truyền thông: Lúc nào, ở đâu, ai,
cái gì, như thế nào thì khi lớn trẻ sẽ luôn trình bày (nói, viết) vấn đề một cách mạch
lạc, có logic, không cắt xén câu chuyện, không thêm một bớt hai và sẽ tự thấy xấu hổ
khi nói sai cho ai đó.
Khi trẻ đã có thể kể một câu chuyện rành mạch, ta dạy trẻ cách nói lời nhẹ nhàng,
thuyết phục. Khi trẻ quát em, “Em hư lắm, em chơi xong không cất đồ chơi vào à?”
Ta hướng dẫn, “Con nói em nhẹ nhàng thôi, con thử bảo em: Em cất đồ chơi vào đi,
chơi xong ta cất vào cho gọn thì mới không bị mất đồ chơi. Ngoan anh thương.”
Cứ thế, với trẻ, ta cần sự kiên nhẫn trong hướng dẫn bằng tình yêu thương vô
điều kiện, mỗi ngày, mỗi lúc, trẻ sẽ học được cách nói đúng và nói điều hay, nói lời
yêu thương.
Người Việt mình thường hiểu sai, hiểu lầm nhau sinh ra mâu thuẫn cũng bởi
không biết cách nói một câu chuyện mạch lạc, rõ ràng; ít biết nói lời yêu thương, quan
tâm nên việc thể hiện tình cảm thường rất khó khăn, gây ra những đổ vỡ, rạn nứt. Do
đó, học nói là điều rất quan trọng bởi con người có thành công, có văn hóa hay không
phần lớn phụ thuộc vào lời ăn tiếng nói giao tiếp với người.
*****
10. DẠY TRẺ BIẾT QUAN TÂM TỚI MỌI NGƯỜI
Sự quan tâm giữa người với người xuất phát từ tình yêu thương, lòng nhân ái và
trắc ẩn, cũng có khi sự quan tâm xuất phát từ tính tò mò hoặc lợi ích. Trong bài này,
tôi muốn nói đến sự quan tâm ở vế đầu: tình yêu thương, lòng nhân ái và trắc ẩn. Ta
có thể nghĩ nếu yêu thương thì tự nhiên sẽ biết quan tâm, cần gì phải học? Không phải
như vậy.
Quan tâm đúng cách rất khác với quan tâm không đúng cách. Quan tâm đúng
cách sẽ tăng thêm tình yêu thương, quan tâm không đúng cách thường đem lại mâu
35
thuẫn và bực bội, dễ bị hiểu sai là vì tò mò chứ không phải vì yêu thương. Muốn quan
tâm đúng cách thì ta phải học.
Cha mẹ luôn yêu thương con cái và quan tâm, chăm sóc, dạy bảo, mong muốn
con cái nên người. Nhưng, nhiều bậc cha mẹ thường quan tâm con cái và quan tâm lẫn
nhau sai cách, từ đó dẫn đến việc con cái, các thành viên trong gia đình bị tổn thương
và không thể yêu thương nhau thực sự, không thể kết dính chặt chẽ như một gia đình,
không hoặc khó để tâm sự với nhau, khó nói lời yêu thương hoặc thể hiện tình yêu
thương, nặng tính trách nhiệm hơn là yêu thương, mái nhà không thực sự là tổ ấm để
các thành viên tìm về.
Ba tôi bị bệnh cao huyết áp và tim mạch, ông hay bị mệt khi nghe tiếng động
lớn đột ngột hoặc ồn ào, trong khi chúng tôi đang tuổi con nít, nô đùa ồn ã suốt ngày.
Mẹ gọi mấy anh em lại nói về bệnh của ba và yêu cầu chúng tôi khi nô đùa thì ra sân,
tránh cho ba việc ồn ào, ở trong nhà làm việc cần nhẹ nhàng tay chân. Khi hiểu rõ điều
đó, chúng tôi giữ được sự yên tĩnh cho ba mà không cần mẹ phải quát mắng.
Ta thấy, khi trẻ hiểu rõ lý do thì trẻ sẽ biết cần làm gì. Cha mẹ cần nói chuyện
với con và giải thích cụ thể. Sự quan tâm xuất phát từ tình yêu và sự hiểu biết sẽ rất
bền vững và theo trẻ suốt đời.
Cần dạy trẻ quan tâm từ những điều nhỏ nhất:
– Khi ra ngoài về thì xếp gọn giày dép vào nơi quy định để khi trẻ cần thì
sẽ lấy dễ dàng, người khác không bị vấp chân té ngã vì giày dép vứt bừa khắp nơi.
– Nếu trong nhà vệ sinh có dùng dép riêng thì dạy trẻ khi đi ra nhớ xếp ngay
ngắn, quay đôi dép ra ngoài, để lần sau trẻ đi vào hoặc người khác đi vào thì chỉ việc
xỏ chân vào dép, không mất công người khác phải loay hoay tìm và quay dép. Điều
này vừa dạy trẻ sự ngăn nắp, tính khoa học, vừa ý thức quan tâm đến người sau mình.
– Trong ăn uống, dạy trẻ biết cách nhìn thức ăn trên bàn để chia sẻ cho
người khác. Nhà có năm người, mẹ chiên năm cái đùi gà, trẻ muốn ăn hai cái, dĩ nhiên
36
bố hoặc mẹ sẽ nhường cho trẻ, nhưng ta cần giải thích cho trẻ hiểu đó là phần của bố
mẹ, vì yêu trẻ nên nhường cho trẻ. Trẻ cũng nên nhường cho em khi em thích phần của
trẻ hoặc thỉnh thoảng nhường, chừa món ngon cho bố mẹ.
Điều này dạy trẻ hiểu tính cần thiết của sự quan tâm chia sẻ. Học được bài học
này, trẻ sẽ biết quan tâm người khác mọi lúc chứ không đợi lúc dư thừa mới quan tâm
chia sẻ cho người.
– Dạy trẻ khi ăn xong tự dọn bàn chỗ mình ăn, xếp gọn bát đĩa và đem ra
chậu rửa, đứng dậy thì xếp gọn ghế vào gầm bàn hoặc dọn vào chỗ quy định. Đó cũng
là dạy trẻ sự ngăn nắp và không dồn việc cho người khác phải dọn, đồng thời đó là sự
quan tâm đến người rửa dọn. Học được bài học này, khi đi ăn ở đâu kể cả ở nhà hàng
có người phục vụ thì trẻ cũng sạch sẽ bởi tôn trọng công sức của người dọn dẹp. Việc
này dạy trẻ quan tâm đến cả người ngoài, không chỉ người thân.
– Khi trẻ đi học, trẻ bỏ bê không làm bài hoặc đi trễ, trốn học, cần giải thích
cho trẻ biết điều đó không chỉ ảnh hưởng xấu riêng bản thân trẻ mà ảnh hưởng đến
thầy cô và các bạn cả lớp. Trẻ cần quan tâm đến thầy cô và các bạn, không để bản thân
làm cả lớp bị ảnh hưởng, không nên chỉ biết có mỗi mình mình. Điều này vừa dạy trẻ
sự quan tâm vừa học tính trách nhiệm và tổ chức.
Còn một điều nữa, có những thứ không phải là sự quan tâm. Ví dụ, khi trẻ té ngã
bị trầy xước, cha mẹ tuyệt đối không được trách mắng ngay lập tức kiểu: “Đấy, tao đã
bảo đừng có chạy mà vẫn không nghe, để té chảy máu như vậy đó.” Tuyệt đối đừng
bao giờ nói những câu như thế. Đứa trẻ sẽ không cảm nhận được tình yêu và sự quan
tâm trong câu nói đó mà chỉ cảm nhận được sự tức giận, trách móc và quyền uy. Nếu
cứ dạy bảo như vậy thì trẻ rồi sẽ lặp lại. Và khi lớn lên, trẻ sẽ sẵn lòng trách móc người
khác y như vậy và nghĩ đó là quan tâm. Còn đứa trẻ nào nhận thức được đó là quan
tâm sai cách thì nó sẽ tủi thân, nó sẽ xa dần và không coi cha mẹ là nơi tìm về khi va
vấp trong đời.
Hãy thể hiện sự quan tâm đúng cách, hỏi: “Con đau nhiều lắm không?” và lau
rửa, băng bó cho trẻ. Nếu muốn dạy, hãy đợi lúc khác rồi thủ thỉ, “Mẹ sợ con té đau
37
nên mẹ dặn con đi đứng cẩn thận, con không nghe nên té chảy máu, mẹ xót ruột.” Câu
này mới là câu quan tâm và con sẽ nhớ điều này rất lâu, sẽ cẩn thận hơn trong đi đứng,
khi lớn con sẽ biết cách quan tâm và thể hiện tình yêu thương.
Bố mẹ muốn dạy con cách quan tâm đúng cách thì bố mẹ cũng phải quan tâm
nhau đúng cách và quan tâm người khác đúng cách. Có vậy trẻ mới nhìn thấy và học
theo. Bố mẹ Việt thường trách con cái không quan tâm mình, nhưng lại không bao giờ
nhìn nhận rằng mình đã dạy con sai cách từ những điều nhỏ nhất. Ví dụ khi đi ăn hàng
quán, bố mẹ bày bừa ra bàn, vứt rác xuống nền nhà và nói rằng kệ để nhân viên phục
vụ dọn. Nhưng rồi bố mẹ lại yêu cầu con dọn bàn ăn khi ở nhà.
Dạy con sự quan tâm không khó, chỉ cần chúng ta nhận diện rõ và đúng thế nào
là quan tâm đúng cách, thế nào là sai cách, rồi tự sửa mình thì sẽ dạy được con.
*****
11. DẠY CON BIẾT XẤU HỔ, ĂN NĂN
Tính xấu hổ, ăn năn đang mất dần đi trong không ít người Việt. Đó là một điều
rất đáng lo ngại, bởi nếu con người không biết xấu hổ, ăn năn sau khi đã làm sai, thì
con người không thể sửa chữa, không thể được cứu chuộc. Một dân tộc có nhiều người
không biết xấu hổ, không biết ăn năn thì dân tộc đó chỉ có một con đường: tự diệt.
Tại sao người Việt mình bây giờ ít tự vấn lương tâm, ít xấu hổ, ăn năn như vậy?
Mỗi ngày chúng ta đều có thể đọc được những thông tin quan chức chính quyền các
cấp – là thành phần quản lý và dẫn dắt đất nước – không hề xấu hổ khi phát ngôn sai,
hành động sai, nói một đàng làm một ngả. Quan chống tham nhũng thì tham nhũng.
Quan chống buôn lậu thì buôn lậu. Quan nói thương dân thì đem công an quân đội đi
cưỡng chế cướp đất. Dân mình cũng quay cuồng trong công cuộc kiếm tiền bất chấp
tất cả, và ngụy biện bằng đủ mọi hình thức hòng xóa bỏ tính xấu hổ của bản thân, để
khỏi ăn năn khi làm điều sai, xấu.
38
Việc tự triệt tiêu sự xấu hổ và ăn năn có thể mang đến lợi ích trước mắt, nhưng
về lâu dài nó làm con người dần mất đi nhân tính. Dạy con biết xấu hổ, biết ăn năn là
dạy con nhân tính và tiến bộ.
Làm cha mẹ, chúng ta cần hiểu rằng: không một đứa trẻ nào mà không phạm lỗi
lầm. Dù con phạm lỗi nào, cha mẹ vẫn cần phải bình tĩnh để suy xét các nguyên nhân
dẫn đến lỗi lầm đó. Có mấy nguyên nhân cụ thể sau:
1. Do con trẻ thiếu kiến thức.
Đây là nguyên nhân chính trong mọi vấn đề của con trẻ.
Trẻ em cần được học hỏi rất nhiều để định hình nhân cách và trưởng thành.
Trong quá trình này, có rất nhiều lần chúng có những lời nói và hành động sai do không
có kiến thức trong việc đó. Hãy giúp con học hỏi kiến thức. Khi con có kiến thức đúng,
đủ trong một việc thì con sẽ không nói và làm sai nữa.
Một đứa trẻ làm sai một bài toán là vì nó chưa hiểu cách làm bài toán đó như
thế nào cho đúng. Hãy dạy con thay vì chỉ trích con.
Một đứa trẻ tuổi mới lớn học đòi hút thuốc vì nó bắt chước bạn, muốn tập làm
người lớn, nó thiếu kiến thức để nhận biết rằng, làm người lớn là cần có trách nhiệm
với bản thân và mọi người, chứ cầm điếu thuốc không phải là người lớn. Hãy dạy con
thay vì vội vàng đánh mắng.
Một đứa trẻ ăn cắp tiền của cha mẹ để đi chơi là vì nó chưa hiểu được giá trị,
mục đích của đồng tiền, cũng như chưa hiểu rõ ăn cắp dù là của cha mẹ vẫn là điều
xấu. Hãy dạy con thay vì chửi bới hoặc kêu gào khóc lóc là nhà vô phúc.
2. Do con trẻ căng thẳng, ức chế về tâm lý.
Đây là nguyên nhân chủ yếu thường gặp ở lứa tuổi mới lớn.
39
Trẻ em trong gia đình có cha mẹ hòa thuận hay không hòa thuận thì vẫn có
những lúc chúng bị căng thẳng, ức chế. Khi bị căng thẳng và ức chế, chúng sẽ cố tình
làm ngược tất cả những gì được dạy để chống đối, với mục đích tạo căng thẳng, ức chế
cho các thành viên khác trong gia đình.
Sự cãi lời, ương bướng giúp trẻ đạt được hai nhu cầu: tạo sự chú ý của người
lớn và giảm căng thẳng cho bản thân. Nhưng, với kiến thức nuôi dạy con ít ỏi, cha mẹ
Việt thường sẽ chú ý tới trẻ bằng cách tăng thêm căng thẳng cho trẻ. Một đứa trẻ đánh
em, la mắng quát nạt em vì nó đã bị đánh, la mắng trước đó và nó nghĩ đó là cách giải
quyết tốt nhất. Nó là vòng lặp bệnh lý của cả gia đình, không có hướng giải quyết tốt
đẹp.
Một đứa trẻ hiểu rằng học hành là tốt cho bản thân nhưng ba mẹ trong gia đình
bất hòa và luôn chửi mắng nhau, thậm chí đổ thừa cho con cái, thì trẻ sẽ chán học và
không coi trọng bản thân. Đứa trẻ sẽ có những hành động đôi lúc rất điên rồ, tự hủy.
Trong một gia đình bình thường, yêu thương nhau, thì trẻ vẫn có những lúc bị
căng thẳng, ức chế. Trẻ không được đáp ứng một điều gì đó như mua một món đồ chơi
mới hay không được đi chơi với bạn. Trẻ có những va chạm với bạn bè. Trẻ có vấn đề
với thầy cô…
Cha mẹ cần tìm hiểu nguyên nhân vì sao con trẻ bị căng thẳng và giải quyết rốt
ráo nguyên nhân đó, không để kéo dài, không la mắng khi không rõ nguyên nhân và
chưa giải quyết nguyên nhân.
3. Do ảnh hưởng từ chính gia đình, xã hội và môi trường sống.
Đây là nguyên nhân rất khó nhận diện bởi hầu hết gia đình, xã hội và nhà trường
thường đổ lỗi vòng quanh cho nhau và tệ hơn là: đổ lỗi hết cho trẻ. Rất hiếm người tự
nhận trách nhiệm và xem đó là lỗi của mình.
Sau khi tìm hiểu đúng nguyên nhân vì sao trẻ mắc lỗi lầm và giải quyết nguyên
nhân, hãy phân tích cho trẻ để trẻ biết, cho dù là vì nguyên nhân nào thì việc làm ra lỗi
40
lầm cũng có một phần trách nhiệm của trẻ. Đó là lúc dạy trẻ biết xấu hổ, ăn năn và
khắc phục.
Không một đứa trẻ nào không ham chơi. Cha mẹ dặn con rửa chén quét nhà, dọn
phòng riêng… đi làm về thấy trẻ không thực hiện, cha mẹ cần nhắc trẻ làm cho xong.
Có thể giúp trẻ bằng cách cùng làm với trẻ nhưng phải ôn tồn giải thích cho trẻ biết đó
là việc của trẻ, lần sau cha mẹ sẽ không giúp nữa và trẻ cần tự giác đừng để cha mẹ
nhắc. Có thể giúp trẻ lên thời khóa biểu việc nhà, việc học và chơi để giúp trẻ biết lập
kế hoạch. Hướng dẫn trẻ cách làm việc thế nào cho nhanh, gọn, hiệu quả để trẻ có thời
gian chơi.
Nếu cha mẹ tự làm và chửi mắng mà trẻ vẫn ngồi chơi không quan tâm, không
chạy lại phụ cha mẹ thì đó là điều rất đáng lo, vì trẻ đã không được dạy cho biết xấu
hổ, trẻ đã đang tự triệt tiêu sự xấu hổ của bản thân để đạt lợi ích trước mắt. Không biết
xấu hổ khi không làm tròn trách nhiệm trong
việc nhỏ thì khi lớn trẻ sẽ không biết có trách nhiệm, không biết xấu hổ với
những lỗi nghiêm trọng, không biết xin lỗi, sửa sai. Con trẻ sẽ đánh mất nhân cách khi
không được dạy dỗ đúng cách ngay từ khi còn nhỏ.
Dạy con biết xấu hổ là một phần rất quan trọng trong việc định hình nên con
người của con sau này.
*****
12. DẠY CON TỰ LẬP
Hồi xưa, theo nhìn nhận chủ quan của mình, các ông bố bà mẹ đa số chẳng biết
“dạy con tự lập” là gì, chẳng qua phần đa nhà khổ quá, đông con, nên buộc lòng bọn
trẻ con phải sớm biết học làm việc nhà, trông em, phụ việc đồng, việc kiếm tiền… nên
tự động hình thành tính tự lập chứ không được dạy một cách có ý thức. Nói theo ngôn
ngữ học thuật thì đó là một hình thức giáo dục thụ động, không phải chủ động.
41
Từ những năm cuối thập niên tám mươi trở về đây, cuộc sống vật chất khá hơn
trước, các cặp vợ chồng sinh ít con hơn, trẻ con chỉ học là chính. Rồi tiếp đến là học
thêm, học thêm và học thêm tất cả những môn học để chiều lòng thầy cô hoặc những
môn năng khiếu mà bố mẹ nghĩ ra hoặc từng ao ước mà không được học, dồn hết lên
đứa trẻ. Đứa trẻ không còn thời gian để chơi, vận động, nói gì đến thời gian cho việc
nhà, học kỹ năng, rèn tính cách.
Ngày xưa, trẻ buộc phải làm việc nhà, vô hình chung qua đó học được tính tự
lập chứ không phải được dạy một cách có ý thức. Do đó, ngày nay, khi trẻ bận học
nhiều, không phải làm việc nhà thì tự nhiên cái giáo dục thụ động kia cũng biến mất,
mà trẻ lại không được chủ động dạy tính tự lập một cách có ý thức từ bố mẹ, nên lẽ dĩ
nhiên ngày càng xuất hiện nhiều những người lớn trẻ con – những người không biết
cách sống tự lập, chuyên dựa dẫm, ỷ lại.
Trong những người được tiếp nhận tính tự lập một cách thụ động không phải ai
cũng ý thức về tính tự lập, bởi có nhiều người sau khi thoát khỏi hoàn cảnh bị buộc
phải tự lập (ví dụ như lập một gia đình mới) thì họ không tự lập nữa mà quay về với
tính dựa dẫm, ỷ lại nơi gia đình mới nếu gia đình mới có thể đáp ứng nhu cầu của họ.
Từ đây xuất hiện tính vô trách nhiệm, những mâu thuẫn, chỉ trích, rạn nứt…
Ta thấy, ý thức tự lập rất quan trọng bởi khi có ý thức về tính tự lập qua dạy bảo,
hướng dẫn một cách chủ động thì người ta có ở hoàn cảnh nào vẫn cố gắng tự lập và
coi việc dựa dẫm, ỷ lại, lợi dụng là một điều rất xấu hổ, họ sẽ cố hết sức để tránh điều
đó. Qua đó, tính trách nhiệm hình thành rõ rệt và vững chắc trong tính cách của họ.
Giáo dục con trẻ tính tự lập là điều hết sức quan trọng bởi nếu không bố mẹ sẽ
phải gánh “cục nợ” chứ không còn là “cục cưng” nữa khi con qua tuổi trưởng thành
mà vẫn bám víu gia đình.
Trong văn hóa của người Việt có rất nhiều điều mâu thuẫn. Bố mẹ yêu con bằng
“tình yêu tử cung”, không dạy con ý thức tự lập từ khi còn nhỏ nhưng lại muốn nó tự
lập khi nó lớn. Khi nó không thể tự lập thì chỉ biết chì chiết, chỉ trích, chửi bới, oán
42
hận, đổ tại trời, ghét bỏ, nhưng… vẫn cưu mang và coi đó là “cục nợ đời” mà mình
phải gánh. Hiếm có bố mẹ nào tự trách mình.
Để tránh “cục cưng” của mình thành “cục nợ đời” trong tương lai thì ngay từ
nhỏ bố mẹ phải có ý thức chủ động hướng dẫn con tính tự lập và ý thức được tầm quan
trọng của điều này.
Trong những bài viết về giáo dục trước: học ăn, học nói, học gói, học mở, tôi
đều nói về tính tự lập khi các con học những điều trên.
Dạy con tính tự lập không phải là bắt đứa trẻ ngồi rồi bảo, “Con phải có tính tự
lập, tự lập là tốt, v.v..” đứa trẻ chẳng nghe và hiểu gì đâu. Dạy con tính tự lập phải
bằng hành động đi kèm hướng dẫn, giải thích, mỗi ngày một chút thông qua chuyện
dạy tự đi ỉa đái, tự giữ vệ sinh, tự ăn, tự uống, tự dọn bàn, tự rửa chén, tự dậy, tự học…
Nếu đứa trẻ lên bảy tám mà vẫn phải để bố mẹ nhắc quá nhiều trong mỗi việc thì cần
coi lại, vì điều đó chứng minh bố mẹ chưa dạy được cho con về ý thức tự lập.
Đứa trẻ là đứa trẻ nên nó sẽ quên, sẽ ham chơi, sẽ lơ đãng, sẽ có lúc lười biếng
trốn việc trốn học… để bố mẹ phải nhắc, đó là điều hết sức bình thường, nhưng nếu
đứa trẻ đã được dạy ý thức tự lập thì điều này có diễn ra nhưng ít, khi được bố mẹ nhắc
trẻ sẽ vui vẻ thực hiện ngay chứ không cãi lại, không ỳ ra làm ngơ hoặc giận dỗi…
Tôi diễn giải hơi dài ở phần này, bởi tôi muốn các bậc bố mẹ cần nhìn thấy rõ
sự khác biệt giữa áp đặt bắt trẻ làm việc nhà với việc dạy trẻ ý thức. Áp đặt bắt trẻ làm
việc nhà không hình thành được ý thức tự lập. Chỉ có chủ động hướng dẫn trẻ mới có
ý thức tự lập.
Làm sao để dạy trẻ ý thức tự lập?
Khi con còn bé, khoảng một tuổi trở đi, biết nói, ta cần hướng dẫn trẻ nói, đòi
khi muốn đái, ỉa, khát, đói. Trẻ sẽ mê chơi, sẽ quên và nhiều lần đái dầm, đừng tức
giận quát mắng, hãy lặp lại lời dạy, “Lần sau bé buồn đái thì bé kêu mẹ nhé!” Cứ lặp
43
đi lặp lại nhiều lần, trẻ sẽ quen và ý thức được việc gọi khi có nhu cầu. Khi trẻ đã biết
gọi khi có nhu cầu, ta hướng dẫn trẻ khi có nhu cầu thì tự đi đái, ỉa và tự vệ sinh sau
khi xong. Khi trẻ khát, ta hướng dẫn trẻ tự rót nước uống. Và tạo điều kiện cho trẻ tự
làm: đựng nước trong bình nhỏ dễ sử dụng, để bình và ly vừa tầm lấy của trẻ. Ta dạy
trẻ tự lập nhưng không tạo điều kiện thì trẻ sao tự làm được, phải không ạ?
Khi dạy trẻ tự xúc ăn, ta không được mất kiên nhẫn khi trẻ xúc mãi không được
thìa cơm rồi giằng lấy đút cho nhanh. Trẻ làm rơi vãi, trây trét khắp mặt khắp người
và bàn ăn là điều hết sức bình thường và đáng yêu ở tuổi tập ăn, đừng vì sợ ngại dọn
dẹp mà quát nạt bắt trẻ ngay lập tức phải chỉn chu. Hãy kiên nhẫn hướng dẫn con cách
cầm thìa, cách xúc. Cầm xúc cho trẻ xem, rồi đặt xuống cho trẻ xúc, cầm tay trẻ hướng
dẫn rồi để trẻ tự xúc. Khi trẻ làm được, hãy khen ngợi, khuyến khích và cổ vũ trẻ.
Xong bữa, hãy đưa trẻ cái khăn dạy trẻ cách lau dọn. Dĩ nhiên trẻ sẽ chẳng thể lau sạch
được, nhưng đó là ý thức.
Trẻ lớn chút thì dạy trẻ rửa bát của trẻ, rửa rau, rửa trái cây… Tôi lặp lại, trẻ
không thể làm một cách hoàn hảo như người lớn, nhưng hãy dạy và để trẻ làm, đừng
đuổi trẻ ra chỗ khác khi trẻ làm chưa tốt. Tôi thấy có nhiều bà mẹ hay đuổi con đi chỗ
khác không cho trẻ sờ mó vào công việc của mình, nhất là bếp núc. Hoặc khi sai khiến
trẻ làm, trẻ làm chưa đạt thì liền mắng, quát, đuổi trẻ ra chỗ khác, thậm chí còn sỉ nhục
trẻ “vô tích sự”. Đó là một điều hết sức tệ và mâu thuẫn. Hãy đừng làm thế.
Để dạy trẻ tự thức dậy mỗi sáng, trước đó ta cần trang bị đồng hồ báo thức cho
trẻ và khi đánh thức trẻ ta cần khuyến khích trẻ tự thức lần sau để kịp ăn sáng, kịp đi
học… Những cái ôm trìu mến, những lời khen ngợi, động viên luôn có tác dụng giáo
dục tốt hơn sự nóng giận, ánh nhìn tức tối và lời nói chỉ trích.
Dạy trẻ tự lập thời khóa biểu cho mình và khuyến khích trẻ thực hiện. Thời gian
đầu trẻ sẽ luôn luôn trễ hoặc xáo trộn thời khóa biểu, xin đừng quát mắng, hãy nhắc và
thưởng khi trẻ làm đúng thời khóa biểu do trẻ lập ra.
44
Cứ thế, từ việc nhỏ xíu cho đến việc lớn hơn, ta kiên trì hướng dẫn và khích lệ,
tạo điều kiện cho trẻ thì trẻ sẽ hình thành được ý thức tự lập từ rất sớm.
Một điều hết sức quan trọng: Bố mẹ, ông bà trong nhà cũng phải ý thức được
trẻ đang nhìn vào mình để bắt chước nên cần phải có sự tự lập. Ông bố có thể tự đi lấy
tăm rót nước uống sau bữa ăn thì hãy tự đi lấy tăm rót nước, đừng nhờ người khác hoặc
đừng sai khiến bắt trẻ lấy cho mình.
Việc người nào đó trong nhà giúp nhau, chuẩn bị sẵn cho nhau là điều bình
thường và thể hiện tình cảm, hãy cảm ơn về điều đó, đừng xem đó là điều đương nhiên
mà người ta phải phục dịch mình. Muốn trẻ rót nước cho mình thì hãy rót cho bố mẹ,
cho vợ (chồng) và hãy cảm ơn nhau để trẻ thấy, trẻ sẽ hiểu đó là vì tình cảm, không
phải nghĩa vụ và điều kiện để được yêu. Không bao giờ được phép dạy kiểu, “Con rót
cho mẹ cốc nước, mẹ yêu.” Trẻ sẽ nghĩ yêu là phải có điều kiện. Người lớn có thể làm
những việc của bản thân thì hãy tự làm, đừng sai vặt trẻ phục vụ cho mình.
Dạy trẻ có ý thức tự lập thì khi trẻ đã có ý thức rồi, bố mẹ sẽ rất khỏe, nuôi con
nhẹ nhàng chứ không suốt ngày hò hét náo loạn. Dạy trẻ ý thức tự lập không khó, trước
tiên, bố mẹ nhìn lại mình xem đã ý thức đủ về ý thức tự lập chưa, phương pháp của
mình và nếu thấy chưa đúng cách thì cần thay đổi, sẽ dạy được trẻ rất nhanh.
*****
13. LÀM SAO ĐỂ HỌC ĐƯỢC SỰ TINH TẾ?
Làm sao để học được sự tinh tế? Đó là câu hỏi thỉnh thoảng tôi được nhận từ
bạn bè mỗi khi tôi viết bài có liên quan và tôi cũng thường bị bạn bè nói nửa dỗi nửa
ngụy biện, “Có phải ai cũng biết tinh tế đâu em! Hiếm lắm… nên em đừng trách…”
khi tôi trách họ một hay vài điều vô duyên nào đó mà họ mắc phải. Và tôi trở thành
người khắt khe, khó tính trong mắt không ít anh em bạn bè. Tôi
thường ngạc nhiên bởi tôi nghĩ sự tinh tế có khó gì đâu mà sao nhiều người cứ
nghĩ nó là cái gì đó xa xỉ lắm.
45
Tinh tế là từ Hán Việt. Tinh nghĩa là đã lọc hết tạp chất để chỉ còn lại phần tinh
túy nhất. Tế nghĩa là nhỏ, mịn, kỹ, cặn kẽ. Tinh tế nghĩa là tỉ mỉ, kỹ lưỡng, cặn kẽ, nhỏ,
tinh vi. Người tinh tế là người nhạy cảm, tế nhị, có khả năng đi sâu vào những chi tiết
rất nhỏ, rất sâu sắc và vì vậy họ thường làm vui lòng người khác bởi nắm bắt và thấu
hiểu được tâm lý người đối diện.
Do định nghĩa trên, nên tinh tế thường được người ta mặc định đó là bản năng
của phụ nữ. Tôi thì không nghĩ vậy. Tôi cho rằng nó là quá trình học hỏi, quan sát, để
ý, trải nghiệm và quan trọng hơn tất cả là có tình yêu thương trong tâm hồn.
Cách đây vài năm, tôi đọc cuốn truyện “Biên niên ký chim vặn dây cót” của tác
giả Haruki Murakami. Tôi nhớ mãi một chi tiết nhỏ xíu, anh chồng thất nghiệp mỗi
khi có chuyện buồn hoặc suy nghĩ là đem áo ra ủi và ủi rất kỹ lưỡng. Cô vợ đi làm, gọi
điện về, hỏi anh đang làm gì đó, anh chồng bảo anh đang ủi áo, cô vợ hỏi ngay, có
chuyện gì à anh? Chỉ bấy nhiêu đó thôi, tôi có thể hình dung ra một người vợ thấu hiểu
chồng và tinh tế.
Chính sự tinh tế đó làm tôi nhớ mãi cái chi tiết nhỏ trong một quyển sách dày
mấy trăm trang mà tôi không nhớ tên nhân vật. Cô vợ tinh tế được viết lên bởi người
đàn ông – nhà văn tinh tế vô cùng tận, chỉ một chi tiết đã khắc họa được cả một nhân
vật giấu mặt.
“Khói” của anh Đoàn Bảo Châu, tôi đọc đi đọc lại phải đến chục lần, mua hàng
chục cuốn tặng bạn bè, hỏi tôi nhớ gì, tôi không nhớ gì nhiều ngoài chi tiết anh Châu
tả đoạn Dũng ở tù, có một thằng bạn tù ốm nhom, ho hen. Và cái thằng tù vì tội ăn cắp
ho hen đó cố kìm nén cơn ho lúc về đêm để không làm phiền bạn cùng phòng, mà
không được.
Nó là một thằng tinh tế dù hình dong nó không ra gì, được anh Châu khắc họa
qua vài câu ngắn ngủi. Và đó là chi tiết mà tôi cho là đắt nhất, cô đọng nhất trong một
quyển tiểu thuyết dày đặc những chi tiết hay ho. Nhiều lần nói chuyện với anh Châu
về Khói, tôi biết không ai khen chi tiết đó, ngoài tôi.
46
Anh A đến thăm tôi, người nhà bảo tôi đang nghỉ ngơi, anh lên phòng gõ cửa,
tôi say thuốc ngủ vùi không đáp lời. Anh gọi điện, anh húng hắng chỉ bởi vì muốn gặp,
thăm tôi. Vợ chồng anh chị khác, đi hai mươi cây số, đến thăm, người nhà bảo tôi nghỉ
trên phòng, anh chị đi về vì nhủ nó mệt nên để nó nghỉ ngơi lúc khác mình đến thăm
gặp cũng được. Ở đây, ta thấy, cùng là tình yêu thương, nhưng anh A đặt cảm xúc và
ý muốn của anh lên trên cảm xúc và ý muốn của người khác. Anh muốn gặp tôi và anh
cố gắng thực hiện điều đó bất chấp việc tôi đang nghỉ ngơi vì ốm. Tình yêu thương của
anh A là tình yêu có tính chiếm hữu. Vợ chồng anh bạn thì đặt cảm xúc và ý muốn của
người khác lên trên cảm xúc và ý muốn của chính mình. Và, đó là sự tế nhị, tinh tế
trong tình yêu thương. Tình yêu thương của sự phục vụ và hy sinh.
Rõ ràng, nếu biết, tôi sẽ thức dậy để gặp anh A cũng như gặp vợ chồng anh bạn,
như nhau. Nhưng tôi không biết, khi nghe người nhà kể lại về cách cư xử của hai bên
thì tôi xúc động với tình cảm của vợ chồng anh chị hơn và lẽ dĩ nhiên tôi yêu họ hơn
anh A.
Ba và mẹ tôi chẳng bao giờ cãi nhau, ông bà lúc nào cũng ríu rít anh anh em em
như đôi chim câu dù sáu mặt con và tuổi đã về chiều. Bà đi chợ, về muộn hơn bình
thường khoảng nửa tiếng, ông ở nhà nhấp nhỏm ngồi đứng không yên, đi ra đi vào.
Vừa nghe tiếng chó sủa ngoài xa, đoán mẹ về, ông ra mở cái cổng tre, mà chỉ cần đẩy
nhẹ là ra, để đón bà. Ông đỡ cái giỏ đệm bàng trên tay mẹ, xách phụ mẹ từ cổng vô
bếp. Mẹ xách từ chợ xa ba cây số về nhà được không lẽ lại không xách nổi vài chục
mét, ông không để bà xách, ông luôn đỡ hộ. Sáng nào hình ảnh đó cũng lặp đi lặp lại
trước mắt tôi. Ông giúp bà bỏ thức ăn từ giỏ ra, hỏi bà hôm nay đi chợ có chuyện gì
không mà về muộn, bà nhẹ nhàng bảo vì thức ăn dạo này tăng giá nên bà phải đi hơi
lâu để chọn. Sau này lớn tôi biết, đó là thời gian ông bệnh nặng, không còn đèo bà đi
chợ được như trước.
Những hình ảnh yêu thương, tinh tế đó của ông bà làm tôi cứ ước ao mãi lớn lên
mình sẽ có một tình yêu như thế. Một người yêu – người chồng yêu thương mình bằng
một tình yêu tinh tế, cảm thông sâu sắc nhất về sự vất vả cũng như tình yêu của mình
dành cho họ.
47
Nền tảng giáo dục trong gia đình là điều quan trọng quyết định trong việc hình
thành tính cách một con người. Sâu sắc tinh tế hay hời hợt thô lỗ đều xuất phát từ gia
đình hết. Và chỉ là những điều hết sức bình thường, nhỏ bé chứ có to tát chi đâu.
Một đứa trẻ được ba mẹ anh chị dạy khi đi phải nhấc chân lên không kéo lê dép
lẹt quẹt tạo ra tiếng động làm phiền tai người khác thì khi lớn sẽ không thể mở karaoke
hết cỡ để tra tấn nhà hàng xóm.
Một đứa trẻ được dạy thấy ba mẹ mệt phải biết tự làm việc nhà và ra sân chơi
để ba mẹ nghỉ ngơi thì khi lớn lên sẽ thành người biết tôn trọng cảm xúc của người
khác hơn ý muốn của chính mình.
Một đứa trẻ được dạy phải vét thật sạch cho đến hạt cơm cuối cùng trong chén
thì lớn lên sẽ thành người biết tôn trọng sức lao động của người khác và không phung
phí thực phẩm.
Một đứa trẻ được ba mẹ kiên nhẫn giải thích vì sao con thằn lằn có thể mọc lại
đuôi mà con khác thì không, vì sao con kiến có thể vác một vật to hơn trọng lượng cơ
thể nó, vì sao cái cây có kiến vàng thì trái ngọt hơn… thì sau này lớn lên sẽ là người
luôn học hỏi, tìm hiểu và có tính quan sát, suy luận logic.
Một đứa trẻ được ba mẹ hướng dẫn cách xin khúc ruột cá móc vào cành cây để
dẫn dụ kiến vàng về làm tổ trên cây, mỗi ngày quan sát, đếm xem có bao nhiêu con về
cây thì lớn lên sẽ có tình tỉ mỉ, ân cần, chu đáo, chăm chút.
Một đứa trẻ được dạy quét nhà phải quét từng ngóc ngách góc kẹt, quét sân phải
quét luôn đường đi và quét cả lối đi chung cho nhà hàng xóm thì lớn lên sẽ thành người
bao dung, hồn hậu và dễ gần.
Một đứa trẻ được dạy yêu thương động vật, yêu thương muôn loài, không lấy
sự hành hạ bất cứ con gì để làm trò vui thì lớn lên sẽ thành người có tình yêu thương
tha nhân, khó có thể làm điều ác.
48
Một đứa trẻ được dạy phải biết cúi đầu khoanh tay chào người lớn, đi thưa về
trình, khi ăn phải biết trước biết sau, không được khuấy đũa khuấy thìa đảo trộn thức
ăn trong đĩa để chọn miếng ngon, không được thò ngón tay vào bát khi bưng, không
được ăn uống nhồm nhoàm chem chép. Không được ngồi, nằm dạng háng. Vào nhà
người khác chơi không nhìn quanh nhìn quất, không tự ý đi xồng xộc vào buồng trong,
vào nhà sau của nhà người khác, không được hỏi những chuyện riêng tư, thấy nhà
người ta chuẩn bị dọn cơm phải biết kiếu đi về. Khi được cho quà bánh phải biết cảm
ơn nhưng từ chối, khi nào người ta đem sang tận nhà cho biếu và được sự cho phép
của người lớn thì mới được nhận… Thì khi lớn lên sẽ trở thành người lịch sự, có tự
trọng, tế nhị và đĩnh đạc đường hoàng.
Một đứa trẻ được dạy không được cười cợt trêu chọc khuyết điểm hình thể cũng
như sai sót của bạn bè, phải biết bênh vực bạn bè, phải biết chia sẻ với bạn miếng quà,
cây bút… thì lớn lên sẽ là người có tính dũng cảm, biết chống lại bất công và biết yêu
thương đồng loại.
Sự nhạy cảm, tế nhị, tinh tế bắt nguồn từ đó. Sự yêu thương, nhân bản bắt nguồn
từ đó. Sự thấu hiểu, sẻ chia bắt nguồn từ đó. Sự công chính, lịch lãm, đoan trang, quý
phái bắt nguồn từ đó. Phẩm giá, cốt cách con người bắt nguồn từ đó.
Viết tới đây, sẽ không ít người cho rằng những điều mà tôi kể ở trên là khó thực
hiện, khó dạy bảo cho con cái ở thời buổi hiện nay. Tôi biết là khó vì muốn dạy con
thì ba mẹ cũng phải học. Không chịu học thì sẽ kêu khó! Cũng như anh bạn tôi, khi tôi
trách anh về đôi lần thô thô, tôi không có ý phán xét rồi nghỉ chơi, tôi quý yêu anh như
một người anh, tôi chỉ muốn anh học để có thể thành người cư xử tế nhị hơn, và vì anh
lười nên anh bảo, “Anh là nông dân nên tính anh có những lúc nó thô thiển thế, em
phải thông cảm cho anh thôi!” Tôi cười, “Đừng có đổ thừa nông dân mà tội cho họ!”
Học sự tinh tế không khó, có chịu học hay không mà thôi.
*****
49
14. DẠY CON TRỞ THÀNH NGƯỜI TINH TẾ
Có bạn cho rằng sự tinh tế là đặc tính của nữ giới, nam giới thì cần những tính
cách khác. Liệu nam giới có nên học sự tinh tế không? Đây là câu hỏi khá thú vị. Mình
cho rằng cả nam và nữ giới đều cần học để trở thành người tinh tế và phải học từ nhỏ.
Tinh tế là một đức tính cần thiết cho mọi người, không phân biệt nam nữ tuổi
tác. Người tinh tế sẽ rất nhạy cảm trong nắm bắt tâm lý người khác: dễ dàng trong giao
tiếp, hài hòa trong cư xử và thuận lợi trong công việc. Người tinh tế luôn cảm nhận
mọi vấn đề một cách sâu sắc, biết quan tâm người khác, do đó khó có thể làm điều xấu.
Một xã hội có nhiều người tinh tế thì sẽ ít đâm chém nhau vì hiểu lầm, ít những va
chạm vụn vặt, ít bất công, văn minh, lịch sự và phát triển.
Tại sao nam giới cũng cần học sự tinh tế? Vì họ là một nửa thế giới, nếu chỉ nữ
giới cần sự tinh tế, nam giới không cần, thì nữ giới sẽ trở thành nô lệ vì sự tinh tế của
mình, còn nam giới trở thành những kẻ hưởng thụ, lợi dụng sự tinh tế của nữ giới. Mâu
thuẫn nảy sinh, chiến tranh nổ ra chẳng hạn…
Làm sao để dạy con sự tinh tế từ nhỏ?
Ta không thể bảo đứa trẻ ngồi rồi đọc cho nó nghe tinh tế là gì, tại sao phải học
sự tinh tế, tinh tế đem lại lợi ích gì, v.v.. bởi như thế là học vẹt, con trẻ sẽ không nhớ
và không hiểu gì cả. Dạy con sự tinh tế phải từ những việc nhỏ và thông qua cách ta
cư xử hằng ngày để con nhìn vào. Nó phải được ngấm dần qua lời dạy và việc làm cụ
thể.
Khi trẻ đi học về, ta hỏi trẻ về thầy cô và các bạn trong lớp. Khuyến khích trẻ
kể chuyện ở lớp và về bạn này bạn kia. Nếu trẻ không biết, hãy khuyến khích trẻ quan
sát. Điều này giúp trẻ biết để ý đến người xung quanh. Cháu mình kể, “Hôm nay bạn
Nam lấy đồ chơi của con.” “Ừa, trước đó bạn có hỏi mượn con không?” “Dạ có.” “Con
có cho bạn mượn không?” “Con không.” “Sao con hổng cho bạn chơi chung?” Im lặng
không trả lời. Mình tiếp, “Con sợ bạn Nam làm hư đồ chơi ha?” “Dạ.” “Bạn Nam có
50
món gì để chơi hông? Có cho con chơi chung hông?” Lí nhí, “Có.” “Nam dễ thương
hén, Nam lịch sự nữa, Nam yêu thương quý mến con nên cho con chơi chung. Con có
muốn dễ thương lịch sự như Nam hông?” “Nhưng bạn Nam lấy đồ chơi của con.” “Thì
bạn Nam mượn rồi mà con hổng cho, bạn Nam thích quá nên mượn đại xíu trả mờ.
Lần sau con cho bạn Nam chơi chung, yêu thương quý mến bạn Nam thì bạn sẽ không
lấy đại nữa. Mình lịch sự mà, phải hông?” “Dạ.” Từ những câu chuyện kể, ta khéo léo
gợi ý cho trẻ nói chuyện, hướng dẫn trẻ có suy nghĩ và hành vi quan tâm đến người
khác. Trẻ sẽ hiểu chuyện nhỏ và sau này khi lớn lên sẽ hiểu chuyện lớn, biết cách cư
xử tinh tế.
Có lần, chị dâu tôi mua về hai cái bánh, chị định chia cho tụi nhỏ thì anh trai tôi
hỏi, “Em, nhà có ba đứa nhỏ mà sao em mua hai cái bánh?” “Em muốn mua ba cái
nhưng họ hết, còn có hai thôi.” “Ừ, vậy thì thôi đừng mua. Mua rồi thì em và mẹ ăn
đi, chứ có hai đứa con mình và một đứa cháu mà có hai cái bánh, lại không chia ra
được, thì đứa nào phải nhịn cũng tủi thân.” Hành động và lời nói của anh tôi làm con
gái tôi tuy còn nhỏ nhưng nhớ mãi tới giờ và thương yêu cậu vì sự tinh tế của cậu.
Nhà tôi mỗi khi ai đi ra ngoài ăn uống gì thấy ngon đều mua phần đem về cho
người ở nhà. Anh bạn thân của tôi có lần đi vườn, khui trái sầu riêng ăn một múi thấy
ngon quá, anh bảo bỏ hộp đem về.
Người khác thấy vậy hỏi, “Kêu ngon sao không ăn hết đi mà để dành?” Anh
bảo, “Đem về cho con Voi.” “Ôi, vườn đầy mà, mua trái khác cho nó.” “Ừ, biết rồi,
nhưng biết đâu trái khác không ngon bằng trái này. Mình khui trái khác ăn, trái này để
dành đem về cho nó.” Với anh bạn này, tôi và anh có thể sống chết vì nhau.
Tôi kể vài trường hợp thực tế để thấy sự tinh tế luôn bắt nguồn từ tình yêu
thương. Khi ta có tình yêu thương trong tâm hồn thì ngay cả người vụng về cũng sẽ
học hỏi được cách quan tâm tinh tế nhất.
51
Trong những bài viết về dạy trẻ học ăn, học nói, học vệ sinh, học đi học đứng,
học chia sẻ… tôi viết trong thời gian qua, đều là những bài học để gây dựng nên sự
tinh tế cho trẻ.
Ngoài ra, trẻ nhìn thấy rằng: mẹ không cần đợi bố kêu, tự pha cho bố ly nước
cam khi bố làm việc mệt; hoặc bố không đợi mẹ nhờ mà tự giành phần nấu cơm khi
mẹ không khỏe. Thành viên trong nhà khi đi chơi đâu xa cũng nhớ đến người ở nhà và
mua về những món quà nho nhỏ xinh xinh hợp ý… đều là bài học trực quan về sự tinh
tế.
Làm sao để có thể chọn quà hợp ý người khác? Mẹ mình mặc cái áo rách vai lâu
lắm rồi, phải biết mẹ sẽ thích lắm khi mình mua tặng mẹ cái áo mới thay vì tặng bó
hoa. Bố sẽ ưng bụng khi con biết chọn mua loại rượu mà mình thích hơn là mua loại
rượu đắt tiền mà không thích. Ngay từ nhỏ, cần phải dạy con quan sát, để ý thì con sẽ
biết những điều đó.
Trẻ sẽ khó có thể học được sự tinh tế khi mẹ luôn bày bừa để bố dọn dẹp. Trẻ
sẽ không có được sự tinh tế khi bố mẹ không quan tâm đến thể trạng và cảm xúc của
nhau, luôn trách móc chỉ trích chì chiết nhau.
Trẻ sẽ không thể trở thành người tinh tế nếu trong cách giáo dục hằng ngày ta
không dạy trẻ quan sát, để ý cảm xúc người xung quanh, không chia sẻ về vật chất lẫn
hỏi han. Thậm chí trẻ sẽ trở thành người ích kỷ nếu ta cư xử và ăn nói có tính đố kỵ,
ghen ghét người xung quanh.
Với người ngoài, ta cũng cần dạy trẻ biết quan sát và để ý, quan tâm đúng mực.
Dạy trẻ giúp đỡ người cơ nhỡ thì phải giải thích cho trẻ hiểu người ta bất đắc dĩ mới
lâm cảnh bần hàn, không được khinh miệt. Khi giúp ai thì ngoài tình yêu thương còn
là sự tôn trọng chứ không được có thái độ, lời nói bỉ bôi người. Trao tiền cho người ăn
mày cũng phải đưa hai tay và nói lời dễ nghe chứ không phải vứt toạch đồng tiền vào
mũ.
52
Cứ thế, qua mỗi ngày mỗi việc, trẻ sẽ được ngấm dần sự tinh tế cho đến lớn. Và
cho dù cuộc đời trẻ có ra sao thì sự tinh tế ấy vẫn theo trẻ suốt đời không bao giờ mất
đi.
Những quan tâm, chia sẻ, trao đổi thường nhật với tình yêu vô điều kiện luôn là
nền tảng tốt để một đứa trẻ phát triển toàn diện về nhân cách, trong đó có sự tinh tế.
Muốn làm được điều này, bố mẹ cần nhìn lại mình, học để thay đổi.
*****
15. DẠY CON PHƯƠNG PHÁP TƯ DUY.
Có khả năng tư duy là có cơ hội thành công cao trong cuộc sống, chính vì vậy
mà cha mẹ cần dạy con phương pháp tư duy ngay từ khi trẻ còn nhỏ để trẻ có thời gian
rèn luyện, học hỏi, khi trưởng thành sẽ đạt được mức độ tư duy cao nhất.
Quan sát cách giải quyết vấn đề của chính phủ, của quan chức, của phần đông
người dân và nhìn vào văn hóa, chương trình giáo dục xưa nay, ta có thể nói rằng người
Việt không hề được dạy phương pháp tư duy một cách cẩn trọng.
Tư duy logic là gì?
Tư duy hay tư duy logic được hiểu đơn giản là kỹ năng vận hành của bộ não.
Qua đó trí thông minh được nuôi dưỡng, phát triển và đạt đến trình độ nhất định. Con
người ngày nay khác con vật ở chỗ con người có khả năng tư duy logic. Nhờ có tuy
duy logic mà con người đã dần dần tiến hóa vượt xa động vật nguyên thủy thuở ban
đầu.
Triết học định nghĩa tư duy là những hoạt động thuộc về tinh thần. Những hoạt
động này có thể làm cảm giác của con người thay đổi dần và cải tạo lại thế giới thông
qua vận động của vật chất từ đó làm con người có sự nhận thức đúng đắn hơn về sự
vật, sự việc và ứng xử tích cực hơn.
53
Có nhiều cấp độ tư duy, khi mới sinh ra đời, con người chỉ có tư duy bậc thấp,
khi lớn dần lên, qua quá trình học hỏi rèn luyện tư duy một cách phù hợp và đúng đắn,
trải qua những giai đoạn từ dễ tới khó, được nâng cấp dần lên mới đạt.thành tư duy
logic.
Giai đoạn ghi nhớ: Bắt đầu từ khi sinh ra, thông qua các giác quan: mắt nhìn, tai
nghe, miệng nếm, mũi ngửi, tay cầm...não bộ của con người ghi nhớ và bắt chước, làm
theo.
Nhiều người Việt không chú trọng giai đoạn này của trẻ vì nghĩ nó mới đẻ chưa
biết gì. Thật ra não bộ của trẻ đã bắt đầu ghi nhớ rồi, tuy chưa hiểu và chưa thể phân
tích. Giai đoạn này bố mẹ nói nhiều lời yêu thương, có nhiều cử chỉ âu yếm, vuốt ve
trẻ thì trẻ sẽ cảm nhận được tình yêu thương và ghi nhớ.
Trẻ 5-6 tháng, tuy chúng chưa hiểu lời ba mẹ nói và không hiểu là cần ỉa đái có
giờ có chỗ, nhưng nếu chịu khó tập xi cho trẻ vào bô, sau một thời gian ngắn, não trẻ
sẽ ghi nhớ rằng khi ngủ thì không đái dầm hoặc khi muốn đái thì đòi. Tập trẻ đái ỉa
cũng là tập não bộ của trẻ học bài học ghi nhớ đơn giản và phù hợp nhất.
Giai đoạn hiểu biết: Đây là lúc trẻ bắt đầu nhận thức được sự việc và có khả
năng học hỏi rất cao, nhanh. Độ tuổi từ một tuổi trở lên. Trong giai đoạn này, trẻ cần
rất nhiều kiến thức thông qua chơi
và học. Trẻ cần sự quan tâm rất lớn của ba mẹ để hướng dẫn, rèn luyện, trao đổi
để trẻ có thể tiến đến giai đoạn ứng dụng kiến thức.
Trẻ ở Việt Nam thường bị ba mẹ cho đi nhà trẻ từ rất sớm, thường là khi chúng
hai-ba tuổi. Nhà trẻ ở Việt Nam chủ yếu có trách nhiệm giữ trẻ cho ba mẹ trẻ đi làm.
Trình độ chuyên môn của giáo viên mầm non không đồng đều. Nhà trẻ thiếu. Phần
đông ba mẹ phải gởi trẻ ở các nhà trẻ tư nhân. Trong điều kiện như vậy, trẻ không được
chú trọng việc chơi và học mà thường ngừng ở mức được dạy phải nghe lời, ngoan,
không khóc nhè làm phiền cô trông trẻ.
54
Khi về nhà, trẻ lại tiếp tục bị quăng cho cái ipad hoặc điện thoại hay mở tivi
chương trình yêu thích để khỏi quấy ba mẹ. Trẻ liên tục bị đặt trong tình trạng thụ động
và thụ động về thể xác lẫn đầu óc. Tuổi này, trẻ cần được chơi những trò chơi vận động
thể xác như chạy nhảy vui đùa, leo trèo, chơi các trò chơi vận động tư duy như xếp
hình, tìm hiểu thiên nhiên xung quanh, tạo dựng các mối quan hệ, liên kết gia đình, xã
hội. Trẻ cần được yêu thương, được nghe nói yêu thương, được dạy cách yêu thương.
Ngày xưa, bọn trẻ con hay chơi bán đồ hàng. Trẻ nhìn thân cây lục bình bầu bầu
dài dài giống giống ổ bánh mì, trẻ biết lấy thân lục bình giả là ổ bánh mì, thái lá lục
bình ra giả làm nhân thịt, rồi giả mổ bánh nhét thịt bán, giả hái lá cây làm tiền đề
mua...trò chơi bắt chước người lớn bán hàng nhưng trẻ phải suy nghĩ để thực hiện.
Ngày nay, trẻ thường được chơi gì? Ai chơi cùng? Ai giúp trẻ tư duy?
Dạy trẻ phương pháp tư duy không khó, nhưng cần có hệ thống và tính liên tục,
kiên nhẫn cùng yêu thương, trách nhiệm của ba mẹ dành cho trẻ. Có được chơi, được
học, được vận động thoải mái thì trẻ mới có cơ hội tiếp nhận nhiều kiến thức. Sau khi
tiếp nhận, trẻ cần trao đổi liên tục với ba mẹ và bạn bè thầy cô để biến kiến thức thành
sự hiểu biết của trẻ, nghĩa là não trẻ phải vận động và được kích thích vận động nhằm
tiến đến giai đoạn ứng dụng.
Giai đoạn ứng dụng: Đây là lúc trẻ biết ứng dụng những hiểu biết của mình vào
thực tế cuộc sống. Ba mẹ dạy trẻ kiến thức về tình yêu thương, "Con phải biết yêu
thương ông bà, cha mẹ, bạn bè." Thì phải giải thích cho trẻ tại sao trẻ lại phải biết sống
yêu thương và thể hiện (nghĩa là ứng dụng) như: các cử chỉ âu yếm, lời nói yêu thương,
thái độ, sự quan tâm.
Trẻ có hai chiếc kẹo, khi trẻ được day để dành phần cho em hoặc cho ai đó một
cái thì não trẻ phải vận động để hiểu tại sao lại phải để dành, cách thức để dành ra sao,
cách cho ra sao...đều là tư duy và nhất định cần thiết. Đây cũng là bước đệm tập cho
trẻ giai đoạn phân tích.
*****
55
16. DẠY CON PHƯƠNG PHÁP TƯ DUY (TIẾP THEO)
Trong bài trước, tôi đã trình bày các giai đoạn ghi nhớ, hiểu biết và ứng dụng.
Trong phần này, tôi sẽ giới thiệu các phần tiếp theo là giai đoạn phân tích, đánh giá và
sáng tạo.
Khi trẻ đã có thể ghi nhớ sự vật, sự việc, biết phân biệt thì đồng thời cũng phát
triển tư duy phân
tích, đánh giá. Nếu các bước này được rèn luyện đúng cách, trẻ sẽ phát triển tư
duy sáng tạo.
Giai đoạn hiểu biết là giai đoạn quan trọng nhất. Một đứa trẻ được dạy để biết
không thôi là chưa đủ, cần dạy cho chúng hiểu. Muốn vậy, ba mẹ cần kiên nhẫn giải
thích cho con và giải đáp những thắc mắc của chúng về thế giới xung quanh.
"Mẹ ơi tại sao con chó có đuôi mà con người lại không có?"
"Vì đó là hai loài khác nhau. Trên trái đất ta sống có rất nhiều loài khác nhau.
Có con có đuôi có con lại có cánh, có con đi trên mặt đất có con lại bơi dưới nước, con
thì bay trên trời. Như vậy mới đa dạng và tất cả làm nên một trái đất rất đẹp nè."
Một đứa trẻ được mẹ giải thích cho nghe như thế thì sẽ có ý niệm phân biệt được
loài, trong đầu sẽ tưởng tượng ra rất nhiều thứ hay ho, xinh đẹp và tuy chưa thể biết
được tất cả các loài và trái đất ra sao nhưng đã có ý niệm về sự to lớn, về toàn cảnh.
Nếu mẹ gạt đi và bảo, "Tại ông trời đẻ ra như vậy." thì trẻ sẽ biết mà không hiểu và
hoàn toàn chẳng có liên hệ, chẳng tưởng tượng, chẳng phân tích gì nữa cả.
Để trẻ có thể phát triển khả năng tư duy phân tích, trong cuộc sống hằng ngày,
ba mẹ nhất định phải để trẻ tự lập. Trong các bài trước, tôi đã trình bày cách dạy con
tự lập như thế nào. Khi trẻ được dạy cách tự lập và được ba mẹ cho tự lập, trong quá
trình tập đó não trẻ phải phân tích để trẻ làm mọi thứ từ ăn, uống, dọn dẹp đồ chơi...sao
cho nhanh, gọn nhất theo cách của trẻ, để trẻ còn có giờ để chơi thứ khác.
56
Tự lập nghĩa là có những lúc trẻ phải làm một việc gì đó một mình. Con muốn
uống nước nhưng bình nước để cao hơn tầm tay với, con sẽ biết kéo cái ghế để leo lên
lấy nước. Nếu con chưa biết, hãy chỉ con, "Có cái ghế kìa con, con lôi cái ghế lại và
leo lên thì con sẽ cao lên, sẽ lấy được nước. Con làm thử coi nà."
Đừng thấy trẻ không với tới bình nước mà vội chạy lại lấy cho và cứ mỗi lần trẻ
muốn thì lại lấy cho trẻ mà không để nước chỗ thấp hơn hoặc chỉ cách cho trẻ tự lấy.
Khi ba mẹ dạy cho trẻ cách lấy ghế leo lên để lấy nước là đang dạy trẻ quan sát, liên
hệ các sự vật và phân tích, úng dụng nó vào cuộc sống. Ba mẹ cũng có thể gợi ý cho
trẻ những cách khác để trẻ biết rằng có nhiều cách để làm một việc. Nếu bạn không
dạy trẻ tự lập mà bảo bọc thái quá thì tư duy của trẻ cũng sẽ không được rèn luyện.
Con sẽ thụ động, nói trắng ra là ngu khờ và sẽ chịu rất nhiều thiệt thòi khi đến tuổi
phải ra xã hội.
"5+5=10. Nhưng 2+8 cũng =10. Con thấy không, ta có nhiều cách để giải một
bài toán. Trong cuộc sống cũng vậy, con có rất nhiều cách để làm một việc, cũng như
trong một việc ta có thể sẽ có rất nhiều ý tưởng." Dạy trẻ một bài toán không phải chỉ
để trẻ biết tính đếm mà cái chính là dạy về logic.
Khả năng ghi nhớ, hiểu biết sẽ làm cho trẻ biết cách tiếp nhận thông tin và nhiều
ý tưởng khác nhau. Khi não có thông tin và ý tưởng, lúc cần ứng dụng thì não trẻ buộc
phải phân tích, suy nghĩ sâu để áp dụng. Trẻ có lúc làm đúng nhưng sẽ làm sai rất nhiều
lần, đừng trách mắng, hãy hướng dẫn, gợi ý và để trẻ thực hiện lại. Đây là giai đoạn
trẻ phát triển khả năng đánh giá.
Ba dạy con sửa cái xe, không chỉ là dạy cách tháo ra lắp vào những bộ phận của
cái xe mà còn là chỉ cho con cách đánh giá. "Con ốc này nếu con vặn chặt tay thì cái
bánh xe sẽ không xộc xệch. Cái xe sẽ chạy tốt." Nhưng nếu ông bố chỉ bảo, "Vặn chặt
vào" rồi thôi thì trẻ chỉ biết là cần vặn chặt nhưng không hiểu vặn chặt có tác dụng gì.
Khi làm một mình, trẻ sẽ vặn con ốc một cách hời hợt.
57
Con về mách, "Bạn An rất xấu tính con không chơi với bạn An nữa." Ba mẹ cần
trao đổi, đặt ra nhiều câu hỏi để gợi ý cho con tư duy, "Thế bạn An xấu như thế nào
nè?" "Bạn An không cho con chơi đồ chơi." À, không cho chơi cùng nên xấu! Ta cần
tiếp tục đặt câu hỏi, "Thế trước đó con có cho bạn An chơi đồ chơi của con không?"
"Nhưng mà bạn An mạnh tay lắm, cho bạn chơi rồi bạn làm hư đồ của con." "Biết đâu
bạn An cũng nghĩ giống con rồi sao?"... Cứ thế, ta cần tập cho trẻ biết nhìn nhận đánh
giá vấn đề một cách khách quan nhất. Ta đừng chỉ nghe con nói bạn An xấu thì lại bảo,
"Đừng chơi với nó nữa!" (Đây là cách ba mẹ Việt rất hay làm.)
Sáng tạo là khả năng cao nhất trong các cấp độ tư duy. Khả năng này không thể
phát triển nếu các khả năng trên không được rèn luyện và phát triển. Chúng ta thường
mặc cảm vì dân tộc mình không có những phát minh, sáng kiến gì cho nhân loại. Đó
là do nền văn hóa, giáo dục của chúng ta xưa nay luôn dựa trên nền tảng của cảm tính
và không hề chú trọng đến các phương pháp tư duy logic. Con người không được phép
phản biện hoặc suy nghĩ ra ngoài khuôn khổ định sẳn. Thậm chí, chưa cãi, chỉ mới hỏi
hơi nhiều thôi đã bị quát nạt và bắt câm mồm. Sự tưởng tượng và sáng tạo trong con
người bị thui chột và biến mất.
Có khả năng tư duy logic, con trẻ sẽ biết nhìn nhận mọi việc một cách khách
quan, đa chiều và thành công trong cuộc sống. Muốn dạy cho con tư duy logic, ba mẹ
phải học và kiên nhẫn, yêu thương.
Nhiều người nói với tôi rằng, "Nhiều người làm ba làm mẹ nhưng không có kiến
thức thì sao dạy được con? Viết lắm có tác dụng gì đâu!" Đây là tư duy cảm tính. Sự
thật đúng là nhiều người làm ba mẹ nhưng chưa đủ kiến thức nên dạy con sai cách.
Nhưng vì thế thì tôi và các bạn có kiến thức hơn tôi trong lĩnh vực này càng cần phải
viết để phổ biến kiến thức, kinh nghiệm cho mọi người. Đó mới là tư duy logic đúng
đắn. Thay đổi bản thân, học tập để dạy con đúng cách là tình yêu, trách nhiệm và việc
phải làm. Ba mẹ có tình yêu con thì sẽ làm được thôi.
*****
58
17. ĐẶT NIỀM TIN VÀO CON
Trong dạy con, việc bố mẹ đặt niềm tin vào con là điều rất quan trọng. Bởi nếu
bố mẹ không đặt niềm tin vào con thì sẽ không có khuyến khích, động viên, kiên nhẫn,
chờ đợi; chỉ có chỉ trích, thất vọng, chê bai, bài bác – những điều tối kỵ khi dạy trẻ.
Có người nghĩ, con cái của ta thì dĩ nhiên là ta phải tin chúng rồi, sao lại không?
Nhưng kỳ thực điều này cần phải học, bố mẹ cần học để tin con mình và học cách kiềm
chế cảm xúc của mình để đặt niềm tin vào con.
Chúng ta, những kẻ to xác và đầy định kiến, bảo thủ, luôn tự cho rằng mình
nhiều kinh nghiệm, từng trải, hiểu biết, đúng đắn, chân lý, và nhân danh tình yêu
thương, đôi khi có xu hướng áp đặt trong dạy bảo con trẻ. Có những lúc chúng ta hoàn
toàn không tin bọn trẻ con có thể tự làm được một việc gì đó nếu không có ta.
Và bằng cái “tình yêu tử cung” ấy, ta không bao giờ muốn coi con là một cá thể
độc lập, do đó ta luôn muốn kiểm soát con trong tất cả mọi việc. Ta luôn lấy cái mà ta
gọi là “kinh nghiệm bản thân” ra để ép con phải tuân phục theo cách của mình. Nhưng
ta quên rằng những kinh nghiệm mà ta có nhiều khi không còn hợp thời hoặc thậm chí
là sai lầm, bởi nó rất chủ quan.
Trong một số gia đình, đứa trẻ hoàn toàn bị triệt tiêu sự sáng tạo trong tư duy và
hành động, hoàn toàn không được tin tưởng. Trẻ không được phép sống cuộc đời của
mình. Đứa trẻ nào dám đòi được suy nghĩ khác, từ việc đơn giản như không ăn món
mẹ chọn, cho đến làm việc theo cách của mình, hay tự quyết định một việc nhỏ nào
đó… liền bị coi là hư hỏng, không ngoan.
Ít bố mẹ Việt làm được việc kiềm chế cảm xúc cá nhân để trao con niềm tin, để
trẻ trải nghiệm và mình chỉ đóng vai trò hướng dẫn. Để làm được điều này, ta cần tình
yêu vô điều kiện và sự kiên nhẫn, biết đặt quyền lực bố, mẹ qua một bên để tôn trọng
con, coi con là một cá thể độc lập, làm bạn với con.
Con gái tôi mua một cái xe Win. Loại này từ lâu không sản xuất mới, chỉ có thể
mua lại xe cũ. Khi con nói chuyện mua xe, tôi đề nghị con có thể nhờ chú V., chú B.
59
giúp coi xe vì các chú rành chuyện xe cộ. Con bảo, con có bạn giúp coi rồi. Rõ ràng
trong lòng mình không biết bạn của con có thể giúp con không, và mình biết các chú
có thể giúp, nhưng vì tôn trọng quyết định của con nên mình im lặng.
Khi mình kể chuyện này với chú B., chú và cô ngay lập tức phản ứng bằng kinh
nghiệm cá nhân và cho rằng việc quyết định mua xe của con là một sai lầm, sợ con
không biết lái, sợ tai nạn, sợ xe cũ hay hỏng, sợ đường trong thành phố không phù hợp
và cô chú nói nhiều về việc mình không biết dạy con, sao lại để con tự quyết định một
chuyện như thế. Cô chú thương con hoàn toàn theo cách khác của mình. Khi nghe chú
và cô nói, mình tin rằng con quyết định không nhờ chú giúp là một quyết định đúng
đắn bởi nếu con nhờ, con sẽ phải nghe những lời ngăn cản và dạy bảo như trên chứ
không nhận được sự giúp đỡ. Con không nhận được sự tôn trọng.
Con chuyển tiền mua xe xong, sau một tuần vẫn không nhận được xe. Mình sốt
ruột hỏi, con bảo người ta hẹn tuần sau. Sang tuần sau, con vẫn bảo người ta hẹn tuần
sau. Mình có nghi ngờ trong lòng rằng con đã bị gạt và có gợi ý nếu con cần thì mình
có thể giúp. Con bảo, “Anh bán xe dễ thương lắm. Mẹ yên tâm. Con tự giải quyết
được.”
Khi con nói: “Con tự giải quyết được”, mình không tin lắm. Bởi đây là lần đầu
tiên con thực hiện một giao dịch lớn đối với con. Con hiền lành không nghĩ ai xấu bao
giờ, đã chuyển tiền từ lâu mà người ta vì cớ gì hẹn hoài không giao xe cho con. Mình
nghĩ có đến 80% con bị gạt và con không
thể giải quyết. Mình nghĩ như vậy nhưng không hề hé ra miệng với con. Con đã
nói “Con tự giải quyết được” thì mình không được phép can thiệp, chỉ có thể chờ và
quan sát, cố gắng tin tưởng vào sự giải quyết của con.
Cho dù rất sốt ruột và sợ con bị gạt, sợ điều ấy sẽ làm con mất niềm tin vào con
người, nhưng mình không lấy quyền làm mẹ để áp đặt suy nghĩ của mình lên con và
xen vào việc của con. Mình phải kiềm chế cái “tình yêu tử cung” bảo bọc của mình.
60
Tuần sau, con hịn hịn chạy xe lên thăm, khoe xe chạy tốt, anh bán xe đã sửa và
sơn mới cho con… Mình thở phào và mừng vì mình đã biết kiềm chế bản thân. Nếu
mình không kiềm chế thì mình đã có thể la mắng con hoặc nói những điều khó nghe
về người khác bởi sự nghi ngờ của mình.
Trong câu chuyện trên, ta thấy, có sự mâu thuẫn giữa việc đặt niềm tin vào con
và tình yêu bảo bọc. Khi tôi dẹp đi tình yêu bảo bọc che chắn thì tôi mới có thể làm
một người mẹ biết đặt niềm tin vào con và để con được tự trải nghiệm và sống cuộc
đời của con. Nếu tôi chọn thể hiện uy quyền và áp đặt thì tôi đã không có con – một
người bạn tuyệt vời và làm tôi tự hào như thế.
Tôi luôn biết đấy là một việc không hề dễ dàng, nhưng ta buộc phải lựa chọn,
và khi đã chọn thì phải nhất quán từ đầu đến cuối. Yêu thương vô điều kiện là một điều
không hề đơn giản nhưng đó mới là tình yêu đúng đắn mà con người có thể trao nhau.
*****
18. ĐỪNG GIÁO DỤC VÀ YÊU THƯƠNG SAI CÁCH
Thằng Gold về nhà mình khi đã được ba tuổi. Ở nhà, nó chỉ quấn quýt vài người,
không phải ai cũng gần nó được. Về với mình, nó buồn rầu, chui vào một góc kho và
cố thủ ở đó. Đái ỉa luôn trong bếp, không chịu ra sân, không chịu chơi với bầy, không
cho mình đụng vào người.
Nó thích ăn bánh, mình lấy bánh dụ nó, đưa vào gần miệng, nó chảy nước miếng,
liếm mép liên tục nhưng nhất định không chịu ăn. Mình để xuống bát, bỏ đi, nó mới
rón rén ra ăn. Vài lần, mình định chạm vào nó thì ngay lập tức cu cậu gừ gừ cảnh báo
đe nẹt đuổi mình đi chỗ khác. Ừ, đuổi thì đi.
Mình ngồi cách nó một mét, gọi bầy kia vào gần, gãi đầu xoa lưng, cho thằng
Gold thấy. Nó nhìn, ánh mắt đầy thèm muốn nhưng vẫn cố lì. Mình kệ.
61
Sau một tháng nó mới rón rén ra sân một chút rồi chạy vào ngay. Vẫn không
cho mình tới gần. Vẫn đái ỉa trong bếp. Mình vẫn dọn mỗi ngày. Cho ăn, quan sát, kiên
nhẫn chờ, không đánh đập, không quát nạt đe dọa.
Sau hai tháng, một hôm mình ra ngoài về, tối, mở cổng, như thường lệ, cả bầy
mừng. Mình ngồi ở hiên khoảng nửa tiếng để chơi với tụi nhỏ, thì Gold rón rén ra sau
lưng cạ vào lưng mình. Mình đưa tay ra, nó bỏ đi. Một lúc sau nó lại quay lại cạ vào
lưng. Mình kệ. Sau vài lần cạ nữa thì nó hết chịu nổi, dụi đầu dụi cả người vào lòng
mình rên khóc, cuống quýt. Gãi đầu gãi tai, gãi lưng gãi bụng đủ thứ các kiểu nửa
tiếng. Mình thì nói những lời yêu thương còn nó thì rên ư ư.
Từ đó, thằng Gold theo sát bên mình khi mình ở nhà, tự ra ngoài đái ỉa, ăn chung
sân với bầy, chơi chung, giữ nhà, theo lệnh anh Gấu. Mọi việc đâu vào đấy. Ngoan,
lành.
Có đứa khi về với mình thì lập tức thân thiện, nhưng cũng có đứa cần nhiều thời
gian để nó tin tưởng và nhận ra mình yêu nó, không làm hại nó thì nó mới tin yêu. Hiểu
điều đó, mình chẳng vội vàng gì, để nó được tự do lựa chọn và quyết định, việc của
mình chỉ là yêu nó thôi.
Người ta nói, nuôi chó và thuần phục chó, chỉ cần bỏ đói nó hai ngày rồi cho ăn
là nó theo ngay. Hoặc trong huấn luyện, người ta cũng sử dụng roi như một phương
pháp bắt chúng nghe lệnh, phục tùng tuyệt đối. Mình không làm điều đó. Chúng nghe
lệnh mình vì yêu và hiểu, không phải vì sợ hãi. Đứa nào vì sợ hãi bị bầy ăn hiếp mà
rúm ró mình đều vực nó lên được để nó đứng thẳng làm một con chó đúng nghĩa. Đơn
cử là thằng Mực, sau ba tháng mình vực nó lên thì nay nó đã chơi ngang hàng với
những đứa còn lại, bỏ được tính khúm núm trước thằng Gấu và ăn hiếp thằng Shin.
Một thời gian trước, mạng xã hội lại có một cuộc tranh luận, mà theo mình quan
sát rồi sẽ chẳng đi đến đâu. Bởi những điều mà cả hai phía: ủng hộ và không ủng hộ
sử dụng roi vọt, phạt quỳ như một biện pháp giáo dục tại nhà và ở trường, đều thiếu
thiếu một điều cơ bản: tình yêu.
62
Không phải ngẫu nhiên mà mình viết phần dạy chó ở trên. Trong dạy con, dạy
học sinh, người ta có đủ kiên nhẫn với con với học sinh của mình như vậy chưa? Có
vì lỗi lầm của các con mà quát mắng, đánh đập chúng không? Hay là dùng tình yêu để
thu phục và dạy bảo chúng?
Người ta có thể nhanh chóng trả lời rằng mình yêu trẻ. Nhưng, xin hãy hỏi lại
chính mình, mình yêu trẻ có điều kiện hay vô điều kiện?
Thằng Gấu biết đi vệ sinh bên ngoài, biết gần gũi mình, ăn rất ngoan không bao
giờ rơi vãi ra ngoài và luôn ăn hết phần của nó. Mình yêu nó. Nghe kể vậy, mọi người
hẳn là cũng yêu nó vì nó ngoan đến thế cơ mà. Còn thằng Gold, hai tháng liền đái ỉa
trong nhà, trong kho, thậm chí cả phòng khách, lại còn không cho đụng vào người,
không cho tắm, người đầy ve bọ bẩn thỉu. Thằng Bông đi nghịch sình về là phóng lên
giường, lên sofa làm mình phải dọn dẹp mỗi ngày, lau chùi bàn ghế, thay drap nệm…
Mọi người nghe đứa hư như vậy thì có yêu không hay chê bai chúng? Nếu mọi người
nuôi chúng, mọi người có đánh, quát mắng, chê bai, chỉ trích, sỉ nhục chúng, muốn
tống cổ chúng đi chỗ khác không? Mình vẫn yêu chúng như yêu thằng Gấu và kiên
nhẫn dạy cho đến kỳ được mới thôi.
Trong gia đình, đứa trẻ “ngoan” luôn được yêu hơn đứa trẻ “hư”. Ở trường cũng
vậy. Bố mẹ không còn kiên nhẫn với con, không biết cách yêu thương, không biết cách
giáo dục, yêu bằng “tình yêu tử cung” sai lệch, đặt điều kiện rồi mới yêu. Ở trường trẻ
cũng bị áp chế y hệt như vậy. Những đứa trẻ “hư” là do đâu? Do người lớn. Do cách
yêu thương và dạy bảo sai lệch của người lớn mà ra. Bố mẹ luôn nói mình yêu con,
giáo viên luôn nói yêu học trò. Nhưng, YÊU THẾ NÀO? “Ngoan” mới yêu, “hư” thì
bị ghét bỏ, sỉ nhục, hắt hủi, đánh đập và phán xét không tiếc lời.
Người ta không còn thời gian cho con của mình, cho học trò của mình nữa. Thời
đại “thức ăn nhanh” đã cuốn theo mọi thứ cũng phải nhanh, thời đại “đi tắt đón đầu”
nên muốn vụt một phát trẻ phải như Phù Đổng? Tâm lý, tính cách của trẻ bị đồng hóa
làm một theo khuôn, phương pháp kiên trì lặp đi lặp lại bị quên lãng. Đứa nào không
theo cái khuôn định sẵn liền bị cho là “cá biệt” và bị sỉ nhục, xúc phạm, chì chiết. Tâm
63
lý “ăn nhanh”, “thần đồng” làm cho người ta quên đi những điều căn bản trong giáo
dục con người: từ từ bằng tình yêu thương, lặp đi lặp lại. Cái sự quên và lười của người
lớn đã làm hỏng bọn trẻ.
Người lớn giờ không tự trách mình nữa, toàn đổ thừa cho trẻ – phải chăng bởi
chúng không thể phản kháng? Người lớn không dám chỉ đúng nguyên nhân của mọi
nguyên nhân: thể chế chính trị với triết lý giáo dục giáo điều, nên cách duy nhất họ có
thể làm là trút lên đầu bọn trẻ sự bất lực của mình – phải chăng vì chúng là những kẻ
yếu thế?
Các bậc làm cha mẹ, thầy cô không dám phản kháng trước bất công xã hội, trước
nguyên nhân chính yếu gây ra tình trạng xuống cấp về đạo đức, lối sống, văn hóa, giáo
dục – những điều ảnh hưởng trực tiếp hình thành nên tính cách của con người nói
chung và trẻ em nói riêng.
Theo tâm lý thông thường, khi người ta không dám phản kháng trước cái mạnh
thì tất yếu sẽ trút ẩn ức thầm kín đó lên kẻ yếu thế hơn mình: trẻ em. Nghe đắng đót,
chua xót và phẫn nộ quá, nhưng xin thưa, hãy ngẫm cho thật kỹ xem.
Tôi vẫn thường mơ một giấc mơ chung của dân tộc: thay đổi thế chế để thay đổi
giáo dục một cách toàn diện. Để những người giỏi về sư phạm, về tâm lý và phát triển
con người có thể hợp tác xây dựng một triết lý giáo dục mới, đưa ra phương pháp giáo
dục một cách yêu thương, nhân bản và gợi mở tư duy.
Giấc mơ ấy rõ rành chưa thể thực hiện trong tương lai gần. Ở thời điểm hiện tại,
trong sức của mình, tôi chỉ có thể thuyết phục mọi người từ bỏ phương pháp roi vọt, sỉ
nhục con cái. Hãy đọc nhiều hơn về tâm lý trẻ em, các phương pháp dạy bảo con trẻ,
học sinh bằng tình yêu thương, học lại cách yêu thương, vì tương lai của chúng. Chúng
ta yêu trẻ, tôi xin mọi người hãy vì trẻ mà thay đổi tư duy của mình. Chúng chẳng có
lỗi gì cả. Chúng ta – những sản phẩm lỗi của giáo dục và yêu thương sai cách – mới là
những kẻ có lỗi, đồng thời là nạn nhân. Xin hãy thay đổi điều đó, đừng lặp lại với trẻ,
64
thế hệ sau. Chúng ta đã là những kẻ đáng tội nghiệp lắm rồi, đừng để thế hệ sau mình
phải chịu đựng những điều chúng ta đã, đang phải chịu đựng, tội nghiệp chúng lắm!
*****
19. YÊU THƯƠNG VÔ ĐIỀU KIỆN, YÊU THƯƠNG CÓ ĐIỀU KIỆN,

NUÔNG CHIỀU VÔ LỐI
Yêu thương vô điều kiện, yêu thương có điều kiện, nuông chiều vô lối, rất nhiều
người lẫn lộn ba khái niệm trên với nhau và thường xuyên bị bối rối hoặc sai cách
trong diễn đạt và thực hiện.
Yêu thương vô điều kiện
Cách đây ít lâu, có một bạn cũng khá nổi tiếng viết bài trên facebook cho rằng
các loài động vật đều có bản năng nuông chiều con bằng thứ tình yêu vô điều kiện, chỉ
có con người là có suy nghĩ nên phải yêu con khác đi, phải yêu bằng tình yêu có điều
kiện thì mới dạy con nên người được. (Bài dài và nói vòng quanh… sai từ mệnh đề
cho đến biện luận nên tôi không thích, không trích dẫn trực tiếp.) Tôi không chủ đích
phản biện bài viết của bạn ấy, tôi thấy đây là cách mà rất nhiều người đang cho rằng
đúng và làm theo. Xin thưa, đó là một cách hiểu hoàn toàn sai lệch.
Yêu thương vô điều kiện là bản năng của các loài động vật. Đó là thứ tình yêu
mà Tạo hóa ban cho các loài để yêu thương con cái của mình. Chỉ có con người, khi
tiến hóa và suy nghĩ sai lệch mới sinh ra cái thứ nuông chiều và yêu thương có điều
kiện, chính hai thứ này mới làm hỏng con cái mình.
Quan sát trong tự nhiên ta thấy, con mèo con chó đẻ con, chúng liếm láp cho
con, ăn cứt của con ỉa ra, cho con bú đến tọp người, hạ canxi chân cúm vào vẫn lết về
cho con bú. Những con chó, mèo con day, cắn, đạp, leo lên đầu lên cổ mẹ mà giằng
giật thì mẹ vẫn nằm im, liếm láp lũ con một cách trìu mến yêu thương. Con chó, mèo
mẹ không vì thế mà chê con hư rồi cắn con, không yêu con.
65
Chúng không yêu con nào hơn con nào, không ghét bỏ một đứa con nào cả. Tình
yêu của mẹ chó, mèo dành cho con là hoàn toàn vô điều kiện.
Một con chó con bị người lạ cầm lên tay, chó mẹ lập tức gầm gừ đe nẹt và sẵn
sàng tấn công, thậm chí nó không cho ai, kể cả những con chó khác đến gần ổ của nó.
Người ta bảo “dữ như chó đẻ” là vì vậy. Một con mèo con bò lạc ra khỏi tổ, mèo mẹ
luôn tìm cách cắn cổ con tha về. Con ngỗng đẻ trứng, đố ai lạ động vào tổ nó được, vợ
chồng nhà ngỗng sẽ rượt kẻ ăn cắp trứng chạy tóe khói. Đó là bản năng bảo vệ con cái
mãnh liệt xuất phát từ tình yêu vô điều kiện của chúng.
Nhưng, chú ý ta sẽ thấy, khi con chúng bắt đầu chạy lon ton được, thì ngỗng sẽ
dắt con đi kiếm ăn, dạy con chỗ nào có thức ăn, đào bắt được gì ngỗng mẹ nhường con
hết nhưng luôn dạy con tự kiếm. Chó con khi chạy được thì bắt đầu sục sạo và tham
lam nhào vào bát thức ăn của mẹ, liền bị mẹ táp, gừ đuổi đi. Không phải nó giành ăn
với con mà là nó biết đường ruột con nó chưa thể ăn được thức ăn nên không cho. Sư
tử mẹ săn mồi, bầy con háo đói xông vào tranh miếng ngon liền bị táp, tát, gừ đuổi để
dạy cho chúng biết vị trí trong đàn. Khi dắt con đi săn mồi, đầy lần các con vì thiếu
kinh nghiệm và hoắng huýt nên cuộc săn bị hỏng, cả bầy chịu đói, sư tử mẹ không bao
giờ vì vậy mà hết yêu thương và trách phạt, cắn xé lũ con hay đuổi chúng ra khỏi bầy.
Tình yêu vô điều kiện là yêu thương con vì chúng là con của mình, không phân
biệt đực hay cái, xấu hay đẹp, lành lặn hay tật nguyền, nên hay hư, ngoan hay không
ngoan. Nhưng vẫn luôn dạy bảo, hướng dẫn những kỹ năng sinh tồn, quy tắc sống cho
con một cách đầy đủ và trách nhiệm nhất. Khi con đã đến tuổi trưởng thành, chúng
liền lập tức tách bầy và sống đời sống riêng. Một chu kỳ sinh đẻ khác mới lại bắt đầu.
Rất trách nhiệm nhưng đầy bản năng, rất khoa học nhưng luôn thuận tự nhiên.
Ở con người, thuở xa xưa, cũng thế mà thôi.
Yêu thương có điều kiện
66
Chỉ có con người, có những suy nghĩ sai lệch về phương pháp giáo dục; vì các
thói tính ích kỷ hoặc tổn thương tâm lý làm cho suy nghĩ lệch lạc; bị ảnh hưởng bởi
các thứ “văn hóa” do con người nghĩ ra để áp chế vào cộng đồng nhằm tạo ra một xã
hội theo ý của con người, một cách phản khoa học, nên mới đặt ra điều kiện với con
cái để được yêu thương. Con người là giống loài hư hỏng nhất trong chuỗi tuần hoàn
bởi đa số ỷ mình thông minh nên toàn đi ngược, làm ngược lại Tạo hóa.
Yêu thương con cái là một bản năng vô điều kiện đã bị con người (nhất là người
Việt) biến thành thứ tình yêu phải có điều kiện mới được ban phát. Chả có giống loài
nào khác con người làm như thế cả. Cái tình yêu có điều kiện có làm cho con người tài
giỏi, tồn tại, sống tốt hơn không? Không. Nó chỉ giết chết đi tình yêu thực sự, biến con
người thành những sinh vật vị kỷ, ban phát, đầy tổn thương nhưng cứ nghĩ mình là
trung tâm của vũ trụ.
“Ăn đi, mẹ yêu.” Người mẹ ngọt ngào. Đứa trẻ không ăn, nhè ra, liền bị chính
người mẹ ấy trở giọng ngay lập tức, quát, “Có ăn không thì bảo, không ngoan mẹ
không yêu bây giờ.” Nghĩa là đứa trẻ phải ngoan ngoãn nuốt thức ăn mẹ đút cho thì
mới được yêu.
“Con nhà người ta sao mà ngoan ngoãn học hành giỏi giang chăm chỉ thế, con
nhà này vừa dốt vừa lười, chỉ mỗi cái vòi tiền xin đi chơi là nhanh. Biết thế này tôi đẻ
quả trứng ăn còn hơn.” Con mình đẻ ra luôn không bằng con nhà hàng xóm. Sao các
mẹ không đi xin con nhà hàng xóm về mà nuôi? Con mình đẻ ra không được yêu, đi
yêu và khen ngợi con nhà hàng xóm, đặt điều kiện bắt đứa trẻ phải răm rắp theo đúng
mọi ý muốn của mình thì mới được yêu, ngược lại thì có toàn quyền sỉ nhục nó, coi nó
không là người?
“Đấy, con nhà người ta mới ra trường đã xin được việc ngay vào chỗ này chỗ
nọ, lương cao, lại sắp cưới vợ sinh con cho bà có cháu bồng đấy. Con nhà này ăn học
tốn bao tiền của bố mẹ mà vẫn lông bông chả được cái tích sự gì…” Có tiền, có vợ
chồng đẻ con đáp ứng nhu cầu của bố mẹ thì mới được yêu. Ngược lại, “vô tích sự.”
67
Tôi có thể liệt kê ra đây hàng ngàn kiểu xỉa xói, chì chiết, chỉ trích, đặt điều kiện
và bắt con phải đáp ứng được điều kiện mới được yêu thương của bố mẹ – con người.
Thay vì yêu thương vô điều kiện, hướng dẫn con cái để chúng sinh tồn, các quy tắc
ứng xử để làm người có thể hòa nhập, sống tốt trong cộng đồng và sống cuộc đời của
chúng thì bố mẹ – con người luôn đặt điều kiện để bắt chúng đáp ứng nguyện vọng, ý
chí của mình và sống – thay, vì, cho – mình một cách rất ích kỷ và hoàn toàn phản tự
nhiên.
Điều mà tôi cho là hư nhất, khốn nạn nhất, mà con người thậm chí không nhận
ra chính là khi đặt điều kiện các ông bố bà mẹ con người luôn nhân danh tình yêu, luôn
cho rằng đó là vì muốn tốt cho con! Còn sự tởm lợm nào hơn!? Xin được phép nói
thẳng như thế. Chúng ta không oán trách những ông bố bà mẹ mắc phải thói đặt điều
kiện khi yêu con cái, họ cũng là nạn nhân của bố mẹ ông bà, nhưng cần phải thật thẳng
thắn, rõ ràng chỉ ra cái sai một cách quyết liệt và rành mạch như thế, thì mới mạnh dạn
thay đổi được tư duy của chính mình, hòng tuyệt đối tránh vòng lặp bệnh lý – lặp lại
điều sai ấy với con cái chúng ta.
Nuông chiều vô lối
Nuông chiều vô lối là một hình thức thể hiện của tình yêu tử cung.
Tình yêu tử cung là một cụm từ tôi dùng lặp đi lặp lại rất nhiều lần trong các bài
viết về giáo dục. Tôi cũng đã giải thích khái niệm trong nhiều bài trước, xin lặp lại để
các bạn mới dễ hình dung:
Tình yêu tử cung là yêu con cái một cách bảo bọc, nâng niu, chiều chuộng, chăm
bẵm, che chắn thái quá sau khi đã sinh con ra. Bố mẹ có tình yêu tử cung không thể
coi con là một cá thể độc lập, luôn muốn nó dính chặt, phụ thuộc vào mình như đứa bé
còn nằm trong tử cung của mẹ.
68
Từ tình yêu tử cung, bố mẹ luôn nuông chiều bất kỳ ý thích nào của con, không
thể dạy bảo hướng dẫn một điều gì. Con chó táp dọa, gừ con chó con khi nó chưa đủ
tuổi ăn mà nhào vào ăn với mẹ là vì con chó mẹ không muốn con mình bị hỏng đường
ruột mà chết. Nhưng bố mẹ con người nuông chiều thì luôn sợ con chết nhưng không
đủ kiến thức, dũng cảm, cứng rắn trong lý trí để từ chối mà sẵn sàng chiều cho con
những điều không đúng.
Một đứa trẻ ba tuổi, đòi chơi IPad của bố, bố không cho, con lăn đùng ra khóc
ăn vạ, mẹ lập tức lấy cho con chơi, khi bố không đồng ý thì mẹ xị mặt ra xỉa xói chồng
ích kỷ.
Một đứa trẻ tập đi, bị ngã, mẹ thấy con ngã không nặng, muốn con tập tự đứng
lên nên khuyến khích, bố thấy thế liền chạy đến đánh chừa hòn gạch, quay ra mắng mẹ
vô ý vô tứ để con ngã còn ngồi đó không đỡ con lên.
Bố mẹ dạy con ý thức tự lập, hướng dẫn con tự dọn đồ chơi, tự dọn bàn ăn, tự
vệ sinh… ông bà thấy thế liền giành lấy làm hộ cháu, quay ra trách mắng bố mẹ cháu
“nó bé tí biết gì mà bắt nó làm thế..”
Ta có thể thấy rất nhiều cảnh cả nhà cùng nuông chiều một đứa trẻ hoặc trong
nhà có một, vài người nuông chiều đứa trẻ đi ngược lại cách yêu thương giáo dục của
người khác.
Tình yêu tử cung, nuông chiều vô lối làm hỏng hoàn toàn đứa trẻ. Nó sẽ làm cho
trẻ sống bám, dựa dẫm, luôn đòi hỏi cho bản thân, không hề nghĩ tới người khác kể cả
người thân, khi lớn chắc chắn nó sẽ thành “cục nợ.”
Ở Việt Nam, ta lại còn thấy một kiểu kết hợp dị hợm khác: nuông chiều vô lối
kết hợp với yêu thương có điều kiện.
Lúc trẻ còn nhỏ, là khoảng thời gian cần được yêu thương vô điều kiện và hướng
dẫn, chỉ bảo cặn kẽ kỹ năng thì lại bị nuông chiều và bảo bọc trong tình yêu tử cung
không dạy bảo hướng dẫn gì. Chẳng có ông bố bà mẹ nào mang thai suốt đời được nên
tất lẽ dĩ ngẫu sẽ đến lúc mệt mỏi và thèm nghỉ ngơi, nhưng rủi thay, đứa con đã thành
69
nếp dựa dẫm rồi, thế là họ quay ra đặt điều kiện bắt nó phải thế này thế nọ, chì chiết,
chỉ trích nhưng vẫn không biết cách hướng dẫn. Đứa trẻ trở nên mâu thuẫn cùng cực
và tội nghiệp vô cùng vô tận. Nó hoàn toàn là sản phẩm lỗi từ chính lỗi của bố mẹ, ông
bà, nhưng không bao giờ bố mẹ ông bà nhận đó là lỗi của mình, họ sẽ đổ tại trời sinh
tính!
Những gì cần nói tôi vẫn chưa nói hết, nhưng thiển nghĩ cũng đủ để các bậc làm
bố mẹ suy nghĩ và nhận diện được các khái niệm, các hình thức thể hiện và lựa chọn
cách đúng nhất cho mình để yêu và dạy con.
*****
20. NHỮNG ĐỨA TRẺ CHỊU NHIỀU MÂU THUẪN
Việt Nam, xưa nay, là một xã hội chứa trong mình rất nhiều mâu thuẫn nội tại.
Có người nói, “mâu thuẫn là động lực phát triển.” Dạ đúng. Nhưng, nó chỉ đúng ở xã
hội có dân chủ, nơi người ta đã học biết cách giải quyết mâu thuẫn và biến mâu thuẫn
thành động lực cạnh tranh. Còn Việt Nam, mâu thuẫn luôn đem lại sự tiêu cực và mỗi
lúc mỗi thêm trầm trọng. Nó gây ra chia rẽ, làm đứt gãy những mối liên kết trong các
mối quan hệ. Nặng nề hơn, chẳng những con người trong xã hội hiện nay luôn có mâu
thuẫn với nhau, mà còn tự mâu thuẫn với chính bản thân họ.
Đây là một đề tài lớn, cần nghiên cứu cẩn trọng về nguyên nhân và giải pháp,
bởi giải quyết được mâu thuẫn nội tại và mâu thuẫn xã hội thì mới có thể giải quyết
được bài toán thể chế và phát triển xã hội.
Trong phạm vi bài này, tôi chỉ đề cập một góc nhỏ của bức tranh: sự mâu thuẫn
nội tại trong những đứa trẻ – thế hệ tương lai.
Vì sao tôi nhận định những đứa trẻ ở Việt Nam hiện nay bị mâu thuẫn nội tại?
Mâu thuẫn nội tại là gì? Nó bắt nguồn từ đâu?
Mâu thuẫn nội tại là cụm từ để chỉ người có lời nói và hành động không nhất
quán, thường mắc lỗi ngụy biện tiêu chuẩn kép, hầu như khó phân định rõ ràng được
70
giữa đúng và sai, phải và trái, nên và không nên, thường hiểu sai hoặc không đủ cặn
kẽ về các khái niệm, triết lý, tư tưởng. Ở người có suy tư, khi bị mâu thuẫn nội tại, họ
sẽ hoang mang và mất rất nhiều thời gian để tìm lại được lý tưởng sống, nếu không họ
sẽ lạc lối và rơi vào tình trạng cực đoan. Ở người ít suy tư, khi bị mâu thuẫn nội tại, họ
còn không nhận ra điều đó và vô tư ăn nói, hành xử gây ra tổn thương hoặc gây hại mà
vẫn cho rằng mình đúng.
Mâu thuẫn nội tại bắt nguồn từ đâu? Trước tiên, từ gia đình, sau đến nhà trường
và xã hội. Trong bài này, tôi nói về khía cạnh gia đình. Bởi, ta đã biết, nói về khía cạnh
nhà trường và xã hội thì cũng chỉ để nhận biết chứ chưa giải quyết được trong tình hình
hiện nay. Nó đòi hỏi sự thay đổi toàn diện về thể chế, văn hóa, giáo dục, truyền thông…
Trong nhiều bài viết trước về nền tảng giáo dục gia đình, tôi thường đưa ra
những phân tích và ví dụ cụ thể về việc yêu thương, quan tâm sai cách của người Việt.
Đó là một trong những nguyên nhân chính gây ra sự mâu thuẫn trong trẻ. Một đứa trẻ
được dạy rằng ba mẹ lúc nào cũng yêu thương con cái và con cái phải yêu thương ba
mẹ, ông bà, anh em, nhưng nó không hoặc rất ít được nghe lời nói yêu thương, ít nhận
được sự quan tâm đúng cách, thường xuyên nghe trách mắng, bị đánh, bị quát tháo và
chứng kiến ba mẹ cãi nhau thì nó sẽ hiểu sai khái niệm yêu thương và quan tâm. Nó sẽ
bị mâu thuẫn.
Yêu thương phải là nói lời yêu thương, có hành động chia sẻ, quan tâm và hướng
dẫn đúng nghĩa. Một đứa trẻ sẽ hoàn toàn bối rối khi mới hôm trước mẹ nó bảo, “Yêu
con trai cưng của mẹ, cục vàng của mẹ…” mà hôm sau đã có thể quát, “Mày lì lợm
cứng đầu y hệt thằng cha mày vậy, nói không biết nghe lời, học không lo học suốt ngày
đi chơi. Ai yêu thương nổi mày.” Và người mẹ đó tin rằng, nói với nó rằng bà ta quát
nó vì yêu nó, “Có thương mới chửi.” Nó hoàn toàn cảm nhận sai và đánh đồng sự tức
giận với yêu thương, quan tâm. Khi lớn, nó sẽ quát người nó thương yêu vì nó không
biết cách khác. Nếu người thương yêu nó yêu thương nó đúng cách thì nó cũng không
cảm nhận được tình cảm đó một cách đủ đầy sâu sắc nhất.
71
Người ba dạy con trai phải cư xử rộng lượng nhưng ông ta không hề có sự bao
dung trong cư xử với chính con trai mình khi nó mắc lỗi thì nó sẽ không thể học được
điều gì cả mà hiểu sai luôn về khái
niệm bao dung hoặc rộng lượng. Đứa trẻ trong gia đình Việt, đa số, là đứa trẻ
rất đáng thương bởi chúng luôn bị mâu thuẫn nội tại bởi chính những mâu thuẫn nội
tại của người lớn. Như một vòng lặp bệnh lý vô tận vậy.
Một mâu thuẫn khác mà những đứa trẻ ngày nay phải chịu nữa là sự mâu thuẫn
văn hóa Đông-Tây trong gia đình và xã hội. Xã hội Việt Nam hiện nay đã mất dần
những tinh túy trong văn hóa phương Đông và tiếp nhận văn hóa phương Tây một cách
chưa đầy đủ, thấu suốt nên nó là một mớ hỗn loạn và nhìn đâu cũng thấy sai sai. Số
người giữ được nét đẹp của văn hóa phương Đông và biết bỏ đi những điều không còn
hợp thời, thay vào đó các giá trị hay ho trong văn hóa phương Tây là không nhiều, có
thể nói quá ít. Những đứa trẻ lớn lên thành chàng trai cô gái hời hợt trong tư duy, hiểu
sai về khái niệm, không có lý tưởng sống hay không biết lý tưởng sống là gì, không
biết quan tâm đến các vấn đề của xã hội hoặc có quan tâm thì theo kiểu sai hướng đang
chiếm số đông trong xã hội.
Những đứa trẻ may mắn được sinh ra và lớn lên trong một gia đình ba mẹ không
hoặc ít bị mâu thuẫn nội tại thì có bị mâu thuẫn nội tại không? Vẫn có. Vì chúng đi
học, ra xã hội, tiếp xúc với cộng đồng sẽ bị những điều sai làm cho hoang mang, chất
vấn và sinh mâu thuẫn. Ba mẹ dạy con phải yêu kính thầy cô, nhưng khi đi học, đứa
trẻ không được thầy cô yêu thương và đối xử công bằng thì nó không thể nào yêu kính
được. Nó sẽ chất vấn về tính trung thực khi bài tập của bạn nó được điểm cao vì copy
bài. Nó sẽ hoài nghi tình yêu thương, sự nhân bản khi bị thầy cô bợp tai hoặc nó sẽ
chất vấn về giá trị của phẩm giá so với đồng tiền khi nó bị nêu tên trên loa trường vì
chưa đóng học phí. Nó sẽ mất niềm tin vào sự công chính và hoài nghi sự dũng cảm
khi nó bị đánh phạt trách mắng, cấm tiệt vì tội đánh nhau với đứa bạn vì đứa bạn đó
ăn hiếp một bạn gái khác.
72
Ta thấy, có thể kể ra rất nhiều trường hợp cụ thể, đời thường, có thể tác động
trực tiếp lẫn gián tiếp lên tâm hồn đứa trẻ làm cho nó trở thành một đứa bị mâu thuẫn
nội tại. Người lớn không dám quan tâm chính trị xã hội, không dám đấu tranh chống
cái sai trái, không dám đấu tranh cho quyền làm người, thường lờ tịt đi trước những
bất công quanh mình và cứ cắm cúi kiếm tiền thì lớp trẻ cũng theo sau như thế, không
thể trách chúng được, càng không có quyền đòi hỏi chúng điều gì.
Con đánh bạn vì bạn ăn hiếp bạn gái, con bị nhà trường phạt, con băn khoăn và
nghi vấn về sự công chính và lòng dũng cảm thì làm ba mẹ phải giải thích cho con hiểu
và khẳng định, xác quyết với con rằng việc con bảo vệ bạn gái là đúng. Hướng dẫn con
cách xử lý tình huống trên bằng lời nói, không nên động tay chân. Lắng nghe con để
hiểu hoàn cảnh lúc đó có phải là con bị buộc phải sử dụng tay chân không, nếu thật
vậy, hãy thấu hiểu và nói với nó ba mẹ hiểu vì sao nó làm như thế. Có vậy, đứa trẻ mới
hiểu đúng, hết hoài nghi và đủ niềm tin vào sự công chính, nó không mất đi sự dũng
cảm.
Đọc nhiều lời chê trách lớp trẻ Việt Nam, tôi cứ băn khoăn mãi, chúng là tác
phẩm của người lớn, sao chúng ta hư hỏng mà cứ đòi trẻ phải nên người? Chúng không
có tội gì cả. Những thế hệ đi trước mới có tội với chúng. Đổ cho xã hội, nhà trường thì
cũng đúng, nhưng chỉ một phần, nền tảng giáo dục gia đình cực kỳ quan trọng trong
việc hình thành nhân cách của trẻ, nhất là trong bối cảnh xã hội Việt Nam.
Người lớn cần thay đổi, và làm ơn, học để nhận biết và giải quyết mâu thuẫn nội
tại của chính mình thì mới có thể dạy được con. Để tránh cho trẻ không bị mâu thuẫn
nội tại, ba mẹ phải hiểu rõ về bản thân mình, dành nhiều thời gian trò chuyện để phát
hiện và hướng dẫn con tư duy đúng hướng.
Tương lai Việt Nam nằm trong tay mỗi ông bố bà mẹ Việt.
*****
21. LÀM CÁCH NÀO ĐỂ DẠY MỘT ĐỨA TRẺ “NGỖ NGHỊCH”?
73
“Mỗi đứa trẻ mỗi tính cách, không có chuẩn chung nào, nên phải tùy mà lựa.
Với trẻ ngỗ nghịch thì phải có biện pháp cứng rắn hơn.” Điều này có đúng không? Rất
nhiều người vướng mắc trong việc dạy một đứa trẻ mà họ nghĩ là ngỗ nghịch. Như thế
nào là một đứa trẻ “ngỗ nghịch?” Nó “ngỗ nghịch” do đâu? Tại mình hay tại bản chất
của nó? Có dạy được không? Phương pháp nào?
Như thế nào là một đứa trẻ “ngỗ nghịch”?
Theo quan niệm của nhiều người Việt quen với việc tuân phục bề trên theo nề
nếp Nho giáo thì một đứa trẻ cãi lại lời người lớn, nghịch chơi những điều người lớn
cấm hoặc người lớn nghĩ rằng không nên, học hành không chú tâm, làm việc gì cũng
hư hỏng, nói tục, yêu đương sớm, thể hiện những thói xấu và luôn tỏ ra chống đối…
là một đứa trẻ “ngỗ nghịch”.
Trẻ “ngỗ nghịch” do bản chất?
Tôi không cho rằng trẻ “ngỗ nghịch” là do bản chất. Không có đứa trẻ nào được
đẻ ra đã mang sẵn trong mình bản chất “ngỗ nghịch” hoặc hiền lành. Trẻ hiền lành hay
“ngỗ nghịch” là do cha mẹ, người lớn, bạn bè, môi trường tác động xung quanh nó. Có
những tác động ta không nghĩ sẽ ảnh hưởng lên trẻ nhưng xin thưa luôn luôn có tác
động.
Có dạy được trẻ “ngỗ nghịch” không? Phương pháp nào?
Có. Hãy yêu trẻ vô điều kiện. Nghe đơn giản quá. Vâng, chỉ cần đơn giản vậy
thôi. Nhưng trước tiên, xin hãy đọc lại bài “Yêu thương vô điều kiện” tôi đã viết, để
nhận biết khái niệm và nhìn lại xem chúng ta có hiểu sai và đang yêu thương con cái
sai cách hay không, cần học gì, làm gì, thay đổi gì để có thể làm được cái việc đầy bản
năng: yêu thương vô điều kiện.
74
Trước khi viết bài này, tôi có làm một khảo sát nhỏ với một số anh chị bạn bè
thân thiết. Khi vừa đặt câu hỏi: “Anh (chị) có thể cho em biết: Như thế nào là một đứa
trẻ ngỗ nghịch? Vì sao nó ngỗ nghịch? Có dạy được trẻ ngỗ nghịch không? Phương
pháp?” Thì tất cả những người được hỏi đều lập tức có cùng câu trả lời: “Ha ha, mày
đang nói anh (chị) đó hả?” “Hi hi. Em biết là mình đang hỏi đúng người!”
Mỗi người có cách diễn giải khác nhau, nhưng điểm chung luôn là:
– Bị người lớn cấm chơi hoặc làm gì đó thay vì được hướng dẫn để chơi hoặc
làm theo cách an toàn.
Người thích trèo cây thì bị ba mẹ cấm không được trèo vì sợ ngã gẫy tay. Ba mẹ
không hề hướng dẫn con cái học cách leo như thế nào. Không hề hiểu cái cảm giác thú
vị tột cùng của một đứa trẻ khi nó chinh phục được một điểm cao và nhìn mọi vật từ
trên cao xuống. Bọn trẻ nước ngoài được ba mẹ chúng làm thang dây cho leo khi chúng
thích leo. Mua những miếng đệm gối, tay cho chúng đỡ trầy xước. Hoặc có nhà đóng
cả vách núi giả vào tường và cho bọn trẻ đeo dây an toàn vào tập leo.
Ba mẹ Việt cấm con đến gần hồ nước, sông suối vì sợ nó chết đuối thay vì dạy
nó bơi. Họ bảo họ bận rộn, họ bảo họ mãi lo kiếm tiền. Họ bảo họ thương con… Dối
trá. Họ chỉ thương họ và đứa con chỉ như vật nuôi – ngoan theo ý họ thì được yêu –
không ngoan theo ý họ thì thành ngỗ nghịch.
Trong khi một đứa trẻ luôn luôn vận động, luôn luôn muốn học hỏi và luôn
muốn lớn lên, phát triển. Nó là một sinh vật hoàn toàn độc lập. Chúng bị tước đoạt tự
do ý chí – món quà quý giá Tạo hóa (có người gọi là Chúa) ban cho. Chúng phải bị rèn
vào một cái khuôn định kiến hoặc xã hội nào đó để chúng thành nô lệ. Những đứa
không khuất phục thì thành ngỗ nghịch thôi.
– Trẻ cũng trở nên “ngỗ nghịch” hoặc càng trở nên “ngỗ nghịch” khi bị bạo hành
thể xác hoặc tinh thần.
75
Toàn bộ những người mà tôi hỏi trong cái khảo sát nhỏ và kể cả bản thân tôi đều
là những đứa bị ăn đòn (tôi ít hơn.) Có những người trong tuổi thơ đã từng bị đánh đập
một cách dã man bởi ba mẹ. Và
đó không bao giờ là “dạy bảo”. Chỉ và luôn chỉ là sự tức giận không thể kiềm
chế của người lớn. Họ mượn đứa trẻ để trút ẩn ức. Chỉ có thế.
Đứa trẻ càng bị đánh đập, bạo hành thể xác và tinh thần nhiều chừng nào thì
càng trở nên lì lợm và bất cần chừng nấy. Nó không hề ngoan theo ý muốn của người
lớn. Có thể nó sẽ khuất phục trước mặt nhưng sau lưng nó sẽ trượt dài và ngày càng
cố gắng chống đối, cố gắng làm những điều sai trái kể cả khi nó biết điều đó là sai.
– Trẻ “ngỗ nghịch” khi mất niềm tin vào ba mẹ và khi nó nghĩ hoặc nhận ra rằng
nó không hề được yêu thương.
Những câu đùa: “Mày là đứa được mẹ nhặt ở thùng rác, gốc cây vô.” Hoặc
những câu so sánh, “Mày coi con nhà người ta kìa, con nhà người ta có hư hỏng như
mày đâu…” Tưởng chừng vô hại nhưng thực sự nó có tác động rất lớn lên tâm hồn
non nớt và nhạy cảm của một đứa trẻ. Chúng tổn thương một cách sâu sắc. Và phản
ứng lại trong vô thức bằng cách “Mình là đứa không ra gì, không được yêu thương, ừ
thì vậy đi.”
Những người bạn “ngỗ nghịch” của tôi là những người thành đạt. May thay. Và
qua những tâm sự, tôi luôn nhận ra ở họ một điểm chung: thèm khát tình yêu thương
nên luôn cho đi tình yêu thương một cách vô điều kiện. Họ là những người sống rất
tình cảm dù bên ngoài họ có xù xì đến đâu.
Điều đó chứng minh rằng họ nên người như ngày nay là nhờ vào những ân cần
dạy bảo nhỏ nhẹ và dịu dàng từ mẹ, ba, một người hàng xóm, một người họ hàng, một
người bạn… nào đó chứ không phải từ người đánh đập, cấm đoán hoặc hành hạ họ.
Chỉ có tình yêu vô điều kiện mới có thể giúp họ không trở thành những người
gây hại cho xã hội. Chỉ có tình yêu vô điều kiện, dù rất nhỏ, dù thoáng qua, mới là thứ
76
để họ đi đúng trên hành trình cuộc người. Nhưng, ta hãy tự hỏi, có được bao nhiêu
phần trăm may mắn như vậy?
Đến đây, nhẽ không cần viết thêm làm cách nào để dạy một đứa trẻ “ngỗ nghịch”
nữa vì phương pháp đã nằm trong các đoạn ở trên rồi. Khi ta nhìn rõ nguyên nhân thì
chắc chắn ta sẽ hiểu ta cần thay đổi gì. Lặp lại sẽ thừa. Nhưng có một câu tôi vẫn muốn
lặp đi lặp lại mãi: Hãy học cách để yêu thương nhau vô điều kiện, nhất là với con cái
của chúng ta.
*****
22. NHÂN TÂM.
Tôi nhớ hồi còn nhỏ, có lần một người đàn ông ghé vào nhà tôi xin tiền. Ông
nói ở quê lên đây chữa bệnh, giờ bác sĩ chạy rồi, ông không còn tiền về quê nên ông
phải đi xin. Mẹ tôi đưa ông số tiền ít ỏi bà có và hỏi ông ăn cơm chưa rồi bảo tôi xới
cho ông bát cơm nguội với mắm. Bà lấy cho ông cái áo của anh tôi. Ông ăn xong, cầm
cái áo và tiền cứ vừa đi thụt lùi ra cổng vừa chắp tay bái bái vừa nói, “Tôi đội ơn cô,
cầu Trời Phật ban phước cho nhà mình.”
Với một đứa trẻ ở quê, đó là một câu chuyện lạ, tôi tò mò níu áo mẹ, “Mẹ, ông
ấy quê ở đâu? Ông ấy bị bệnh gì? Ông ấy đi xin được nhiều không?” Mẹ hơi mỉm cười,
“Mẹ không hỏi.” “Tại sao mẹ không hỏi?” “Ừ, người ta xa quê, rơi vào cảnh khốn
cùng thì hỏi về quê hương là đụng vào nỗi đau của họ. Người thành đạt rất tự hào khi
nói về quê hương nơi chôn nhau cắt rốn, người sa cơ thì xấu hổ khi nói về quê của
mình. Mình cho người ta có một chút mà mình lại chạm vào nỗi đau, nỗi xấu hổ của
người ta thì không phải, không đúng. Làm vậy là ác tâm.”
Tôi lại băn khoăn, “Ông ấy sắp chết hả mẹ? Ông ấy có xin đủ tiền về quê
không?” Mẹ nhìn xa xăm, “Ừ, phần lớn con người dù có thế nào thì vẫn muốn được
chôn trên mảnh đất nơi mình sinh ra. Cái đó gọi là tình yêu quê hương. À, lúc nãy con
đưa cho chú ấy bát cơm bằng một tay rồi chạy biến đi không mời là sai đấy nhé.” Tôi
77
xấu hổ dụi mặt vào ngực mẹ. Bà nghiêm khắc, “Tại sao con được dạy đưa đồ cho người
lớn phải đưa bằng hai tay mà hôm nay con lại chỉ đưa bát cơm bằng một tay cho chú?
Chú ấy đi xin nhưng không có nghĩa là con được phép đưa đồ cho chú bằng một tay.
Làm vậy người ta sẽ nghĩ mẹ không biết dạy con tôn trọng lễ phép với người lớn tuổi.
Hôm nay người ta phải đi xin hay sắp chết thì con người vẫn luôn có phẩm giá của họ.
Con không được khinh khi người ta vì biết đâu sau này mình sẽ như họ.” Tôi càng xấu
hổ và rúc sâu hơn vào lòng mẹ vì biết mình sai.
Ngày bé, những bài học mẹ dạy cứ nhẹ nhàng như vậy nhưng nó đi vào đầu tôi
và ở đó, không thể quên. Những bài học đã hình thành nên tính cách, con người của
tôi hiện tại. Khi lớn, tôi mới hiểu hết những lời dặn và sự tinh tế trong cách cư xử,
trong các bài học của mẹ. Nó cũng làm cho tôi nhận biết người có nhân tâm hay ác
tâm, tinh tế hay hời hợt qua hành vi, lời nói, cách ứng xử của họ chứ không phải nhân
danh việc của họ làm.
Khi chịu khó để ý, suy nghĩ để nhận ra đâu là hành động xuất phát từ nhân tâm,
đâu là từ nhân danh nhân tâm, ta sẽ thấy có rất nhiều việc làm nhân danh nhân tâm
nhưng thật ra nó lại phục vụ cho một mưu toan, mục đích khác. Đôi khi chúng ta để
cho bản thân bị đánh lừa và khi số đông bị lừa thì nó sẽ là tai hoạ cho dân tộc.
Tôi khát khao, khi đất nước tự do, các bài học trong môn văn học và giáo dục
công dân là những bài học đơn sơ như thế, để con người có thể phân định rõ các giá trị
và trả nó về đúng giá trị của nó, dần loại bỏ các hành động nhân danh để xã hội Việt
Nam là một xã hội trung thực và nhân văn đúng nghĩa.
*****
23. ĐỨC KIÊN TRÌ TRONG SỰ THẤU HIỂU
Hồi trước, tôi thường buồn và thậm chí có lúc trách người dân mình sao mà
nhiều thói hư tật xấu, sao mà cam chịu và cứ để cho cường quyền đè đầu bóc lột mãi.
78
Tôi cũng trách mình, trách mọi người vì cứ làm gì, đụng đâu cũng vướng vấp sai lầm
mãi, việc thay đổi tiến triển quá chậm chạp, rất khó nhìn thấy và thường gây thất vọng.
Đôi khi, bị người này người kia hiểu sai những gì mình viết, mình làm, tôi cũng bực
bội nổi khùng và trách người ta. Những lần bị chụp cho những cái mũ trời ơi đất hỡi
khác tôi cũng có phẫn nộ. Rồi bị chính những người mà mình đã từng giúp quay lưng
lại với mình thì tôi cũng đau và nặng lòng… Những điều trên hoàn toàn thuộc về cảm
xúc bình thường của một con người bình thường.
Nhưng, tôi là đứa hay nghĩ và chịu khó học. Học miết, nghĩ miết, cộng với những
gì mẹ dạy hồi xưa, đến một lúc tôi nhận ra rõ ràng rằng mình bậy.
Mẹ tôi về sống bên chồng, chưa được bao lâu thì chồng chết bỏ lại mẹ và bầy
con nhỏ. Họ hàng xa, những người ngày xưa chiếm hàng trăm ha đất đai của ông nội,
sau 30/4, họ sợ và trả lại nhưng ba không nhận mà để họ canh tác và sinh sống, khi
thấy ba mất họ quay ra ăn hiếp mẹ để đuổi mấy mẹ con khỏi mảnh đất hương hỏa có
500m vuông. Những ngày tủi nhục vô cùng tận. Mẹ bị chửi rủa ra rả ngày qua ngày
với những từ ngữ cực kỳ xúc phạm.
Tụi tôi đứa lớn đứa nhỏ đều thương mẹ và nổi nóng với việc người ta chửi mẹ
mình. Mẹ vẫn đóng cửa, lo làm lụng nuôi con ăn học, không một lời nói đi nói lại. Có
lần, anh tôi và tôi (lúc đó tầm 9- 10 tuổi thôi) xách dao xông ra chém ông bà bác vì cái
tội chửi mẹ nhiều ngày. Mẹ ôm tụi tôi lại, khóc, “Con ơi, đừng làm vậy. Ba chết rồi.
Các con đừng làm gì để người ta nghĩ là ‘thằng X. chết rồi con T. không biết dạy con’.”
Tụi tôi bỏ dao. Khi ra đường, gặp họ, tôi khinh, không thèm chào không thèm thưa
gởi, họ lại chửi tiếp, mẹ la tôi, “Ai sai có phần của người đó. Rồi sẽ đến lúc họ nhận
ra. Con là con cháu, không được cư xử như vậy.”
Sau này, trong họ hàng có ai gặp bất kỳ khó khăn gì, mẹ đều giúp bằng tất cả
những gì bà có thể. Tôi hỏi tại sao, mẹ bảo, “Người ta hồi xưa chửi mình vì người ta
chưa hiểu mình. Người ta có những cái sai do thiếu hiểu biết. Mình hiểu biết hơn họ
mà mình đáp trả giống vậy thì khác nào mình cũng sai theo. Từ từ mình nói rồi người
ta hiểu. Bây giờ họ biết rồi, họ có những lúc khó khăn mình không giúp không được.
79
Một phần mình giữ sự tử tế của mình cho trọn, một phần mình giận hờn trách móc để
bụng người ta chuyện cũ làm chi cho buồn mình, phần lớn hơn là con người mà yêu
nhau hổng hết ghét nhau làm chi.”
Bài học trực quan đó mãi vài năm gần đây tôi mới thấm và tập thực hành. Trước
đó, tôi vẫn giúp người đã từng hại mình nhưng giúp với cái tâm thế của người cố gắng
giữ trọn phần tử tế của mình chứ không bằng tình yêu thương và thấu hiểu. Tôi vẫn có
chút trách buồn, không phải hoàn toàn không có. Tôi đã nghĩ điều đó là bình thường.
Tôi đã không thực sự hiểu đúng đủ bài học của mẹ.
Những va chạm trên mạng xã hội, trong công việc, trong đời sống, những hiểu
lầm, những vu vạ… ngày một nhiều cộng thêm việc xã hội, việc sức khỏe đã có lúc
tưởng như quật ngã tôi vì stress.
Những người mà mình tin tưởng là họ yêu thương và hiểu mình thì rốt cuộc
chẳng hiểu gì hết và thậm chí có người còn gây tổn thương đau đớn hoặc có người
quay ra chửi mình. Tôi bỏ viết một thời gian khá dài, sống khép kín, tách biệt.
Một thời gian, tôi nhớ những lời mẹ dạy, cộng đọc nhiều, tôi thấy mình sai khi
đã không đủ kiến thức để yêu thương và bao dung.
Người có nhận thức cao hơn người khác trong một vài vấn đề, lĩnh vực nào đó
là bởi vì anh được tiếp cận với môi trường, tài liệu, con người… đã hỗ trợ cho anh có
điều kiện để có kiến thức hơn người khác. Đó là sự may mắn. Dĩ nhiên, có nỗ lực cá
nhân, nhưng nó hoàn toàn không phải là tất cả. Kiến thức là một bể học mênh mông
của nhân loại. Những người đi trước đã truyền lại và cứ tiếp nối như thế để những
người đi sau thừa hưởng. Người được thừa hưởng phải tiếp tục công việc truyền lại
theo cách này hay cách khác. Đó là trách nhiệm của người có kiến thức. Nếu chối bỏ
80
trách nhiệm đó, anh không còn xứng để được thừa hưởng và không xứng được gọi là
người trí thức.
Người dấn thân tham gia vào công tác xã hội thì phải có kiến thức và sự thấu
hiểu (không có hoặc có chưa đủ thì nhất thiết phải học, nếu không sẽ bị đào thải).
Khi có kiến thức và sự thấu hiểu ta sẽ nhìn rõ căn nguyên, bản chất của sự việc,
của con người, ta sẽ không còn nặng lòng vì những va chạm, hiểu lầm, hiểu sai, chửi
bới, trách móc, vu oan. Với người viết sai trong một chủ đề nào đó, ta sẽ nhìn thấy họ
thiếu kiến thức trong lĩnh vực ấy nên mới viết sai. Ta giúp họ bổ sung phần kiến thức
còn thiếu khuyết ấy. Họ sẽ nhận ra và học được để không sai nữa. Có những người
không học được ngay, kệ, hãy nhìn lại chính mình, bài học mẹ dạy từ ba mươi năm
trước mà bây giờ mình mới học được đúng đủ đấy thôi. Kiên trì. Kiên trì. Kiên trì.
Với người có tính xấu này thói xấu kia và làm ảnh hưởng đến ta, khi có sự thấu
hiểu ta sẽ dễ dàng biết nguyên nhân sâu xa phía sau và khi biết rồi ta sẽ chẳng thể trách
giận, mà chỉ có thể tìm cách giúp để họ thay đổi. Họ thay đổi liền hay vẫn cãi vẫn cố,
không quan trọng, quan trọng là mình vẫn làm cái việc mà mình thấy đúng và cần làm.
Rồi họ sẽ thay đổi. Kiên nhẫn. Kiên nhẫn. Kiên nhẫn.
Sự bao dung, tình yêu thương không chỉ nói ở đằng mồm hoặc nghĩ ở trong đầu
là nó sẽ đến với mình và làm cho mình có nó. Sự bao dung và tình yêu thương phải
xuất phát từ kiến thức, thấu hiểu. Nỗi thống khổ của sự thấu hiểu là luôn nhận phần
thiệt thòi về mình trước tiên. Gọi là khổ, nhưng khi bạn bước lên một tầng nhận thức
mới nữa, bạn sẽ thấy nó bình thường, thậm chí đem lại niềm vui vì mình có ích.
Tuân Tử nói: “Gặp người đáng nói mà không nói thì phí mất người. Gặp người
không đáng nói mà nói thì phí mất lời.” Mình cũng đã từng chảnh như vậy. Sau này,
khi thay đổi nhận thức, mình chợt nhận ra cái việc mà mình cho là “phí lời” ấy có đúng
hay không? Lời đâu phải của mình nghĩ ra?
Lời mà mình có là do cha mẹ, do được học từ kiến thức của bao đời người mà
có. Giờ, mình giữ lời cho mình, không nói chỉ vì mình cho rằng đó là kẻ không đáng
nói thì liệu mình có đúng? Mình có làm tròn bổn phận và trách nhiệm của một người
81
có học, có kiến thức? Mình có xứng đáng được gọi là trí thức không khi không có sự
thấu hiểu và bao dung với người thậm chí còn phán xét họ và khinh khi họ không đáng
để mình nói? Mình là ai? Liệu có những người ở tầng nhận thức cao hơn mình nhìn
mình và khinh khi mình là kẻ không đáng để họ nói không? Một loạt câu hỏi đặt ra và
khi trả lời được, ta thấy ta cần phải khiêm nhường đi biết chừng nào bởi ta chỉ là hạt
cát chút xíu.
Xã hội mình bây giờ không hề dễ sống, rất khó để có thể hiểu nhau, rất cực nhọc
trong việc trao đổi, thảo luận. Biết vậy. Nhưng việc đúng phải làm thì mình làm thôi.
Không có cách nào khác nếu muốn thay đổi xã hội.
Mình vẫn đang trong quá trình học và thực hành, dĩ nhiên đầy lần không giữ
được cảm xúc. Nhưng, mình nhận ra nhanh và lập tức sửa mình theo hướng đi mà mình
đã chọn. Nếu có nhiều người cũng nghĩ như mình và bền bỉ kiên nhẫn làm cái việc yêu
thương vô điều kiện và trao đổi trên tinh thần thấu hiểu, không phán xét bỉ bôi nhau
thì việc chung nhanh xong lắm bởi con người đa số đều muốn hướng thiện, sống tốt,
chẳng muốn xấu.
*****
24. HỌC CON
Thông thường, những bậc làm cha mẹ coi việc dạy bảo con cái là trách nhiệm,
nghĩa vụ của mình và thường một chiều. Tôi cũng đã từng như thế, cho đến một hôm
cách đây nhiều năm.
Con gái tôi, năm lớp tám, được cô giáo giao cho giữ quỹ lớp. Số tiền lên đến
hơn tám trăm ngàn đồng. Con đút tiền vào trong bìa bao của một quyển tập. Một hôm,
bạn của con mượn tập, con đưa, không nhớ có tiền ở trong để lấy ra. Bạn mượn tập
82
xong bạn trả tập, vài hôm sau con mới nhớ ra số tiền, kiểm tra lại thì tiền không còn
nữa.
Con hỏi bạn rất nhẹ nhàng, "Hôm bữa tui cho bạn mượn tập, tui có để quên tiền
quỹ lớp trong đó. Bạn có nhặt được thì cho tui xin lại." Bạn bảo bạn không thấy tiền.
Con báo với cô giáo con làm mất tiền quỹ lớp và xin cô cho con không tiếp tục giữ
quỹ, con sẽ trả lại quỹ số tiền bị mất bằng cách để dành tiền ăn sáng và tiêu vặt trả dần
cho cô giữ. Cô đồng ý. Con về nhà không kể lại với ai, cứ thế lẳng lặng để dành tiền
trả cho quỹ.
Mãi sau mình mới biết chuyện, hỏi: "Con có buồn không?"
"Dạ, chút chút."
"Con có giận có trách bạn không?" "Dạ không."
"Ưm, không cảm thấy bạn đáng trách à?"
Con không trả lời. Mình hỏi tiếp: "Con có nghỉ chơi với bạn không?" "Dạ
không."
"Thế mối quan hệ bạn bè giữa con và bạn vẫn bình thường à?" "Dạ, bình thường
mà."
"Ưm, không cảm thấy lợn cợn chút gì ha? Vì có khả năng cao là bạn ấy không
trung thực."
"Mình đâu có bắt tận tay bạn lấy tiền đâu. Bạn nói không có lấy. Mình không
có quyền nghĩ bạn lấy."
83
"Mẹ tự hào về con."
Mình thực sự tự hào vì con rất có trách nhiệm, không đổ thừa cho hoàn cảnh
hay bất kỳ ai, nhận lỗi sơ suất, tự khắc phục và không hề kêu ca một lời, không trách
giận nghỉ chơi với bạn chỉ vì một nghi ngờ.
Bên cạnh sự tự hào về con, mình cảm thấy xấu hổ vì mình không bằng con trong
cách ứng xử. Đã có lần mình cũng gặp trường hợp mất tiền tương tự, mình đã vì nghi
ngờ mà dần xa lánh một người bạn. Sau đó, mình cũng đã từng bị một người bạn nghi
ngờ mình lấy tiền của bạn và xa lánh mình trong khi mình cứ vô tư chẳng biết gì. Khi
biết chuyện bị bạn nghi ngờ, mình đã trách bạn trong lòng và xa lánh lại vì cảm thấy
bị tổn thương. Mình hoàn toàn không hề nghĩ đến việc mình cũng đã từng ứng xử như
vậy với người khác và làm họ tổn thương. Cách con ứng xử với bạn làm mình phải
nhìn lại cách ứng xử của mình.
Có thể bạn sẽ cho rằng con khờ và ngu. Vâng, xã hội bây giờ trọng tiền bạc, mất
niềm tin vào con người, hay phán xét ẩu, đa nghi, nên cách ứng xử của con là cách mà
không mấy người áp dụng nữa, lại càng không khuyến khích, thậm chí còn bị cho là
ngu dại chỉ mang thiệt vào thân.
Qua cách ứng xử của con, mình thấy chính mình thời tuổi mới lớn: hồn hậu, vô
tư và chẳng nghĩ xấu về ai bao giờ. Nhìn lại bản thân và những suy nghĩ xấu, thói tính
xấu mà mình tập nhiễm, mình thấy sự hư hao về nhân cách con người chứ chẳng phải
sự khôn ngoan như mình đã tưởng.
84
Mình đã đọc và biết nhiều nhưng chính câu chuyện ứng xử của con đã dạy mình
bài học mà mình ghi nhớ và cư xử nhất quán trong suy nghĩ cũng như lời nói và hành
động cho đến chết:
-Không được phán xét ẩu.
-Không nghĩ xấu về người khác.
-Không nhận xét linh tinh nói bừa lời không hay không phải về người khác kể
cả khi họ không thích mình.
-Không ai được coi là có tội cho đến khi có đủ bằng chứng kết tội.
*****
25. HỌC CON (tt)
"Mẹ, hôm nay con giúp bạn chuyển nhà trọ. Mẹ cho con đi nhờ nhé." "Ừ."
Mình ừ nhưng trong lòng có chút bực bội vì thấy con mình đã nhiều lần giúp
bạn chuyển nhà trọ và giúp bạn nhiều việc khác nhưng chưa một lần mình thấy bạn
nào đến giúp con cả.
Sáng, mình chở con qua nhà trọ của bạn, dọc đường đi mình cứ có cảm giác khó
chịu. Mình nghĩ con mình đang bị bạn bè lợi dụng hết lần này đến lần khác và con
mình thì vô tư quá, hồn nhiên quá trong cuộc sống này. Bạn của con có trân trọng
những sự giúp đỡ của con hay cho rằng con ngu ngốc?
85
Mình lo nàng sẽ khó mà trụ nổi và sẽ bị tổn thương vào một lúc nào đó. Mình
thấy bóng dáng mình ngày trẻ trong con, mình sợ nàng sẽ phải chịu những tổn thương
mà mình đã chịu. Mình nghĩ trong lòng nhưng không nói với con ngay, định chờ lúc
thích hợp.
Chiều tối sang đón con về, thấy con cười nói vui vẻ, bỗng mình chợt nhận ra
một điều: Chẳng có bạn nào lợi dụng con cả.
Con coi việc giúp đỡ bạn bè là niềm vui nên con giúp, đơn giản vậy thôi. Việc
của con thì con không lên tiếng nhờ bạn bè vì hẳn là con nghĩ con có thể tự lo được
nên bạn bè không đứa nào biết để giúp. Con thích như thế và con vui với điều đó. Con
sống chân thật và giúp bạn, giúp người, trung thành với tình bạn một cách tự nhiên, ...
toàn những điều mà mẹ và bà đã dạy con từ nhỏ.
Mình cũng đã từng sống y như vậy. Con y chang mình. Khác gì đâu?! Tại sao
bây giờ mình lại khó chịu với con vì điều đó?
Mình chợt lạnh toát sống lưng và cảm thấy mừng vì mình đã kềm nén không cự
nự, không nói với con những điều tệ hại. Suýt chút nữa mình đã thò tay bóp chết sự
thiện lương chân thật, hồn nhiên vô tư và niềm vui trong con bằng những toan tính "có
qua có lại" và nỗi sợ bị lợi dụng của chính mình. Con sẽ nhìn mình bằng một đôi mắt
khác, đôi mắt của bối rối và thất vọng.
Mình thật sự mừng vì đã kềm chế đúng lúc. Nếu không thì chính mình sẽ làm
con tổn thương và gieo vào trong con sự mâu thuẫn-cái mâu thuẫn nội tại của chính
bản thân.
86
Chuyện đã qua nhiều năm, cho đến giờ, con vẫn hay giúp bạn giúp người và vui,
sống ổn, sống đơn giản, không bị tổn thương và mình biết chắc con sẽ không bao giờ
bị tổn thương bởi con chẳng bao giờ toan tính suy nghĩ về điều đó.
Chúng ta, những kẻ người lớn, sau khi trải qua những tổn thương trong cuộc
sống vì bị lừa dối, bị gạt gẫm, bị phản bội, bị lợi dụng, bị sỉ nhục, bị mất niềm tin vào
con người và cuộc sống thì cơ chế phòng vệ trong ta đã được bật lên để cảnh giác, đối
phó với mọi thứ nhằm tự bảo vệ mình.
Chúng ta để những đức tính tốt đẹp rơi rớt dần, chúng ta thay đổi và tệ dần đi,
cho đến cuối cùng chúng ta đánh mất chính mình mà không hay, lại cứ ngỡ mình khôn
ngoan hơn trưởng thành hơn.
Tệ hơn nữa, chúng ta luôn muốn gieo những toan tính xấu xa vào đầu con trẻ để
buộc chúng phải xấu xí giống mình, nhân danh tình yêu thương.
Với mình, học con là hành trình tìm lại chính mình, chẳng dễ dàng gì vì người
làm cha mẹ phải đặt cái tôi của mình xuống và chịu nhận mình xấu mình sai ngay cả
khi cái xấu cái sai mới chỉ là ý nghĩ. Qua lần đó, mình đã tìm lại được chính mình một
phần và khư khư giữ chặt, hi vọng mình sẽ không để rơi rớt thêm lần nào nữa.
*****
87
II. SỬA MÌNH
NHỮNG NGUYÊN TẮC CƠ BẢN ĐỂ LÀM NGƯỜI TỬ TẾ
Trong cuộc sống làm người, không ai không mắc phải những sai lầm, làm những
điều xấu hoặc vướng những thói tật không hay. Nhưng, điều cốt yếu cần nhớ trong mọi
hoàn cảnh là:
-Với tình bạn: trung thành.
-Với tình yêu: vô điều kiện.
-Với cuộc sống: phải làm điều đúng đắn.
Ba điều cơ bản trên làm cho con người trở thành người tử tế. Với tình bạn: trung
thành.
Thuộc tính của con người là sống theo bầy đàn, tạo thành một quần thể, mà bây
giờ người ta gọi là cộng đồng. Chỉ có một là thánh hai là kẻ điên mới chọn cách sống
một mình cô độc không tiếp xúc với bất kỳ ai. Ngoài các mối quan hệ trong gia đình
mang tính huyết thống, ràng buộc trách nhiệm và yêu thương, con người bắt buộc phải
có những mối quan hệ với những người khác bên ngoài gia đình. Ta tạm gọi chung đó
là kết Bạn (các bạn đừng vào tranh cãi định nghĩa thế nào là bạn ở đây vì đó không
phải là chủ đề bài viết.)
Tại sao lại đặt tính trung thành lên trên mọi thứ trong một tình bạn? Vì chỉ có sự
trung thành mới có thể gắn kết hai con người xa lạ lại với nhau. Thông qua sự trung
thành, hai người bạn mới có thể tìm thấy sự tin tưởng, giao phó, hợp tác, niềm vui, sự
thoải mái, an tâm và thuận lợi, có thể giải quyết việc trong mọi tình huống. Nếu tình
bạn không có sự trung thành, hai người sẽ chỉ là mối quan hệ hời hợt luôn tiềm ẩn nguy
cơ của sự phản trắc, bằng mặt không bằng lòng, quay lưng, sỉ nhục, làm hại nhau do
lợi ích riêng, không bao giờ có sự tin tưởng và do đó khó thể hợp tác, làm việc cùng.
Nếu cố gắng hợp tác sẽ luôn chỉ đem lại cái hại cho mình, cho người, cho công
việc.
88
Với tình yêu: vô điều kiện (tình yêu của người nói chung, không chỉ riêng tình
cảm trai gái.)
Một thuộc tính khác của con người: tư lợi. Con người là một loại động vật có
tính chiếm hữu, tư lợi cao so với các loài động vật khác. Bởi thế, con người luôn toan
tính làm sao có lợi nhất cho mình. Trong tình yêu cũng vậy, người ta thường lựa chọn
người đem lại cho mình những cảm xúc mà mình thèm muốn để thỏa mãn cảm xúc
của chính mình, đó là một kiểu tư lợi. Và khi người ta nhận thấy cái lợi đó là điều có
thể tồn tại lâu dài, người ta tìm cách chiếm hữu làm của riêng. Nhưng khi đối phương
không còn khả năng hoặc không muốn đem lại cho người kia những cảm giác mà họ
cần thì họ sẳn sàng từ bỏ để tìm kiếm một người thay thế. Hoặc giả không thể kiếm
người thay thế thì họ sẽ hành hạ nhau cho đến chết bằng lời nói, hành vi cay nghiệt,
xúc phạm và tổn thương nhiều nhất có thể, trong cố ý hoặc vô thức.
Yêu vô điều kiện thật ra là có điều kiện, một điều kiện duy nhất: đặt cảm xúc
của người mình yêu lên trên cảm xúc của chính mình. Khi cả hai đều biết đặt cảm xúc
của người khác lên trên cảm xúc của chính mình họ sẽ trở thành cặp đôi hạnh phúc,
bình yên, không bao giờ thôi yêu nhau dù trong bất kỳ hoàn cảnh nào. Đó mới là tình
yêu đích thực. Ngược lại, đều là những thứ ngộ nhận hoặc tệ hơn là nhân danh tình
yêu.
Với cuộc sống: phải làm điều đúng đắn.
Bạn có thể nói ngay đó là điều khó khi sống ở Việt Nam thì càng khó hơn bởi
làm điều đúng đắn ở Việt Nam đồng nghĩa với bị cô lập, cô đơn và thiệt thòi, thậm chí
bị hại cho đến khi bạn cảm thấy khó thể sống nổi. Đó là một nghịch lý đang tồn tại ở
Việt Nam.
Điều đúng đắn. Chỉ có ba từ nghe chừng rất đơn giản nhưng nếu con người
không có nền tảng căn bản để hiểu như thế nào là điều đúng đắn thì sẽ rất dễ nhầm lẫn
giữa cái lợi của bản thân và điều đúng đắn, từ đó làm điều có lợi cho bản thân nhưng
gây hại cho nhiều người khác và vẫn cho đó là điều đúng đắn. Rất nhiều người trong
89
xã hội Việt đang mắc lỗi ngụy biện này. Thậm chí còn trầm trọng hơn, khi người ta
biết đâu đúng đâu sai nhưng lại cố tình ngụy biện, viện lý này nọ để làm điều xấu mà
vẫn bắt người khác coi đó là điều đúng, hoặc nhân danh điều đúng để làm điều xấu.
Trong cuộc sống, ta hầu như phải lựa chọn mỗi ngày giữa làm điều đúng hoặc
điều có lợi cho bản thân. Làm điều đúng nhiều khi sẽ đem lại cho mình sự rắc rối, thiệt
thòi trước mắt, do đó nó trở thành một lựa chọn khó khăn thay vì làm điều có lợi mà
lại quá dễ thực hiện.
Ta đi đường, thấy một người bị tai nạn giao thông, ngay lập tức ta có những suy
nghĩ gì?
a. Giúp sơ cứu, liên hệ đưa người bị tai nạn đi bệnh viện.
b. Phân vân không biết có nên đưa người bị tai nạn đi bệnh viện không vì sợ
những rắc rối, phiền phức sau đó sẽ đến.
c. Khẳng định luôn không giúp vì "giúp người hại mình."
Không chút cân nhắc, chọn a: là người biết rất rõ đó là việc đúng cần phải làm
nên họ làm, bất chấp hoàn cảnh và những tình huống gì có thể xảy ra sau đó. Đây là
người tử tế, mọi người đều có thể tin tưởng và trông cậy vào người này.
Chọn b phân vân: là người biết việc đúng sai nhưng nỗi sợ làm cho khó đưa ra
quyết định. Nếu cuối cùng, chọn đưa người bị tai nạn đi bệnh viện dù trong lòng sợ rắc
rối, đó là người tốt và phải đấu tranh liên tục với chính mình để duy trì những điều tốt,
loại bỏ điều xấu trong bản thân. Đây là người thỉnh thoảng có thể gây ra những sai lầm
nhưng vẫn là người có thể tin cậy được bởi cuối cùng họ vẫn là người tốt và lựa chọn
làm điều đúng. (Con người nói chung luôn trong trạng thái phân vân như ví dụ này.)
Chọn c không giúp: Là người đặt cái lợi của bản thân mình lên trên mọi thứ. Là
người có thể thành đạt, có thể rất giàu, có thể có quyền lực và một lúc nào đó, khi có
điều kiện thuận lợi, sẽ không từ thủ đoạn nào kể cả hại người để đạt được mục đích,
lợi ích của riêng mình.
90
Ta thấy, nhiều người nông dân VN hiện nay đang canh tác với hai phương pháp:
một chăn nuôi trồng trọt cho nhà ăn, hai để bán. Cái làm cho nhà ăn thì họ làm đàng
hoàng, cái làm để bán thì dối trá. Rõ ràng họ biết điều đúng và điều xấu, họ giành cái
đúng cho gia đình mình, cái xấu cho người khác và ngụy biện rằng cả xã hội nó thế
nên họ buộc phải làm theo.
Hiện nay rất ít người Việt nghĩ mình cần bớt làm điều xấu tăng làm điều đúng
để xã hội thay đổi. Cơ mà nếu vậy thì phải bỏ bớt cái lợi ích trước mắt đi. Đó là điều
khó. Lẽ dĩ nhiên ít người chọn điều khó mà lại phải thiệt thòi. Rốt cuộc tất cả chúng ta
là thủ phạm và là nạn nhân của nhau.
Chọn làm điều đúng còn làm cho bạn trở thành người công chính. Bởi bạn luôn
chọn làm điều đúng đắn phải làm thì bạn sẽ phải chống lại những cái sai trái, bạn phải
chống lại quyền lực trong tay kẻ xấu, bạn phải chịu nhiều mát mát, bạn chịu nhiều sỉ
nhục xúc phạm từ đối thủ của bạn và từ chính những người anh em bạn bè của mình,
bởi điều đúng không phải lúc nào cũng được lòng người khác và điều đúng khó làm
lại còn gây ra mâu thuẫn lợi ích.
Thậm chí bạn sẽ bị ghét chỉ vì người ta không thể làm điều đúng giống bạn, bạn
là cá biệt, bạn là cái thứ hình mẫu làm cho người ta phải nhìn vào và thấy bản thân
người ta thấp bé. Mà, chẳng ai muốn bản thân thấp bé trước người khác cả. Ở những
người có tư duy tích cực, họ sẽ học tập, phấn đấu để
một ngày họ bằng bạn và vượt bạn. Ở những người có tư duy tiêu cực thì họ sẽ
cố tìm cách kéo bạn xuống cho ngang hoặc thấp hơn họ.
Đến đây, ta nhìn lại một chút về sự quan trọng của người bạn trung thành và tình
yêu vô điều kiện: Bạn trung thành, người yêu vô điều kiện sẽ nâng đỡ giúp ta vượt qua
mọi thứ để ngang bằng bạn, nếu ta hơn bạn, bạn vui.
Một người có thể được coi là tử tế không khi trung thành với bạn nhưng không
làm điều đúng trong cuộc sống hoặc yêu vô điều kiện với gia đình mình nhưng lại
91
không giúp người bị nạn, hoặc làm điều đúng trong cuộc sống nhưng lại chiếm hữu
người yêu mình?
Cả ba nguyên tắc cơ bản đều nói dễ khó làm. Với tôi, người mạnh mẽ không
phải là người có cơ bắp to khỏe, người mạnh mẽ là người có thể đưa ra quyết định
chọn làm điều đúng ở những thời điểm khó khăn nhất, bất chấp việc nhận phần thiệt
về mình.
Làm người tử tế ở những nơi có luật pháp bảo vệ, có môi trường sống tương đối
bình an, có cộng đồng nhiều người tử tế thì dễ hơn một chút so với nơi có môi trường
tạo điều kiện cho cái xấu hơn cái đúng. Chọn sống hay chọn tồn tại là một lựa chọn
riêng tư, chả ai bảo ai được
*****
1. THÓI NHIỀU CHUYỆN CỦA NGƯỜI VIỆT
Tại sao con người lại nhiều chuyện? Nhiều chuyện có từ khi nào? Từ khi con
người phát triển ngôn ngữ hơn mức cảnh báo, truyền thông tin cần thiết để sinh tồn lên
đến mức để tán gẫu. Tán gẫu là một hình thức nắm bắt các thông tin cần thiết của
những người khác để phục vụ cho nhu cầu kết hợp. Nhiều chuyện thì tệ hơn một mức,
bởi nhiều chuyện chỉ để nhằm mục đích thao túng người khác, hoặc chỉ đơn thuần là
để xả ẩn ức của bản thân bằng cách nói xấu người khác thông qua tán gẫu.
Người các nước khác có nhiều chuyện không? Có. Họ cũng hóng tin, cũng chạy
theo tin đồn, cũng thích tin nóng… nhưng họ được giáo dục để biết rằng nó có giới
hạn và cố gắng dừng ở mức tán gẫu.
92
Người Việt mình, do mang quá nhiều ẩn ức với nhau, nên khi cứ có từ hai người
trở lên là thành nhiều chuyện một cách rất vô tư, không hề cân nhắc đâu là tán gẫu đâu
là nhiều chuyện.
Một câu chuyện tán gẫu sẽ như thế này:
– Ê mày, cái ông A giám đốc có bồ nhí.
– Vậy ha. Sao mày biết?
– Thằng lái xe của ổng xì ra.
– Hô. Chuyện này mà nhiều người biết thì chắc mất chức.
– Hết chuyện.
Một câu chuyện nhiều chuyện sẽ như thế này:
– Ê mày, cái ông A giám đốc có bồ nhí.
– Trời ơi, con nào vậy? Nhà ở đâu? Tao biết nó hông?
– Xời, cái con D xấu hoắc mà õng a õng ẹo đó chớ con nào vô đây nữa.
– Vợ ổng biết chưa?
– Chưa. Chuyến này cho thằng chó này chết, hết dám căng với nhân viên.
Tao nói bả cho bả quậy banh chành coi chơi!
– Ờ ờ, cái thằng cha dễ ghét. Hôm bữa tao đem văn bản lên cho chả ký mà
bắt tao chờ nửa tiếng đồng hồ.
– Ổng còn định dê tao đó mày.
93
Đến đây, câu chuyện hoàn toàn có thể chỉ là sự bịa đặt trong trí tưởng tượng của
hai người nhiều chuyện và câu chuyện từ đó về sau không còn một chút tính trung thực
nào nữa.
Tại sao người Việt chúng ta thường để bản thân rơi vào tình huống nhiều chuyện
hơn đơn thuần là tán gẫu? Một thông tin đáng lẽ chỉ là một thông tin, nhưng luôn bị
chúng ta làm quá lên và đưa nó lên thành một câu chuyện nhiều khi hoàn toàn sai lạc?
Như trong ví dụ trên, ta thấy, sự ẩn ức đối với đối tượng hoặc với tình huống.
Ba người Việt ngồi với nhau cà phê, chắc chắn câu chuyện sẽ đi từ hết gia đình
người này đến gia đình người khác và sau đó là đến những người bạn chung. Hầu hết
là chuyện không vui, chuyện xấu, chuyện bịa đặt trong trí tưởng tượng của họ.
Vợ chồng, anh em, cha mẹ, con cái, bạn bè, đồng nghiệp… là các mối quan hệ
luôn luôn có vấn đề, luôn nảy sinh bất hòa từ những mâu thuẫn nho nhỏ trong cách
nghĩ, cách làm, cách sống.
Người phương Tây được dạy phương pháp tư duy từ nhỏ nên khi mâu thuẫn nhỏ
nảy sinh, họ nhanh chóng giải quyết vấn đề, để nó không tồn đọng trong đầu mình và
cả đối phương. Khi mâu thuẫn đã được giải quyết thì đâu có ẩn ức. Khi không có ẩn
ức thì người ta mới thư thái đọc cuốn sách, ngắm hoa, cảm nhận cái đẹp cái hay của
đối phương. Và khi tán gẫu, họ sẽ nói về một cuốn sách, một vườn hoa đẹp, hoặc về
việc làm lời nói đẹp của ai đó. Nếu có nói đến mối mâu thuẫn thì họ luôn nói ra trong
tâm thế coi đó là bài học kinh nghiệm chứ không phải ghét bỏ thù hằn.
Người Việt mình không được dạy phương pháp tư duy, không biết cách giải
quyết mâu thuẫn nhỏ. Ngay cả vợ chồng là mối quan hệ thân cận nhất mà cũng ít khi
ngồi lại nói chuyện phân tích thấu đáo cho nhau. Mỗi khi có mâu thuẫn thì đùng đùng
chửi bới, đánh nhau hoặc bỏ đi hoặc làm lơ và sau đó cũng không nói chuyện, mà
thường chọn cách giải tỏa thể xác để làm lành, không giải quyết được gì hết. Với người
ngoài cũng một cách im im không giải quyết rốt ráo như thế. Do đó, mối mâu thuẫn
vẫn tồn đọng, tích tụ theo ngày tháng, nó giết chết tình yêu thương giữa người với
94
người, nó làm cho con người lúc nào cũng mang nhiều ẩn ức dồn nén. Khi gặp bạn,
những kẻ cũng đầy ẩn ức, thì câu chuyện tất lẽ dĩ ngẫu là tuôn ra để xả. Xả để tiếp tục
chịu đựng, chứ bản thân việc nhiều chuyện hoàn toàn không giải quyết được mâu
thuẫn.
Nhiều chuyện có hại. Rất hại. Hại thế nào thì ai cũng biết rồi. Nhưng để sửa nó
thì phải làm thế nào?
1. Cần phân định rõ ràng giữa nhiều chuyện và tán gẫu. Xem xét lại bản thân
trong những câu chuyện mình với bạn bè thì mình thuộc dạng nào. Sau khi nhận rõ
mình thì mới có thể sửa được.
2. Nếu chẳng may sau khi xét thấy mình đang ở trường hợp nhiều chuyện
thì đừng hết hồn, bước tiếp theo là xét tiếp mình có ẩn ức gì, mâu thuẫn với ai chưa
giải quyết. Hãy cố gắng giải quyết nó. Cứ thẳng thắn nói ra thì mọi sự sẽ tự động ổn
theo cách của nó mà mình không ngờ. Rất đơn giản, chẳng qua trước đó ta không chịu
thực hiện nên thấy khó mà thôi. Sau khi thực hiện được bước này, tự nhiên ẩn ức tan
biến, nhiều chuyện mất đi một cách tự nhiên.
Không khó. Chịu sửa là được. Con người chúng ta mắc nhiều thói xấu, mình
xấu thì mình sửa thôi, chẳng có gì nghiêm trọng cả, phải hông ạ?!
*****
2. SỬA THÓI NHIỀU CHUYỆN
Trong các giống loài, có lẽ chỉ có con người là nói nhiều hơn những điều cần
thiết. Trong các giống người, có lẽ người Việt nói nhiều hơn những điều cần thiết và
95
còn thường xuyên nói bậy, nói lắm, nói chuyện không phải của mình, nói thêm, nói
bớt, chung quy lại gọi là nhiều chuyện.
Con người sống trong xã hội nên việc trao đổi thông tin cho nhau là một nhu
cầu cần thiết trong đời sống. Nhưng, ở người Việt, cái nhu cầu này dường như không
chỉ dừng lại ở việc trao đổi thông tin hữu ích mà còn xâm phạm vào chuyện riêng tư
người khác, lấy chuyện người để mua vui, thậm chí để phục vụ cho các thói tính khác
như ghen ghét, đố kỵ, hãm hại, trục lợi…
Hồi nhỏ, có lần, tôi từ nhà thằng Đức chạy ào về bảo mẹ, “Mẹ mẹ, nhà thằng
Đức mới mua tivi đẹp, quá chừng tiền luôn.” Mẹ dửng dưng, “Ừ. Con gái con đứa gì
mà chuyện trong nhà chưa tỏ chuyện ngoài ngõ đã tường vậy con?!” Lúc đó tôi chưa
thực hiểu câu dạy đó, chỉ mang máng hiểu mẹ đang mắng.
Mẹ dạy, “Đi qua nhà ai đó chơi, người ta biểu ngồi đâu thì ngồi đó. Không tự ý
đi luông tuồng từ trước ra sau. Không được ngó nghiêng chăm bẵm vô vật dụng trong
nhà người ta. Không được hỏi người ta cái này bao nhiêu tiền cái kia bao nhiêu tiền.”
Tôi thắc mắc, “Sao lại không được hả mẹ?” Mẹ bảo, “Vì như vậy là tò mò tọc mạch,
xấu. Rồi nghe chuyện nhà người ta xong chạy về nhà nói hoặc đi nói với người khác
thì thành đứa nhiều chuyện. Hổng ai ưa đứa nhiều chuyện. Chuyện nhà mình mình
biết, chuyện của riêng mình mình biết, không có đi kể cho người khác nghe. Chuyện
nhà người thì nhà người biết. Mình không được tọc mạch rồi nói tới nói lui sẽ thành ra
phiền hà và phải tội vì mình đâu hiểu hết chuyện người ta, nói sai sự thật thì mình
không tốt.”
Mẹ dạy và nhắc chuyện này rất kỹ, tới giờ tôi vẫn nhớ, nên tuy có nhiều tính xấu
nhưng tôi không có tính xấu nhiều chuyện.
Sau này lớn, học thêm cách sống của phương Tây, tuyệt đối tôn trọng quyền
riêng tư cá nhân người khác nên tôi càng tránh việc nói chuyện người khác.
Các bạn nói chuyện qua mạng với tôi sẽ nhận thấy rất rõ một điều: Các bạn hỏi
gì tôi trả lời cái nấy, tôi chẳng hỏi lại các bạn câu nào: Ở đâu, làm gì, có gia đình chưa,
96
mấy con,… Các bạn nói thì tôi nghe không tự nói thì thôi. Tôi không hỏi, không thắc
mắc, không suy đoán.
Thương cho mấy đứa ngoài 25 trở đi lâu lâu về quê hoặc nhà có đám tiệc đông
đông họ hàng, người quen đến là mệt mỏi với những câu hỏi: Chừng nào lấy chồng
(vợ)? Đi làm lương nhiêu? Vợ (chồng) mày cỡ này sao rồi? Con học hạng mấy? Con
em mày nó ung thư giai đoạn mấy rồi?… Không trả lời hoặc tỏ ra bực bội là bị giận,
trách, “Xời, người ta quan tâm người ta mới hỏi, không quan tâm thì có cho vàng cũng
hổng thèm ngó, làm như quý báu lắm vậy!”
Không ngừng ở đó, bà Năm gặp bà Tám sẽ, “Trời ơi, cái thằng Tư hiền lành vậy
mà con Hiền nó bỏ thằng nhỏ à. Chắc có thằng nào giàu cưa rồi.” Cô Sáu gặp chú Bảy
kể, “Con Voi nó bệnh ung thư mà bốn năm hổng chết. Người ta bị ung thư một năm là
chết rồi. Mà tui có thấy nó lăn lộn đau đớn
kêu la chi đâu. Người ta ung thư đau lắm, chịu hổng nổi. Mà tui nó thấy sân sẩn
à nghen ông, chắc hổng phải bệnh thiệt!” Con Mắm gặp con Mẹt kêu, “Tao nghe nói
con Thảo nó quen một lúc hai ba thằng mày ạ.”…
Mọi người trong xã hội đều bị người khác soi mói, tọc mạch, không công khai
thì lén lút. Mọi câu chuyện của mỗi người đều bị người khác nói đi nói lại sau lưng với
phần lớn là sự phán xét ẩu tả và ác ý. Không một ai có được sự riêng tư. Không một ai
thoát, kể cả khi sống một mình, ít tiếp xúc.
Cái đứa không có tính xấu nhiều chuyện có được yên ổn không? Không. Có lần,
tôi đi với một anh bạn vào quán của đứa em uống nước. Chúng tôi gặp anh K. đang
ngồi cùng với một cô gái xinh. Cô ấy ôm tay anh và nói chuyện rất vui vẻ. Anh bạn tôi
hỏi, “Em, cô kia là bồ anh K.” “Em hổng biết. Hổng quan tâm.” “Trời, nhìn vậy là
đoán được rồi. Anh em chơi với nhau mà em kêu hổng quan tâm.” “Dạ, anh K. đâu có
giới thiệu với em cô kia là bồ của ảnh đâu. Chừng nào anh K. giới thiệu: ‘Voi, đây là
bồ anh’ thì em mới biết. Em không suy đoán. Giả dụ anh K. bị uýnh, bị đau gì thì em
có mặt, vậy là quan tâm. Cái não em không hoạt động theo kiểu quan tâm suy đoán
97
chuyện cá nhân.” Anh bạn hờn tôi. Lại có lần, chị bạn ở nước ngoài hỏi, “Voi, chị tin
Voi nên mới hỏi nghen, D. với
H. yêu nhau hả?” “Em không biết.” “Thân vậy mà kêu không biết?” “Đâu có
giới thiệu với em đâu mà chị biểu em phải biết?!” Chị giận tôi, bảo rằng tôi không
trung thực, che giấu thông tin!
Cái sự nhiều chuyện gây ra những điều rất tệ: con người sống không thật được
với nhau, mất tình cảm, thù ghét trong bụng nhưng ngoài mặt vẫn giả vờ, chia rẽ người
với người, mất niềm tin, gây ra rất nhiều xào xáo trong gia đình, trong cơ quan, trong
hội nhóm, trong cộng đồng.
Ai cũng biết nhiều chuyện là tính xấu nên không có một ai thừa nhận là mình
nhiều chuyện, toàn đổ cho cả làng nhiều chuyện chừa mỗi mình mình ra. Người ta
thường nhân danh sự quan tâm để ngụy biện cho tính nhiều chuyện và lặp đi lặp lại
tính xấu với tất cả những người quen biết kể cả không quen.
Ba bà ngồi với nhau lúc nào cũng kể chuyện nhà, kể xấu chồng, than phiền con,
hết chuyện nhà câu chuyện sẽ được tiếp diễn tới nhà thằng hàng xóm – những câu
chuyện vô nghĩa.
Người Việt mình xấu vậy ư? Tôi nghĩ, nguyên nhân là do người Việt không có
chuyện gì khác để nói.
Nếu người Việt chịu đọc sách, chịu quan tâm đến tình hình chính trị xã hội, chịu
suy tư hơn thì sẽ có rất nhiều chuyện hữu ích để nói với nhau thay vì đi nói chuyện vô
nghĩa.
Như trên đã nói, người nhiều chuyện không nhận mình là người nhiều chuyện,
thế thì làm sao sửa được đây?
Trước tiên là nhận ra chính mình. Hãy tự hỏi bản thân có đặt ra những câu hỏi
mang tính riêng tư với người khác không? Có hỏi ông A về cô B không? Nghe cô C
nói chuyện xong có đi nói lại cho cô D nghe không? Có thắc mắc chuyện riêng của cô
V rồi đi bàn luận với chú T không? … Nếu có, ta đích thị là người nhiều chuyện!
98
Khi nhận ra ta là người nhiều chuyện thì có nghĩa là đã đạt 50% quá trình sửa
rồi. Tiếp tục sửa bằng cách kềm chế bản thân như lời mẹ tôi dạy: “Chuyện nhà mình
mình biết, chuyện của riêng mình mình biết, không có đi kể cho người khác nghe.
Chuyện nhà người thì nhà người biết. Mình không được tọc mạch rồi nói tới nói lui sẽ
thành ra phiền hà và phải tội vì mình đâu hiểu hết chuyện người ta, nói sai sự thật thì
mình không tốt.”
*****
3. PHẨM GIÁ CỦA MỘT CON CÒ
Con cò mà đi ăn đêm,
Đậu phải cành mềm lộn cổ xuống ao. Ông ơi ông vớt tôi nao,
Tôi có lòng nào ông hãy xáo măng. Có xáo thì xáo nước trong,
Đừng xáo nước đục đau lòng cò con.
Cò thường rời tổ kiếm ăn vào buổi sáng, khi ông mặt trời mới ló. Khi ông mặt
trời xuống tới rặng cây là cò về tổ yên vị. Nên cái hình ảnh con cò đi ăn đêm là một
hình ảnh trái khoáy, phản tự nhiên, nhiều phần vất vả, khổ cực.
Ấy thế mà đã hết đâu, cò “đậu phải cành mềm” trong đêm tối nên “lộn cổ xuống
ao”. Cái từ “ao” ở đây làm tôi lại nghĩ cò nhà ta đang đi ăn trộm. Bởi lẽ cò vạc thường
kiếm ăn ở đầm lầy, ruộng nông chứ có lặn xuống ao bắt cá bao giờ. Cả ngày cò không
kiếm được gì ở đầm ở ruộng, đói, đêm buộc phải lén lút vào ao nhà kiếm đôi ba con
cá con tôm. Hoặc giả cò ta mải miết cố kiếm thức ăn mà quên cả thời gian và đi xa
khỏi vùng thường kiếm ăn, lạc tận ao nhà. Đêm tối, ngay đến cành cứng cành mềm cò
còn không thể phân biệt thì sao bắt được con cá nào. Vì lẽ lũ con há miệng nên cò đành
lặn lội và chấp nhận rủi ro vậy.
99
Lại biết ao có chủ nên cò kêu, “Ông ơi ông vớt tôi nao”. Một sự cầu cứu tuyệt
vọng trong hoảng loạn khi té lộn cổ từ cành mềm xuống ao sâu. Đã vất vả lại gặp rủi
ro, thân cò kể như cầm chắc cái chết. Để rồi biết hành vi đi kiếm cá ở ao nhà là điều
không phải, nên cò mới “Tôi có lòng nào ông hãy xáo măng”. Cò chấp nhận chết, chấp
nhận trở thành món ăn. Con cò, một con vật ốm đói, chỉ như cái nắm tay làm sao đủ
ngọt nước nồi xáo, thế nhưng dường như cò biết ông chủ ao cũng đói. Ừ thì ông xáo,
nhưng hãy xin thấu hiểu tôi có ăn cắp được con cá nào đâu, tôi cũng đói. Việc làm
dường như có không phải lẽ, chẳng qua cũng chỉ vì bắt buộc.
Con cò, tên ăn đêm, bị sự cố, bị phát hiện, không van đòi xin tha vì biết quy luật
tự nhiên, hiểu lẽ phải đến và chấp nhận không một lời biện minh, chối bỏ, chấp nhận
trả giá cho việc mình làm.
Nhưng, cái phẩm giá của một con cò buộc nó phải nhắc, “Có xáo thì xáo nước
trong”, nghĩa là tôi có ăn trộm bị ông bắt được thì ông xáo măng, nhưng phải xáo cho
khéo. Dù thịt cò chỉ bằng cái nắm tay, nhưng xin đừng xáo đại, hãy xáo cho đúng cách,
đừng không trân trọng phẩm giá của một con cò.
Ông xử tôi chuyện ăn trộm, ông giết đi, nấu thịt đi, nhưng hãy xử đúng tội ăn
trộm. Hãy xét xử công bằng. Đừng khoác thêm cho tôi những tội tôi không làm, những
điều ác tôi không phạm. Hãy giữ tôi còn chút phẩm giá của một con cò, kẻo đám cò
con nhà tôi đau lòng không ngẩng mặt lên được, không còn phẩm giá vì những tội lỗi
vu khống, đặt để thêm vào cho tôi vì một mục đích xấu xa, “Đừng xáo nước đục đau
lòng cò con”.
Người xưa đã rất anh minh, phân biệt đúng sai rõ rành như thế. Người nay…
*****
100
4. EMPATHY VÀ SYMPATHY
Nhớ hôm đi học, giảng viên hỏi cả lớp “Sự khác nhau giữa Empathy và
Sympathy là gì?”. Mọi người trả lời theo nhiều cách nhưng hầu như không có câu trả
lời nào là chính xác và đầy đủ.
Sympathy – cảm thông – là sự đồng cảm, chia sẻ, bảo vệ ai đó khi người ta mắc
lỗi hoặc phạm sai lầm (làm ảnh hưởng đến người khác). Empathy – thấu hiểu – là sự
đồng cảm, chia sẻ nhưng phân định rạch ròi chuyện phải trái đúng sai, không vì tình
cảm cá nhân mà bao che lỗi lầm cho bạn mình. Khi con phạm tội, một người cha
“Sympathy” sẽ giúp con bỏ trốn, lẩn tránh pháp luật hòng thoát khỏi sự trừng phạt.
Nhưng một người cha “Empathy” sẽ trấn an con mình bằng tình yêu thương và khuyên
nhủ con ra đầu thú, chấp nhận trả giá cho hành động của mình rồi bắt đầu lại từ đầu.
Trong cách cư xử hàng ngày, người Việt đã thiếu “sympathy”, lại càng ít người
có thể “empathy” với người khác. Vì vậy, người ta luôn dễ dàng phán xét nhau trong
mọi chuyện từ gia đình đến công việc. Rồi để “bình thường hóa quan hệ”, người ta
thường chọn “sympathy” thay vì chọn “empathy”. Và do đó, các mối quan hệ hầu hết
được xây dựng dựa vào cảm xúc chứ không phải bằng lý trí, một người năng lực tốt
nhưng “khó ưa” luôn có xu hướng bị chèn ép hơn là một người năng lực tầm thường
nhưng “khôn khéo”. Và người ta luôn bảo nhau “cả xã hội nó thế, mình không thế sao
được”.
Với một nhóm làm việc chung, điều này còn nguy hiểm hơn, nó làm chia rẽ mối
quan hệ giữa những thành viên, gây bất công và khiến tổ chức tan rã hoặc làm việc
không hiệu quả. Đây là đặc trưng của môi trường cơ quan nhà nước nhưng cũng không
hiếm gặp ở các công ty tư nhân.
Cuộc sống luôn cần có “sympathy”, nhưng “empathy” còn quan trọng hơn. Và
muốn luôn luôn “empathy” trong tất cả mọi việc, chẳng có cách nào khác là phải chịu
101
khó học hỏi và luyện tập, tích lũy kiến thức, nâng cao khả năng phân tích cũng như
làm chủ cảm xúc.
*****
5. THÓI PHÁN XÉT – THÓI PHÁN XÉT ẨU.
Phán xét là gì?
• Được dùng trong luật pháp: Quyết định cuối cùng của thẩm phán.
• Được dùng trong kinh thánh: Ngày phán xét hay ngày tận thế, ngày mà ai
cũng phải trả giá cho tội lỗi của mình.
• Được dùng trong quan hệ, cuộc sống, thường hàm ý chê bai, chỉ trích.
Từ bé lớn lên, mỗi người đều tiếp nhận kiến thức thông qua tiếp xúc nên đã và
đang mang trong đầu một lượng kiến thức nền, một khối những kinh nghiệm nhất định
và một hệ giá trị riêng, độc nhất.
Chúng nằm đằng sau đôi mắt của ta khi nhìn, sau đôi tai khi ta nghe, trong bộ
não khi ta suy nghĩ. Những thứ đó tự sắp xếp và hình thành một bộ tiêu chí, giống như
công thức nấu ăn, của riêng ta.
Khi tiếp xúc với anh A, tôi thường nhìn vào mắt. Nếu ở đó tôi thấy sự chân thật
thì tôi nhận xét anh A tốt. Người muốn làm việc cùng với anh A thì sẽ tìm hiểu ở những
điểm: trình độ, kiến thức, khả năng làm việc nhóm… nếu hội đủ, họ nhận xét anh A
102
tốt. Nhưng nếu ngược lại tôi không nhìn thấy sự chân thật ở anh A thì tôi sẽ nghĩ “A
không chân thật, mình tốt nhất là không tiếp xúc nữa.” A có
kiến thức mà không có kinh nghiệm, liệu mình có nên làm việc với anh ta
không?” Đó là quá trình phán xét, hữu thức hay vô thức chúng ta đều luôn luôn làm
việc đó đối với người, sự việc. Và như đã trình bày ở đoạn trên, chúng ta đưa ra phán
xét dựa trên kinh nghiệm, kiến thức của riêng ta, nó không bao quát và thường rất chủ
quan, nhiều sai lệch bởi sự hiểu biết của con người là hữu hạn.
Do đó việc phán xét là điều không nên, nhất là khi nói ra, viết ra nơi công cộng
một cách vội vã. Vì nếu mình sai, sẽ gây tổn thương cho người bị phán xét, gây hại
cho sự việc.
Phán xét ẩu là gì?
Phán xét ẩu là khi chưa biết, chưa rõ gì cả, kiến thức bản thân hời hợt, kinh
nghiệm không đủ, khả năng lắng nghe, đọc, hiểu có vấn đề mà đã vội vàng phán xét
thì thành phán xét ẩu.
Phán xét thường gây tổn thương, phán xét ẩu sẽ là sự xúc phạm. Tôi ví dụ:
Khi gặp A, tôi không nhìn thấy sự chân thật trong mắt A nên tôi dựa vào kinh
nghiệm cá nhân mình mà cho rằng A là người sống giả dối. Tôi nói với B, B nói với
C, hoặc tôi nói với nhóm người nào đó mà tôi không hề biết rằng nhận định của mình
sai lạc. Thực ra A là người thật thà. Tôi xúc phạm A, gây hại cho A, tôi tạo ra sự nghi
kỵ, mâu thuẫn và thậm chí tôi gây hại cho chính mình chỉ vì phán xét ẩu. Vì người biết
rõ A là người chân thật sẽ quay lại phán xét tôi là người phán xét ẩu, sai lệch, đầy định
kiến, họ không muốn tiếp xúc với tôi nữa.
Một ví dụ khác:
103
Một anh bạn nói với tôi, “Em phải viết như vầy như vầy, chứ viết như hiện nay
thì không ổn, không thu hút được người đọc.” Đó là một phán xét ẩu dựa trên sự hiểu
biết của anh về tôi trong một thời gian không dài và anh không hề biết tôi đã từng viết
như anh nói trước đây mà không thu hút nên tôi phải thử nghiệm cách viết mới. Khi
tôi nói anh phán xét ẩu thì anh bảo đó chỉ là góp ý. Ở đây, ta thấy cách hiểu về phán
xét khác nhau trong khi định nghĩa chỉ có một. Có vẻ anh không hiểu định nghĩa của
việc phán xét và thực hiện nó một cách rất vô thức.
Một ví dụ đơn giản và thường gặp hơn:
Tôi bị một người chạy ẩu tông xe. Ngã, trầy xước. Chị nói, “Sao Voi chạy xe
không cẩn thận vậy? Đổ máu hết rồi…” Nó là sự xót xa, thương yêu nhưng vẫn là sự
phán xét ẩu vì không phải tôi không cẩn thận mà là tôi bị người ta chạy ẩu tông vào.
Câu nói quan tâm thương yêu trên sẽ gây cho tôi một tâm lý khó chịu vì đã bị đau còn
bị mắng oan.
Một ví dụ hay gặp trên mạng xã hội mà tôi chắc bạn nào cũng bị rồi:
Khi đọc một bài viết của bạn, thường có người nhảy vô phán xét ẩu nếu bạn nói,
bạn làm không đúng ý người ta muốn. Trong đầu của anh C, chị B bò kho phải ăn với
bánh mì, nếu bạn chụp hình đăng lên mà không có cái bánh mì hoặc giả bạn không
thích ăn bánh mì nên không mua thì anh C, chị B sẽ bảo, “Thiếu bánh mì. Không biết
cách ăn.” Bạn không thiếu và không phải không biết, mà là bạn không thèm hoặc
không chụp. Anh C, chị B đâu biết điều đó, vậy thì phán xét bạn “thiếu” hoặc “không
biết” là không đúng. Nhiều người cho đó là bình thường, tôi gọi đó là vô duyên, phán
xét ẩu, thô thiển.
Nhiều người cho rằng tôi quá khó tính và nguyên tắc đến nỗi khắt khe. Tại sao
tôi lại khắt khe đến vậy với việc phán xét, phán xét ẩu? Vì tôi không muốn cái hữu
thức hay vô thức đó gây tổn thương cho mình, cho bạn, cho mọi người. Từ vô thức sẽ
hình thành thói quen và cứ mở mồm hoặc đặt tay vào phím là câu phán xét sẽ nhảy ra
đầu tiên. Nếu bạn dễ dãi với sự phán xét, bạn hãy thử nghĩ đến trường hợp sau:
104
Bạn hoạt động xã hội, bạn làm nhiều việc tốt, bạn nhiệt tình, bạn bền bỉ cố gắng
đấu tranh cho công bằng, lẽ phải, một hôm, bạn viết hoặc làm điều trái với ý của người
đọc, nhưng không phải bạn sai vì việc đó phải qua thời gian kiểm chứng hoặc tùy thuộc
vào nhân sinh quan sống của mỗi người.
Nhưng người ta sẽ ngay lập tức quên hết quá trình trước đó của bạn, con người
của bạn mà lập tức phán xét bạn là người có tư tưởng lập trường thế nọ thế kia, rằng
cỡ bạn mà đấu tranh cái gì, v.v.. Bạn có tức giận hay không thì tổn thương đã xảy ra,
mâu thuẫn đã hình thành và xung đột đã bắt đầu.
Văn hóa, nếp sống, cách nghĩ… hình thành nên lối ứng xử. Cẩn trọng trong lời
nói sẽ không gây ra bất hòa, nghi kỵ, mâu thuẫn không đáng có. Khi ta để cho mình dễ
dàng phán xét, phán xét ẩu một người, một việc thì ta đang tự đánh mất đi những điều
quý giá quanh mình một cách vô thức.
*****
6. TÂM LÝ “ĐỨA TRẺ-CÁI KẸO” VÀ MẶC CẢM CỦA NGƯỜI ĐI

CHO
Mỗi ngày, bạn cho đứa trẻ một cái kẹo, nó rất hoan hỉ đón nhận. Thời gian đầu,
đứa trẻ khoanh tay cám ơn và nó thực sự biết ơn bạn vì đã cho nó cái kẹo. Lâu dần,
đứa trẻ thành quen, nó chìa tay nhận cái kẹo của bạn và cho rằng đó là điều nó xứng
đáng được nhận dù nó chẳng làm gì cho bạn cả. Cái tâm lý đó được phát triển, cho đến
một ngày, nó nghĩ việc bạn cho nó cái kẹo mỗi ngày là bổn phận và trách nhiệm mà
bạn phải làm.
Rồi bỗng dưng một hôm, bạn không còn khả năng hoặc chỉ đơn giản bạn không
thích cho đứa trẻ cái kẹo nữa, nó sẽ oán trách bạn tại sao bạn không tiếp tục cho nó
kẹo. Đứa trẻ quay ra hằn học, dỗi hờn, ăn vạ, trách móc và thậm chí sẽ nhặt đá ném
105
vào cửa sổ nhà bạn. Nó không nhớ gì đến hàng trăm cái kẹo bạn đã cho nó trước đó.
Điều duy nhất đọng lại trong tâm trí nó là bạn không cho nó kẹo nữa. Thế thôi.
Cái tâm lý của đứa trẻ con có hình thành và phát triển ở người lớn không? Có.
Nó lẩn khuất, bị che giấu và bao bọc bởi các hình thức khác nhưng về bản chất thì như
nhau. Vậy nên mới có chuyện một người được yêu thương, khi tình yêu mất đi thì quay
sang thù hận. Một người được người thân, bạn bè đối xử tốt thì luôn đòi hỏi điều đó ở
người thân, bạn bè, khi bạn không giúp được thì trách móc cứ như họ bắt buộc phải có
trách nhiệm giúp mình, nếu không thì họ là những người xấu xa, bất chấp những việc
tốt đẹp trước đó họ đã làm cho mình… Rất nhiều ví dụ trong tất cả các quan hệ cho ta
thấy điều này.
Những người mang tâm lý “đứa trẻ và cái kẹo” luôn trách người khác và luôn
tìm ra cách để đổ lỗi. Họ không biết đến khái niệm mang ơn và tha thứ.
Vài năm trước, có nhiều người đổ lỗi cho Châu Âu và Mỹ bỏ rơi các nước Bắc
Phi – Trung Đông cho chế độ độc tài nên mới tạo ra làn sóng di cư ồ ạt vào Châu Âu
như hiện nay. Và cũng không ít người đổ thừa do Mỹ rút quân nên Việt Nam Cộng
Hòa mới thất thủ và không tiếc lời trách móc. Đây chính là “tâm lý đứa trẻ và cái kẹo”
ở phía nhận được.
Ngược lại, ở phía cho đi, đôi khi cũng có một loại tâm lý mặc cảm mâu thuẫn
khác, họ luôn nhận lỗi về mình và luôn cố gắng cho đi tất cả những gì họ có thể và họ
có thể chết vì một lý tưởng, niềm tin mà họ theo đuổi. Khi đứa trẻ trách móc họ không
cho nó kẹo nữa, người “mặc cảm thánh tử đạo” sẽ rất đau đớn, buồn rầu, tự trách và
tìm mọi cách để đáp ứng nhu cầu cho đứa trẻ.
Họ sẽ mãi day dứt và luôn cố gắng để làm hài lòng những người xung quanh,
kể cả với người không xứng đáng, bởi trong suy nghĩ của họ không ai là không xứng
đáng.
106
Người có tâm lý mặc cảm này thường được tụng ca là “nhân ái”. Nhưng sự
“nhân ái” đó có thể làm hại đến những người chung quanh vì sẽ làm cho người chung
quanh ỷ lại và không còn có thể tự phát triển.
Các nước Châu Âu, Mỹ mở cửa đón người nhập cư với tinh thần nhân đạo cao
độ trên tinh thần tâm lý “mặc cảm thánh tử đạo”. Và họ quên rằng, cho dù nhân ái đến
đâu, rộng cửa đến đâu thì họ cũng không thể gồng gánh tất cả các dân tộc bị áp bức
trên lưng mình.
Tại sao người ta có thể chấp nhận từ bỏ tất cả, chấp nhận cả việc có thể chết để
đi tìm cái kẹo ở người khác, nơi khác, mà không thể chấp nhận từ bỏ những lợi ích
trước mắt và chấp nhận chết để tự đứng lên làm một điều gì đó hòng thay đổi môi
trường sống, tạo ra chiếc kẹo cho riêng mình và cho con cháu mình???
*****
7. THÓI QUEN TRỐN TRÁNH CỦA NGƯỜI VIỆT
Khi đối mặt với những nỗi đau hoặc vấn đề quá lớn ngoài tầm giải quyết thì con
người thường có xu hướng trốn tránh. Tại sao lại trốn tránh? Vì điều đó dễ hơn việc
phải đối diện với nỗi đau hoặc vất vả để tìm cách giải quyết vấn đề. Làm thế nào để có
thể trốn tránh? Người ta giả vờ rằng nỗi đau hoặc vấn đề đó không tồn tại.
Những người đủ mạnh mẽ để không trốn tránh là số ít, quá ít so với đám đông.
Và vì thế nên họ cô đơn, đôi khi chạm đến tâm lý bất lực vì không thể xoay chuyển
đám đông, nhưng vốn là người mạnh mẽ, họ lại tiếp tục cố gắng cách này cách khác
để đối diện và giải quyết vấn đề.
Cái đám đông kia nhìn thấy những người mạnh mẽ đang tìm cách giải quyết vấn
đề cho mình thì có hai tâm lý xảy ra:
107
Một là có tâm lý đứa trẻ và cái kẹo, coi việc những người mạnh mẽ đang làm là
điều họ phải làm, là trách nhiệm của họ và nó chẳng liên quan gì tới mình, mình chỉ
việc thụ hưởng thôi vì mình yếu đuối mình có quyền từ chối trách nhiệm!
Hai là có tâm lý tiếp tục chối bỏ để củng cố, khẳng định sự trốn tránh của mình
là đúng. Những người có tâm lý này sẽ chửi bới nhục mạ nguyền rủa những người
mạnh mẽ bởi những người mạnh mẽ vô hình chung đang làm cho họ cảm thấy nỗi hèn
trong người mình. Họ không thể chấp nhận được sự tự ti mặc cảm của bản thân, họ
phải thể hiện, họ phải chứng tỏ, và có cách nào hay hơn tốt hơn là chửi rủa chê trách
tất cả nhũng việc những người mạnh mẽ thực hiện, phản bác tất cả những gì những
người mạnh mẽ nói?!
Các bạn dễ dàng bắt gặp một đám đông chửi mắng một người là “ngu” khi người
đó giúp đỡ một người bị tai nạn và sau đó bị người nhà nạn nhân đánh vì hiểu lầm.
Người ta chửi người tốt bụng kia ngu không phải bởi người tốt bụng kia ngu mà chẳng
qua họ chửi để che giấu đi cái mặc cảm xấu hổ vì không dám giúp đỡ người khác do
sợ phiền phức của chính mình. Họ chửi để che đi việc họ thua kém người tốt bụng kia.
Nhìn thật kỹ, ngẫm thật kỹ, ta thấy rất nhiều ví dụ cụ thể xung quanh để chứng
minh cho hai tâm lý trên đang tồn tại trong xã hội Việt. Và nó kéo lùi tất cả mọi thứ,
phá nát mọi thứ từ trong ra ngoài, từ trên xuống dưới, từ tình yêu thương cho đến đạo
đức, các giá trị xã hội, các phong trào tranh đấu.
Làm thế nào để con người chịu nhìn nhận chính mình và nhìn nhận thực trạng
xã hội, tìm cách giải quyết vấn đề? Đây là câu hỏi mỗi người nên tự đặt ra cho bản
thân và trả lời.
*****
108
8. HÀNH VI BẦY ĐÀN (HERD BEHAVIOUR)
“Bầy đàn”, trong ngữ cảnh xã hội học, là một nhóm người chia sẻ một trạng thái,
tính chất hoặc một sự mong muốn, và mỗi thành viên trong nhóm nhận thức được sự
chia sẻ đó và xem nó là ‘nhóm của mình’. ‘Hành vi bầy đàn’ mô tả hiện tượng nhiều
cá nhân trong một nhóm bắt chước nhau và hành động đồng loạt như nhau dù không
định trước.
Hành vi bầy đàn thường được thấy ở các loài vật hay sinh hoạt theo bầy như
mục súc. Ở con người, Hành vi bầy đàn thường được thấy ở những cuộc biểu tình, nổi
loạn, khán giả tại các cuộc tranh đua thể thao, nhưng nó cũng có thể diễn ra trong một
nhóm nơi mà tinh thần tập thể được đề cao.
Với con người, Hành vi bầy đàn không nhất thiết phản ánh hành vi của mỗi
thành viên nếu họ đứng riêng. Nói cách khác, khi một cá nhân tham gia bầy đàn, họ
thường khoác lên mình cái tâm lý và hành vi của nhóm. Các nhà xã hội học đưa ra 3
lý do để giải thích hiện tượng này:
• Nhận chìm nhân cách (personality submergence): một cách vô thức, cá

nhân xem sự tham gia bầy đàn nặc danh của mình là cơ hội để thể hiện quyền lực của
nhóm.
• Truyền nhiễm (contagion): mỗi hành động hay tâm trạng nổi bật trong
bầy đàn thường được lan truyền rất nhanh như dịch bệnh, và cá nhân trong đó xem sự
bắt chước của mình là phù hợp với lợi ích của nhóm.
• Sự nhẹ dạ (suggestibility): Hành vi bầy đàn có khả năng cuốn hút thành
viên của nhóm, làm họ mất tự chủ và sẳn sàng hành động theo nhóm.
Tại sao lại có hành vi này?
Các nhà sinh vật học cho rằng ở loài vật Hành vi bầy đàn là thuộc về bản năng
sinh tồn: mỗi con thú hành động như những con thú kế cận để kết với nhau thành bầy
nhằm giảm cơ nguy bị thú dữ ăn thịt. Sự thành lập ‘bầy đàn’ chỉ cần tuân thủ một
109
nguyên tắc duy nhất là con nào cũng muốn tranh thủ vị trí ở giữa đàn vì đó là nơi an
toàn nhất. Hành động này của mỗi con thú khiến cho cả bầy dường như đoàn kết với
nhau và có hành động nhất quán.
Trong xã hội con người, các nhà triết học và xã hội học tin rằng Hành vi bầy đàn
là kết quả của ước muốn bắt chước hành vi của đám đông vì mỗi cá nhân cho đó là
hành vi an toàn nhất. Sự bắt chước này có tính phản xạ và không đòi hỏi sự can thiệp
của lý trí. Nhiều khi hành vi của đám đông bắt nguồn từ vài người bắt chước hành vi
của một cá nhân mà họ ngưỡng mộ – khi một sự chọn lựa (có thể có ý thức) của vài
người trở thành sự chọn lựa vô ý thức của đám đông mà ta gọi nó nôm na là ‘a dua’.
Các trào lưu có tính cách thời thượng là Hành vi bầy đàn kiểu này. Các nhà xã hội học
cho rằng tính a dua đến từ bản tính thích xã giao (sociability) của con người vì họ muốn
được đám đông chấp nhận như là một thành viên.
Một tình huống dễ gây nên Hành vi bầy đàn dẫn tới bạo loạn là khi dân chúng
tụ tập để bày tỏ sự căm phẫn vì lý do nào đó, nhất là khi có một nhóm đối kháng với
họ (công an hay các nhóm bất đồng chính kiến khác). Ta cũng có thể thấy Hành vi bầy
đàn tại những cuộc tranh tài thể thao quốc tế khi sự ủng hộ cuồng nhiệt có thể trở thành
bạo lực. Tóm lại, khi tinh thần “bộ lạc” (tribalism) trở nên cao trào: ‘Phe Ta chống Phe
Nó’.
Trong tình trạng một đám đông hoảng loạn, nguy hiểm lớn nhất của Hành vi bầy
đàn là nó dễ thu hút những phần tử lợi dụng cơ hội để thực hiện ý đồ xấu và bạo lực
như hôi của, tàn phá, giết người để trả thù.
Bằng chứng lịch sử cho thấy nhiều lãnh tụ độc tài (như Hitler) biết vận dụng
Hành vi bầy đàn rất giỏi. Thí dụ như cài ‘cò mồi’ trong đám đông để khích động tính
a dua của họ.
Đôi khi Hành vi bầy đàn chỉ là do ngộ nhận ban đầu về thông tin, nhưng khi
đám đông tin là có thật thì đến một lúc nào đó thông tin đó trở thành ‘như thật’ và hiệu
110
ứng a dua sẽ tăng theo cấp số nhân. Hiện tượng này dễ xẩy ra trong những xã hội bị
bưng bít thông tin và dân chúng không có khả năng kiểm chứng thông tin.
Chính quyền độc tài luôn tìm cách lợi dụng Hành vi bầy đàn
1. Kiểm soát thông tin: chỉ cho báo chí đăng những tin tức không có hại cho
chính phủ.
2. Dùng cò mồi và báo chí tay sai để thông tin ‘theo định hướng’.
3. Dùng răn đe, lừa phỉnh và mua chuộc để nguỵ tạo sự ủng hộ của dân
chúng cho tới khi hiệu ứng a dua thành hình.
4. Cổ động thói tôn sùng lãnh tụ để đa số dân chúng ít học có thần tượng mà
theo. Khi thủ đoạn này thành công thì nó tạo nên hiện tượng ‘cuồng loạn đại chúng’
(mass hysteria) như hay thấy ở Bắc Triều Tiên.
5. Dùng thủ đoạn và vũ lực để ngăn chận tất cả những ý kiến trái chiều hay
phản tuyên truyền.
Hành vi bầy đàn là kẻ thù của cá tính và tính sáng tạo. Một nền dân chủ lành
mạnh cần cả hai đức tính đó.
*****
9. THÓI HÁO THẮNG
“Chẳng cần lợi lộc gì cho to tát, chỉ cần một chút máu háo thắng trong người, là
người ta đã dễ dàng bị ma quỷ xỏ mũi. Mà cả cái nền văn hoá giáo dục Việt Nam, xưa
nay, cứ cố tình nuôi dưỡng và cổ xuý cho cái máu háo thắng như thế…”
Nguyễn Hưng
111
Sáng nay, đọc status ngắn của anh Hưng, tôi bị ám ảnh, suy ngẫm về tính háo
thắng của người Việt mình. Háo thắng là gì? Từ đâu chúng ta có tính háo thắng? Nó
gây hại ra sao? Có thể thay đổi được không?
Háo thắng là lúc nào cũng muốn thắng, muốn hơn người. Háo thắng xuất phát
từ bản năng tồn tại của con người và muốn vượt lên trên một cách thái quá.
Có nhiều dạng tâm lý dẫn đến con người có hành vi háo thắng, tựu chung có hai
dạng chính:
1. Là những người được sinh ra khỏe mạnh về thể chất và được bảo bọc quá
đáng, được yêu thương bằng “tình yêu tử cung”. Những người này không hề nếm mùi
của sự bất hạnh, nghèo khổ, thiếu thốn, mỗi khi va vấp đều được gia đình đứng ra nâng
đỡ hỗ trợ mọi thứ nên họ tự cho mình cái quyền có tiếng nói, địa vị hơn người, sinh ra
hành vi khinh thường người khác xung quanh. Họ không biết chia sẻ, sống vô cảm với
nỗi đau của người khác và thờ ơ với xã hội, chỉ biết và cho rằng mình là trung tâm của
vũ trụ. Khi không được đáp ứng, thỏa mãn, họ sẽ trở nên hung hăng, oán ghét và hại
người để bản thân trở nên vượt trội.
2. Là những người mang mặc cảm về thể chất, hoàn cảnh sống và muốn
vươn lên bằng mọi cách. Họ học cách ăn nói, lối sống của nhóm 1, tạo cho bản thân
sự ảo tưởng để gia nhập vào tầng lớp những người ở nhóm tự cho rằng mình hơn người.
Thông qua giáo dục đúng cách, con người biết cách kềm chế tính háo thắng để
sống hòa đồng trong cộng đồng. Ngược lại, giáo dục sai cách sẽ khiến con người bộc
lộ tính háo thắng trong mọi lĩnh vực, điều này gây hại cho chính bản thân người háo
thắng và cộng đồng, xã hội.
Giờ, ta thử điểm qua vài nét về giáo dục xưa nay của mình xem nó ra sao.
Hồi nhỏ, đọc những mẩu chuyện Trạng Quỳnh, tôi cứ thắc mắc hoài tại sao một
người như thế lại nổi tiếng và được ca tụng là tài giỏi và truyền đời học hỏi? Trong khi
người ta chăm chút để vẽ con rồng ra con rồng bằng tài năng khéo léo, vẽ nhanh của
112
họ thì Trạng lại ăn gian nhúng mười ngón tay vào mực nguệch ngoạc và cho rằng mình
vẽ được mười con “rồng đất” thắng người kia chỉ vẽ được mỗi một con. Cái tính háo
thắng làm Trạng chơi ăn gian, chơi bẩn mà vẫn dương dương tự đắc là mình hơn người,
không hề thấy xấu hổ vì cách chơi xấu của bản thân.
Xuyên suốt những câu chuyện về Trạng Quỳnh, ta luôn thấy ông ta vận dụng trí
khôn lỏi (tôi không gọi là thông minh) để ăn gian, chơi bẩn, chơi xấu, chơi trên đầu
người khác hòng chứng tỏ bản thân hơn người, chẳng đem lại bài học nhân văn nào
cho con người. Cho đến chết cái tính háo thắng của ông ta cũng vẫn không hết, ông
làm cho kẻ hại mình phải chết theo mới hả dạ. Ấy vậy mà, chuyện về Trạng là những
mẩu chuyện được coi là thông minh, dí dỏm và đáng học hỏi, cho đến tận bây giờ. Và
không chỉ có Trạng Quỳnh mới thế, ta có thể bắt gặp những chuyện tương tự như vậy
ở trong nhiều câu chuyện cổ tích, giai thoại, văn học khác.
Xưa đã thế, trong cuộc sống hiện đại, con người ngày càng bộc lộ tính háo thắng
nhiều hơn. Cũng phải thôi. Sự giáo dục tư tưởng “đi từ thắng lợi này đến thắng lợi
khác” là một sự háo thắng từ ngay trong chính những câu tuyên ngôn. Và sự háo thắng
còn thể hiện thông qua các chính sách, nghị quyết, đưa vào giáo dục, đời sống xã hội.
Tất yếu con người trong một xã hội có “truyền thống” như vậy sẽ không thể không bị
ảnh hưởng.
Xã hội Việt Nam ngày càng phân hóa và chia làm hai nhóm người giàu nghèo
rõ rệt, điểm chung là đều mang trong mình tâm lý háo thắng. Dù dạng nào, cái háo
thắng ở người Việt, thường xuyên chỉ khôn lỏi kiểu Trạng Quỳnh hoặc kiểu bị nhồi sọ
là hết.
Nhà hàng xóm xây hai tầng vì nhà họ đông người, nhà mình cũng cố hai tầng
cộng thêm cái tum cho cao hơn chút chỉ để thỏa mãn tính háo thắng chứ chẳng ai ở,
lãng phí, thậm chí còn gây nợ. Vợ chồng với nhau vẫn để tính háo thắng lấn át tình
cảm, hơn thua nhau từng lời nói để cố chứng tỏ mình hơn. Cư xử với cộng đồng thì
luôn tranh hơn từ chuyện xếp hàng cho đến giành chỗ tốt, hơn thua ngay cả trong cái
ăn cái uống.
113
Trên mạng xã hội thì người ta thường hung hăng thể hiện cái tôi duy nhất đúng,
dùng lối ngụy biện để tấn công cá nhân người khác. Các cuộc thảo luận thường không
mang tính thảo luận mà rất dễ
nhanh chóng rơi vào trạng thái căng thẳng chỉ vì người ta để cho tính háo thắng
lấn át lý trí, không phân biệt đúng sai, không công nhận cái lý đúng của người. Người
ta thường quy chụp ý kiến phản biện hoặc chất vấn thành ý kiến chống đối hoặc phá
hoại, hoặc thậm chí cho rằng người ta ngu nên ngay lập tức nhảy dựng lên và phản ứng
lại rất gay gắt hoặc mỉa mai.
Làm việc trong một tập thể, thấy người ta giỏi hơn mình thì không cố gắng học
hỏi để vươn lên mà lại quay ra cố gắng nói xấu, gây hại, cô lập người giỏi đó để họ
không có điều kiện phát triển và mình thì nhướng mày tự đắc hả hê. Cuối cùng cả mình
và người đều thiệt, chẳng có lợi gì cho ai mà còn hại cho việc chung rất lớn. Ngay
trong những người mong muốn thay đổi xã hội cũng có hiện tượng này, và thẳng thắn
thừa nhận rằng nó không hề ít.
Kiến thức là vô hạn, con người không ai giỏi toàn diện tất cả mọi mặt. Tôi có
thể hơn anh điểm này nhưng thua anh điểm khác. Anh hơn chị mặt này nhưng thua chị
mặt kia. Nếu ta được giáo dục để nhận biết điều này thì ắt sẽ có tính khiêm cung và
biết cách hợp tác để làm việc cùng nhau hòng tạo ra giá trị tốt nhất cho công việc
chung, trong đó có lợi ích của chính mình và cả của người. Ngược lại, trong một tập
thể, cộng đồng mà không ai công nhận ai, ai cũng cho rằng mình giỏi hơn người thì xã
hội đó sẽ đi thụt lùi về con số âm trong mọi mặt đời sống từ chính trị đến kinh tế, văn
hóa, đạo đức.
Tôi thường đưa ra giải pháp cho vấn đề hoặc cách sửa tính xấu mỗi khi viết về
một tính xấu nào đó trong loạt bài này. Nhưng, riêng trong bài này, tôi không đưa ra
cách khắc phục nào, bởi qua nhiều chuyện cay đắng, tôi nhận ra rằng, đó là điều ngoài
khả năng mình. Viết ra chỉ để mỗi chúng ta tự suy ngẫm về chính mình, tự nhận biết
và tự khắc phục.
114
*****
10. THÓI LƯỜI HỌC CỦA NGƯỜI VIỆT
Đọc cái chủ đề “Lười học” hẳn mọi người sẽ phì cười vì nào giờ chúng ta vẫn
luôn được nghe rằng “người Việt có tinh thần hiếu học” và tin vào điều đó. Thời của
chúng ta, việc trốn học đi chơi là một tội nặng, bị đánh toét mông chứ đùa đâu. Nhìn
bọn trẻ bây giờ càng kinh hơn, chúng học từ sáng tới tối, ba tháng hè rút còn có hơn
tháng. Chả hiếu học quá lắm nhất thế giới ấy chứ, sao tôi
lại dám nói người Việt lười học và phải sửa điều đó, có gì sai đâu mà phải sửa
cơ chứ?!
Cái sai nằm ở chỗ nào giờ chúng ta thường học như con vẹt. Ông cha ta ngày
xưa đi học chữ là để làm quan. Làm được ông quan là thỏa mãn. Người không đi học
chữ mà làm các ngành nghề khác như buôn bán, nông nghiệp, thợ… thì cũng chỉ ở
mức học lấy cái nghề để kiếm tiền và làm nghề ở mức tàng tàng bậc trung trở xuống,
rất ít người theo học đến mức nghệ nhân, càng hiếm người có thành tựu để đời trong
ngành của mình. Câu hỏi, “Tại sao người Việt nào giờ không có một đóng góp, phát
minh nào to lớn cho nền văn minh nhân loại?” là một câu hỏi nhức nhối và nó làm
chúng ta cảm thấy thấp kém, tự ti lẫn thèm khát. Lười học quá mà sao có phát minh,
sáng tạo được mà đóng góp?!
Cái việc học của ta xưa nay luôn vì bản thân, không vì xã hội. Vì bản thân không
có gì sai. Nhưng nếu chỉ vì bản thân thì sẽ không có ước vọng lớn. Một người nông
dân vui mừng vì lúa năm nay trúng mùa, cảm ơn trời đất, hết, người nông dân không
có nhu cầu tìm hiểu về cục đất của mình đang canh tác, cách mới để trồng trọt, chẳng
muốn nghiên cứu gì. Chỉ làm theo kinh nghiệm đời trước truyền lại mà không hề hiểu
thời tiết, đất đai, môi trường đã biến đổi theo thời gian, có những kinh nghiệm xưa đã
không còn phù hợp. Ta có thể thấy rất rõ cảnh người nông dân ra cửa hàng
115
phân bón nói lúa tui bị vàng lá, cửa hàng phân bón bán cho họ vài loại thuốc mà
cửa hàng được công ty sản xuất chia lợi nhuận nhiều hơn, không phải loại thuốc tốt
cho cây và cho môi trường nhất. Người nông dân không hề biết thuốc đó có gây hại gì
cho chính mảnh đất của mình hay không. Người nông dân ít học và có học đều lười
học về chính công việc của mình làm, như nhau.
Một anh thợ cất cái nhà tốt, nhận được công cán đủ, vậy là ổn và thỏa mãn,
không có nhu cầu học thêm để thiết kế, cất cái nhà đẹp và tốt hơn nữa. Thậm chí, hiện
nay, ngày càng nhiều người lười cả việc làm đúng việc của mình. Các bạn có việc cất
nhà hay làm một điều gì bất kỳ sẽ thấy con người trong xã hội ngày nay làm việc gì
cũng chỉ muốn nhanh nhanh chóng chóng cho xong để lụm tiền, họ thậm chí còn không
cần nghĩ đến cả việc làm tốt nói gì đến làm đẹp. Cứ người trông coi sểnh ra là làm ẩu
cho nhanh cho xong bất chấp tốt dở đẹp xấu. Không học nghề để làm nghề chu đáo thì
dĩ nhiên sẽ không có đạo đức nghề nghiệp. Không có đạo đức nghề nghiệp, không có
đam mê thì không bao giờ có sáng kiến, phát minh, không có phát triển bền vững.
Trong các lĩnh vực khác cũng vậy, ta thường tự mãn và nghĩ làm được vậy là
giỏi lắm rồi và đứng lại ở đó. Ấy là chưa nói đến việc rất nhiều khi học sai, làm sai mà
không biết, cứ thế làm mãi và thậm chí tự đắc với cái sai của mình và bảo thủ, đóng
khung tư duy không hề muốn thay đổi.
Cái việc học để bản thân giỏi hơn, tốt hơn, sáng tạo hơn, đóng góp nhiều hơn
cho xã hội bằng những thành tựu của mình là điều hiếm hoi trong xã hội Việt. Lười.
Người học được cái bằng tiến sĩ, có chức danh, nghĩ mình là trí thức rồi, chẳng
cần nghiên cứu đóng góp gì, chỉ cần kiếm tiền là đủ và cũng chẳng cần quan tâm đến
trách nhiệm của người có học đối với đất nước là gì. Vai trò của trí thức đã bị triệt tiêu
hoặc bị lợi dụng phục vụ cho mục đích dẫn dụ quần chúng, không còn là dẫn đạo quần
chúng. Cũng không ngoa khi nhiều người cho rằng Việt Nam hiện nay không có tầng
lớp trí thức.
116
Bọn trẻ học cả ngày lẫn đêm, học chính khóa, học thêm, làm bài, toàn chương
trình năm sau nặng hơn năm trước, cả nước như cái lò luyện thần đồng, nhưng bọn trẻ
không hề có tư duy khát vọng gì cao xa hơn là sau này kiếm được việc nhàn hạ, lương
cao để có tiền ăn sang đi du lịch sắm hàng hiệu. Cái sự học hóa ra không học được gì.
Chính phủ tổ chức hết đợt học tập này đến tập huấn khác tốn nhiều tiền thuế của
dân nhưng hiệu quả vẫn không có. Ngày càng nhiều quan chức phát biểu ngớ ngẩn, lộ
liễu hoặc khinh nhờn dân ra mặt nhưng vẫn nhơn nhơn. Lười học những tiến bộ văn
minh nhưng lại giỏi tài học những chiêu trò thủ đoạn.
Những người đấu tranh dân chủ trong và ngoài nước không phải người nào cũng
hiểu rõ, nắm chắc về các khái niệm chính trị xã hội. Trong các tranh luận ta thường
thấy các khái niệm bị hiểu sai dẫn đến cãi nhau rất vớ vẩn gây mất đoàn kết và chia rẻ
cùng cực trong mọi vấn đề. Có một nền tảng chung: Muốn Việt Nam có một tương lai
tốt đẹp. Nhưng chúng ta vẫn lười học để hiểu rõ chúng ta đang làm gì, như thế nào, ra
sao, cần gì, … Lúng túng, vướng mắc, thất vọng, bỏ cuộc, chửi nhau, từ mặt, làm sai,
tan rã… đều từ việc chúng ta lười học mà ra. Rõ ràng chúng ta không có kiến thức về
chính trị, nhưng không có thì phải học, không thể nói ta không có thì ta cứ làm việc
theo cảm tính với tình yêu là đủ.
Quan sát cách người ta trao đổi, tranh luận ở đời thường và trên mạng xã hội ta
thấy rất rõ chúng ta rất thiếu kiến thức. Rất nhiều người thiếu kiến thức nhưng thích
thể hiện, không chịu học trau dồi thêm nên bao nhiêu năm trôi qua vẫn cứ ỳ một chỗ
trong tư duy, nhận thức. Đôi khi vì thiếu kiến thức mà gây hại nhưng vẫn cứ nghĩ mình
đang đóng góp. Người Việt chúng ta vô lễ với tri thức nên cả dân tộc phải trả giá đắt.
Để thay đổi một cách tổng thể, phải thay đổi cả một thể chế, xây dựng triết lý
giáo dục mới, thay đổi một cách dứt khoát để học ra học, kiến thức phải đem lại lợi ích
và tri thức cho con người để phát triển đất nước, không phải để phục vụ cho mục đích
chính trị của nhóm cầm quyền.
117
Nhưng để có thể thay đổi thể chế và xây dựng lại các giá trị đúng đắn trên đất
nước này thì phải có những người đi trước trong việc sửa mình để phục vụ cho việc
chung một cách tốt nhất. Mình còn xấu thì mình sửa thôi, không khó, nhận ra và cố
gắng hướng đến là sẽ được.
*****
11. THÓI GHEN GHÉT, ĐỐ KỴ CỦA NGƯỜI VIỆT
Sự ghen ghét, đố kỵ hình thành khi một người cảm thấy mình thua kém người
khác và tức giận vì điều đó. Sự ghen ghét, đố kỵ thường không chỉ dừng lại trong suy
nghĩ của con người, nó luôn bộc lộ ra ngoài thông qua hành động lời nói để giải tỏa ẩn
ức mặc cảm tự ti. Điều này làm cho con người càng trở nên thấp kém hơn chứ không
mang lại suy nghĩ tích cực cần vươn lên để hoàn thiện bản thân.
Người ta ví người Việt như những con cua bị nhốt trong giỏ không đậy nắp
nhưng không con nào thoát được vì mỗi khi có con nào vươn lên liền bị các con khác
kéo xuống. Sự ghen ghét, đố kỵ làm cho chúng ta hại người hại mình và cùng chết mà
không biết. Nó gây tổn thương, chia rẽ và không thể có được sự đoàn kết.
Thấy nhà hàng xóm ăn nên làm ra, ta không vui mừng thay cho họ, không học
hỏi sự siêng năng cần mẫn giỏi giang hay kinh nghiệm của họ, ta ghen ghét đố kỵ và
nhìn họ bằng con mắt ác cảm và tưởng tượng ra đủ thứ xấu xa trong đầu để nhủ họ
cũng thường thôi, sao mà giỏi hơn ta được, chẳng qua là vì xấu xa bất chính nên mới
giàu. Và rồi ta bịa đặt, nói xấu, vu khống, thậm chí quăng rác sang cổng nhà hoặc cho
chó ỉa một bãi trước cổng nhà nó cho đỡ ghét.
Thấy đứa trong công ty làm việc giỏi được sếp yêu quý, cất nhắc, lương thưởng
cao, ta không coi đó là động lực thúc đẩy bản thân học hành thêm để tiến bộ, ta luôn
tìm cách gây hại cho nó phải bị kỷ luật thậm chí mất việc thì mới hả dạ.
118
Ai làm được một việc gì đó có ích nho nhỏ, được nhiều người khen ngợi, lập tức
sẽ có một số lượng người không nhỏ khác cảm thấy không vui và ghen ghét, đố kỵ. Họ
sẽ tìm cách chê bai, dè bỉu, thậm chí phá hoại để người khác thấy rằng người kia cũng
thường thôi, thậm chí kém hơn họ, có gì đáng mà khen.
Hoạt động trong một nhóm mà ý kiến được nhiều người nghe hơn những người
lập nhóm, làm nhiều việc tích cực được ngợi khen thì chẳng sớm cũng muộn liền bị đá
văng ra khỏi nhóm.
Dạo gần đây, thỉnh thoảng, ta lại đọc thấy những tin người này người kia bị ai
đó bỏ thuốc vào ao cá nuôi, phá hoại cây cối mùa màng. Sự ghen ghét đố kỵ tạo ra thù
hằn ngấm ngầm và bùng phát công khai khi con người không còn kiểm soát được nó.
Con người trong xã hội mất niềm tin vào nhau, luôn nghi ngờ và đề phòng, cảnh
giác, không còn dám nói thật sống thật với nhau vì sợ bị ghen ghét đố kỵ, do đó cũng
không dám giúp nhau bởi lo âu người ta sẽ giỏi hơn mình, mình sẽ lép vế hơn.
Trong một xã hội có nhiều người ghen ghét đố kỵ thì xã hội đó sẽ rất chậm tiến
trong mọi lĩnh vực vì không có sự khuyến khích phát triển. Người tài thường bị vùi
dập. Sự chia rẽ nghi ngờ và giả dối triệt tiêu mọi yếu tố cần thiết để gây dựng tình yêu
thương gắn kết trong cộng đồng.
Cộng đồng người Việt định cư hoặc đi làm thuê ở nước ngoài cũng gặp tình
trạng “ghen ăn tức ở” gây ra sự mất đoàn kết và tranh giành xâu xé lẫn nhau khá khốc
liệt, hoàn toàn không có tính đoàn kết để xây dựng, bảo bọc và giúp nhau. Có những
chuyện rất buồn đã xảy ra. Khi trao đổi, tôi biết rất nhiều người muốn dân tộc mình có
sự gắn kết đoàn kết như nhiều dân tộc khác. Tôi thèm muốn điều đó. Nhưng, cuối cùng,
chúng ta vẫn là những cá thể mong manh yếu đuối dễ bẻ gãy vì đã tự chặt đứt sức
mạnh của đám đông bằng sự ghen ghét, đố kỵ.
Hôm trước, một người anh lớn tuổi cười cười nói vui, “Em biết vì sao con voi
nó chết không? Vì cái ngà. Nó có cái ngà quý nên nó bị giết để lấy ngà. Con người có
119
của thì đừng phô phang vì người ta ghét, có tài năng thì cũng giấu bớt đi kẻo thiên hạ
đố kỵ mà gây hại.” Mình giật mình, thanh minh, “Em có đồng bạc nào đâu mà phô.
Nhưng đúng là em thường hay viết về kiến thức thường thức để chia sẻ với cộng đồng
vì em muốn người chưa biết sẽ biết được như mình, giỏi hơn mình. Việc đó có gì đâu
mà đố kỵ, anh ha?!” Ổng cười. Cái cười của người sống đủ lâu, trải nghiệm đủ nhiều
ấy làm cho mình hiểu rằng cái suy nghĩ mình không bị ghen ghét đố kỵ là một suy nghĩ
rất hồn nhiên, ngây thơ.
Ngẫm lại, thấy cũng nhiều lần xấc bấc và bị tổn thương vì người ghen ghét đố
kỵ hại rồi, có phải không đâu, mình không chết vì việc đó nên nhanh quên thôi. Viết
được một bài kha khá là nhờ đọc nhiều, nghiên cứu kỹ và suy ngẫm rất nhiều ở nhiều
góc độ cùng sự trải nghiệm đủ nhiều. Nhưng người ghen ghét đâu hiểu điều đó, họ
bảo, “Nó làm sao mà viết được bài đó, toàn người khác viết cho.”
Bị cô lập, vùi dập và dựng chuyện nói xấu vu khống đủ các kiểu từ những người
mình quen và cả không hề quen biết… mình trải đủ hết, có thiếu gì. Những việc ấy
không làm mình buồn nhiều.
Nhưng nó làm mình nghĩ ngợi về chuyện lớn hơn: Làm sao để sửa được tính
ghen ghét đố kỵ đang xé nát xã hội này?
Mình nghĩ, để có thể sửa được tính ghen ghét, đố kỵ, trước tiên con người cần
nhìn nhận rõ bản thân mình. Cần nhận ra bản thân có điều này giỏi nhưng còn yếu kém
mặt kia. Mặt giỏi thì ta phát huy và truyền kinh nghiệm cho người khác, mặt kém thì
học của người giỏi hơn để hoàn thiện bản thân.
Ngoài việc nhận rõ mạnh yếu của bản thân, ta cũng cần tình yêu thương trong
tâm hồn mình để dẹp tan những mầm mống của ghen ghét, đố kỵ. Khi có tình yêu
thương nhau trong tâm hồn, ta sẽ vui sướng khi họ thành công chứ không ghen ghét.
Sự yêu thương cũng làm ta bao dung, dễ học hỏi, chia sẻ với nhau hơn trong mọi việc.
Trong gia đình, khi nuôi dạy con nhỏ, ta cần sửa tính của mình để con không
phải chứng kiến cảnh ta vứt rác sang nhà hàng xóm chỉ vì nhà nó mới mua ô tô. Ta cần
yêu thương và cử xử với các con một cách công bằng để chúng không đố kỵ lẫn nhau,
120
triệt tiêu mầm mống ghen ghét đố kỵ của con trẻ ngay khi còn nhỏ. Ta cần khuyến
khích chúng chia sẻ và nhận thức rõ về bản thân, không hoắng huýt về những điều
không thực chất để thể hiện.
Sửa mình luôn là một quá trình đau đớn, nhưng buộc phải làm nếu muốn tốt đẹp
hơn cho bản thân. Mỗi người có thay đổi thì xã hội mới thay đổi. Mình bớt lười thì
mình sẽ thay đổi được thôi.
Còm hay của Ngô Đăng Vinh:
Muốn sửa tính ghen ghét đố kỵ thì trước hết phải hiểu được nguyên nhân khiến
người ta đố kỵ lẫn nhau. Mình cho rằng nó xuất phát từ việc không được thừa nhận. Ở
các nước văn minh, con người có thể giỏi hoặc không giỏi nhưng đều được đối xử
công bằng, được ghi nhận từ những điều nhỏ nhất. Nhưng ở Việt Nam thì khác, mà
điển hình là câu “con nhà người ta”. Đứa trẻ nào giỏi ở một
khía cạnh nào đó thường được tâng bốc quá mức, được lấy ra làm “tấm gương”
bắt những đứa khác “học tập làm theo”, dù những đứa khác đó cũng có thể giỏi ở khía
cạnh khác.
Ví như đứa trẻ “ngoan ngoãn chăm chỉ” thường dễ bảo, được điểm cao, được
nêu gương… trong khi đứa cá tính điểm không cao nhưng vẽ giỏi hoặc chơi thể thao
giỏi không được ghi nhận đánh giá đúng mức. Cái cách giáo dục hình thức và chạy
theo thành tích của người Việt tạo ra mầm mống cho thói ghen ghét đố kỵ và không
dễ để thay đổi điều này. Mình cá là nếu tự nhìn lại bản thân, hầu hết các ông bố bà mẹ
Việt đều hành xử như vậy tùy mức độ, mình cũng không ngoại lệ.
*****
121
12. PHẢN BIỆN VÀ CÃI BƯỚNG
Phản biện là gì?
Là nhìn nhận và phân tích, đánh giá một thông tin đã có một cách logic, khách
quan, tỉ mỉ, rõ ràng, đầy đủ bằng chứng dựa trên kiến thức, hiểu biết sâu rộng của bản
thân nhằm đưa ra góc nhìn chính xác, hòng đem lại cái nhìn tổng thể cho một vấn đề.
Cãi bướng là gì?
Là nhìn nhận và phân tích, đánh giá một thông tin đã có một cách chủ quan, hời
hợt, mập mờ, không có chứng cứ dựa trên hiểu biết nông cạn và thiếu kiến thức của
bản thân nhằm mục đích phán xét và để khẳng định bản thân.
Để có thể phản biện, nhất định cần có kiến thức, hiểu biết. Cãi bướng thì không
cần gì ngoài to mồm, nhanh tay và đủ liều để thể hiện ý thích cãi bướng của mình cho
thiên hạ thấy.
Trong nhiều cuộc tranh luận trên mạng xã hội hoặc trong cuộc sống, ta thấy, rất
đông người cãi bướng và lầm tưởng đó là phản biện. Khi được giải thích họ vẫn cãi và
khăng khăng mình có lý, mình đúng. Nếu lằng nhằng cãi bướng rồi bị block thì họ tiếp
tục mắng người block mình là “không có dân chủ, độc tài, không tôn trọng ý kiến khác
chiều, không cho phản biện”!?
Tôi gặp tình trạng này rất nhiều trên trang facebook cá nhân và cả trong cuộc
sống. Kiên trì giải thích mãi cũng có lúc phải nổi khùng vì người cãi bướng thường xổ
toẹt vào tri thức, chẳng tiếp thu gì ngoài cái lý của bản thân.
Phản biện rất cần thiết trong mọi vấn đề vì nhờ phản biện mà ta tránh bị chủ
quan trong một vấn đề, giải pháp. Chính phủ đưa ra một dự án, dự án đó luôn là ý chí
của một cá nhân hay tập thể lãnh đạo, không (hoặc chưa) phải là điều tốt nhất, đúng
122
nhất. Nếu trí thức, người dân có kiến thức đóng góp ý kiến phản biện thì chính phủ
mới nhìn ra những điểm còn thiếu khuyết chưa tính đến trong dự án đó.
Một chính phủ tốt là chính phủ biết tôn trọng và lắng nghe những ý kiến phản
biện. Một người tiến bộ là một người biết lắng nghe lời phản biện, đóng góp. Một
chính phủ không biết nghe phản biện, thậm chí coi phản biện là thù địch thì đó là một
chính phủ độc tài chuyên chế, trì trệ không thể phát triển. Một người phủ nhận hoàn
toàn mọi phản biện, ý kiến trái chiều là người bảo thủ, độc đoán và thụt lùi.
Cãi bướng có gây hại không? Có. Trước tiên gây hại cho chính người cãi bướng.
Vì lúc nào cũng bảo thủ ý kiến của mình là duy nhất đúng nên người cãi bướng sẽ
thường xuyên mắc phải sai lầm,
nhưng lại không học được bài học kinh nghiệm từ những sai lầm ấy mà luôn đổ
lỗi cho người hoặc hoàn cảnh để tiếp tục cãi bướng.
Bên cạnh đó sẽ gây hại cho tất cả những người xung quanh hoặc những ai làm
việc cùng. Giải pháp đúng của người khác luôn bị người cãi bướng bác bỏ, không làm
theo, từ đó công việc bị ảnh hưởng. Người cãi bướng còn gây xáo trộn, lộn xộn, chia
rẽ, mất đoàn kết trong một nhóm, tổ chức.
Làm thế nào để nhận biết một người hay chính bản thân mình đang phản biện
hay cãi bướng?
Tôi viết: “Sử dụng roi vọt như một biện pháp giáo dục với trẻ em là một điều
sai trái. Chúng ta cần phải chấm dứt việc này.”
Người phản biện sẽ viết: “Voi nói vậy có chứng cứ gì không? Hãy đưa ra các số
liệu hoặc các công trình nghiên cứu tác hại của việc roi vọt để chứng minh.”
Khi nhận được lời phản biện này, tôi phải tìm tài liệu, nghiên cứu để chứng minh
cho người phản biện thấy luận điểm của tôi là chính xác. Nếu tôi bảo, “Mệt quá, không
123
biết gì thì im đi!” là tôi bậy và độc đoán. Người phản biện khi được tôi giải thích,
chứng minh bằng số liệu cụ thể thì thường sẽ đi đến thống nhất quan điểm và cùng
nhau lên tiếng để ngăn chặn việc sử dụng roi vọt với trẻ.
Người cãi bướng sẽ viết: “Đầy người bị bố mẹ, thầy cô đánh đòn nhưng giờ vẫn
thành công đấy thôi. Nói vậy là tào lao.”
Với kiểu cãi bướng này tôi có thể trả lời, có thể không. Thường tôi vẫn chọn
cách trả lời bằng cách đưa ra số liệu, nghiên cứu và việc loại bỏ phương pháp roi vọt
của các nước ra để chứng minh.
Người cãi bướng sẽ hoàn toàn không quan tâm đến các tài liệu này, họ sẽ cố
gắng tìm các tài liệu khác từ các nguồn vớ vẩn để chứng minh ngược lại. Bất chấp tiến
bộ, bất chấp văn minh, bất chấp lý lẽ, miễn sao họ thắng trong một cuộc tranh cãi là
đủ, họ hoàn toàn không hề quan tâm việc cãi bướng của họ có làm ảnh hưởng đến quan
điểm, nhân sinh quan của đám đông hay không.
Qua ví dụ trên, ta nhận diện rõ hơn về phản biện và cãi bướng. Khi đọc một ý
kiến hoặc thấy một vấn đề nào đó khác với suy nghĩ của mình, khoan hãy vội nói, viết
ra lời ngay lập tức. Hãy đọc đi đọc lại, đọc thêm vài bài khác của người đó xem tư
tưởng của họ có xuyên suốt không? Hãy tìm hiểu và thử đặt mình vào vị trí của họ xem
mình có làm hoặc nghĩ khác đi không? Kiến thức của mình xung quanh vấn đề này có
đủ chưa? Mình hiểu tới đâu? Liệu những gì mình biết đã đủ để đưa ra nhận xét, đánh
giá?
Khi tự đặt những câu hỏi như trên, ta sẽ chậm lại và suy xét kỹ, không còn vội
vàng hời hợt nữa. Nếu thấy đó là vấn đề cần phản biện thì viết thật rõ ràng bằng chứng
cứ, lập luận chắc chắn và bám sát theo chủ đề.
Phản biện là tốt, cãi bướng là xấu, đừng nhầm lẫn và trộn lẫn.
*****
124
13. LẠI BÀN VỀ VĂN HÓA TRANH LUẬN
Hôm trước, khi mình nói chuyện với một người bạn về cách đối xử với nhau
trong gia đình giữa vợ chồng, anh bảo, “Anh thích cách ứng xử ‘vợ chồng tương kính
như tân’. Vợ chồng mãi đối đãi nhau được vậy thì cho dù có chuyện này chuyện nọ
xảy ra vẫn có thể giải quyết nhanh chóng, yêu thương nhau lâu bền, không bị tổn
thương.”
Mình hiểu chữ “tân” trong câu này là “mới”. Nghĩa là vợ chồng yêu thương nhau
và đối đãi nhau lúc nào cũng như ngày mới yêu mới cưới. Anh hiểu chữ “tân” là
“khách”. Nghĩa là vợ chồng dùng lễ đối nhau kính trọng như đối với khách quý. Hai
bên tranh luận qua lại, bên nào cũng có lý lẽ để bảo vệ cho cách hiểu của mình, đồng
thời cũng công nhận lý lẽ của bên kia có phần đúng. Sau, mình bảo, “Thôi để lúc rảnh
Voi coi lại từ điển Thiều Chửu xem chữ tân trong câu là khách hay mới nhé.” Anh ừ.
Hôm nay tra từ điển, anh nói đúng, “tân” trong câu là “khách”. Mình đã hiểu sai lâu
nay.
Nhiều lần, mình theo dõi các cuộc tranh luận trên mạng của nhiều giới khác
nhau: trí thức, văn nghệ sĩ, người tranh đấu, trong và ngoài nước, khoa học, bình dân….
mình thường thất vọng nhiều hơn vui hay học hỏi được điều gì.
Đa phần người Việt coi tranh luận là cãi nhau để giành phần thắng, không phải
để tìm ra chân lý. Bởi cốt để giành phần thắng nên người ta vứt văn hóa đi, không còn
tôn trọng nhau, không coi chân lý ra gì, không tôn trọng những nguyên tắc cơ bản trong
tranh luận, sẵn sàng lấy thịt đè người như đấm bốc, tấn công cá nhân, sỉ nhục, ngụy
biện dưới mọi hình thức… miễn sao cho đối phương phải im tịt thì mới thỏa.
Thậm chí người ta còn dám dùng sự khuyết tật hình thể của người khác để nhục
mạ trong tranh luận. Khi người theo dõi lên tiếng nhắc về những lỗi ngụy biện thì lại
lập tức quanh co, tiếp tục ngụy biện bằng hình thức khác, thậm chí quay ra chửi luôn
người nhắc.
125
Mình ít tham gia tranh luận, kể cả trên trang của mình, vì mình không lên
facebook thường xuyên để có thể tranh luận qua lại liên tục. Vả lại mình không thích
hợp với kiểu tranh luận chửi bới nhục mạ, ngụy biện, cãi chầy cãi cối nên thường chỉ
sau ba, đến bốn còm là mình ngưng. Nhưng mình rất thích theo dõi các cuộc tranh
luận, bởi qua đó mình nhìn ra rất nhiều thứ: tính cách con người, nhân sinh quan, quan
điểm, văn hóa, tâm, tầm, bản lĩnh, … và như mình nói ở trên: thất vọng. Nhiều lúc
mình có cảm giác như đãi cát tìm vàng vậy.
Đãi cát tìm vàng. Xúc hết rổ này tới rổ kia đãi hoài đãi miết, vàng có vài hạt nhỏ
mà cát đã thành cái núi. Bạn nghĩ mình hâm, làm việc vô ích cũng được.
Bạn biết không, những cuộc tranh luận đó chính là nơi ta nhìn rõ nhất văn hóa
dân tộc, sự mâu thuẫn nội tại, sự chung chiêng, sự thoái trào, sự tiến bộ, sự hiểu biết
hay ngược lại của các thành phần và cá nhân. Đó là nơi để trắc nghiệm xã hội rất rõ,
không kém những cuộc trắc nghiệm thực tế trên đường phố.
Mình đã đăng đi đăng lại rất nhiều lần những bài viết về văn hóa tranh luận. Hồi
trước, mình nghĩ do người ta chưa biết về văn hóa tranh luận nên mới phạm nhiều lỗi
mà không biết nên mình viết và đăng tới đăng lui hoài, nhắc hoài. Nhưng về sau này
thì mình thấy giới bình dân như mình ngày càng ít mắc lỗi ngụy biện, mà một số người
tự xưng trí thức, tự xưng tinh hoa, triết gia thì… họ mở mồm câu nào mình lại thấy họ
quá vô lễ với tri thức, phỉ nhổ vào kiến thức, hỗn láo với chính trị, khinh bỉ đồng loại
mà họ coi không cùng đẳng với họ. Đó không còn là sự gàn dở nữa mà họ đã tự biến
bản thân thành những kẻ cuồng say chiến thắng, dù chỉ là trong một cuộc tranh luận.
Cái đáng buồn tiếp theo là đám đông vây quanh “tinh hoa”. “Tinh hoa triết học”
nói đúng hay sai gì cũng tung hô. Mình lướt cả trăm còm, cố tìm cho ra một người
phản biện lại một điều sai của họ mà không có. Chẳng biết do đám đông sợ cái bóng
hay sợ cái thói của họ. Chắc cả hai, nên tung được thì tung, không tung được thì im tịt.
126
Tất nhiên, nghiên cứu chỉ là những nghiên cứu nhỏ trong phạm vi giới hạn, mình
không dùng nó để đánh giá toàn xã hội, nhưng nó cũng phản ánh nhiều phần và nhìn
chung nó thật thảm hại.
Làm sao để văn hóa tranh luận được tôn trọng? Làm sao để không gian sinh hoạt
văn hóa, chính trị, học thuật, … được sạch sẽ hơn, văn minh hơn? Bởi nếu không tranh
luận thực thụ mà cứ cãi nhau như hiện nay thì chẳng bao giờ người Việt có thể khá
hơn được.
*****
14. SỰ KHÁC BIỆT GIỮA ĐÓNG GÓP Ý KIẾN VÀ CHỈ TRÍCH
Tôi đã từng có thời gian ở một số nước và làm việc với người nước ngoài, tôi
nhận thấy họ có tinh thần phản biện cao, tranh luận thẳng thắn, đóng góp nhiều ý kiến
cho các kế hoạch, dự án khi hội
họp trước khi triển khai thực hiện công việc hoặc để cải tiến công việc tốt hơn.
Trong đời sống hằng ngày, họ cũng thường đóng góp ý kiến cho cá nhân khi được hỏi.
Điều này rất hữu ích cho công
việc cũng như cho những người bạn của họ.
Dĩ nhiên, tôi làm việc với người Việt nhiều hơn, tôi thấy rõ và rất nản khi đưa
ra một kế hoạch, dự án để bàn thảo thì rất ít (hầu hết là không có) ý kiến phản biện,
đóng góp để làm cho kế hoạch, dự án tốt hơn. Họ chỉ nghe để đó cho dù họ có ý tưởng
mới, hay nhưng họ không đóng góp. Có nhiều nguyên nhân: Họ để dành vì sợ đứa
khác thành công hơn mình. Họ sợ cấp trên. Họ lười. Họ không muốn chịu một chút
trách nhiệm nào. Họ thụ động. Nhưng khi công việc bắt đầu triển khai thực hiện thì họ
bắt đầu đưa ra ý kiến bàn ra, bàn lùi để không phải làm. Họ chỉ trích chê bai. Khi công
việc gặp thất bại hoặc có thiếu khuyết thì họ không đóng góp ý, góp công để sửa sai
mà càng chỉ trích, chê bai cá nhân (nhóm) người đưa ra kế hoạch một cách vùi dập,
127
nặng nề. Họ bình thản như không vì cho rằng họ chẳng liên quan gì dù lương vẫn nhận.
Họ không chịu hiểu rằng nếu công ty không phát triển thì họ mất việc.
Tại sao lại có sự khác biệt quá lớn như vậy? Xin thưa: văn hóa, giáo dục.
Người Việt mình từ xưa đến giờ không được học phương pháp tư duy, không
được học cách phản biện, đóng góp một cách tử tế, đàng hoàng, nhưng lại bị nhiễm
thói chỉ trích chê bai rất nặng từ gia đình cho đến xã hội; và nhầm lẫn chỉ trích, chê
bai, xúc phạm, phán xét với đóng góp ý kiến. Khi người bị chê bai, chỉ trích, phán xét
ẩu, phản ứng lại với những chỉ trích, chê bai ấy, thì họ thường ngụy biện và tiếp tục
mắng người ta là “đóng góp ý kiến mà không tiếp thu”. Tôi gặp trường hợp này rất
nhiều trong công việc cũng như trong các bài viết tôi viết trên trang cá nhân.
Chúng ta hay thắc mắc tại sao người nước ngoài làm việc nhóm rất tốt còn người
Việt thì không thể làm việc nhóm. Chính vì nguyên nhân này.
Trong các gia đình người nước ngoài, ta thấy, cách họ giáo dục trẻ con rất khác
người Việt. Một đứa trẻ làm rơi vỡ cái đĩa, bố mẹ sẽ hỏi nó có bị cắt không, có bị
thương không, họ sẽ giúp và chỉ cách cho đứa trẻ dọn dẹp mảnh vỡ và dạy trẻ cách để
cẩn thận hơn. Chẳng ai trách móc đứa trẻ vì nó làm vỡ cái đĩa cả. Vì họ hiểu những
điều: Có trách thì cái đĩa cũng đã vỡ. Trách không giúp đứa trẻ học được cách cẩn thận
hơn. Đứa trẻ sẽ bị tổn thương. Bản thân người lớn cũng có lúc làm rơi vỡ đồ đạc.
Cách giáo dục, văn hóa ứng xử này giúp con người có được sự thấu hiểu, cảm
thông và luôn giúp nhau, hướng dẫn nhau trong cuộc sống, công việc. Các thành viên
trong gia đình gắn kết hơn, vui vẻ và thoải mái. Khi ra xã hội, với tư duy biết cảm
thông, thấu hiểu, họ sẽ sẵn sàng giúp đỡ mà không phán xét. Trong công việc họ luôn
tôn trọng phản biện và các ý kiến đóng góp. Họ biết cách đóng
góp ý kiến một cách trung thực, chân thành để đạt được kết quả cao nhất và họ
hiểu rằng việc thành công thì họ được hưởng lợi, việc thất bại thì họ sẽ cùng gánh thiệt
thòi.
128
Trong nhiều gia đình Việt, ta thấy, cách giáo dục rất hà khắc, tội nghiệp cho ai
lỡ phạm lỗi dù lỗi nhỏ nhất từ người lớn cho đến trẻ con, nhất là trẻ con. Trẻ con làm
rơi đĩa thì bị quát không cẩn thận, ẩu tả, nghịch ngợm, đã bảo rồi mà không nghe. Họ
mắng cho đến khi đứa trẻ phát hờn phát khóc thì tiếp tục quát bắt nó không được khóc,
bắt nó câm mồm. Chồng làm vỡ đĩa thì vợ lườm nguýt xỉa xói, vợ làm vỡ đĩa thì chồng
nói móc mỉa. Họ hơn thua nhau từng câu từng từ, chờ cơ hội để trả đũa từng chút một
để trút ẩn ức. Họ không hiểu rằng: Trách mắng đứa trẻ không làm cái đĩa lành lại mà
chỉ làm cho đứa trẻ cảm thấy tổn thương. Thậm chí họ cũng không hiểu rằng đó là
những lời gây tổn thương. Bản thân họ không hề muốn bị chỉ trích nhưng lại luôn chỉ
trích, trách mắng người khác để thể hiện quyền lực. Tổn thương cá nhân thì thổi phồng
nhưng lại coi tổn thương của thành viên khác là bình thường.
Cách giáo dục, văn hóa ứng xử này giết chết tình yêu thương, sự thấu hiểu, sự
cảm thông và triệt tiêu luôn sự phản biện, tôn vinh độc tài và coi trọng giá trị vật chất
hơn con người. Không khí gia đình thường nặng nề, khó chịu, áp lực. Khi ra xã hội sẽ
quen thói chỉ trích, phán xét ẩu, chê bai khi chưa hiểu rõ nguồn cơn. Trong công việc
thì sợ bị đứa khác chỉ trích nên không dám lên tiếng đóng góp, chỉ chờ nó thất bại để
nói câu, “tao biết trước rồi nhưng mà tao không nói” để thể hiện mình giỏi hơn người.
Tôi lớn lên ở miền Nam, phát âm dấu hỏi và ngã như nhau, khi viết vội thường
phạm lỗi chính tả dấu hỏi và dấu ngã, tôi thường được một số anh chị nhắc cho để sửa,
tôi luôn cảm thấy mang ơn họ. Trong các bài viết, thỉnh thoảng có một vài vấn đề tôi
chưa hiểu đúng đủ, tôi cũng được anh em bạn bè góp ý, tôi sửa và học thêm, tôi luôn
tiếp thu, cầu thị và mang ơn họ, coi họ như những người thầy của mình. Facebook của
tôi gần năm ngàn bạn và mười mấy ngàn người theo dõi nhưng số người đóng góp ý
kiến cho tôi đếm chưa đầy một bàn tay. Trong khi đó, số người chỉ trích, chê bai và
phán xét ẩu để thể hiện thì nhiều vô số kể và cái đáng ghét, đáng buồn nhất là họ ngụy
biện: phán xét ẩu, chỉ trích được coi là đóng góp.
Ví dụ tôi viết 1+1=3.
1. Người đóng góp sẽ bảo: “Voi, sai rồi, 1+1=2, em coi lại nhé.”
129
2. Người chỉ trích sẽ bảo: “Ngu thế viết làm gì.”
Theo tâm lý thông thường, người ta chỉ chỉ trích người (nhóm) mà mình ghét.
Ấy thế nhưng với người Việt mình thì bất kỳ ai cũng có thể trở thành đối tượng bị chỉ
trích dù ai cũng không muốn bị chỉ trích. Xem lại ví dụ trên, ta thấy, rõ ràng cách đóng
góp thẳng thắn (1) rất đơn giản và hiệu quả, người được nhận ý kiến đóng góp sẽ tiếp
thu ngay và cảm ơn vì được đóng góp. Nhưng ngược lại khi nhận lời chỉ trích (2) thì
sẽ cảm thấy rất khó chịu và tuy sai nhưng vẫn để bụng chờ cơ hội đứa kia sai để bật lại
ngay.
Phân biệt rõ ràng hai khái niệm, ta thấy sự đóng góp là luôn cần thiết cho mỗi
người, mỗi tổ chức và làm cho con người, nhóm, tổ chức hoàn thiện hơn, công việc
thành công hơn. Còn chỉ trích chỉ đem lại sự thù ghét, chia rẽ và đổ vỡ. Bạn chọn
phương pháp nào sẽ nói lên bạn là người như thế nào.
Phong trào đấu tranh cho dân chủ tại Việt Nam gặp rất nhiều khó khăn, chưa
thành công, trong đó có một phần lớn ở việc cảm thông, chia sẻ, cùng gánh vác thì ít
nhưng chê bai, chỉ trích phán xét ẩu thì quá nhiều.
Ngày xưa, có thể vì thiếu kiến thức và do thói quen nên ta cứ nghĩ chỉ trích là
đóng góp. Nhưng ngày nay, khi có mạng xã hội, ta có thể dễ dàng tìm hiểu về định
nghĩa của các khái niệm thì chúng ta phải thay đổi tư duy đi để trước hết là giáo dục
con cái trong gia đình, sau là ứng xử ngoài xã hội, công việc cho phù hợp và hiệu quả.
*****
130
15. CHUYỆN CON VỊT VÀ LAN MAN TRIẾT LÝ VỀ TÌNH YÊU

THƯƠNG
Nhân đọc chuyện mình kể về mấy con vịt, anh bạn kể:
“Để anh kể cho nghe chuyện hồi xưa anh nuôi vịt. Hồi đó anh đi bộ đội, đánh
trận ở Campuchia. Lính mà, rong ruổi nay đây mai đó toàn trong rừng. Lần đó qua
phum, anh được mấy người dân cho một con vịt con vì họ thấy anh thích chúng nó
quá. Nó dễ thương, anh muốn nuôi nhưng cứ đi hoài thì làm sao nuôi được. Anh bèn
nghĩ ra một cách. Anh chặt ống lồ ô to, chẻ ra, cho con vịt vô trong rồi dùng dây thép
cột lại. Khoét lỗ nhỏ cho không khí ra vô và lỗ cho con vịt chui cái đầu ra để ăn. Khi
anh đi đâu chỉ cần xách cái khúc lồ ô lên là đi thôi. Lúc đó anh nghĩ sao mà mình thông
minh quá trời.
Rồi đó, ngày nào anh cũng cho nó ăn cơm ăn thứ này thứ kia, đem nó ra suối
rửa cho nó chứ không tháo ống cho nó ra vì lười. Anh vui vì thỉnh thoảng nó lú đầu ra
kêu cáp cáp như làm bạn với mình. Cuộc sống như có một chút khác lạ, một cái gì đó
mới và đáng yêu hơn là chỉ toàn căng thẳng và bắn giết.
Anh nuôi cũng lâu lâu, đâu hai tháng gì đó không nhớ, tới lúc nó chỉ thò được
cái mỏ ra thì anh mới nghĩ đến chuyện tháo dây buộc ống chẻ cho nó ra ngoài. Nó dài
thòng theo cái ống. Chân và cánh nó nhỏ chút xíu. Mình nó trơ trọi có vài cọng lông
thôi. Để trên mặt đất nó không đi được vì chân quá nhỏ, quá yếu. Nó nằm một chỗ, dài
ngoằng, ngộ nghĩnh và kì dị. Cả bọn phá lên cười. Anh cũng cười. Rồi sau cái cười đó,
anh thấy mình ác quá. Thấy mình tàn nhẫn dễ sợ. Sự thông minh của mình thật ra là
sự ngu ngốc. Suốt đời, anh không dám làm điều gì tương tự như vậy nữa…”
Câu chuyện của anh bạn làm mình nghĩ đến cuộc sống. Chúng ta vẫn thường vì
yêu thương một người một vật gì đó quá thể nên ta thường dùng mọi cách có thể để
được sở hữu, bất chấp điều kiện và khả năng của mình cũng như cảm xúc của người,
131
vật mà ta yêu thích. Ta nhân danh tình yêu thương để sắp đặt, đặt để, cưỡng ép người,
vật khác phải theo ý mình, thuộc về mình.
Trong quan hệ giữa người với người, tôi thấy, hầu hết trong chúng ta, khi yêu
thương ai đó, đều luôn muốn sở hữu. Và vì muốn sở hữu nên ta thường nhân danh tình
yêu thương để biến đổi người khác với mục đích làm cho họ phải lệ thuộc, hoặc phải
phục tùng sự sắp đặt của mình và cho rằng đó là vì mình muốn điều tốt đẹp cho người
mà mình yêu thương.
Ít khi nào chúng ta quan tâm đến cảm xúc của người mà mình yêu thương để
biết họ có muốn điều ta làm cho họ hay không, có vui vẻ đón nhận nó hay không. Khi
người đó phản ứng lại sự sắp đặt của ta, ta cũng ít khi nhìn lại chính mình để học cách
yêu thương đúng nghĩa, mà ta thường phản ứng ngược, ta trách móc người đó không
cảm nhận được tấm lòng tốt đẹp của ta trong việc ta sắp đặt cho họ, và rằng ta đã cố
gắng rất nhiều để có thể đem lại điều tốt đẹp cho họ mà họ lại không trân trọng. Thật
ra ta có yêu người đó không? Đó có phải là tình yêu? Cho dù nhân danh, cho dù lầm
tưởng, đó chỉ là sự ham muốn sở hữu như ham muốn một món đồ, không phải tình
yêu. Tình yêu nếu có, thì chỉ là yêu chính bản thân mình.
Tại sao lại bảo là yêu chính bản thân trong khi ta nghĩ ta đang làm nhiều điều vì
người ta yêu chứ có vì chính ta đâu? Ngẫm mà xem, mọi sự ta làm ta sắp đặt đều nhân
danh vì người khác nhưng thực chất chỉ vì cảm xúc của chính mình. Ta muốn thoả mãn
cảm xúc được người đó mang ơn, được người đó yêu thương vì những điều ta sắp đặt
cho họ, ta muốn thoả mãn niềm vui thú của chính ta và tự thấy hạnh phúc vì ta sắp đặt
được người khác theo ý mình. Chúng ta biến đổi mọi thứ, làm méo mó mọi thứ kể cả
tình yêu thương.
Ít người trong chúng ta yêu thương mà không có tính sở hữu. Chúng ta ít khi
yêu thương một người một vật như nó vốn là và để cho người, vật đó được sống, phát
triển theo sự lựa chọn của họ, theo tự nhiên. Tình yêu thương, về cơ bản, thật tự nhiên
và bản năng, nhưng trong một xã hội mà các giá trị bị đảo lộn thì những gì thuộc về
132
bản năng, thuộc về tự nhiên luôn bị kềm hãm, kềm cặp và khốn thay nó luôn nhân danh
những điều tốt đẹp nhất.
May mắn thay cho những người nhận ra chính mình và nhận ra đâu là yêu thương
thực sự, đâu là nhân danh.
*****
16. THÓI CHIA BÈ KẾT PHÁI CỦA NGƯỜI VIỆT
Trước tiên, ta cần làm rõ, chia bè kết phái hoàn toàn khác với tổ chức. Tổ chức
là tập hợp những người có cùng tư tưởng, lý tưởng, niềm tin, mục đích, mong muốn
và tư duy hành động. Họ kết hợp với nhau thành một nhóm có quy chế hoạt động, có
đường lối hành động và có phân chia công việc, đề ra các phương án, kế hoạch cụ thể
để thực hiện nhằm đạt đến mục đích chung. Do đó, tổ chức có sự gắn kết chặt chẽ, có
tính liên đới, trách nhiệm, tương trợ và trung thành.
Phe phái luôn theo cảm tính yêu ghét hoặc lợi ích cá nhân. Họ kết hợp với nhau
vì yêu quý hoặc ghét ai (nhóm) nào đó hoặc ủng hộ, chống đối một quan điểm, ý kiến
của người nào đó. Trong công việc, phe phái kết hợp vì lợi ích riêng. Do đó phe phái
chỉ có tính ngắn hạn, nhất thời, không có lý tưởng, niềm tin, kế hoạch. Nó dễ dàng bị
phá vỡ cấu trúc khi cảm xúc hoặc lợi ích thay đổi.
Ta thấy, người Việt rất sợ tổ chức, một phần do sợ chính quyền, một phần do
tính sĩ diện hão của nhân sĩ nên người Việt không muốn tham gia tổ chức. Nhưng
người Việt lại rất ưa chuộng tham gia vào việc chia bè kết phái. Thậm chí họ bị lôi
cuốn theo do nuông chiều cảm xúc mà không nhận thức được mình đang tham gia vào
việc chia bè kết phái.
Ngày nhỏ, tôi thường khốn khổ với đám bạn vì chúng hay cãi nhau. Con Thu
giận hờn con Hà, nghỉ chơi. Cả Thu và Hà đều muốn tôi nghỉ chơi với đứa kia. Tôi vẫn
chơi với cả hai đứa. Thế là cả hai đứa ghét tôi. Khi chúng làm lành và chơi lại với nhau
133
thì chúng có một điểm chung là cùng ghét tôi nên chúng thân nhau và nghỉ chơi với
tôi, dù tôi chẳng có lỗi gì trong chuyện đó cả.
Khi lớn, tôi nghĩ phải khác, nhưng không, người Việt vẫn giữ tính chia bè kết
phái trẻ con ấy trong rất nhiều mặt cuộc sống. Tôi thường bị các phe ghét, phán xét tôi
“ba phải, không có lập trường quan điểm, lập trường không rõ ràng kiên định…” khi
tôi không tham gia vào việc yêu người này ghét người kia bênh người nọ đánh người
khác mà thường cố làm dịu, hòa giải.
Ta thấy, trong các cơ quan nhà nước, những người tham nhũng cấu kết với nhau
thành phe, ai không tham nhũng sẽ bị đánh bật ra khỏi bộ máy cho dù người đó có tài
giỏi trong chuyên môn. Rồi các phe nhóm lợi ích luôn đấu đá nhau.
Trong các công ty tư nhân vẫn gặp tình trạng bè phái vì lợi ích, ăn cắp, trốn việc,
lãng công, vùng miền.
Trong các mối quan hệ xã hội thì khủng khiếp hơn vì nó hoàn toàn phụ thuộc
vào cảm tính. Chị này ghét anh kia vì một chuyện hiểu sai, chị lôi kéo tất cả những
người chị quen biết, cả những người đang thương quý anh kia bằng cách kể một nửa
sự thật, bịa đặt đủ điều để tạo thành phe ghét bỏ và cô lập anh ta. Cho dù ai có giải
thích, nói đúng hoặc làm gì thì trong mắt phe này thì anh kia vẫn là người không ra gì.
Ai lên tiếng nói lời phải trái đều bị phe này đánh giá đồng loại xấu xa như anh kia và
thù ghét, sỉ nhục.
Anh này yêu quý cô nọ, anh luôn khen ngợi, coi mọi điều cô nói là đúng, kể cả
khi cô sai anh vẫn cố bào chữa và luôn lôi kéo mọi người vào phe yêu quý cô. Khi có
ai đó chỉ ra cái sai của cô thì anh và phe yêu quý lập tức bênh vực bất chấp lý lẽ và sỉ
nhục ngược lại.
Cả hai phe đều chẳng đem lại lợi ích gì cho ai cả, chỉ gây hại cho chính người
được họ yêu hay ghét.
134
Người có tư duy độc lập, biết phân biệt đúng sai phải trái, biết khen ngợi và nhắc
nhở đúng mực rất ít và thường bị các phe làm cho không thể mở miệng vì mở miệng
là bị yêu, ghét, phán xét ngay lập tức.
Chia bè kết phái làm cho con người với con người chia rẽ cùng cực, ghét bỏ, thù
hằn nhau chỉ vì những điều nhỏ nhặt thay vì yêu thương, chia sẻ, thông cảm, giúp nhau
tốt hơn lên mỗi ngày. Khi còn giữ thói chia bè kết phái thì không có hội nhóm nào bền
vững, không một tổ chức nào có thể lớn mạnh và không một phong trào tranh đấu nào
có thể thành công.
Làm sao để bỏ tính chia bè kết phái?
1. Học hỏi để thu nạp kiến thức, làm cho bản thân có được sự hiểu biết nhất
định để từ đó có thể nhìn nhận vấn đề một cách trung thực, khách quan, suy luận có
logic, khoa học.
2. Con người không thể gạt bỏ hoàn toàn cảm xúc, nhưng không nên vì yêu
ghét mà bao che hoặc phủ nhận hoàn toàn một người khác. Ta cần chậm rãi lại trong
suy nghĩ khi tiếp nhận thông tin về một việc, một người nào đó. Trước khi phán xét ai
đó, ta cần đặt câu hỏi cho bản thân có phải vì mình ghét họ nên mình vội nghĩ họ sai
không? Hay trước khi bênh vực một ai ta cũng đặt câu hỏi người này đã nói, viết đúng
chưa, đúng sai như thế nào?
3. Luôn đặt sự thật lên trên tôn giáo, tín ngưỡng, cảm xúc và cả bản thân.
Có thế thì ta mới có thể học cách trở thành người công chính, tự chủ, độc lập và tự do
trong tư duy.
*****
135
17. THÓI SĨ DIỆN HÃO
Sĩ diện là biết cách giữ thể diện của mình thông qua lời nói, suy nghĩ, hành động,
vẻ bên ngoài cho phù hợp các tiêu chuẩn chung để nhận được sự tôn trọng từ người
khác. Ai cũng có sĩ diện và điều này giúp cho con người tự điều chỉnh hành vi, học
hỏi. Nhưng khi có thêm chữ hão vào thì sĩ diện trở thành quá lố và tiêu cực.
Sĩ diện hão là cố muốn làm người khác tôn trọng mình bằng những điều mình
không có. Từ tâm lý sĩ diện hão mà người ta tự nâng mình lên quá tầm của mình và
thích thú khi nhận được những lời khen tặng có cánh hoặc sướng rơn khi người ta nhìn
mình bằng ánh mắt ngưỡng mộ hay ghen tị.
Người có thói sĩ diện hão không học hỏi, không cố gắng để nhận được sự tôn
trọng đúng nghĩa mà chỉ làm ra vẻ để hòng mong nhận sự tôn trọng.
Một đàn anh cư xử với em út bằng cái tình, đối đãi anh em bằng nghĩa khí, không
bỏ anh em khi hoạn nạn, không ăn hiếp người yếu thế thì luôn được anh em coi trọng,
luôn giữ được thể diện của mình.
Một đàn anh đối đãi anh em không ra gì nhưng xăm trổ đầy hình thù hung tợn,
ăn bận hổ báo, lời nói ra lúc nào cũng quát nạt gầm gừ thể hiện ta đây, sẵn sàng chém
bất kỳ ai có cái nhìn không tôn trọng mình chỉ làm người yếu thế sợ mà tuân phục chứ
không hề nhận được sự tôn trọng, nhưng đại ca tưởng đó là tôn trọng. So sánh ta thấy
rõ sự khác biệt giữa cái thực chất và cái hão.
Nhìn vào xã hội Việt Nam ngày nay ta thấy thói sĩ diện hão hiện diện khắp nơi
bất kể người giàu hay nghèo. Nó hiển hiện ở mọi tầng lớp từ người lao động cho đến
giới giang hồ, từ tầng lớp bình dân cho đến tầng lớp nhà giàu và rõ ràng nhất là trong
giới quan chức, thậm chí trong cả các chính sách, các môi trường giáo dục, y tế, xây
dựng..
Quan chức không có phẩm chất tốt đẹp, không có kiến thức và văn hóa, bèn xây
biệt phủ thật to thật nổi bật để người ngoài nhìn vô phải lác mắt. Không có triết lý giáo
136
dục để đào tạo ra người tài, ngành giáo dục chạy theo thành tích với những số liệu 98-
100%.
Không có các chính sách để phát triển kinh tế bền vững, từ chính quyền cơ sở
cho đến trung ương đề ra các kế hoạch rất kêu. Những phát ngôn của quan chức thường
thành trò cười cho quần chúng… Thói sĩ diện hão làm nhiều người dân và cả chính
phủ thành những kẻ “trưởng giả học làm sang” rất buồn cười.
Giá trị tốt đẹp tự thân con người không có nên người ta đắp lên người hàng hiệu,
đồ sang, xe đẹp, điện thoại mắc tiền để thể hiện và đòi hỏi ánh nhìn ngưỡng mộ từ
người khác. Thấy đứa khác xây cái nhà hai tầng thì mình cũng phải vay mượn giật gấu
vá vai để xây hai tầng cộng thêm cái tum cho cao hơn hàng xóm một chút, dù không
ai ở.
Rồi gia đình có người bị xâm hại tình dục thì không dám lên tiếng, không dám
tố cáo vì sợ mất danh tiếng gia đình, coi đó là vết nhơ nên giấu nhẹm. Che đậy những
cái sai cái xấu của bản thân, của gia đình, phô trương hào nhoáng bên ngoài để tự hào
hão.
Đi ăn uống thì gọi thật nhiều, thật đắt, thừa mứa ăn không hết cũng không dám
đem về vì sợ mất thể diện. Chơi phải thật sang, thật độc đáo, mà ngôn ngữ bây giờ gọi
là “phải hoành tráng thì mới chất”. Làm công nhân, ở nhà trọ nhưng điện thoại thì phải
cao cấp dù không biết hết các chức năng, chỉ để nghe, gọi, nhắn tin, vào mạng coi phim
giải trí.
Người ta cà phê, trà chiều để thư giãn, nói những câu chuyện công việc hoặc
trao đổi về một điều hay ho trong cuốn sách thì mình cũng cà phê, trà chiều để nói xấu
và tán dóc.
Trên mạng xã hội, nhiều người mới đạt được một chút thành công đã khoe
khoang khắp chốn, coi thường tất cả người khác. Ai dạy gì cũng không nghe, ai chỉ ra
cái thiếu sót thì lập tức cho rằng người đó ghen ghét. Mới học được chút kiến thức thì
đã huênh hoang muốn người khác phải phục mình chứ không phải để truyền đạt.
137
Viết thì phải dùng những từ ngữ rối rắm hoa mỹ đao to búa lớn, chê bai người
yếu thế đủ kiểu, hạ nhục dân tộc để tự nâng mình lên hàng “cấp tiến” chứ không phải
chỉ ra cái xấu để cùng nhau sửa chữa.
Người mắc thói sĩ diện hão không nghe lời khuyên của ai cả. Lời khuyên chân
thành nhất của người khác cũng làm người sĩ diện hão khó chịu và phản ứng rất cực
đoan. Lời khuyên vô hình chung làm rớt cái bình phong mà người sĩ diện hão đang cố
che chắn quanh mình.
Làm sao để sửa thói sĩ diện hão?
Mỗi người cần học, học, học để có kiến thức cho mình. Đọc nhiều sách ắt dần
tự nhận ra mình còn thiếu nhiều lắm, còn phải học nhiều lắm để khiêm cung.
Học lại những giá trị nền tảng để hiểu con người được tôn trọng bởi những điều
bên trong chứ không phải những thứ thể hiện bên ngoài.
Học để biết cách ứng xử, đi đứng, nói năng cho đúng mực, đúng giá trị của mình
thì tự nhiên mình đẹp trong mắt người khác và được tôn trọng đúng nghĩa.
Học để biết chấp nhận chính con người mình, vị trí của mình hiện tại mà cố
vươn lên bằng thực lực chứ không phải đẩy người khác xuống để tự coi mình cao.
Người có phẩm cách đạo đức, có tri thức, có văn hóa trong ứng xử, trong hành
động thì luôn được tôn trọng dù chỉ mặc cái áo một trăm ngàn, đi cái xe cà tàng. Ngược
lại, ta chưa có thì phải học cho có, nếu không chịu học thì dĩ nhiên là phải bồi đắp bằng
những thứ bên ngoài để tô vẽ và đòi tôn trọng nhưng cuối cùng cũng không được tôn
trọng. Hiểu được điều này là biết cần phải sửa mình như thế nào.
Mà, cần phải kiên trì, không lười biếng thì mới học được.
*****
138
18. NHỮNG KẺ “NGƯỜI NGOÀI”
Trong một gia đình, khi nói “người ngoài” là chỉ những người không thuộc gia
đình hoặc dòng họ đó. Trong một làng, một nước khi nói “người ngoài” là chỉ người
làng khác, tỉnh khác hoặc nước khác. Nói chung để chỉ người xa lạ không thân thuộc.
Người ngoài còn được dùng để nói đến những người dù quen thuộc với ta về mặt thể
chất nhưng tâm hồn, cư xử thì như người ngoài.
Trong một gia đình, người cha hết giờ làm liền tụ tập nhậu nhẹt không biết ở gia
đình xảy ra chuyện gì, không biết con cái học hành ra sao, càng không để ý vợ có tâm
sự vui buồn gì… lâu ngày người cha sẽ tự biến mình thành người ngoài tuy trên danh
nghĩa vẫn là cha của con, chồng của vợ, tên vẫn sừng sững trong sổ hộ khẩu gia đình.
Anh ta có thể không nhận ra mình đang tự biến bản thân thành người ngoài, vợ con
anh ta có thể nói hoặc không nói ra, nhưng về bản chất đích thị anh ta đã trở thành
người ngoài ngay trong chính cái gọi là gia đình.
Những thành viên khác trong gia đình cũng vậy, rất dễ tự trở thành người ngoài
nếu họ không có những tình cảm, trách nhiệm, quan tâm đúng đủ như nó cần phải có.
Dưới góc độ một gia đình nhỏ, ta thấy đó là việc riêng, nhưng xin thưa, trên bình diện
xã hội, đã và đang có rất nhiều người tự biến mình thành kẻ người ngoài gia đình.
Nó có đơn thuần chỉ là vấn đề của mỗi gia đình? Dạ không. Đó là vấn đề xã hội.
Một người tự biến mình thành người ngoài ngay trong chính gia đình mình thì làm sao
có thể là người có trách nhiệm với bất cứ ai khác? Tình yêu, trách nhiệm với cộng
đồng, đất nước, dân tộc là thứ phải được nuôi dưỡng từ nhỏ, thông qua tình yêu và
trách nhiệm với gia đình.
Văn hóa Việt Nam xưa nay đặt nặng tính huyết thống trong gia đình nên các
thành viên còn lại đều cố nhịn kẻ “người ngoài” có cùng quan hệ gia đình kia để cố
giữ gìn tính toàn vẹn của một gia đình. Họ đã không thẳng thắn giải quyết vấn đề, kẻ
người ngoài không được nhắc nhở, trao đổi để thay đổi tư duy hoặc không được giúp
đỡ hỗ trợ điều trị những vấn đề tâm lý để hiểu đúng và rõ về gia đình, tình yêu, trách
139
nhiệm nhằm sống cho đúng, cho trọn với gia đình với người và với đời. Càng ngày con
người với con người trong gia đình Việt, xã hội Việt càng đối xử với nhau bằng thứ
tình cảm giả tạo. Con người ngày càng thờ ơ vô cảm.
Thế hệ này sang thế hệ kia, việc tự biến mình thành kẻ người ngoài gia đình,
người ngoài cộng đồng, người ngoài xã hội, người ngoài đất nước diễn ra có tính hệ
thống bởi di chứng của vòng lặp bệnh lý văn hóa. Dù có tính hệ thống, nhưng nó không
thực sự là được tổ chức mà chỉ diễn ra trong vô thức, âm thầm. Họ – những kẻ người
ngoài – cũng là nạn nhân.
Việt Nam hiện nay có rất nhiều vấn đề bất ổn về kinh tế, chính trị, xã hội, cần
sự chung tay góp sức của rất nhiều người để thay đổi hiện trạng xã hội, xây dựng một
đất nước văn minh và tốt đẹp, hạnh phúc hơn cho mọi người. Những vấn đề như môi
trường ô nhiễm nặng, thực phẩm bẩn và quá đắt đỏ, an toàn giao thông,… đời sống sát
sườn bị đe dọa nhưng nhiều người dân vẫn không quan tâm và đấu tranh cho chính
mình.
Một vùng biển bị xả thải gây ra tình trạng cá chết hàng loạt, ảnh hưởng sức khỏe
người dân cả nước nhưng chỉ vài ngàn người lên tiếng và xuống đường đòi hỏi chính
quyền giải quyết rốt ráo, phần lớn hơn chín mươi triệu dân Việt vẫn chỉ ngồi ngó bởi
họ đã tự đặt mình vào vị trí của kẻ người ngoài.
Phần lớn người Việt, về bản chất, đã là kẻ người ngoài nên họ không quan tâm,
họ sẵn sàng rời đi tìm một môi trường khác để sống chứ không hề có ý muốn cải thiện
xã hội. Trong gia đình, người Việt không biết cách giải quyết những vấn đề nhỏ nên
trên bình diện xã hội người Việt cũng không biết cách giải quyết khi gặp vấn đề. Bản
chất là kẻ người ngoài nên lựa chọn bỏ nước ra đi là một lựa chọn hoàn toàn hợp với
lý lẽ của họ. Chưa bỏ nước đi được bằng mọi cách thì người ta tự bịt mắt, bịt tai, bịt
miệng lại hoặc giả có nhìn có nghe thì cũng như không thấy không hiểu để trốn tránh.
39 người chết trong xe container ở Anh, hôm nay có tin cho rằng toàn bộ họ là
người Việt. Sau những xót xa thương cảm cho thảm kịch, cho thân phận đồng loại, sau
140
những xúc động và cả những chửi mắng nạn nhân rồi thì, là người Việt – chúng ta nghĩ
gì?
Chúng ta sẽ quên sự kiện đó đi sau vài ngày nữa, chúng ta tiếp tục sống cách
chúng ta đang sống và chờ thảm kịch tiếp theo xảy đến, hay chúng ta buộc phải suy
ngẫm thật kỹ xem nguyên nhân từ đâu và tìm cách thay đổi nó?
*****
19. THÓI BẠO LỰC CỦA NGƯỜI VIỆT
Một lần, nhìn thấy hình ảnh mông một em bé mười hai tuổi bị bầm tím sưng vù
vì bị một người lớn có chức vụ – công an xã – đánh vì nghi ngờ em ăn cắp, tôi thấy
mình bất lực cùng cực. Lần trước đó là hình ảnh một bé trai bầm dập từ chân tới đầu
do bị ba dượng đánh vì tội ham chơi không nấu cơm. Lần trước đó nữa, là âm thanh
đứa bé vừa khóc gào vừa van xin: “Mẹ ơi đừng đánh con, con biết lỗi rồi!” dưới làn
roi vụt chan chát và tiếng kêu gào the thé chửi mắng của người đàn bà hàng xóm.
Đầy hình ảnh học sinh bị thầy cô đánh đập hành hạ trong các lớp học ở mọi miền
đất nước.
Ngược xa hơn về quá khứ, tôi ngồi đó, hai tay bấu xoắn vào nhau, cố giấu, nhưng
vẫn bị lôi bàn tay bắt chìa ra để cô giáo lớp một quất thật lực cái thước kẻ to vào vì tội
viết tay trái. Vừa ngoạc mồm định khóc toáng vì đau thì tinh thần đã bị đứng hình bởi
cái thước đã đập chát xuống mặt bàn kèm câu quát im mồm.
Xa hơn nữa về thế hệ trước, là hình ảnh mẹ tôi bị cô ruột – là sư trụ trì ở một
chùa lớn – đánh đập, bắt quỳ, bắt hầu hạ, phục dịch và lao động khổ sai mỗi ngày suốt
thời thơ ấu (Cách đây chục năm, khi đưa mẹ về thăm lại nơi ấy, tôi chỉ có một ý nghĩ
duy nhất trong đầu khi lang thang trong sân chùa: đốt).
141
Đầy lần, tôi muốn đánh đập một ai đó. Có lần tôi kềm chế được, có lần không.
Chạy xe trên đường, đứa nào vượt phải rồi lập tức tạt cúp đầu xe tôi hay xe người khác
đều làm tôi muốn tông thẳng vào nó hoặc co chân đạp xe cho nó ngã. Ngã tư đèn đỏ
hoặc tắc đường, tôi luôn muốn đánh đập cái đứa ở sau bóp còi. Gặp thứ láo lếu ngu
ngốc nhưng thích thể hiện hoắng huýt gây hại cho việc chung tôi chỉ muốn tát cho vài
cái… Ý nghĩ bạo lực luôn tồn tại trong tôi và tôi luôn phải kềm chế nó.
Những trận đòn, những lần bị đánh đập ngắt nhéo bởi những đứa lớn hơn… đã
hình thành trong tôi một con quỷ bạo lực và nó chỉ chờ chực nhảy xổ ra bất cứ lúc nào,
và khốn nạn thay tôi luôn biết nó sẽ luôn nhân danh những điều cao đẹp: yêu thương,
dạy bảo, thay trời hành đạo,…
Người Việt mình, thừa nhận đi, hầu hết đều giống như tôi, có tính bạo lực, có ý
nghĩ bạo lực trong đầu. Kiềm chế để không thực hiện hành vi, hoặc không nói ra bằng
mồm, không viết ra trên giấy để bộc lộ nó mà thôi. Nhưng ta cần hiểu chỉ mỗi cái việc
có ý nghĩ muốn đập ai đó đã là một ý nghĩ bạo lực rồi, đâu phải thực hiện mới là bạo
lực.
Mấy năm nay, mỗi lần nhìn thấy trẻ bị hành hạ đánh đập, tôi luôn cảm thấy mình
bất lực. Tôi kêu gào phải thay đổi tư duy, phải hoàn toàn loại bỏ việc sử dụng hình
thức giáo dục roi vọt trong gia đình cũng như ở trường. Tôi luôn phải đối mặt với một
đám người bảo thủ khi vẫn bênh vực cho việc roi vọt với trẻ em. Họ đông quá. Những
tiến sĩ, nhà văn, bác sĩ, kỹ sư, doanh nhân… ào ào bênh vực biện pháp roi vọt với trẻ
và luôn nhân danh tình yêu. Các anh chị tồi lắm khi không dám thừa nhận bản thân bị
di chứng tổn thương sinh ra bản tính bạo lực khi cổ xúy cho việc đánh đập trẻ.
Người ta bảo với tôi rằng đánh vì tình yêu vì dạy dỗ khác với đánh vì thù ghét!
Thực ra, người ta không dám đánh người lớn tuổi khác chỉ vì muốn dạy dỗ điều gì đó.
Dũng cảm lắm thì họ chỉ nói, góp ý hoặc chửi là cùng. Họ không dám đánh một người
lớn khác vì họ biết người khác đủ khôn và đủ sức để phản ứng lại. Nhưng, đứa trẻ con
là một sinh mệnh hoàn toàn yếu đuối, phụ thuộc, không có khả năng chống trả, thế nên
142
người ta mới dám vụt roi vào người nó để trút ẩn ức và thỏa mãn bản tính bạo lực của
bản thân mình.
Người công an xã kia cần phải bị xử lý theo pháp luật, rõ ràng rồi, nhưng nếu
nói chuyện với anh ta, tôi chắc chắn sẽ nghe được lời biện minh rằng đánh cháu bé vì
muốn dạy bảo chứ không có ý hành hạ. Tất cả những kiểu người này đều biện minh
như thế cả. Và tôi tin, roi đầu tiên họ thực sự nghĩ như thế. Nhưng khi cái roi đầu tiên
đã quất xuống, đứa trẻ con quắn người van xin khóc thét dưới tay thì lúc đó mới là trận
roi để thỏa mãn tính bạo lực trong họ. Không một kiến thức, tri thức, hiểu biết, tình
yêu thương nào có thể ngăn cản được con quỷ bạo lực nữa. Nó chỉ ngừng lại sau khi
được thỏa mãn hoặc bị ngăn chặn.
Nhìn thấy những tổn thương trên da thịt trẻ, ta ùn ùn lên án, nhưng vẫn cổ xúy
cho roi vọt như một biện pháp giáo dục thì thật mâu thuẫn. Và chính vì vậy mà những
hình ảnh đau đớn ấy sẽ vẫn còn tiếp tục diễn ra không thể chấm dứt.
*****
20. TUỔI TRẺ HỒNG KÔNG, VIỆT NAM VÀ VAI TRÒ CỦA GIA ĐÌNH,
XÃ HỘI
Mấy ngày này ngoài công việc, có bao nhiêu thời gian rảnh thì Voi lại vào mạng
và chăm chú hướng về Hồng Kông, nơi có các bạn trẻ đang tranh đấu đòi dân chủ cho
quê hương mình.
Qua các bài báo, thông tin, hình ảnh và qua xem trực tiếp trên link youtube có
thể thấy các bạn trẻ Hồng Kông rất có ý thức tổ chức và hành động rất nhịp nhàng.
Mỗi một bạn trẻ là một thủ lĩnh tiềm năng và sẵn sàng đứng lên thay thế nên chiêu “bắt
nhốt, cô lập những người đứng đầu” của chính quyền đã không thể dập tắt được các
cuộc biểu tình diễn ra. Các bạn trẻ không đập phá, đốt xe cảnh sát, không chửi bới
nhục mạ khiêu khích cảnh sát, không đập phá hôi của. Các bạn thu gom rác, giữ sạch
143
sẽ nơi công cộng. Các bạn nhanh nhạy cập nhật thông tin lên internet và dùng nước
mắt cùng lòng kiên định của mình để đối phó với dùi cui và hơi cay.
Và các bạn đã cho chính quyền, người dân và cả thế giới thấy việc các bạn đang
làm là đúng đắn. Các bạn kêu gọi sự ủng hộ của mọi giới, mọi nước từ chính hành
động của mình. Người dân Hồng Kông ủng hộ các bạn, cha mẹ các bạn ủng hộ các bạn
và tất cả đã làm nên một sức mạnh to lớn. Vì sao các bạn làm được những điều ấy? Vì
các bạn có một môi trường phát triển tốt, các bạn được nuôi dạy để trở thành những
công dân xã hội đầy trách nhiệm và nhân bản.
Ngưỡng mộ cùng khâm phục các bạn trẻ Hồng Kông, nhìn lại đất nước mình,
thế hệ trẻ ở đất nước mình mà không khỏi ngậm ngùi. Đất nước này không hề thiếu
những thanh niên nhiệt huyết như Joshua Wong. Đã có những bạn trẻ phải vào tù vì
hành động yêu nước, đòi dân chủ cho quê hương. Những cuộc biểu tình, xuống đường
của các nhóm xã hội dân sự khởi xướng thường không thu hút được nhiều người tham
gia.
Những người tham gia biểu tình dễ dàng bị đàn áp, bắt bớ, đánh đập và các cuộc
biểu tình nhanh chóng bị phá vỡ. Lần hồi chìm ngấm. Khi có các cuộc biểu tình lớn nổ
ra thì lại xảy ra tình trạng đập phá, hôi của, đốt phá quá tàn tệ. Người dân không tham
gia hưởng ứng và không ủng hộ biểu tình dưới mọi hình thức. Và cũng chính người
dân xuống đường biểu tình dưới hình thức xin-cho khi và chỉ khi quyền lợi chén cơm
manh áo sát sườn bị đụng đến. Các nhà hoạt động xã hội dân sự cô đơn, chia rẽ và
không tập hợp được lực lượng. Bên cạnh đó họ còn phải chịu đựng áp lực từ gia đình,
người thân, bạn bè và có nguy cơ tù đày bất cứ lúc nào.
Voi tự hỏi, nếu Joshua Wong ở Việt nam, bạn làm được gì? Có thể bạn sẽ bị bắt,
bị nhốt ngay khi bạn vừa có ý đồ thành lập nhóm. Hoặc giả ba mẹ bạn sẽ chửi mắng
bạn và quyết liệt ngăn cản bạn bằng mọi biện pháp và họ biện minh đó là vì họ “yêu”
bạn. Họ không cho bạn sống với ước mơ của mình, họ không để bạn tự do làm điều
bạn muốn và khi bạn tham gia hoạt động xã hội… họ sẽ chửi bạn là thằng con ngu dại.
144
Bạn bè của bạn sẽ xa lánh bạn, bạn không thể tập hợp được những bạn bè cùng chí
hướng để lập kế hoạch cho bất cứ việc gì ngoại trừ chơi.
Nhà trường sẽ tạo áp lực buộc bạn phải đi theo lề và nếu bạn bất tuân họ sẽ ném
bạn ra khỏi cổng trường ra ngoài xã hội – cái xã hội nơi chỉ biết có tiền và thân thế.
Bạn sẽ thất nghiệp, vật vờ và ý chí bị bẻ gẫy. Gia đình bạn sẽ gào lên và cho rằng thật
nhục nhã khi có một thằng con như bạn! Bạn sẽ cô đơn vô cùng vô tận trong một xã
hội mà ở đó người ta chỉ biết nghĩ và sống cho mình, không có mấy người làm tròn
trách nhiệm một công dân xã hội.
Những ngày này, Voi thấy rất nhiều sự so sánh giới trẻ Hồng Kông và giới trẻ
Việt Nam. Càng ngưỡng mộ giới trẻ Hồng Kông bao nhiêu thì người ta lại càng ngậm
ngùi và không ít trách mắng giới trẻ Việt Nam bấy nhiêu. Voi cũng không tránh được
tâm trạng đó. Tuy nhiên, khi ngồi nhìn lại mọi sự, Voi thấy thông cảm hơn là trách
giới trẻ Việt Nam. Người mà Voi muốn trách là các bậc làm cha làm mẹ ở Việt Nam.
Các vị đã làm hỏng chính đất nước này khi đi theo một con đường mà chính các vị
cũng tù mù không biết nó dắt dân tộc về đâu. Cứ coi như là lúc đó các vị không biết
và tin tưởng vào lý tưởng của các vị đi nhưng trải qua mấy chục năm càng ngày càng
thụt lùi, càng ngày càng xuống cấp về mọi mặt mà các vị vẫn im lặng và mặc nhiên
chấp nhận thì trách nhiệm của các vị với xã hội nằm ở đâu?
Bên cạnh đó các vị lại góp sức cùng với hệ thống giáo dục tuyên truyền hoang
đường bằng thói gia trưởng, áp đặt theo hủ tục hoặc bảo bọc quá đáng làm hỏng hết
thế hệ trẻ này đến thế hệ trẻ khác.
Gia đình là tế bào của xã hội. Những bậc làm cha mẹ là tấm gương cho con cái
nhưng các vị luôn sợ hãi và câm lặng, bàng quan trước bất công sai trái thì những đứa
trẻ trong gia đình lớn lên cũng sẽ như thế. Chính quyền tuyên truyền và triệt tiêu tư
duy, cho ra những sản phẩm cúi đầu tuân phục và các bậc cha mẹ luôn nhiệt tình hưởng
ứng đầu độc, giết hại tâm hồn con trẻ từ khi nó mới sinh ra. Voi nói như thế có quá
nặng nề không? Xin thưa không.
145
Hãy nhìn lại chính mình từ những điều nhỏ nhất. Đã có bao giờ các vị ngăn cản
con mình tự do leo trèo, tự do chơi bẩn, tự do cắt dán, vẽ viết thay vì hướng dẫn chúng
chơi đúng cách? Đã có bao giờ các vị cấm đoán hoặc tước bỏ quyền được thử nghiệm
các trò chơi cảm giác mạnh của bọn trẻ mà các vị cho là nguy hiểm thay vì dạy cho
chúng cách an toàn. Thấy hồ nước các vị cấm trẻ lại gần thay vì dạy chúng biết bơi.
Thấy bạn của chúng “hư hỏng” (theo nhận định của các vị) thì các vị cấm con mình
chơi cùng thay vì các vị dạy con mình nên tìm hiểu và giúp con mình quan tâm giúp
đỡ bạn… Ví dụ nhiều vô cùng, kể sao cho xiết.
Thế hệ này nối tiếp thế hệ kia với một cái khuôn quái gở ra đời, tồn tại, tiếp
nối… Hy vọng gì? Các vị kêu gào Việt Nam thụt hậu, không sản xuất nổi cái đinh gỉ
nhưng cũng chính các vị sẳn sàng đánh đập bầm dập một đứa trẻ nếu nó tháo cái radio
của các vị ra “nghiên cứu”! Chờ mong gì? Chính các vị đã giết chết sự sáng tạo, tìm
tòi học hỏi của con trẻ và nhồi cho nó những điều không tưởng hoặc thói yêu-thương-
có-điều-kiện.
Một xã hội có thay đổi hay không, có phát triển hay không là nhờ vào những
con người trong xã hội đó. Giới trẻ Việt Nam ngày nay là sản phẩm tất yếu của cái xã
hội nơi mà mọi giá trị văn minh, văn hóa, đạo đức bị bào mòn và mất dần. Chúng
không thể phát triển bình thường và trở thành công dân xã hội trong một môi trường
bị đầu độc từ nhà cho đến trường và xã hội như thế. Chúng ta muốn thay đổi, chúng ta
muốn được hưởng phồn vinh, tự do dân chủ, yên bình nhưng chúng ta không chấp
nhận hy sinh, đánh đổi trả giá thì mãi mãi chúng ta chỉ là những con cừu trong một đất
nước ngày càng lùi dần về mông muội.
Thay đổi thể chế, thay đổi giáo dục để xây dựng lại mọi thứ, đào tạo lại con
người? Vâng, điều đó lại cũng cần đến sự chấp nhận hy sinh, thay da đổi thịt – một
quá trình đau đớn – mà không phải ai cũng sẵn sàng. Khi nào có được đám đông ý thức
được trách nhiệm của chính mình đối với xã hội thì lúc đó chúng ta mới có thể làm nên
cuộc đổi thay. Hãy vứt bỏ những tự hào ảo tưởng và nhìn lại chính mình. Hãy bắt đầu
từ những hành động nhỏ nhất, thay đổi tư duy chính mình và người khác từ gia đình ra
xã hội.
146
Cùng nhau trao đổi vấn đề và tìm giải pháp là bạn đang thực hiện trách nhiệm
công dân của mình. Tri thức không tự dưng mà có, dân chủ, tự do, văn minh và phát
triển không từ trên trời rơi xuống nếu chúng ta không đứng lên giành lấy và thực hiện
quyền cũng như trách nhiệm của mình.
*****
21. SỰ THẬT – CÔNG LÝ VÀ HÒA GIẢI
Sau khi lật đổ chế độ độc tài tàn ác, nhiều nước đã thành lập các ‘Uỷ ban Sự
thật’ (UBST -Truth commissions) như là một phần cốt yếu của chính sách hoà giải dân
tộc.
Một định chế quốc gia
UBST là một định chế tầm quốc gia được giao phó trách nhiệm thu thập tài liệu
về tất cả các tội ác diễn ra dưới chế độ độc tài (thí dụ: tội ác diệt chủng, tộc ác với nhân
loại, tội ác chiến tranh, tra tấn, hành quyết ngoài vòng pháp luật, thủ tiêu mất xác,
v.v…) vì tất cả nạn nhân và thân nhân của họ có quyền biết sự thật – đó là điều kiện
tiên quyết để hoá giải những ẩn ức và hận thù.
Nhiệm vụ của Ủy ban sự thật
• Chính thức cho các nạn nhân trực tiếp của tội ác biết rõ về tội ác đó và
nguyên do của nó.
147
• Chính thức công nhận sự đau khổ và hy sinh của nạn nhân.
• Dùng sự thật để giải oan cho nạn nhân vốn hay bị kết tội oan bởi chế độ
độc tài trong quá trình thực hiện tội ác của họ.
• Cho thân nhân của những nạn nhân bị thủ tiêu biết về số phận của những
người xấu số.
• Cho dân chúng biết trong hoàn cảnh nào chế độ độc tài đã thực hiện các
tội ác, để xã hội có thể có biện pháp (như cảnh giác, giáo dục và thành lập các định chế
phòng ngừa) nhằm tránh sự tái diễn của chúng.
Cho tới nay, trên khắp thế giới có 28 nước đã thành lập UBST như là một cơ
quan tạm thời (không thuộc ngành tư pháp) để thu thập bằng chứng về tất cả những vụ
vi phạm nhân quyền, những tội ác của chế độ độc tài và xác định sự thật. Các uỷ ban
này thường kết thúc công việc của họ bằng cách công bố một báo cáo đầy đủ về sự thật
và những đề xuất để cho chính quyền mới hành động.
Để thành công trong trọng trách này, UBST cần phải:
• Làm minh bạch tất cả những vụ vi phạm nhân quyền.
• Cung cấp bằng chứng thu thập được cho những cơ quan tư pháp có nhiệm
vụ điều tra, truy tố và xử án hình sự.
• Đề xuất một cách chi tiết các phương thức bồi thường và phục hồi danh
dự cho những nạn nhân và gia đình họ.
UBST là một công cụ được nhiều nước hậu độc tài sử dụng. Từ 1974 cho đến
2007, 28 nước trên khắp các châu lục đã thành lập UBST như là bước đầu để tiến tới
hoà giải.
148
Pháp quyền phổ quát (Universal jurisdiction)
Vì nhân quyền và công lý có tính phổ quát, các định chế được thành lập để xử
lý các vụ vi phạm nhân quyền và tội ác của chế độ độc tài cần phải có tính pháp quyền
phổ quát – tức là chúng phải tuân thủ một số nguyên tắc quốc tế như sau:
• Chỉ xử lý các tội ác phổ quát.
• Quan chức không có quyền được miễn tố.
• Không ban quyền miễn tố đối với các tội ác diễn ra trong quá khứ.
• Không đặt ra thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự (statutes of
limitation).
• “Lệnh của thượng cấp”, “tình trạng khẩn”, hay “sự việc cần thiết” đều
không thể được dùng để biện minh cho tội ác.
• Người có tội sẽ bị xử bởi bất kỳ toà án nào trên thế giới dù chính quyền
địa phương có ban hành quy định để bảo vệ hay ân xá tội phạm đi chăng nữa.
• UBST và toà án công lý sẽ không bị chi phối bởi một thế lực chính trị
nào.
• Các tội ác nghiêm trọng đối với luật pháp quốc tế sẽ được điều tra và truy
tố mà không cần có sự khiếu nại hay cáo giác của nạn nhân hay ai đó có liên quan.
• Các phiên toà xử tội ác của chế độ độc tài phải được tổ chức theo tiêu
chuẩn công pháp quốc tế để bảo đảm tính minh bạch và công bằng. Việc xử án phải
công khai và có sự hiện diện của giám sát viên quốc tế.
• Quyền lợi của nạn nhân, người thân của họ và nhân chứng phải được đảm
bảo.
149
• Không được tuyên án tử hình hay bất kỳ một hình phạt vô nhân đạo nào
đối với phạm nhân.
• Có sự hợp tác của quốc tế trong tiến trình điều tra và truy tố.
• Tất cả chánh án, công tố, điều tra viên và luật sư bào chữa đều phải được
huấn luyện kỹ càng. Sự hòa giải dân tộc chỉ có thể đạt được sau khi chính quyền mới
thực hiện đầy đủ các bước trên.
*****
22. THÓI QUEN ĐỔ LỖI CHO NẠN NHÂN (VICTIM BLAMING)
Đổ lỗi cho nạn nhân là khi một người có hành vi, thái độ, lời nói buộc nạn nhân
của các thảm kịch hay vụ án phải chịu trách nhiệm cho những gì xảy đến với họ. Khi
đổ lỗi cho nạn nhân, người ta tin rằng những điều như thế sẽ không xảy đến với mình.
Trong trường hợp nào nạn nhân thường bị đổ lỗi nhất? Theo thống kê, những
nạn nhân của các vụ hiếp dâm, bạo hành gia đình thường xuyên bị đổ lỗi nhất. Ở Việt
Nam, thường thấy, bất kỳ nạn nhân của bất kỳ trường hợp nào cũng bị đổ lỗi.
1. Bạn chạy xe ngoài đường, bị một người chạy ẩu tông vào mình, về nhà,
thấy bạn bị trầy xước và đau, người nhà sẽ bảo: “Trời ơi sao đi đứng không cẩn thận
vậy?” Bạn cảm thấy thế nào?
2. Bạn bị đồng nghiệp, sếp trong cơ quan bất ngờ sàm sỡ, dù phản ứng ngay
lập tức bằng một cú tát hay không, sau đó bạn vẫn sẽ nghe những xì xầm, “Ai biểu
mặc váy bó.” Bạn sẽ nghĩ thế nào?
3. Bạn thường xuyên nhận những lời lẽ cợt nhã vô duyên thô bỉ đòi hỏi tình
dục từ những kẻ lạ và mới quen. Cho dù phản ứng thế nào, bạn cũng bị đánh giá, “Con
đó lẳng lơ đĩ thỏa nên trai mới bu vào.” Bạn nghĩ thế nào?
150
4. Bạn thất bại trong công việc. Bạn nghĩ rằng đó là do sếp đì bạn, do môi
trường xã hội biến động… nghĩa là bởi ngoại cảnh. Bạn vẫn bị phán xét, “Tại nó lười
biếng. Tại nó không chú tâm. Tại nó dốt, dở.” Cảm giác của bạn ra sao?
5. Bạn bị bệnh gì đó nhẹ hay nặng bất kỳ, bạn nghĩ đó là điều không may.
Người ta nói, “Quả báo.” “Đáng lý ra nó phải tập thể dục thường hơn.” “Ai biểu ăn
uống chỗ đó chi cho bị ỉa chảy.” Bạn có thấy đó là điều phi lý và vô duyên?
6. Bạn bị chồng đánh đập thường xuyên, vợ sỉ nhục. Bạn vì những lý do của
bản thân mà chịu đựng việc đó như: vì con, vì thành kiến xã hội, vì bạn không biết
cách phản kháng, vì bạn được dạy bảo phải giữ gìn gia đình cho con cái có mái ấm đủ
cha đủ mẹ, vì bạn cũng cảm thấy có lỗi, vì những năm tháng tươi đẹp đã có, vì hy vọng
bản thân có thể thay đổi được vợ, chồng mình, bạn sợ bị giết. Người ngoài bảo, “Ai
biểu ngu cứ ở hoài cho nó đánh.” “Ai biểu trả treo? Chồng nó nóng tính thì nhịn đi.”
“Thấy nó nóng sao không chạy đi chỗ khác?” Bạn cảm thấy họ có phải là những người
có thể bảo vệ được bạn không hay bạn cảm thấy cả xã hội quay lưng lại với mình và
càng bế tắc không lối thoát?
7. Bạn bị bắt cóc. Thằng bắt cóc dọa sẽ giết bạn, nó biết nhà bạn và sẽ giết
em của bạn nếu bạn trốn. Bạn chấp nhận ở lại không trốn đi kể cả khi không bị trói vì
bạn sợ nó có thể làm điều nó nói. Khi được giải thoát, người ta chất vấn, “Tại sao
không trốn?” “Đêm hôm mà tự nhiên đi vô quãng đường vắng chi cho bị bắt cóc?”
Bạn có cảm thấy những người nói ra những lời đó còn ác hơn cả thằng bắt cóc?
8. Bạn bị hiếp dâm. Người ta trước tiên sẽ quan tâm bạn mặc cái gì hôm đó
và đổ lỗi vì bạn ăn mặc hở hang nên mới kích thích thằng kia. “Ăn mặc thế mà bảo sao
không bị hiếp.” “Đó, ăn mặc sexy cho cố vô rồi bị hiếp.” Kể cả khi bạn không ăn mặc
sexy, người ta cũng sẽ bảo, “Đường vắng tại sao không bảo ai đưa về. Con gái con đứa
đi đêm hôm mà ỷ y quá.” “Nó đẹp quá mà nên mới bị hiếp.” Bạn có cảm giác mình bị
hiếp lần nữa, đau đớn hơn bởi đây là cái hiếp nhân phẩm chứ không đơn thuần là thể
xác.
151
Tôi có thể liệt kê ra hàng ngàn trường hợp nữa để bạn tự đặt mình vào một trong
những vị trí đó để tự hỏi chính bản thân mình bạn nghĩ gì khi bị đổ lỗi.
Tại sao con người hay có khuynh hướng đổ lỗi cho nạn nhân và sử dụng nó một
cách thường xuyên đến vậy?
1. Lỗi quy kết cho bản chất
Trong ví dụ 1 và 4, ta thấy những người đổ lỗi cho nạn nhân bỏ qua yếu tố ngoại
cảnh, là yếu tố chính, để chỉ quy kết những hành vi của nạn nhân là do đặc tính, bản
chất của nạn nhân gây ra sự cố. “Không cẩn thận, lười, dốt, dở..” đều là lỗi của nạn
nhân hết.
Với người khác thì ta thường đổ lỗi cho bản chất của họ gây ra sự cố nhưng nếu
bất kỳ ai trong chúng ta gặp sự cố tương tự ta đều nghĩ do ngoại cảnh, nếu ta có chút
nào lỗi trong sự cố thì cũng chỉ là một ít, là ngẫu nhiên thôi. Ta có xu hướng bao dung,
tha thứ cho mình nhưng lại rất khắt khe với người khác, kể cả kẻ đó là người thân ruột
thịt mà ta vẫn hay nói ta yêu thương.
2. Thiên lệch nhận thức muộn
Thế nào là thiên lệch nhận thức muộn? Là khi một việc xảy ra rồi, người ta mới
ngồi nhìn lại, phân tích và đưa ra nhận định và cho rằng có thể tránh sự cố. Từ đó quy
kết rằng đáng lý ra nạn nhân có
thể tránh mà tại sao lại không tránh được. Trường hợp 5, 6 đưa ra trong bài là
những ví dụ điển hình cho thiên lệch nhận thức muộn.
Trong thực tế, sự thật là hoàn toàn không có ai có thể dự đoán được những tình
huống như vậy xảy ra với mình để mà tránh cả.
3. Cuộc sống không công bằng, nhưng ta muốn tin nó công bằng
Con người tin rằng cuộc sống này có công bằng và bình đẳng. Khi việc xảy xảy
ra với ai đó, người ta liền cho rằng nó phải thế nào thì mới gặp chuyện xấu và nạn nhân
152
xứng đáng nhận điều xấu đó. Người ta buộc bản thân tin vào một điều hoang tưởng:
có công bằng. Vì sao người ta lại tin như vậy? Vì nếu không tin như vậy thì tâm trí
người ta phải nghĩ đến việc bản thân, người thân yêu, gia đình, bạn bè… ai cũng có
thể trở thành nạn nhân của một tai họa nào đó. Ta không muốn điều đó. Ta tin rằng
nếu ta không làm điều này tránh điều kia phòng ngừa điều nọ thì tai nạn sẽ chừa ra,
không bao giờ xảy đến với mình.
Thực tế là không ai có thể tránh. Cho dù làm gì, nghĩ gì thì những điều không
hay vẫn luôn xảy ra kể cả với người thiện lương nhất mực.
Ngoài ra, người ta còn sử dụng việc đổ lỗi cho nạn nhân để ngụy biện hòng bào
chữa cho chính mình. Tôi là một người có bản tính bạo lực bộc phát. Khi tôi đánh một
người vì hắn bóp còi to khi đèn đỏ, kẹt xe, tôi sẽ đổ lỗi cho hắn vì hắn cư xử thiếu văn
hóa nơi công cộng để bào chữa cho hành vi bạo lực của mình. Tôi có đúng không?
Không. Hắn là nạn nhân của hành vi bạo lực, tôi không thể lấy lỗi của hắn để bào chữa
cho hành vi có lỗi của mình. Lỗi của hắn có thể chỉ bị phạt 100 ngàn đồng (nếu có luật
định) nhưng lỗi của tôi thì có thể ngồi tù. Có những cách đơn giản hơn như nhắc nhở
hắn nhẹ nhàng nhưng tôi không nhắc, tôi thích đánh hắn để thỏa mãn tính bạo lực trong
tôi, đó là sự thật không thể chối cãi và vì vậy tôi không được phép ngụy biện đổ lỗi
cho hắn để nghiễm nhiên tự cho rằng mình không có lỗi.
Những kiểu đàn ông đánh vợ, những bà vợ chửi chồng thường xuyên dùng hình
thức ngụy biện này nhất để bào chữa. Và những kẻ có xu hướng hành xử như vậy thì
bênh vực nhau. “Phải rồi, ai bảo cứ to mồm chửi chồng thì phải ăn tẩn thôi. Oan gì mà
kêu.” Hoặc, “Chồng con như thế bảo sao không ức chế không chửi mắng. Gặp phải tôi
thì tôi cho ra đường từ lâu.”
Nhưng bạn có nghĩ không, sự thật là, kiểu gì rồi vẫn có lúc điều không may sẽ
xảy đến với bạn và gia đình, bạn bè của bạn. Biết như vậy, hiểu như vậy, để khi thấy
người ta gặp tai họa, sự cố thì ta nên bình tĩnh nhìn nhận bằng con mắt và trái tim thấu
hiểu, đừng phán xét đổ lỗi bởi người bị phán xét đổ lỗi rất có thể là chính ta, vào phút
kế tiếp.
153
Đổ lỗi cho nạn nhân là một hành vi tàn nhẫn, không kém, thậm chí có khi còn
cay nghiệt hơn cả tai họa mà nạn nhân đã phải gánh chịu. Nó giống như bạn bốc muối
xát vào vết thương của người ta vậy. Bạn có muốn ai xát muối vào vết thương của
mình không? Bạn có thấy nó vô lý không?
Đổ lỗi cho nạn nhân không giúp gì cho nạn nhân cả mà nó gây thêm tổn thương
gấp bội và làm cho người với người không thể có được tình yêu thương, đồng cảm,
thấu hiểu. Người nào cũng sợ hãi và rút vào trong mặt nạ của mình để trốn hằng ngày,
nhất là khi bản thân gặp tai họa, sự cố. Xã hội vô cảm. Con người xa nhau. Gia đình
không thể gắn kết. Các mối quan hệ trở nên hời hợt, giả tạo. Bạn muốn sống như vậy
ư? Bạn muốn sống trong một gia đình, xã hội như vậy ư?
Xin hãy thay đổi và chậm lại một chút trước khi nói ra lời đổ lỗi cho nạn nhân
bởi cho dù nạn nhân là ai, nạn nhân làm gì thì cũng không có ai đáng là thủ phạm của
họ cả. Bạn đâu bao giờ nghĩ sẽ có ai
đó đáng là thủ phạm của bạn, đúng không? Thế thì tại sao ta lại có thể nghĩ ai
đó đáng là nạn nhân của một thủ phạm nào đó?
Làm ơn, xin hãy ngừng việc đó lại!
*****
23.HUNG HĂNG
Hung hăng là thể hiện một loạt các thái độ, hành vi sẵn sàng gây hấn, sử dụng
lời nói hoặc hành động bạo lực chống lại người khác hoặc các vật thể xung quanh để
gây ra tổn hại cho người hay vật với mục đích nhanh chóng đạt được mục tiêu của
mình.
154
Va quẹt xe nhẹ, chưa kịp dựng xe lên, chưa biết phải trái ra sao, người hung
hăng đã lớn tiếng: “Mày chạy xe thế à. Mày đền cho ông nếu không ông đập chết mẹ.”
Người ta thể hiện thái độ hung hăng dưới nhiều dạng: thể chất, tinh thần, lời nói,
cảm xúc để áp đảo tinh thần người khác hòng giành lấy phần lợi về mình trước tiên.
Lợi ở đây là vật chất, vị thế, hoặc nhiều khi chỉ vì thỏa mãn cảm giác thắng được người.
Hung hăng không có nghĩa chỉ là đánh đập, hung hăng bằng lời nói, cảm xúc cũng gây
ra chấn thương tinh thần cho người khác không kém hành động.
“Mày có im mồm ngay không? Mẹ mày nói mà mày còn cãi à? Mày mà hả họng
khóc tiếng nữa thì tao bóp cổ chết mày.”
Người ta chia hung hăng ra làm hai dạng: bộc phát và có tính toán.
Bạn đang chạy xe đúng luật trên đường, một chiếc xe máy từ sau vượt phải, lạng
ra cắt ngay đầu xe bạn và vọt đi, bạn giật mình tức giận thét lên chửi rủa kẻ chạy xe
bất chấp tính mạng người khác, đó là hung hăng bộc phát. Hung hăng bộc phát xuất
hiện khi ta tức giận và không kềm chế được cảm xúc.
Hung hăng có tính toán là lên kế hoạch kỹ lưỡng nhằm đạt mục đích, như: cướp
xe, giật điện thoại, dùng bạo lực cưỡng chế đất đai của dân,… việc làm tổn thương
người khác chỉ là một cách để đạt được mục đích nên người hung hăng có tính toán
không màng đến việc sẽ gây tổn thương bao nhiêu người với mức độ ra sao.
Việc thể hiện sự hung hăng cũng có sự khác biệt giữa đàn ông và đàn bà. Đàn
ông thường thể hiện sự hung hăng thông qua bạo lực thể chất: đánh nhau, đánh vợ,
đánh con… Đàn bà ít có xu hướng bạo lực thể chất hơn, nhưng họ thường thể hiện sự
hung hăng thông qua bạo lực lời nói, tinh thần, cảm xúc bằng những chỉ trích, nhiếc
móc, sỉ nhục, xúc phạm phẩm giá người khác.
Môi trường sống, trong đó cách một người được nuôi dạy có ảnh hưởng trực
tiếp và rất lớn lên tính cách con người. Một người được nuôi dạy trong gia đình có ba
mẹ hung hăng thể chất và tinh thần thì đứa trẻ tin rằng hung hăng có thể giải quyết mọi
155
việc. Nó sẽ sử dụng bạo lực khi có cơ hội và sẵn sàng dùng lời nói hung hăng gây tổn
thương người khác.
Tính hung hăng của người Việt còn được “hun đúc” từ điều gọi là “dùng bạo
lực để cướp chính quyền” và cai trị dựa trên sự sợ hãi. Trong rất nhiều trường hợp, ta
thấy bạo lực được dùng như công cụ tối thượng, đôi khi có đối thoại xảy ra nhưng thực
chất chỉ để che đậy bản chất. Với một hệ thống giáo dục từ trên xuống đều dựa trên
nền tảng bạo lực trong câu chuyện cổ tích, trong các mẩu chuyện cách mạng, trong các
giai thoại văn học, cả trong toán học… thì thử hỏi làm sao người Việt có thể tránh bị
tiêm nhiễm?
Ở nhà, ba đánh, mẹ chì chiết sỉ nhục và ba mẹ chửi bới móc mỉa sỉ nhục nhau;
đến trường bị nhồi vào đầu những thái độ thù nghịch, hận thù, bạo lực qua trang sách;
thì một đứa trẻ sẽ không thể phát triển một cách bình thường. Nó sẽ là một đứa hung
hăng khi lớn. Việc kiềm chế tính hung hăng sẽ khó hơn nhiều người được nuôi dạy
bình thường.
Người Việt có đời sống tinh thần ngày càng bức bối. Những mâu thuẫn nội tại
không được giải quyết, bị ứ đọng trong tâm trí, chỉ chực chờ cơ hội là nhảy xổ ra trở
thành thái độ hung hăng để giải tỏa ẩn ức.
Người Việt cũng thể hiện thái độ hung hăng chỉ để chứng tỏ bản thân, y như trẻ
con 13-14 tuổi. Trẻ 13-14 rồi sẽ trưởng thành, nhưng những người thể hiện thái độ
hung hăng để chứng tỏ thì không bao giờ trưởng thành, họ mãi tuổi 13.
“Mày biết tao là ai không? Mày liệu hồn tao nhe mạy.” “Ăn nói láo toét, tao mà
mày dám đụng thì mày tới số rồi.”
Người ta nghiên cứu và chỉ ra rằng những người thường nói những lời hung
hăng như trên là những người thường có chỉ số IQ thấp.
Người hung hăng tin rằng khi họ sử dụng thái độ hung hăng, bạo lực thì họ sẽ
nhanh chóng đạt được mục tiêu. Do đó, nếu họ nhận thấy thái độ hung hăng với đối
156
tượng nào có khả năng bẻ gãy không cho họ đạt mục tiêu thì… họ sẽ tự động chuyển
thái độ.
Một đứa hung hăng chửi bới dọa đánh người khi va quẹt xe là bởi nó muốn
người kia phải đền tiền, phải xin lỗi hoặc năn nỉ nó. Nhưng nếu người kia phản ứng lại
bằng thái độ hung hăng hơn, lấn át hơn nhiều lần, tự động phản ứng tâm lý sẽ diễn ra
làm cho nó trở nên chột dạ và chuyển thái độ sang “Em xin, em có lỗi, em xin!” Nếu
nó không thấy bị lấn át quá nhiều, nó sẽ phản ứng tương xứng: đập nhau, chừng có bên
thắng thế thì tính tiếp.
Các bạn có thể dễ dàng đọc được những tin tức người ta đánh nhau, chém nhau
vì những chuyện rất nhỏ nhặt, ấy là bởi tính hung hăng không được kiểm soát. Các bạn
cũng dễ dàng đọc thấy tin họ đánh nhau, đánh dân, họ sử dụng bạo lực với dân biểu
tình… Ấy là do họ vừa có tính hung hăng trong người, vừa được bao che cho tính hung
hăng đó, vừa ngạo mạn thể hiện vị thế kẻ có quyền lực. Bạo lực của họ là có mục đích.
Ở thời này, khi thế giới ngày càng xích lại gần nhau, trao nhau những giá trị
nhân bản, yêu thương, chia sẻ, vị tha, bao dung, thấu hiểu, giải quyết mâu thuẫn thông
qua đối thoại thông minh… mà ta vẫn giữ tâm thế của kẻ hung hăng thì ta trở thành kẻ
côn đồ trong mắt người văn minh. Câu chuyện thể chế là câu chuyện nói mãi rồi và sẽ
đến lúc chúng ta thay đổi được điều đó. Trước mắt, để chính chúng ta trở thành người
thông minh, biết đối thoại, biết kềm chế cảm xúc thì chúng ta phải tự sửa mình. Bởi
khi cố ý hay vô tình thể hiện thái độ hung hăng với người xung quanh thì người xung
quanh sẽ cảm thấy sự thù nghịch, đối thoại sẽ khó có thể thành công.
Tôi cũng là một người hung hăng bộc phát. Cho đến giờ, việc kềm chế vẫn là
một điều khó khăn. Thay đổi tính cách là điều không hề dễ dàng chút nào, nhưng vẫn
phải kềm chế bởi ta muốn hoàn thiện hơn mỗi ngày. Ta không muốn để sự hung hăng
của chính mình hoặc của người khác gây ra tổn hại cho ta và anh chị em, làm ảnh
hưởng đến việc chung. Để làm được điều lớn lao hơn cho cộng đồng, bắt buộc phải
sửa mình trước đã.
157
24. “TAY NHANH HƠN NÃO” VÀ CÁCH ỨNG XỬ
Cụm từ “tay nhanh hơn não” là một câu nhắc nhở, là một câu mắng chửi, tùy
vào ngữ cảnh, dành cho người viết ra một nhận định nào đó trước khi suy nghĩ. Sự vội
vàng này làm cho họ nhận định sai nên viết sai.
Chúng ta thường bắt gặp sự vội vàng này ở rất nhiều người viết bài hoặc còm
trên mạng. Mỗi người trong chúng ta, không nhiều thì ít, cũng có lúc rơi vào tình trạng
“tay nhanh hơn não.” Do muốn nhanh chóng thể hiện điều mình nghĩ là mình biết,
hoặc do thiếu kiến thức nên nhận định sai, cũng có thể do định kiến và thành kiến làm
cho nhận định sai, hay do không có cái nhìn đa chiều về cuộc sống nên thường nhận
định vội… Tôi nghĩ, đó là điều cũng khá bình thường vì con người ai chẳng có lúc mắc
những lỗi ngớ ngẩn như thế.
Tuy nhiên, khi mà tình trạng “tay nhanh hơn não” không chỉ dừng ở việc bình
luận những vấn đề đơn giản trong cuộc sống mà nó còn thể hiện ở cả công việc, các
hoạt động xã hội dân sự, trong các bài viết, bình luận về chính trị, xã hội..thì nó gây
tác hại rất lớn.
Một người viết bài chỉ trích thói xấu của người Việt với mong muốn mọi người
nhìn ra những điều còn chưa hay chưa đúng để thay đổi tốt đẹp hơn, bị người khác vào
bình luận, “Con này thù ghét dân tộc nên suốt ngày kể xấu” thì người viết bài sẽ cảm
thấy bị tổn thương cảm xúc cá nhân. Và nếu câu bình luận kia được số đông hưởng
ứng thì coi như bài viết đã bị người bình luận dẫn dắt theo hướng tiêu cực. Một tổ chức
chính trị đưa ra một giải pháp đấu tranh chính trị để thảo luận, bị những người không
có kiến thức về chính trị vào bình luận chê bai chỉ trích theo cảm tính cá nhân thì sẽ
làm loãng cuộc thảo luận, mất nhiều thời gian. Nếu gặp nhiều người như vậy thì coi
như giải pháp đó sẽ bị đắp chiếu chờ thời. Một vụ hiếp dâm xảy ra, một nhóm người
“tay nhanh hơn não” xông vào phán xét và đổ lỗi cho nạn nhân thì đám đông phía sau
nghe theo nhóm người này sẽ bị dẫn dắt tư duy theo hướng sai lệch, không văn minh…
158
Với tình trạng văn hóa, giáo dục của ta hiện nay thì người “tay nhanh hơn não”
ngày càng nhiều và gây hại rất lớn trong tất cả mọi lĩnh vực. Bởi thế nên khi gặp những
bình luận của kiểu “tay nhanh hơn não” thì hầu hết mọi người thường phản ứng lại một
cách rất gay gắt, không khoan nhượng và thế là cuộc thảo luận, tranh luận bị biến thành
cuộc cãi lộn.
Chúng ta thấy, nhờ vào mạng xã hội, chúng ta có không gian rất mở để có thể
trao đổi, thảo luận, tranh luận với rất nhiều người thuộc nhiều thành phần khác nhau ở
khắp nơi trên thế giới. Đó là cơ hội để học hỏi rất lớn và nếu đồng lòng và nghiêm túc
chúng ta sẽ có thể làm nên những thay đổi lớn cho đất nước, dân tộc. Thế nhưng, chúng
ta chưa tận dụng được lợi thế bởi đa số chúng ta vẫn để cảm xúc cá nhân lấn át và sa
đà vào những cuộc cãi lộn vô ích.
Hôm qua, đứa em trồng lúa ở quê gởi cho tôi mấy tấm hình ruộng lúa em trồng.
Tôi chọn một tấm có bông lúa chín trĩu hạt để làm hình minh họa cho một stt ngắn.
Bạn vô còm, “Lúa hư hết rồi bà ơi!” khi thấy bông lúa có màu trắng tím, không là màu
vàng ươm như trong nhận thức mà bạn có. Bạn chưa bao giờ nhìn thấy bông lúa màu
này nên bạn không biết nó là giống lúa gì. Bạn nhận định vội, theo cái mà bạn biết, và
lập tức nói ra điều bạn biết, mà không biết câu nói đó sai. Thông thường, trên mạng,
ta sẽ gặp kiểu đáp trả như vầy, “Thằng ngu, biết gì mà nói!” “Tay nhanh hơn não hả
mạy?” “Lúa nếp than đó ông nội. Không biết gì mà bày đặt!” … Người ta mắng nhau.
Và cho dù người bình luận sai có nhận ra mình sai và im lặng sau đó thì vẫn bị tổn
thương vì những bình luận đáp trả kiểu như vậy. Nhưng nếu đó không chỉ là một bông
lúa mà là một giải pháp chính trị hoặc một vấn đề bức xúc của xã hội, thì người lỡ có
bình luận kiểu “tay nhanh hơn não” sẽ tiếp tục “tay nhanh hơn não” trong các bình
luận sau đó để đáp trả vì tự ái.
Chúng ta rất ít gặp cách trả lời bình luận mềm mại, đơn thuần cung cấp thông
tin, kiến thức. Bạn bình luận lúa hư, tôi trả lời bạn mình, “Giống này nó màu trắng tím
như vậy đó ông à.” Hai người bạn khác của tôi cũng vô còm theo cách cung cấp thông
tin, kiến thức như vậy. Bạn tôi lập tức nhận ra mình sai và tự nhận, tự mắng bản thân,
159
“Tui dốt nát vậy ta. Tay nhanh hơn não là có thật.” Và tôi động viên, “Thì mình học,
mình sửa thôi.” Tôi tin là bạn sẽ cẩn trọng hơn rất nhiều trong các bình luận sau lần
này và sẽ cẩn trọng trong nhiều vấn đề chứ không chỉ trong những việc nhỏ.
Ngày còn trẻ, tôi cũng có vài lần phát biểu kiểu “tay nhanh hơn não” và được
các cô chú anh chị lớn tuổi hơn thông cảm, trả lời tôi bằng cách cung cấp thêm cho tôi
kiến thức để tôi có hiểu biết hơn. Tôi ơn họ. Bởi nếu họ chỉ mắng chửi thì tôi đã chẳng
học được gì và không học được bài học nào cả.
Trong các bài viết khác của tôi cũng vậy, khi nhận được những còm chỉ trích,
thậm chí thóa mạ, tôi luôn cố gắng ứng xử theo cách cung cấp thêm thông tin và kiến
thức. Với các còm phản biện một cách khoa học và có lý lẽ, lập luận thì tôi lắng nghe
và công nhận họ, học họ nếu họ có lý đúng. Kể cả khi tôi không thừa nhận quan điểm
của họ và bảo vệ quan điểm của mình thì cũng không vì vậy mà phán xét họ là người
thế này thế kia hoặc mất cảm tình.
Chính nhờ vậy mà tôi học được nhiều điều ở các anh chị em và ngày càng điềm
tĩnh hơn, hiểu biết hơn trong các bài viết lẫn các còm và cả trong cách ứng xử ở đời
sống hằng ngày, không còn nóng tính đáp trả hơn thua như cách đây nhiều năm. Bạn
bè đọc và còm trên trang của tôi cũng cẩn trọng hơn, quý mến nhau hơn, giúp đỡ nhau
nhiều hơn, học lẫn nhau nhiều hơn, vui vẻ hơn…Tôi và các bạn đã giúp nhau tạo ra
được một cộng đồng nhỏ thân thiện và đáng yêu. Tại sao ta không nhân rộng nó?!
Ta thấy, cách ứng xử của ta sẽ tạo ra mối quan hệ thân thiết, trung thành, học
hỏi lẫn nhau, hay thù nghịch, phản trắc. Chỉ cần thay đổi cách ứng xử, ta đã có thể thay
đổi được người khác và lớn hơn là thay đổi được cộng đồng. Nhiều người thay đổi thì
xã hội thay đổi.
*****

Nen Tang

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Nen Tang

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1

Nguyễn Thị Bích Ngà

I. NỀN TẢNG GIÁO DỤC GIA ĐÌNH 4

1. TIÊU CHUẨN LÀM MỘT “NGƯỜI BÌNH THƯỜNG” 6

2. DẠY CON “HỌC GÓI HỌC MỞ” 7

5. DẠY CON KỸ NĂNG SINH TỒN 17

6. DẠY CON BIẾT XẤU HỔ 20

8. DẠY CON LÒNG TỰ TRỌNG 28

9. DẠY CON CÁCH GIAO TIẾP 31

10. DẠY TRẺ BIẾT QUAN TÂM TỚI MỌI NGƯỜI 34

11. DẠY CON BIẾT XẤU HỔ, ĂN NĂN 37

12. DẠY CON TỰ LẬP 40

13. LÀM SAO ĐỂ HỌC ĐƯỢC SỰ TINH TẾ? 44

14. DẠY CON TRỞ THÀNH NGƯỜI TINH TẾ 49

15. DẠY CON PHƯƠNG PHÁP TƯ DUY 52

16. DẠY CON PHƯƠNG PHÁP TƯ DUY (TIẾP THEO) 55

17. ĐẶT NIỀM TIN VÀO CON 58

18. ĐỪNG GIÁO DỤC VÀ YÊU THƯƠNG SAI CÁCH 60

19. YÊU THƯƠNG VÔ ĐIỀU KIỆN, YÊU THƯƠNG CÓ ĐIỀU KIỆN

VÀ NUÔNG CHIỀU VÔ LỐI 64

20. NHỮNG ĐỨA TRẺ CHỊU NHIỀU MÂU THUẪN 69

22. NHÂN TÂM 76

23. ĐỨC KIÊN TRÌ TRONG SỰ THẤU HIỂU 77

24. HỌC CON 81

25. HỌC CON (tt) 85

II. SỬA MÌNH

NHỮNG NGUYÊN TẮC CƠ BẢN ĐỂ LÀM NGƯỜI TỬ TẾ 87

1. THÓI NHIỀU CHUYỆN CỦA NGƯỜI VIỆT 91

2. SỬA THÓI NHIỀU CHUYỆN 94

3. PHẨM GIÁ CỦA MỘT CON CÒ 98

4. EMPATHY VÀ SYMPATHY 100

5. THÓI PHÁN XÉT – THÓI PHÁN XÉT ẨU 101

7. THÓI QUEN TRỐN TRÁNH CỦA NGƯỜI VIỆT 106

8. HÀNH VI BẦY ĐÀN (HERD BEHAVIOUR) 108

9. THÓI HÁO THẮNG 110

10. THÓI LƯỜI HỌC CỦA NGƯỜI VIỆT 114

11. THÓI GHEN GHÉT, ĐỐ KỴ CỦA NGƯỜI VIỆT 117

12. PHẢN BIỆN VÀ CÃI BƯỚNG 121

13. LẠI BÀN VỀ VĂN HÓA TRANH LUẬN 124

16. THÓI CHIA BÈ KẾT PHÁI CỦA NGƯỜI VIỆT 132

17. THÓI SĨ DIỆN HÃO 135

18. NHỮNG KẺ “NGƯỜI NGOÀI” 138

19. THÓI BẠO LỰC CỦA NGƯỜI VIỆT 140

20. TUỔI TRẺ HỒNG KÔNG, VIỆT NAM

VÀ VAI TRÒ CỦA GIA ĐÌNH, XÃ HỘI 142

21. SỰ THẬT – CÔNG LÝ VÀ HÒA GIẢI 146

23. HUNG HĂNG 153

I. NỀN TẢNG GIÁO DỤC GIA ĐÌNH

1. TIÊU CHUẨN LÀM MỘT “NGƯỜI BÌNH THƯỜNG”

Vâng. Là người bình thường.

2. DẠY CON “HỌC GÓI HỌC MỞ”

Hãy bắt đầu từ những điều nhỏ nhất:

5. DẠY CON KỸ NĂNG SINH TỒN

6. DẠY CON BIẾT XẤU HỔ

1. Nó là đứa có cá tính mạnh nên nó sẽ đi luôn. Ở trường hợp này, nó sẽ

8. DẠY CON LÒNG TỰ TRỌNG

9. DẠY CON CÁCH GIAO TIẾP

10. DẠY TRẺ BIẾT QUAN TÂM TỚI MỌI NGƯỜI

Cần dạy trẻ quan tâm từ những điều nhỏ nhất:

11. DẠY CON BIẾT XẤU HỔ, ĂN NĂN

1. Do con trẻ thiếu kiến thức.

2. Do con trẻ căng thẳng, ức chế về tâm lý.

3. Do ảnh hưởng từ chính gia đình, xã hội và môi trường sống.