ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΡΗΤΗΣ – ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ – ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ – ΤΟΜΕΑΣ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΕΚΔΟΤΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ
ΣΤΟ ΛΕΙΜΩΝΑΡΙΟΝ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝH ΜΟΣΧΟΥ :
ΜΙΚΡΟΔΕΙΓΜΑ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΙΚΡΑΚΗΣ (Α.Μ.: 0776)

ΑΘΗΝΑ 2019
 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

INDEX CODICUM MANUSCRIPTORUM ET EDITIONUM ........................................................ 3

ΕΙΣΑΓΩΓΗ .............................................................................................................................. 4
ΥΠΟΘΕΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ.............................................................................................................. 8
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΜΑΡΤΥΡΩΝ ..................................................................................................... 10
ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΤΗΜΑΤΙΚΗΣ ΑΝΤΙΒΟΛΗΣ – ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ .............................. 11
ΛΕΙΜ. 122: ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗ ΚΡΙΤΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ ...................................................................... 14
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ..................................................................................................................... 15
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ.................................................................................................................................... 16

~2~
 INDEX CODICUM MANUSCRIPTORUM ET EDITIONUM

F = Florentinus (;) Mediceus-Laurentianus Pluteus graecus X, 3 (saec. 12)

G = Musei Brittani Burney graecus 50 (saec. 14)

Κ = Parisinus Coislinianus graecus 369 (saec. 11)

M = Mosquensis Syndicus graecus 163 (saec. 11)

P = Parisinus graecus 1596 (saec. 11)

X = Parisinus graecus 1605 (saec. 12)

Λειμ(ωνάριον) = Migne, J.-P. 1865. Patrologia Graeca. τόμ. LXXXVII/III, 2843-3116.

Pattenden = Pattenden, Ph. 1979. ‘The Text of the Pratum Spirituale’, στο: JTS XXVI (I):38-54.
A Repertoire of Byzantine “Beneficial Tales”, John Wortley : στην διεύθυνση
Wortley =
https://home.cc.umanitoba.ca/~wortley/

~3~
 ΕΙΣΑΓΩΓΗ*

Ακόμη και μετά την ανάληψη του φιλόδοξου εγχειρήματος από τον Philip Pat-
tenden1 να υπάρξει σύγχρονη κριτική έκδοση του Λειμωναρίου (ή Λειμών Πνευματικός,
“Λιβαδάκι”/“Πνευματικό λιβάδι”) του Ιωάννη Μόσχου, η οποία θα ανανέωνε το επι-
στημονικό και μη ενδιαφέρον για το έργο και την εποχή του, αφήνοντας πίσω την
απαρχαιωμένη και καθ’ όλα προβληματική έκδοση της Ἑλληνικῆς Πατρολογίας2, εν-
θαρρύνοντας την φιλολογική έρευνα προς αναζήτηση περισσότερου σχετικού υλικού,
το Λειμωνάριον παραμένει κλεισμένο μέσα σε ένα dossier και η σύγχρονη έρευνα σε
αμηχανία εν τεσσαρακονταετεί αναμονή της νέας έκδοσής του.
Το Λειμωνάριον (virid(i)arium ή “μικρό λιβάδι με άνθη”3) είναι μια συλλογή δι-
ηγήσεων μοναχών και ερημιτών από τις ανατολικές επαρχίες του Βυζαντίου, η οποία
αποδίδεται στον μοναχό Ιωάννη Μόσχο4 (~550 – 634 μ.Χ., μαρτυρείται και ως Εὐκρα-
τᾶς, όνομα που του αποδόθηκε λόγω της παραμονής του στην μονή τών Eυκρατάδων5,
ή Eviratus κατόπιν παρανάγνωσης6). Οι διηγήσεις συλλέχθηκαν από τον Μόσχο, ίσως
από όταν εκείνος ξεκίνησε το μοναστικό του ταξίδι (578 μ.Χ.7) μαζί με τον μαθητή και
συμμοναστή του Σωφρόνιο8 (μετέπειτα πατριάρχη Ιεροσολύμων την περίοδο 634-638)
στις μονές, τα κοινόβια, τις λαύρες και τις ερήμους της Συροπαλαιστίνης και της Αι-
γύπτου9. Οι αφηγητές τού Λειμωναρίου εκμυστηρεύονται θαύματα, οράματα, αναμε-
τρήσεις με δαίμονες, και δίνουν συμβουλές για έναν ενάρετο βίο. Εξαιρετικό δείγμα

*
Το κείμενο τυπώνεται στην γραμματοσειρά Gentium, το ΑΕ κείμενο των μεταγραφών και της κριτικής
έκδοσης στην IFAO-Grec, μέγεθος 12/διάστιχο 1,5. Οι μεταφράσεις ΑΕ και αλλόγλωσσων κειμένων α-
ποτελούν πόνημα του συντάκτη, ειδάλλως δηλώνετι ρητά η/ο μεταφράστρια/-αστής. Για την διατύ-
πωση γενικών συντομογραφιών, γλωσσωνυμίων, συλλογών κειμένων και αρχαίων συγγραφέων και
των έργων τους συμβουλευόμαστε τον Montanari (2013). Σε περιπτώσεις όπου κάποιες συντομογρα-
φίες δεν περιέχονται στους καταλόγους του Montanari, επινοούνται από τον συντάκτη.
1
Pattenden 1975.
2
Migne, J.-P. 1863. Patrologia Græca. τόμ. LXXXVII/III, 2843-3116.
3
PG LXXXVII/III.2848, “ΒΙΒΛΟΣ, Η ΛΕΓΟΜΕΝΗ ΛΕΙΜΩΝ ΔΙΑ ΤΟ ΠΟΛΥΑΝΘΗ ΒΙΩΝ ΔΙΗΓΗΣΙΝ ΤΗΣ ΟΥ-
ΡΑΝΟΠΟΡΟΥ ΡΟΔΩΝΙΑΣ ΦΕΡΕΙΝ”.
4
Δετοράκη 2017:26.
5
PG LXXXVII/III.2848σημ.α‧ Mioni 1951:64.
6
PG LXXXVII/III.2851‧ Mioni 1951:64-5σημ4.
7
Mioni 1951:65.
8
Mioni 1951:66σημ1, όπου από το Λειμωνάριον συγκεντρώνει τους προσδιορισμούς, με τους οποίους ο
Μόσχος αναφέρεται στον Σωφρόνιο. Εκτενέστερα για την σχέση των δυο προσώπων, παραπέμπουμε
στον Chadwick, H. 1974. ‘John Moschus and his friend Sophronius the Sophist’, JTS XXV, 41-74.
9
Οι πληροφορίες για το οδοιπορικό τού Μόσχου συνοδευόμενου από τον Σωφρόνιο, καθώς και τα μέρη
όπου εκείνοι περιηγήθηκαν, αντλούνται από το ίδιο το Λειμωνάριον, τον “ανώνυμο πρόλογο” που ε-
ντόπισε σε δύο κώδικες (Berolinensis gr. 221, Vindobonensis Hist. gr. 42) και εξέδωσε ο Usener (=
Usener, H. 1907. Sonderbare Heilige I. Der heilige Tychon. Leipzig : Teubner, 91-3) και τον κώδικα 199 από

~4~
της πρωτοβυζαντινής λογοτεχνίας10, αλλά και της λογοτεχνίας τού φανταστικού11, το
Λειμωνάριον ανήκει γραμματολογικά στις ψυχωφελής διηγήσεις, υποείδος της μονα-
στικής λογοτεχνίας12.
Από πολύ νωρίς το έργο αυτό απέκτησε μεγάλη απήχηση. Μολονότι τα πρωι-
μότερα σωζόμενα χειρόγραφα, που μαρτυρούν διάσπαρτες διηγήσεις ή μεγάλο μέρος
του κειμένου, ανάγονται στον 10ο αιώνα13, δηλ. τρεις αιώνες μετά την συγγραφή τής
συλλογής, εντοπίζονται αφενός μεταφράσεις διηγήσεων του Λειμωναρίου (π.χ. σλα-
βωνική του 9ου αιώνα14 και οι λατινικές (9ου) του διακόνου Ιωάννη15 και του Παύλου
Ευεργετινού (11ου)16), αφετέρου υλικό του έργου σε ανθολογίες του 8ου αιώνα (Ἰω.Δαμ.
Λόγοι Kotter, ACO IV [Νικαίας Β΄]). Την τελευταία διαπίστωση υποστηρίζουν λογοτε-
χνικές μαρτυρίες όπως αυτή του Φωτίου (9ος αιώνας, Βιβλιοθήκη 199), όπου ο Φώτιος
κάνει λόγο για διαφορετικές εκδόσεις του Λειμωναρίου που απέκλιναν σημαντικά
στον αριθμό των διηγήσεων, αιτιολογώντας την ύπαρξή τους είτε σε υποδιαιρέσεις
κάποιων διηγήσεων, είτε σε παρείσφρυση ξένου υλικού17. Ως εκ τούτου, παρατηρείται

την Βιβλιοθήκη του Φωτίου (= PG CIII.668). Για μια ευσύνοπτη επισκόπηση της βιογραφίας τού Μόσχου,
βλ. PG LXXXVII/III.2843-8 και Mioni 1951:64-5. Ο τόπος και το έτος θανάτου του Μόσχου μελετάται
κυρίως στις μελέτες των Chadwick 1974, ό. π. και Follieri, E. 1988. ‘Dove e quando morì Giovanni
Mosco?’, Rivista di studi bizantini e neoellinici XXV, 3-39.
10
Mioni 1951:62, “è una specie di leggenda aurea composta con mirabile ingenuità, senza alcuna ricerca
stilistica, conosciuta col nome di Λειμωνάριον o Λειμὼν Πνευματικός, in latino Pratum Spirituale, lumi-
noso panorama della vita monastica d’Oriente nella seconda metà del VI secolo”‧ Δετοράκη 2017:26,
“Τον 17ο αιώνα, ο Héribert Rosweyde περιλαμβάνει το Λειμωνάριον στο περίφημο Vitæ Patrum, γεγονός
που το κατατάσσει στα best of της αγιολογίας την εποχή αυτή και το ενσωματώνει στην παράδοση των
Βολλανδιστών. Στην πραγματικότητα, το Λειμωνάριον συνιστά ένα casus unicus στη βυζαντινή λογοτε-
χνία”.
11
Για την συνολική αποτίμηση του έργου ως δείγματος αγιολογικής, φανταστικής ή/και ταξιδιωτικής
λογοτεχνίας, βλ. Δετοράκη 2017:26-7.
12
Δετοράκη 2017:25.
13
Κατά το δελτίο των χειρογράφων του Λειμωναρίου, παροχή του γαλλικού Ινστιτούτου Έρευνας και
Ιστορίας των Κειμένων (I.R.H.T. , ερευνητικό πρόγραμμα “Pinakes”), τον 10ο αιώνα χρονολογούνται τα
εξής: Athoniticus Vatop. 17, Athoniticus Vatop. 38, Athoniticus Vatop. 171, Mosquensis Synod. gr. 345,
Vaticanus gr. 720, Vaticanus gr. 1599, Vaticanus gr. 2027, Veneticus Marc. gr. II, 21. Παρατίθεται η δι-
εύθυνση: https://pinakes.irht.cnrs.fr/recherche-generale/results/page , όπως ανακτήθηκε την
06/03/2019).
14
Οι πληροφορίες αντλούνται κυρίως από παρουσίαση powerpoint της Μαρίνας Δετοράκη στα πλαίσια
του μεταπτυχιακού σεμιναρίου με τίτλο “Eκδοτικά προβλήματα στο Λειμωνάριο του Ιωάννη Μόσχου”
[εαρινό εξάμηνο του 2017, Πανεπιστήμιο Κρήτης‧ η ίδια παρουσίαση υπό τον τίτλο “Le Près Spirituel
dans l’ histoire du Grec moderne” πραγματοποιήθηκε για πρώτη φορά την 11η Απριλίου του 2013 σε
σεμινάριο του καθηγητή Antonio Rigo στο Πανεπιστήμιο Ca’ Foscari της Βενετίας με τίτλο “Il Prato
Spirituale, Constantinopoli (XII secolo) e Ambrogio Traversari. Un seminario”]. Στην ίδια παρουσίαση η
Δετοράκη υπογράμμισε την εκδοτική σημασία της σλαβωνικής μετάφρασης. Για την έμμεση παράδοση
διηγήσεων του Λειμωναρίου, βλ. επίσης Δετοράκη 2017:32σημ29. Για την χρονολόγηση της σλαβωνι-
κής μετάφρασης (Sinajski Paterika 551), βλ. (αγγλ.) Pattenden 1975:41 και (ελλ.) Δετοράκη 2017:27.
15
Pattenden 1975:38σημ3.
16
Mioni 1951:70.
17
Φώτ. Βιβλ. 199 τοῦτο μὲν ἐνίων κεφαλαίων ἐπιδιαιρέσει τοῦ ἀριθμοῦ συναυξομένου, τοῦτο δὲ καὶ
διηγημάτων ἔστιν ὧν παρενθήκῃ.

~5~
ήδη από τον 9ο αιώνα διακλάδωση της χειρόγραφης παράδοσης του Λειμωναρίου, όπως
αυτή περιγράφεται στην προτεινόμενη ιστορία του κειμένου από τον αναλήπτη της
κριτικής έκδοσής του Philip Pattenden18.
Στην αυγή της Αναγέννησης ‘γεννήθηκε’ η λατινική μετάφραση 209 διηγή-
σεων του Λειμωναρίου από τον λογιότατο Ambrogio Traversari (μετά το 1420), στηρι-
ζόμενη σε έναν πολυτελή κωνσταντινουπολίτικο19 κώδικα του 12ου αιώνα20 (F), αλλά
και πολύ αξιόπιστο μάρτυρα21, επομένως η μετάφραση χαίρει ανάλογης εκδοτικής α-
ξιοπιστίας22. Η φήμη του Λειμωναρίου εξαπλώθηκε ακόμη περισσότερο στην Δύση με
την δημοσίευση της ιταλικής μετάφρασης του Feo Belcari το 1475 με τίτλο Prato Spir-
ituale, η οποία μάλιστα τυπώθηκε πριν από την λατινική μετάφραση του Traversari23‧
την τελευταία επεξεργάστηκε ο Aloysius Lippomanus σε μια έκδοση 219 διηγήσεων,
δημοσιεύοντάς την το 155824. Η έκδοση του Lippomanus δέχθηκε πολλές ανατυπώ-
σεις, συγκαταλεγομένης και εκείνης του 1615 από τον βολλανδιστή Héribert Ro-
sweyde25. Έχοντας πρόσβαση σε τέσσερα χειρόγραφα26, το 1624 ο Fronton du Duc κα-
τήρτισε το πρώτο στέμμα κωδίκων του Λειμωναρίου εκδίδοντας το ελληνικό κείμενο
115 διηγήσεων με παράλληλη την λατινική μετάφραση27. Το 1681 ο Jean-Baptiste
Cotelier εξέδωσε άλλες 104 διηγήσεις από τέσσερις σημαντικούς μάρτυρες28, χωρίς ω-
στόσο να αντιβάλει τις γραφές, συμπληρώνοντας τα κενά του κειμένου κατά το δο-
κούν και προβάλλοντας προσωπικές του αναγνώσεις επί του ήδη υπάρχοντος κειμέ-
νου29. Αυτή η έκδοση του Cotelier και εκείνη του du Duc ενωμένες και εκδομένες πα-
ράλληλα με την λατινική μετάφραση του Lippomanus απαρτίζουν ώς σήμερα το κεί-
μενο που τύπωσε ο Jacques-Paul Migne το 1865 στο τρίτο τεύχος του 87ου τόμου της

18
Pattenden 1975:40. Δες και Παράρτημα α.
19
Υπέρ της κωνσταντινουπολίτικης προέλευσης του Mediceus-Laurentianus Pluteus gr. X, 3 (επομέ-
νως, κατά της φλωρεντινής καταγωγής του, βλ. ενδεικτικά Mioni (1951) ) τάσσεται ο Antonio Rigo, βλ.
Δετοράκη 2017:27σημ15.
20
Bandini, A. M. 1765. Catalogus codicum manuscriptorum Bibliothecæ Medicæ Laurentianæ varia continens
opera Græcorum patrum. Φλωρεντία : Typis Cæsareis, 471.
21
Βλ. τις πιο πρόσφατες εκτιμήσεις από τον Pattenden (1975:41-2) και την Δετοράκη (2017:27).
22
Δετοράκη 2017:27.
23
Pattenden 1975:38.
24
Pattenden 1975:38‧ Δετοράκη 2017:27σημ14, 30σημ26.
25
Pattenden 1975:38.
26
Fontes principales: Vaticanus gr. 738 (12ος αι.) και κάποιο παρισινό χειρόγραφο που δεν κατονομάζει
(Pattenden 1975:43). Επίσης, συμβουλεύτηκε τους κώδικες Berolinensis Gr. 221 (14ος αι.) και Turinensis
gr. B-II-10 (11ος αι.).
27
Pattenden 1975:38.
28
Parisinus gr. 1605 (12ος αι.), Parisinus gr. 914 (12ος αι.), Parisinus gr. 916 (11ος αι.) και Parisinus gr. 917
(11ος αι.).
29
Pattenden 1975:42-3.

~6~
Πατρολογίας. Ωστόσο, Λειμωνάριον δεν σταμάτησε να εκδίδεται: κατά καιρούς έχουν
εντοπιστεί ανώνυμες διηγήσεις παρένθετες σε άλλες συλλογές ψυχωφελών διηγή-
σεων, την πατρότητα των οποίων οι φιλόλογοι απέδωσαν στον Μόσχο30, έτσι το σώμα
του κειμένου αναπτύχθηκε σταδιακά, πλησιάζοντας τις εκδόσεις άνω των 300 διηγή-
σεων που μαρτυρεί ο Φώτιος.
Η επίμονη προσπάθεια των ερευνητών να αποκαταστήσουν την συλλογή ψυ-
χωφελών διηγήσεων του Μόσχου, εξετάζοντας σχολαστικά την χειρόγραφη παρά-
δοση του κειμένου, οδήγησε σε σημειώσεις και παρατηρήσεις πολύτιμες για την δη-
μιουργία μιας σύγχρονης κριτικής έκδοσης. Με περισσότερα των 100 χειρογράφων να
διασώζουν μερικό ή εκτενές υλικό από το Λειμωνάριον31, ο Pattenden ανέλαβε να τα
συλλέξει και να τα εξετάσει. Έτσι, κατάφερε να καταθέσει ένα στέμμα κωδίκων, μα-
κράν πληρέστερο των προηγούμενων εκδόσεων, χωρίζοντας τα χειρόγραφα σε τρεις
παραλλαγές (recensiones), με πιο αξιόπιστη την φ, έπειτα την μ, στα χειρόγραφα της
οποίας μαρτυρείται ο ανώνυμος πρόλογος, και την π, όπου παρατηρείται έντονη πα-
ρείσφρυση υλικού μη-Μόσχου32. Μεταξύ άλλων, ο Pattenden λαμβάνει υπόψιν του ως
βασικά κριτήρια αξιολόγησης των κωδίκων την σειρά, τον χωρισμό και την αρίθμηση
(επομένως, το πλήθος) των διηγήσεων ανά μονάδα ή εκατοντάδα, καθώς επίσης τα
κύρια ονόματα και τοπωνύμια ως ισχυρούς δείκτες γνησιότητας μεμονομένων επει-
σοδίων ή ομάδων διηγήσεων33. Καθοριστικό στοιχείο για την κατάταξη του εκάστοτε
κώδικα στην παραλλαγή μ ή την π είναι η μαρτυρία του ανωνύμου προλόγου (βλ. πα-
ραπάνω και σημ. 9).
Επιστρατεύοντας όλα τα παραπάνω στοιχεία, επιχειρούμε στην παρούσα εργα-
σία την πειραματική κριτική έκδοση μιας, από πολλές απόψεις, ιδιάζουσας διήγησης.
Η φιλοδοξία αυτού του πειράματος είναι να αναδείξει και, ει δυνατόν, να αντιμετω-
πίσει πλήθος εκδοτικών προβλημάτων που κωλύουν την σύσταση κριτικής έκδοσης
του Λειμωναρίου.

30
Κατά χρονολογική σειρά: Clugnet, L. 1900. ‘Vie et récits de l’ Abbé Daniel de Scéte’, ROC V, 49-73 και
370-391‧ Nau, F. 1902-1903. ‘Vies et Récits d’ Anachorètes, IV-VII siècles; I. Analyse du Ms. Grec de Paris
1596’, ROC VII, 604-617 και VIII, 91-100‧ Huber, M. (εκδ.). 1913. Johannis Monachus Liber de Miraculis.
Heidelberg‧ Nissen, Th. 1938. ‘Unbekannte Erzählungen aus dem Pratum Spirituale’, BZ XXXVIII, 351–
376‧ Mioni, E. 1951. ‘Il Pratum Spirituale di Giovanni Mosco; gli episodi inediti del Cod. Marciano greco
II.21’, OCP XVII, 61-94‧ Pattenden, Ph. 1975. ‘The Text of the Pratum Spirituale’, JTS XXVI:I, 38-54‧ Lack-
ner, W. 1982. ‘Zwei membra disiecta aus dem Pratum Spirituale des Ioannes Moschos’, AB C, 147-154.
31
Pattenden 1975:39-40.
32
Αναλυτικότερα, βλ. Pattenden 1975:40-1. Δες και Παράρτημα α.
33
Pattenden 1975:40-1.

~7~
 ΥΠΟΘΕΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Η σύντομη ιστορία του αββά Στεφάνου Καππαδόκη στο Λειμ. 122 δεν περνά α-
παρατήρητη. Μολονότι το στοιχείο του φανταστικού γίνεται αμέσως αντιληπτό από
τον αναγνώστη (επειδή πραγματοποιείται ένα θαύμα), εντούτοις δεν μπορεί κανείς να
παραναγνώσει ότι προκαλεί ερωτήματα γύρω από την σεξουαλικότητα και τον ερω-
τισμό στα πλαίσια του μοναστικού βίου, όπως αυτός είχε κατά την πρωτοβυζαντινή
περίοδο34. Η διήγηση εντοπίζεται στην λατινική μετάφραση του Lippomanus (= δια-
σκευασμένη μετάφραση του Traversari), όπως αυτή τυπώνεται στην Πατρολογία
(LXXXVII/III:2983-2986) με τον αριθμό CXXII (= 122). Το ελληνικό κείμενο του Λειμ.
122 εκδίδει πρώτος ο Pattenden (1975:51-2), ο οποίος την εντόπισε στους κώδικες
Mediceus-Laurentianus Pluteus gr. X, 3 (F, 12ος αι.), Musei Brittani Burney 50 (B, 14ος
αι.), Parisinus Coislinianus gr. 369 (K, 11ος αι.), Parisinus gr. 1596 (P, 11ος αι.) και 1605
(X, 12ος αι.), Hierosolymitanus S. Sabae 77 (d, 1473), Venetus Marcianus gr. II, 70 (11ος
αι.) και στην σλαβωνική μετάφραση (Slav, 9ος αι.). Μόνο ο F και η Slav σημειώνουν ἐπὶ
τῇ ᾤᾳ τον αριθμό ρξα΄ (= 121), ενώ οι Κ και Χ τον αριθμό ρξβ΄ (= 122)‧ ο Pattenden δεν
αντιβάλλει τα χειρόγραφα με την λατινική μετάφραση του Lippomanus (≅ Tra-
versari), δηλώνοντας στο κριτικό υπόμνημα ότι “Caput deest apud Mg. [= PG
LXXXVII/III]”35, ενώ η λατινική μετάφραση συμφωνεί στην αρίθμηση με τους K, X και
πλησιάζει τον F και την Slav. Η θέση της φαίνεται σταθερή στην χειρόγραφη παράδοση
του κειμένου, παρατήρηση που ενισχύεται από το γεγονός ότι αυτή σώζεται σε πρώιμα
και αξιόπιστα χειρόγραφα καθιστώντας τα ακόμη πιο αξιόπιστους μάρτυρες, καθώς
δημιουργείται η εντύπωση ότι αυτά τα χειρόγραφα ακολουθούν μια πρώιμη και συ-
γκεκριμένη (‘παραδοσιακή’) σειρά. Η έκπτωσή της από δεκάδες χειρόγραφα που δια-
σώζουν υλικό του Λειμωναρίου πιθανώς να οφείλεται στην τολμηρότητα του περιεχό-
μενού της, δηλ. να ‘έπεσε θύμα’ λογοκρισίας.
Το Λειμ. 122 δεν εντοπίζεται μόνο σε χειρόγραφα της παραλλαγής φ (F, X (;),
Slav και Lippomanus). Την διήγηση μαρτυρούν χειρόγραφα της μ (q) και της π (P), ενώ
μάς είναι άγνωστο σε ποιες παραλλαγές κατατάσσονται οι K, B και d. Από αυτήν την
παρατήρηση προκύπτουν δύο αντίθετες υποθέσεις, είτε ότι προκαλεί δυσκολία στον

34
Βλ. την μελέτη ad hoc του Krüeger, D. 2011. ‘Between Monks; tales of monastic companionship in
Early Byzantium’, JHS (= Journal of the History Sexuality) XX (I), 28-61.
35
Pattenden 1975:51.

~8~
 εκδότη του Λειμωναρίου να κατατάξει τα χειρόγραφά του στις προτεινόμενες παραλ-
λαγές, είτε ότι το αυτό γεγονός λειτουργεί εδώ ως ένδειξη γνησιότητας, υπογραμμί-
ζοντας έτσι την οργανική θέση της διήγησης μέσα στην συλλογή. Ωστόσο, ανάμεσα
στους ισχυρούς μάρτυρες της διήγησης βρίσκεται και ο Χ, τον οποίον είχε χρησιμοποι-
ήσει ο Cotelier στην έκδοση των 104ων διηγήσεων (βλ. σ. 6σημ28), όπου, όπως ανα-
φέρουμε παραπάνω, παρέβη τις αρχές της εκδοτικής. Επιπλέον, στο κείμενο του X το
Λειμ. 122 κλείνει ως εξής, “ἐγὼ δὲ| τοῦτο ἑωρακῶc ὑπέcτρεψα, δοξάζων καὶ εὐχα-
ριcτῶν| τὸν θ(εὸ)ν ἔνθα ἤμην, προcέχων ἑαυτὸν καὶ εὐχόμενο(c)| ζηλωτὴc αὐτῶν γε-
νέcθαι”36, πιθανώς scriba unica, εφόσον δεν κατέστη δυνατή η πρόσβαση στους q και
d37. Βέβαια, αυτή η διαπίστωση δεν είναι ικανή να αλλάξει την καλή εντύπωση που
έχουμε για τον X, εφόσον είναι πιθανό ο αντιγραφέας του να κατέκρινε την ιστορία
του Στεφάνου Καππαδόκη επιλέγοντας την κατάληξη της ιστορίας με την ‘ηθική’ α-
ντίδραση του αββά ,προκειμένου να αναιρέσει την ομοερωτική υφή της αφήγησης. Για
να κλείσουμε με την υπόθεση του X αρκεί να αναφερθεί ότι ο Cotelier, του οποίου η
έκδοση που βασίζεται και στον X συνενώθηκε από τον Migne με εκείνη του du Duc,
δεν συμπεριέλαβε το Λειμ. 122, εφόσον το ελληνικό κείμενο της διήγησης δεν τυπώ-
νεται στην έκδοση της Πατρολογίας – ομολογούμε ότι αυτή η παρατήρηση χρήζει ελέγ-
χου.
Η συζήτηση για το Λειμ. 122 θα σταματούσε στο άρθρο του Pattenden (1975),
αν δεν εντοπιζόταν σε άλλα χειρόγραφα. Με αφορμή την παρακολούθηση του σεμι-
ναρίου της Δετοράκη (βλ. σ. 5σημ14) ήρθαμε σε επαφή με τον Mosquensis Syndicus gr.
163 (Vladimir 345, Μ, 11ος αι.), στα φύλλα του οποίου εντοπίσαμε και ταυτοποιήσαμε
το Λειμ. 122. Επομένως, προβαίνουμε στην ανανέωση των καταγραμμένων μαρτυριών
του κειμένου συντάσσοντας το παρακάτω δελτίο ταυτοποίησης:

Λειμ. 122 = PG LXXXVII/III, 2983-2986, CXXII “De duobus monachis, qui nudi ingressi sunt ecclesiam un
communicarent, nec visi sunt ab aliquo, nisi ab abbate Stephano” (= Περί δύο μοναχών που εισήλθαν γυ-
μνοί στην εκκλησία για να κοινωνήσουν, αλλά δεν έγιναν αντιληπτοί από κανέναν άλλον εκτός
από τον αββά Στέφανο)‧ Pattenden 1975:51-52‧ Slav <ρξα΄> φ. ?‧ F <ρξα΄> φφ.85v-86r‧ B <περὶ τοῦ ἀββᾶ
Cτεφάν(ου) τοῦ Καππαδόκ(η)> φ.133r‧ K <ρξβ΄> φφ.110v-111r‧ P φφ.472-473‧ X <ρξβ΄> φ.63r‧ Μ 12η
διήγηση της <β΄ εκατοντάδος> [φ.250v] φφ.254v:στήλ.ΙΙ.34-255r:στήλ.Ι.24. Δεν έχει καταχωρηθεί στο
ρεπερτόριο ψυχωφελών διηγήσεων του Wortley.

36
Δες Παράρτημα β.vi.
37
Pattenden 1975:52.

~9~
 Εν συνόψει, έχοντας στην διάθεσή μας έναν επιπλέον μάρτυρα του Λειμ. 122, στις επό-
μενες σελίδες θα προχωρήσουμε στην περιγραφή των μαρτύρων και την συστηματική
αντιβολή τους – πλην των d και q, οι οποίοι συνεξετάζονται στην έκδοση του Pat-
tenden (1975) με κριτικό υπόμνημα (άρα μάς γνωστοποιούνται, έστω κατ’ αυτόν τον
τρόπο, οι γραφές τους).

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΜΑΡΤΥΡΩΝ

B 50. 2, 14ος αι. Πολυτελής χειρόγραφος κώδικας. 174 χαρτώα φφ., μονόστηλα, με διά-
κοσμο. Μικρογράμματη με χρήση δύο χρωμάτων μελάνης. Ανήκει στην συλλογή
Burney της Βρετανικής Βιβλιοθήκης. Εμπεριέχει τα πατερικά Ἀποφθέγματα, τον πρό-
λογο του Λειμωναρίου (φφ. 4r-5r), ψυχωφελείς διηγήσεις, μέρος της Λαυσιακῆς Ἱστο-
ρίας.38

F X, 3, 12ος αι. Πολυτελής ελληνικός χειρόγραφος κώδικας. 301 περγαμηνά φφ. σε τε-
τράδια (in quarto), μονόστηλα, με διάκοσμο (πλεκτές διακοσμητικές ταινίες, φυτικός
διάκοσμος, έτερα άλλα σχέδια). Μεικτή μαργαριτόπλεκτη με χρήση μαύρης και ερυ-
θράς μελάνης. Πιθανό να προέρχεται από την Κωνσταντινούπολη39. Ανήκει στην
συλλογή Pluteus της Λαυρεντιανής Βιβλιοθήκης των Μεδίκων, Φλωρεντία. Φέρει
τον γενικό τίτλο “Παράδεισος”(φ. 1r). Εμπεριέχει ασκητικά έργα, χριστιανικές πραγ-
ματείες, ψυχωφελείς διηγήσεις, μεταξύ των οποίων το Λειμωνάριον (φφ. 34r-138r).40

K 369, 11ος αι. Ελληνικός χειρόγραφος κώδικας. Ακρωτηριασμένος στο τέλος. 203 περ-
γαμηνά φφ., μονόστηλα. Μεικτή μικρογράμματη στρογγυλόσχημη. Ανήκει στην
συλλογή Coislin της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Γαλλίας, Παρίσι. Εμπεριέχει έπαινο
στην Παναγία και το Λειμωνάριον (φφ.13r-203v).41

M 163 (Vladimir 345), 11ος αι. Ελληνικός χειρόγραφος κώδικας. 318 περγαμηνά φφ.
(19x14/φ.), δίστηλα, με διάκοσμο (πλεκτές διακοσμητικές ταινίες και καλλιγραφικά
majuscula) στα φφ. 9r, 10r, 224r, 227r, 282r, 313v. Μεικτή μαργαριτόπλεκτη. Προέρχε-
ται από την Μονή Φιλοθέου, Άγιον Όρος. Βρίσκεται στην Συνοδική Βιβλιοθήκη της

38
Δεν κατέστη δυνατό να αποκτήσουμε πρόσβαση στον περιγραφικού καταλόγο της Βρετανικής Βιβλιο-
θήκης (The British Library Summary Catalogue of Greek Manuscripts (1999). τόμ. Ι. Λονδίνο.). Η περιγραφή
του κώδικα αντλείται από τις εξής διευθύνσεις:
http://www.bl.uk/manuscripts/Viewer.aspx?ref=burney_ms_50!1_fs001r ,
http://www.bl.uk/manuscripts/Viewer.aspx?ref=burney_ms_50!2_fs001r , ανακτήθηκαν στις
07/03/2019).
39
Βλ. σ. 6σημ19.
40
Bandini, An.-M. 1795. Catalogus codicum manuscriptorum Bibliothecae Medicae Laurentianae varia contines
opera GRaecorum patrum. Firenze: Typis Caesaris, 471-3.
41
Omont, H. 1888. Inventaire sommaire des manuscrits grecs de la Bibliothèque nationale et des autres biblio-
thèques de Paris et des Départements. τόμ. ΙΙΙ. Paris, 191.

~ 10 ~
 Μόσχας. Εμπεριέχει αγιολογικές διηγήσεις και παραινετικά έργα. Το Λειμωνάριον ε-
κτείνεται στα φφ. 227r-312v υπό τον τίτλο “Πατερικόν... τὰ περὶ λειμόνων (sic)”.42

P 1596, 11ος αι. Ελληνικός χειρόγραφος κώδικας. Ακρωτηριασμένος στην αρχή, ξεκινά
από το φ. 49r. 691 περγαμηνά φφ., μονόστηλα. Μεικτή μαργαριτόπλεκτη. Βρίσκεται
στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας, Παρίσι. Εμπεριέχει την Λαυσιακὴ Ἱστορία, τα
πατερικά Ἀποφθέγματα, Αναστάσιο Σιναΐτη, Γρηγόριο Ναζιανζηνό, ψυχωφελής διη-
γήσεις, το Λειμωνάριον (φφ. 483r-674v), αγιολογικά κείμενα.43

X 1605, 12ος αι. Ελληνικός χειρόγραφος κώδικας. 286 περγαμηνά φφ., μονόστηλα. Μει-
κτή μαργαριτόπλεκτη. Βρίσκεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας, Παρίσι. Ε-
μπεριέχει το Μαρτύριον Ἁγίου Σεργίου, το Λειμωνάριον (φφ. 4r-129v), έναν ανώνυμο
παράδεισο, τα πατερικά Ἀποφθέγματα, ψυχωφελείς διηγήσεις και τα Πρακτικά της
Οικουμενικής Συνόδου Η΄.44

Migne Έκδοση του Λειμωναρίου του Ιωάννη Μόσχου από τον Migne στο τρίτο τεύχος του
ογδοηκοστού εβρόμου τόμου της Ἑλληνικής Πατρολογίας, όπως περιγράφεται παρα-
πάνω.

Pattenden Κατάρτιση του πρώτου σύγχρονου στέμματος κωδίκων από τον Philip Pattenden
(1975) και έκδοση του Λειμ. 122 μεταξύ άλλων τριών διηγήσεων από το Λειμωνάριον.

ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΤΗΜΑΤΙΚΗΣ ΑΝΤΙΒΟΛΗΣ – ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

Στον ακόλουθο πίνακα αντιβάλλουμε τον Μ με τους υπόλοιπους κώδικες, την

λατινική μετάφραση από την Πατρολογία και την έκδοση του Pattenden (1975):

στ. M Άλλες γραφές (B, F, K, P, X, Migne, Pattenden)

1 Παρεβάλωμεν Παρεβάλομεν FBP Pattenden Παρεβάλλομεν Χ
1 πρὸc εἰc F
1 ἀββᾶ ἀββᾶν al
2 ὄντοc μου ὢν ἐγὼ FP Pattenden ὄντωc μου X
2 εἰc Ῥαϊθοῦ ἐν Ῥαϊθοῦ FKPX Pattenden
2 πέντε (ἐτῶν) om FKPX Pattenden Migne

42
Αρχιμανδρίτης Βλαντίμιρ. 1894. Συστηματική περιγραφή των χειρογράφων της Συνοδικής Βιβλιοθήκης [=
Πατριαρχίου] της Μόσχας. Ελληνικά χειρόγραφα. Μόσχα: Συνοδικό Τυπογραφείο, 505-6.
43
Omont, H. 1888. Inventaire sommaire des manuscrits grecs de la Bibliothèque nationale et des autres biblio-
thèques de Paris et des Départements. τόμ. ΙΙ. Paris, 106.
44
Omont, ό. π., 104.

~ 11 ~
 ἐν τῇ μεγάλῃ καὶ μεγάλῃ post ἁγία F Pattenden Migne ἁγίᾳ καὶ μεγάλῃ ἐκ. K
3
ἁγίᾳ πέμπτῃ μεγάλῃ καὶ ἁγίᾳ ἐκκληcίᾳ P μεγάλῃ ἐκκληcίᾳ X
4 ἑcτώτων ἱcταμένων FKPX Pattenden
4 ἰδοὺ om P
εἰcῆλθον δύο
4-5 θεωρῶ δύο τινὰc ἀναχωρητὰc εἰcελθόνταc FKPX Pattenden Migne
ἀναχωρηταὶ
5 ἦcαν δὲ καὶ ἦcαν δὲ KP
6 ἐθεώρηcεν ἐθεώρει P add αὐτοὺc Β add αὐτοῖc X
6 γυμνοί εἰcιν ἦcαν K essent Migne γυμνοί post ἦcαν P
7 ἁγίου δεcποτικοῦ FKPX Pattenden Dominico Migne
8 κάcτρου κάcτρου ὑπάγοντεc KP et abibant Migne
ἐγὼ δὲ cυνεξῆλθον
8 cυνεξῆλθον δὲ κἀγὼ μετ’ αὐτῶν ἕωc τοῦ τόπου καὶ P
αὐτοῖc
Ὅταν οὖν
8 ὅτε οὖν ἐξήλθωμεν Χ
ἐξήλθωμεν
8 βάλλω βάλω P
9 Ποιήcατε add πατέρεc X
9 μεθ’ ἑαυτῶν μεθ’ ὑμῶν FX Pattenden
9 Αὐτοὶ δὲ ἔγνωcαν Τότε ἔγνωcαν P
10 ἑώρων ἐθεώρουν FP Pattenden ἑώρακα Χ
λέγουcί μοι καὶ αὐτοὶ FKX Pattenden λέγουcι δέ μοι Β
10 λέγουcιν δέ μοι
(praesens narrativus) καὶ λέγουcί μοι P et dixerunt mihi Migne
καλῶc κάθῃ,
10 κάθου, ἡcύχαcον Κ καλῶς καθέζει ἡcυχάζων Χ
ἡcύχαcον
Πάλιν ἐγὼ ἔβαλον πάλιν οὖν ἐγὼ ἔβαλον et cet. K Καὶ ἔβαλον αὐτοῖc et cet. P
11
αὐτοῖc μετάνοιαν Π. οὖν ἐγὼ ἔβαλλον αὐτοῖς μετάνοιαν παρακαλῶν καὶ κλαίων Χ
11 ἵνα λάβοcί μοι ἵνα λάβωcί μοι FBPX Pattenden ἵνα λάβωcί μοι ἐλθεῖν Κ
12 μεθ’ ἡμῶν μεθ’ ὑμῶν F
καλῶc κάθῃ,
12 κάθου, καλῶc κάθῃ FKPX Pattenden καλῶc κάθῃ ἡcυχάζων Β
ἡcύχαζων

add τῆc θαλάσσηc FP Pattenden trans mare Migne

14 εἰc τὸ πέραν
(surplusagium) τῆc Ἐρυθρᾶc θαλάσσηc Κ

~ 12 ~
14 εἰc τὸ πέραν add. ἐγὼ δὲ τοῦτο ἑωρακῶc ὑπέcτρεψα, δοξάζων καὶ εὐχαριcτῶν
τὸν θ(εὸ)ν ἔνθα ἤμην, προcέχων ἑαυτὸν καὶ εὐχόμενο(c) ζηλωτὴc
αὐτῶν γενέcθαι X

Έπειτα από την συστηματική αντιβολή των μαρτύρων παρατηρούμε δύο ομάδες γρα-
φών, α. την ομάδα F-K-P-Migne και β. την ομάδα B-M-X. Στην πρώτη ομάδα, ο F πα-
ραδίδει το γραμματικά, συντακτικά και σημασιολογικά καλύτερο κείμενο. Ακολουθεί
η λατινική μετάφραση, η οποία συμπληρώνει στοιχεία που έχουν εκπέσει από τον F,
όπως την χρονική δείξη πέντε (στ. 2). Μολονότι ο Κ πλησιάζει τις γραφές του F, εντού-
τοις προσθέτει στοιχεία που πλεονάζουν, όπως την επανάληψη τῆc Ἐρυθρᾶc θαλάccηc
(στ. 14), όταν μόλις μισή σειρά πριν είχε ήδη δηλωθεί το όνομα της θάλασσας. Στην
κριτική έκδοση επιλέγουμε να τυπώσουμε την γραφή τῆc θαλάccηc (στ. 14), επειδή
διευκρινίζει πέρα από ποιο σημείο χάνονται από θέας οι δύο αναχωρητές. Ωστόσο, η
γραφή (ἁγίᾳ καὶ) μεγάλῃ ἐκκληcίᾳ (στ. 3) φανερώνει σημάδια παρανόησης για τον F,
αλλά κυρίως για τον P (βλ. στ. 8 cυνεξῆλθον κἀγὼ μετ’ αὐτῶν ἕωc τοῦ τόπου καὶ). Από
την δεύτερη ομάδα, οι B και M κατανοούν καλώς το κείμενο – δε θα απεκλείαμε κά-
ποια μεταξύ τους συγγένεια, ωστόσο δεν πλησιάζουν την συνολική εικόνα του F. Οι Β
και Μ προσφέρουν στο κείμενο την γραφή πέντε (στ. 2), η οποία, ακόμη και αν δεν
υποστηρίζεται από τους ισχυρούς μάρτυρες του κειμένου, θεωρείται ισχυρή χρονική
δείξις. Ο Χ είναι κακός μάρτυς: σημειώνονται σε βάρος του μια παρανόηση (3 ἐν τῇ
μεγάλῃ καὶ ἁγίᾳ ἤμην ἐκκληcίᾳ), παραναγνώσεις (8 ὅτε, 10 ἑώρακα, 10 καθέζει ἡcυχάζων)
και περιττές προσθήκες (6 αὐτοῖc, 7 ὑπάγοντεc, 9 πατέρεc, 11 πάλιν οὖν ἐγὼ ἔβαλλον
αὐτοῖc μετάνοιαν παρακαλῶν καὶ κλαίων, 14 ἐγὼ δὲ τοῦτο ἑωρακῶc ὑπέcτρεψα, δοξάζων
καὶ εὐχαριcτῶν τὸν θ(εὸ)ν ἔνθα ἤμην, προcέχων ἑαυτὸν καὶ εὐχόμενο(c) ζηλωτὴc αὐτῶν
γενέcθαι). Πρόκειται για έναν κακό αντιγραφέα, από τον οποίον δεν θα ωφεληθούμε
αν τον λάβουμε υπόψιν μας, παρά μόνο αν επιλέγουμε την καλύτερη γραφή δια της
ατόπου επαγωγής. Αξιοσημείωτο για την δεύτερη ομάδα ότι τοποθετούν τις λέξεις
στην ίδια σειρά (3 μεγάλῃ ἁγίᾳ πέμπτῃ/ἐκκλησίᾳ), συμφωνώντας με την γραφή της λα-
τινικής μετάφρασης feria coenae Domini.

~ 13 ~
 ΛΕΙΜ. 122: ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗ ΚΡΙΤΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

Παρεβάλομεν πρὸc τὸν ἀββᾶν Cτέφανον τὸν Καππαδόκην, εἰc τὸ Cινᾶ ὄροc,
καὶ διηγήcατο ἡμῖν λέγων ὅτι Ὢν ἐγὼ ἐν Ῥαϊθοῦ πρὸ τούτων τῶν πέντε ἐτῶν,
ἐν τῇ ἁγίᾳ καὶ μεγάλῃ πέμπτῃ ἤμην ἐν τῇ ἐκκληcίᾳ, καὶ τῆc ἀναφορᾶc ἐπιτε-
λουμένηc καὶ πάντων τῶν πατέρων ἱcταμένων, ἰδοὺ θεωρῶ δύο τινὰc ἀναχω-
5 ρητὰc εἰcελθόνταc ἐν τῇ ἐκκληcίᾳ, ἦcαν δὲ γυμνοί. Καὶ οὐδεὶc ἄλλοc τῶν πα-
τέρων ἐθεώρηcεν ὅτι γυμνοί εἰσιν, εἰ μὴ ἐγὼ μόνοc. Ὡc οὖν μετέλαβον τοῦ
δεcποτικοῦ cώματοc καὶ αἵματοc Χριcτοῦ τοῦ Θεοῦ ἡμῶν, ἐξῆλθον ἐκ τοῦ
κάcτρου‧ ἐγὼ δὲ cυνεξῆλθον αὐτοῖc. Ὅταν οὖν ἐξήλθομεν, βάλλω αὐτοῖc με-
τάνοιαν λέγων‧ Ποιήcατε ἀγάπην, λάβετέ με μεθ’ ὑμῶν. Αὐτοὶ δὲ ἔγνωcαν ὅτι
10 ἐγὼ ἐθεώρουν αὐτοὺc γυμνοὺc, λέγουcί μοι καὶ αὐτοί‧ καλῶc κάθῃ, ἡcύχαcον.
Πάλιν ἐγὼ ἔβαλον αὐτοῖc μετάνοιαν, ἵνα λάβωcί με‧ τότε εἶπόν μοι‧ Οὐ δύναcαι
μεθ’ ἡμῶν, κάθου, καλῶc κάθῃ. Καὶ ποιήcαντέc μοι εὐχὴν, ἔμπροcθέν μου
ἐπάνω τῶν ὑδάτων τῆc Ἐρυθρᾶc θαλάccηc πεζεύcαντεc ἀπῆλθον εἰc τὸ πέραν
τῆc θαλάccηc.

CXXII Caput latine salvatur apud Migne, habent FXKPΒΜ Slav | ρξα΄ F Slav : ρξβ΄ ΧK : Narratio duodec-
ima in β΄ ἑκατοντάς, quius initium e f. 250v apud M | Titulum habent Β περὶ τοῦ ἀββᾶ Cτεφάνου τοῦ
Καππαδόκ<ου> et Migne De duobus monachis, qui nudi ingressi sunt ecclesiam un communicarent, nec visi sunt
ab aliquo, nisi ab abbate Stephano.
1 Παρεβάλωμεν KM : Παρεβάλλομεν Χ | εἰς τὸν ἀββᾶν F : πρὸς τὸν ἀββᾶ Μ || 2 ὄντος μου
BKM : ὄντως μου Χ | εἰς Ῥαΐθοῦ ΒΜ | πέντε] om FKPX Pattenden Migne || 3 μεγάλη ante ἁγία transp.
BM : πέμπτη] om KPX quinta Migne : ἁγία καὶ] om. P || 4 ἑστώτων Μ : ἑστότων Β | ἰδοὺ] om P || 4-5
θεορῶ Χ : θεωρῶ] om BM : δύο . . . εἰσελθόντας] εἰσῆλθον δύο ἀναχωρηταὶ ΒΜ : τῆ ἁγία ἐκκλησία Κ || 5
καὶ ante ἦσαν P || 6 ἐθεώρει P : ἐθεώρησεν αὐτοὺς Β : ἐθεώρησεν αὐτοῖς Χ | ἦσαν Κ : ἦσαν ante γυμνοὶ
transp P || 7 δεσποτικού (cf. Dominico Migne)] ἁγίου ΒΜ || 8 ὑπάγοντες post κάστρου KX | ὅτε Χ | ἐγὼ
δὲ . . . ἐξήλθομεν] συνεξῆλθον δὲ κἀγὼ μετ’ αὐτῶν ἕως τοῦ τόπου καὶ P | βάλω P || 9 post ἀγάπην add
π(ατέρ)ες Χ | μαι Μ | μεθ’ ἑαυτῶν KPBM | Αὐτοὶ δὲ] τότε P || 10 ἐγὼ] om XB | ἐθεώρουν] ἑώρακα Χ :
ἑώρων ΒΚΜ | λέγουσιν ΧΚ : καὶ λέγουσί Ρ : λέγουσι δέ ΒΜ | καὶ αὐτοὶ] om PB | καλῶς κάθῃ] καλῶς
καθέζει Χ : κάθου Κ | ἡσυχάζων Χ || 11 πάλιν οὖν ΧΚ : καὶ πάλιν Ρ | ἐγὼ] om P | ἔβαλλον Χ : ἔβαλα P |
post μετάνοιαν add παρακαλῶν καὶ κλαίων Χ | λάβωσίν ΧΚ : λάβοσί Μ | μοι Χ | μεθ’ ἡμῶν ΡΒΜ : ἔλθειν
μεθ’ ἡμῶν Χ : μεθ’ ἡμῶν ἔλθειν Κ || 12 μεθ’ ὑμῶν F | κάθου] om BM | post κάθῃ add ἡσυχάζων Β : post
κάθῃ add ἡσύχαζων Μ || 14 τῆς Ἐρυθρᾶς θαλάσσης Κ : om BM et X, qui autem habet ἐγὼ δὲ τοῦτο
ἑωρακῶς ὑπέστρεψα δοξάζων καὶ εὐχαριστῶν τὸν θ(εὸ)ν ἔνθα ἤμην προσέχων ἑαυτὸν καὶ εὐχόμενος
ζηλωτὴς αὐτῶν γενέσθαι.

~ 14 ~
 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Λεξικά – Εγχειρίδια:
Maas, P. 1975. Κριτική των κειμένων (ελλην. μτφρ. και σχόλια, Ν. Χιονίδης).
Αθήνα: Παπαδήμας.

Montanari, F. 2013. Σύγχρονο λεξικό της αρχαίας ελληνικής γλώσσας (επιμ. ελ-
λην. έκδ., Α. Ρεγκάκος). Αθήνα: Παπαδήμας.

Schwyzer, E. 42010. Σύνταξη της αρχαίας ελληνικής γλώσσας (ελλην. μτφρ. και
επιμ., Γ. Ε. Παπατσίμπας – Χαιρόπουλος, Π.). Αθήνα: Παπαδήμας.

West, M. 1989. Κριτική των κειμένων και τεχνική των εκδόσεων, όπως εφαρμόζο-
νται στους έλληνες και λατίνους συγγραφείς. Αθήνα: Δαίδαλος.

Κύρια βιβλιογραφία:
Δετοράκη, Μ. ‘Το Λειμωνάριον του Ιωάννη Μόσχου και η θέση του στα Neograeca
Medii Aevi’, στο: Στ. Κακλαμάνης – Καλοκαιρινός, Α. (επιμ.). 2017. Χαρτογραφώντας τη
δημώδη λογοτεχνία (12ος-17ος αι.) [Πρακτικά του 7ου Διεθνούς Συνεδρίου Neograeca Medii
Aevi. Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών. Hράκλειο, 1-4 Νοεμβρίου 2012.], 2017, σ.
25-33.

Mioni, E. 1951. ‘Il Pratum Spirituale di Giovanni Mosco. Gli episodi inediti del Cod.
Marciano greco II, 21’. Orientalia Christiana Periodica XVII, 61-94.

Pattenden, Ph. 1975. ‘The Text of the Pratum Spirituale’, JTS XXVI (I), 38-54.

~ 15 ~
 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

α. Προτεινόμενο στέμμα κωδίκων (editio princeps):

Εικόνα 1. Στέμμα κωδίκων, όπως προτείνεται από τον Pattenden (1975).

Η δενδρική αναπαράσταση της editio princeps αντλείται από την παρουσίαση της Δετοράκη
(βλ. σ. 6σημ14).

β. Πίνακες διπλωματικής μεταγραφής:

i. Florentinus Mediceus-Laurentianus Pluteus graecus X, 3 (F)

27 φ. 85v <ρξα΄>
28 Παρεβάλομεν εἰc τὸν ἀββᾶν Cτέφανον τὸν Καπ
29 παδόκην‧ εἰc το Cινᾶ ὄροc‧ καὶ διηγήcατο ἡμῖν
30 λέγων‧ ὅτι ὣν ἐγὼ ἐν Ραϊθοῦ‧ πρὸ τούτων τῶν
31 ετῶν‧ ἐν τῆ ἁγία̣ μεγάλη πέμπτη‧ ἤμην μὲν τῆ ἐκ
32 κληcία‧ καὶ τῆc ἁγίαc ἀναφορὰc ἐπιτελουμένηc‧
33 καὶ πάντων τῶν π(ατέ)ρων ἱcταμένων‧ ἰδοὺ θεωρῶ
34 δύο τινὰc ἀναχωρητὰc εἰcελθόνταc ἐν τῆ ἐκκληcία
φ. 86r

~ 16 ~
 1 ἦcαν δὲ γυμνοὶ‧ καὶ οὐδεἷc ἄλλο<c> τῶν π(ατέρ)ων ἐθε
2 ώρηcεν ὅτι γυμνοὶ εἰcὶν‧ εἰ μὴ ἐγὼ μόνοc‧ ὡc
3 οὖν μετέλαβον τοῦ δεcποτικοῦ cώματοc κ(αὶ) αἵ
4 ματοc Χ(ριcτο)ῦ τοῦ Θ(εο)ῦ ἡμῶν ἐξῆλθον ἐκ τοῦ κάcτρου‧
5 ὑπάγοντεc‧ ἐγὼ δὲ cυνεξῆλθον αὐτοῖc‧ ὅτἂν οὖν ἐ
6 ξήλθωμεν‧ βάλλω αὐτοῖc μετάνοιαν λέγων ποι
7 ήcατε ἀγάπην‧ λάβετέ με μεθ’ ὑμῶν‧ αὐτοὶ δὲ ἔγνω
8 cαν ὅτι ἐγὼ ἐθεώρουν αὐτοὺc γυμνοὺc‧ λέγουcί
9 μοι κ(αὶ) αὐτοὶ‧ καλῶc κάθη‧ ἠcύχαcον‧ πάλιν ἐγὼ
10 ἔβαλον αὐτοῖc μετάνοιαν, ἴνα λάβωcί με‧ τό
11 τε εἶπον μοι‧ οὐ δύναcαι μεθ’ ὑμῶν‧ κάθου κα
12 λῶc κάθη‧ κ(αὶ) ποιήcαντέc μοι εὐχὴν‧ ἔμπρο
13 cθέν μου ἐπάνω τῶν ὑδάτων τῆc Ἐρυθρᾶc θαλάc
14 cηc πεζεύcαντεc, ἀπῆλθον‧ εἰc τὸ πέραν τῆc
15 θαλάccηc : ~

ii. Musei Brittani Burney graecus 50 (Β)

4 φ.133r <περὶ τοῦ ἀββᾶ Cτεφάν(ου) τοῦ Καππαδόκ(ου)>

5 Παρεβάλομεν πρὸc τὸν ἀββᾶν Cτέφανον τὸν Καππα
6 δόκῆν, εἰc τὸ Cϊνᾶ ὄροc‧ καὶ δἰηγήcατο ἡμῖν λέγων‧ ὅτι
7 ὄντοc μου εἷc Ραϊθοῦ, πρὸ τούτων τῶν πέντε ἐτῶν,
8 ἐν τῆ μεγάλη ἁγΐα πέμπτη, τῆc ἁγΐαc ἀναφορᾶc ἐπϊ
9 τελουμένηc, καὶ πάντων τῶν π(ατέρ)ων ἐcτότων, ἰ̈δοὺ
10 εἰcῆλθον δΰο ἀναχωρηταὶ ἐν τῆ ἐκκληcΐα, ἦcαν δὲ
11 γϋμνοὶ‧ καὶ οὐδεὶc ἄλλοc τῶν π(ατερ)ών ἐθεώρηcεν αὐτοὺc
12 ὅτι γϋμνοὶ εἰcἲν, εἰ μὴ ἐγὼ μόνοc‧ ὡc οὖν μετέλαβον
13 τοῦ ἁγΐου cώματοc, καὶ αἵματοc, Χ(ριcτο)ῦ τοῦ Θ(εο)ῦ ἡμῶν,
14 ἐξῆλθον ἐκ τοῦ κάcτρου‧ ἐγὼ δὲ, cυνεξῆλθον αὐτοῖc‧
15 ὅταν οὖν ἐξήλθωμεν, βάλλω αὐτοῖc μετάνοιαν λέγων‧
16 ποιήcατε ἀγάπην, λάβετέ με μεθ’ ἑαυτῶν. αὐτοὶ δὲ ἔ
17 γνωcαν, ὅτι ἑώρων αὐτοὺc γϋμνοὺc‧ λέγουcϊ δέ μοι‧ καλῶc
18 κάθη‧ ἡcὕχαcον‧ πάλϊν ἐγὼ ἔβαλον αὐτοῖc μετά

~ 17 ~
 19 νοιαν, ἵ̈να λάβωcΐ με‧ τότε εἶπον μοι‧ οὐ δύναcαι με
20 θ’ ἡμῶν‧ καλῶc κάθη ἡcϋχάζων‧ καὶ ποιήcαντέc μοὶ
21 εὐχὴν, ἔμπροcθέν μου ἐπάνω τῶν ὑ̈δάτων τῆc Ἐρϋθρᾶc
22 θαλάccηc, πεζεύcαντεc, ἀπῆλθον εἰc τὸ πέραν : ~

iii. Parisinus Coislinianus graecus 369 (K)

6 φ.110v <ρξβ΄> παρεβάλωμεν πρὸc

7 τὸν ἀββᾶν Cτέφανον τὸν Καππαδόκην
8 εἰc τὸ Cινᾶ ὄροc‧ καὶ διηγήcατο ἡμῖν λέγων.
9 ὅτι ὄντοc μου ἐν Ραϊθοῦ προ τούτων τῶν
10 ἐτῶν, ἐν τῆ ἁγία καὶ μεγάλη ἤμην ἐκ
11 κληcία‧ κὰι τῆc ἁγίαc ἀναφορᾶc ἐπι
12 τελουμένηc‧ καὶ πάντων τῶν π(ατέ)ρων ϊc
13 ταμένων, ἱ̈δοὺ θεωρῶ δύο τινὰc ἀναχω
14 ρητὰc, εἰcελθόνταc ἐν τῆ ἁγία ἐκκληcία.
15 ἧcαν δὲ γυμνοί‧ καὶ οὐδεὶc ἄλλοc τῶν
16 π(ατέρ)ων ἐθεώρηcεν αὐτοὺc ὅτι γυμνοὶ ἦcαν,
17 ἐι μη ἐγὼ μόνοc‧ ὡc οὖν μετέλαβον
18 τοῦ δεcποτικοῦ cώματοc καὶ αἵματοc
19 Χ(ριcτο)ῦ τοῦ θ(εο)ῦ ἡμῶν, ἐξήλθον ἐκ τοῦ κάc
20 τρου ὑ̈πάγοντεc‧ ἐγὼ δὲ cὺνἐξῆλθον
21 αὐτοῖc‧ ὅτἂν οὖν ἐξήλθοωμεν. βάλλω
22 αὐτοῖc μετάνοιαν λέγων‧ ποιήcατε
23 ἀγάπην. λάβετέ με μεθ’ ἑαυτῶν‧ ἀυ
24 τοὶ δὲ ἔγνωcαν, ὅτι ἐγὼ ἑώρων ἀυτοὺc γυμνοὺc‧
φ.111r
1 λέγουcί μοι καὶ ἀυτοί. κάθου ἡcύχαcον.
2 Πάλιν οὖν ἐγὼ ἔβαλον αὐτοῖc μετάνοι
3 αν. ἵ̈να λάβωcίν με ‧ τότε εἴπον μοι‧
4 οὐ δύναcαι μεθ ημῶν ἐλθεῖν‧ κάθου,
5 καλὼc κάθη ‧ καὶ ποιήcαντέc μοι ἐυ
6 χὴν, ἔμπροcθέν μου, ἐπάνω τῶν ϋ

~ 18 ~
 7 δάτων τῆc Ἐρυθρᾶc θαλάccηc πεζεύ
8 cαντεc. ἀπῆλθον εἰc τὸ πέραν τῆc Ἐρυ
9 θρᾶc θαλάccηc‧

iv. Mosquensis Syndicus graecus 163 (M)

φ.254v:cτήλ.II.
34 Παρεβάλωμεν πρὸc τὸν ἀββᾶ
35 Cτέφανον τὸν Καππαδόκιν, εἰc
36 τὸ Cινᾶ ὅροc· καὶ διἡγήcατο ἡ
37 μῖν λέγων· ὅτι ὅντοc μου εἰc Ρα
38 ϊθοῦ· προ τούτων τῶν πέντε
39 ἐτῶν· ἐν τῆ μεγάλη ἁγία πέμ
40 πτη τῆc ἁγίαc ἀναφορᾶc ἐπιτε
41 λουμένηc· κ(αὶ) πᾶντων τῶν π(ατέ)ρων
φ. 255r:cτήλ.I.
1 ἐcτώτων· ἰδοῦ εἰcῆλθον δύο ἀνα
2 χωριταὶ ἐν τῆ ἐκκληcία· ἦcαν
3 δὲ γυμνοί· καὶ οὐδεῖc ἄλλοc τῶν
4 π(ατέ)ρων ἐθεώρηcεν αὐτοῦc ὅτι
5 γυμνοὶ εἰcίν. εἰ μὴ ἐγὼ μόνοc·
6 ὡc οὖν μετέλαβον τοῦ ἁγίου cώ
7 ματοc καὶ αἴματοc Χ(ριcτο)ῦ, τοῦ Θ(εο)ῦ
8 ἡμῶν. ἐξῆλθον ἐκ τοῦ κάcτρου·
9 ἐγὼ δὲ cυνεξῆλθον αὐτοῖc· ὅ
10 τ’ ἂν οὖν ἐξῆλθωμεν, βάλλω αὐ
11 τοῖc μετάνοιαν λέγων· ποιή
12 cατε ἀγάπην λάβετέ μαι μεθ’ ἑ
13 αυτῶν· αὐτοὶ δὲ ἔγνωcαν ὅτι ἐ
14 ώρουν αὐτοῦc γυμνοῦc· λέγου
15 cιν δέ μοι· καλῶc κάθη ἡcύχα
16 cον· πάλιν ἐγὼ ἔβαλον αὐτοῖc
17 μετάνοιαν. ἵνα λάβοcί με·

~ 19 ~
18 τότε εἶπον μοι· οὐ δύναcαι
19 μεθ’ ἡμῶν· καλῶc κάθη ἡcύ
20 χαζων· καὶ ποιῆcαντέc μοι εὐ
21 χὴν, ἔμπροcθέν μου ἐπἀνω
22 τῶν ὑδάτων τῆc Ἐρυθρᾶc
23 θαλάccηc πεζεύcαντεc, ἀπῆλ
24 θον εἰc τὸ πέραν : ~

v. Parisinus graecus 1596 (P)

17 φ.472 παρεβάλομεν πρὸc

18 Τὸν ἀββᾶν Cτεφάνον τὸν Καππαδόκην εἰc τὸ Cινᾶ ὄροc‧ καὶ διηγήcατο
19 ἡμῖν λέγων‧ ὅτι ὣν ἐν Ῥαϊθοῦ πρὸ τούτων τῶν ἐτῶν ἐν τῆ μεγά
20 λη ἐκκληcία ‧ Καὶ τῆc ἁγίαc ἀναφορᾶc ἐπιτελουμένηc ‧ Καὶ πάν
21 των τῶν π(ατέρ)ων ἱcταμένων. θεωρῶ δύο τινὰc ἀναχωρητὰc ἐι
22 cελθόνταc ἐν τῆ ἐκκληcία ‧ Καὶ ἦcαν γυμνοί ‧ κ(αὶ) ὀυδεὶc ἄλλοc τῶν
23 π(ατέρ)ων ἐθεώρει ἀυτοὺc ὅτι ἦcαν γυμνοὶ, εἰ μὴ ἐγὼ μόνοc ‧ ὡc οὖν
24 μετέλαβον τοῦ δεcποτικοῦ cώματοc κ(αὶ) αἵματοc Χ(ριcτο)ῦ τοῦ θ(εο)ῦ ἡμῶν.
25 ἐξῆλθον ἐκ τοῦ κάcτρου ‧ cυνεξῆλθον δὲ κἀγὼ μετ’ αὐτῶν ἕωc τοῦ τό
26 που ‧ Καὶ βάλω ἀυτοῖc μετάνοιαν λέγων ‧ ποιήcατε ἀγάπην. λάβετέ με
27 μεθ’ ἑαυτῶν ‧ τότε ἔγνωcαν ὅτι ἐγὼ ἐθεώρουν ἀυτοὺc γυμνούc ‧ Καὶ
28 λέγουcί μοι‧ καλῶc κάθη. ἡcύχαcον‧ Καὶ πάλιν ἔβαλα αὐτοῖc μετά
29 νοιαν ἵνα λάβωcί με ‧ τότε εἶπον μοι ‧ οὐ δύναcαι μεθ’ ἡμῶν ‧ Κάθου
30 καλῶc Κάθη ‧ Καὶ ποιή̣.α̣ντέc μοι ἐυχὴν ἔμπροcθέν μου. ἐπάνω τῶν
φ.473
1 ὑδάτων τῆc Ἐρυθρᾶc θαλάccηc πεζεύcαντεc. ἀπῆλθον εἰc τὸ πέ
2 ραν τῆc θαλάccηc‧

vi. Parisinus graecus 1605 (X)

φ.63r
4 <ρξβ΄> Παρεβάλλομεν πρὸc τὸν ἀββᾶν Cτέφανον τὸν Καπ
5 παδόκην εἰc τὸ Cινᾶ ὄροc‧ καὶ διηγήcατο ἡμῖν λέγων‧
6 ὅτι ὅντωc μου ἐν Ῥαϊθοῦ‧ πρὸ τούτων ἐτῶν‧ ἐν τῆ

~ 20 ~
 7 μεγάλη καὶ ἁγία ἤμην ἐκκληcία‧ καὶ τῆc ἁγίαc ἀνα
8 φορᾶc ἐπιτελουμένηc. καὶ πάντων τῶν π(ατέρ)ων ἴcτα
9 μένων ‧ ἰδοὺ θεορῶ δύο τινᾶc ἀναχωρητὰc ‧ εἰcελ
10 θόνταc ἐν τῆ ἐκκληcία‧ ἧcαν δὲ γυμνοὶ. καὶ οὐ
11 δεῖc ἄλλοc τῶν π(ατέρ)ων ἐθεώρηcεν αὐτοῖc ὅτι γυμνοὶ
12 εἰcὶν‧ εἰ μὴ ἐγὼ μόνοc‧ ὡc οὖν μετέλαβον τοῦ δεcπο
13 τικοῦ cώματοc καὶ αἵματοc Χ(ριcτο)ῦ θ(εο)ῦ ἡμῶν‧ ἐξῆλ
14 θον ἐκ τοῦ κάcτρου ὑπάγοντεc‧ ἐγὼ δὲ cὺνἐξῆλθον αὐ
15 τοῖc‧ ὅτε οὖν ἐξῆλθωμεν‧ καὶ βάλλω αὐτοῖc μετά
16 νοιαν λέγων‧ ποιήcατε ἀγάπην π(ατέρ)εc λάβετε κα
17 μὲ μεθ’ ὑμῶν‧ αὐτοὶ δὲ ἔγνωcαν‧ ὅτι ἐώρακα αὐ
18 τοὺc γυμνοὺc‧ λέγουcίν μοι καὶ αὐτοὶ‧ καλῶc καθέζει
19 ἡcυχάζων‧ πάλιν οὖν ἐγὼ‧ ἔβαλλον αὐτοῖc μετάνοι
20 αν παραβαλῶν καὶ κλαίων‧ ἵνα λάβωcίν μαι‧
21 τότε εἶπόν μοι‧ οὐ δύναcαι ἐλθεῖν μεθ’ ἡμῶν‧ κά
22 θου καλῶc κάθη‧ καὶ ποιήcαντέc μοι εὐχὴν ἔμπροc
23 θέν μου ἐπάνω τῶν ὑδάτων τῆc Ἐρυθρᾶc θαλάc
24 cηc πεζεύcαντεc ‧ ἀπῆλθον εἰc τὸ πέραν‧ ἐγὼ δὲ
25 τοῦτο ἑωρακῶc ὑπέcτρεψα, δοξάζων καὶ εὐχαριcτῶν
26 τὸν θ(εὸ)ν ἔνθα ἤμην‧ προcέχων ἑαυτὸν καὶ εὐχόμενο(c)
27 ζηλωτὴc αὐτῶν γενέcθαι : ~

~ 21 ~