TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC ÑAØ LAÏT

F7G

GIAÙO TRÌNH

LÒCH SÖÛ THEÁ GIÔÙI

COÅ ÑAÏI

NGUYEÃN GIA PHU

 Lòch söû theá giôùi Trung Ñaïi -1-

MUÏC LUÏC
PHAÀN I. XAÕ HOÄI NGUYEÂN THUÛY ................................................................ 4
I. Baày ngöôøi nguyeân thuûy. ........................................................................... 4
II. Coâng xaõ thò toäc. ...................................................................................... 5
III. Vaên hoùa nguyeân thuûy............................................................................. 9
PHAÀN II. LÒCH SÖÛ PHÖÔNG ÑOÂNG COÅ ÑAÏI ........................................... 11
BAØI 1. AI CAÄP COÅ ÑAÏI ........................................................................................11
I. Ñòa lyù vaø cö daân..................................................................................... 11
II. Caùc thôøi kyø lòch söû cuûa Ai Caäp coå ñaïi. ................................................. 11
III. Tình hình kinh teá xaõ hoäi vaø boä maùy nhaø nöôùc. .................................... 14
BAØI 2. LÖÔÕNG HAØ COÅ ÑAÏI ............................................................................19
I. Ñòa lyù vaø cö daân..................................................................................... 19
II. Caùc quoác gia ôû Löôõng Haø coå ñaïi ......................................................... 19
BAØI 3. AÁN ÑOÄ COÅ ÑAÏI ....................................................................................23
I. Ñòa lyù vaø cö daân..................................................................................... 23
II. Vaên hoùa Haraùppa. ................................................................................ 23
III. THÔØI KYØ VEÂ ÑA................................................................................. 24
IV. AÁN ÑOÄ TÖØ THEÁ KYÛ VI TCN ÑEÁN THEÁ KYÛ III CN. ........................... 26
BAØI 4. TRUNG QUOÁC COÅ ÑAÏI .......................................................................33
I. Ñòa lyù vaø cö daân..................................................................................... 33
II. Caùc trieàu ñaïi Haï, Thöông, Chu. ........................................................... 33
III. Tình hình kinh teá xaõ hoäi. ..................................................................... 37
PHAÀN III. LÒCH SÖÛ HY LAÏP VAØ LA MAÕ COÅ ÑAÏI .................................... 42
BAØI 1. HY LAÏP COÅ ÑAÏI .......................................................................................42
I. Ñòa lyù vaø cö daân..................................................................................... 42
II. Vaên hoaù Creùt Myxen vaø thôøi Hoâme:..................................................... 42
III. Thôøi kì thaønh bang: ( Theá kyû VIII – IV TCN ) ..................................... 43
IV. Söï thieát laäp quyeàn baù chuû ôû Hy Laïp vaø cuoäc chinh phuïc phöông Ñoâng
cuûa Makeâñoânia: ........................................................................................ 49
BAØI 2. LA MAÕ COÅ ÑAÏI ....................................................................................52
I. Ñòa lyù vaø daân cö: ................................................................................... 52
II. Thôøi kyø coäng hoøa.................................................................................. 52
III. Thôøi kyø quaân chuû................................................................................. 61

Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû

Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi -2-

LÔØI NOÙI ÑAÀU

Lòch söû theá giôùi coå ñaïi laø lòch söû giai ñoïan coù nhaø nöôùc ñaàu tieân treân
theá giôùi. Tuy nhieân tröôùc khi giôùi thieäu lòch söû coå ñaïi caùc nöôùc phaûi tìm hieåu
giai ñoaïn ñaàu tieân cuûa lòch söû loaøi ngöôøi, ñoù laø giai ñoaïn xaõ hoäi nguyeân
thuûy. Vì vaäy, lòch söû xaõ hoäi nguyeân thuûy ñöôïc gheùp vaøo lòch söû coå ñaïi.
1. Lòch söû theá giôùi coå ñaïi goàm hai phaàn: Lòch söû caùc nöôùc Phöông
Ñoâng coå ñaïi vaø lòch söû Hy Laïp, La Maõ (Roma) coå ñaïi.
a. Lòch söû Hy Laïp La Maõ coå ñaïi laø lòch söû xaõ hoäi chieám noâ. Ñoù laø
moät xaõ hoäi trong ñoù coù hai giai caáp ñoái khaùng cô baûn laø giai caáp chuû noâ vaø
giai caáp noâ leä.
Giai caáp chuû noâ chieám höõu haàu heát tö lieäu saûn xuaát trong xaõ hoäi vaø
chieám höõu caû ngöôøi noâ leä nhö moät thöù taøi saûn. Treân cô sôû ñoù, giai caáp chuû
noâ cöôõng böùc noâ leä lao ñoäng saûn xuaát ñeå chieám ñoaït thaønh quaû lao ñoäng cuûa
hoï.
b. Lòch söû Phöông Ñoâng coå ñaïi laø lòch söû caùc nöôùc Ai caäp coå ñaïi, caùc
quoác gia coå ñaïi vuøng Löôõng Haø, Aán Ñoä coå ñaïi vaø Trung Quoác coå ñaïi.
Lòch söû Phöông Ñoâng coå ñaïi veà maët phöông thöùc saûn xuaát khoâng
gioáng Hy Laïp vaø La Maõ coå ñaïi. Tuy vaäy, coù moät soá hoïc giaû nöôùc ngoaøi vaãn
cho xaõ hoäi Phöông Ñoâng coå ñaïi laø xaõ hoäi chieám noâ song ñoù laø moät kieåu
chieám noâ khaùc vôùi cheá ñoä chieám noâ ôû Hy Laïp La Maõ coå ñaïi.
Söï thöïc xaõ hoäi phöông Ñoâng coå ñaïi khoâng phaûi laø xaõ hoäi chieám noâ.
Töø naêm 1924, chuû tòch Hoà Chí Minh ñaõ noùi: “… Aán Ñoä hay Trung
Quoác veà maët caáu truùc kinh teá, khoâng gioáng caùc xaõ hoäi phöông Taây thôøi trung
coå, cuõng nhö thôøi caän ñaïi…
Maùc ñaõ xaây döïng hoïc thuyeát cuûa mình treân moät trieát lyù nhaát ñònh cuûa
lòch söû , nhöng lòch söû naøo? Lòch söû chaâu AÂu.Maø lòch söû chaâu AÂu laø gì ? Ñoù
chöa phaûi laø toaøn theå nhaân loaïi.
Maùc cho ta bieát raèng söï tieán trieån caùc xaõ hoäi phaûi traûi qua ba giai
ñoaïn: cheá ñoä noâ leä, cheá ñoä noâng noâ, cheá ñoä tö baûn … Chuùng ta phaûi coi
chöøng! Caùc daân toäc Vieãn Ñoâng coù traûi qua hai giai ñoaïn ñaàu khoâng ? “ (1)
Tình hình cuï theå cuûa xaõ hoäi phöông Ñoâng coå ñaïi laø:
- Ngaønh kinh teá quan troïng nhaát laø noâng nghieäp.

1 Hoà Chí Minh: Toaøn taäp. Taäp I.NXB Chính trò Quoác gia. Söï Thaät. Haø Noäi.1995. Trang 465.

Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû

Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi -3-

- Tö lieäu saûn xuaát chuû yeáu cuûa noâng nghieäp laø ruoäng ñaát, nhöng ôû
ñaây ñaïi boä phaän ruoäng ñaát thuoäc quyaàn sôõ höõu cuûa nhaø nöôùc.
- Trong xaõ hoäi tuy cuõng toàn taïi giai caáp noâ leä, nhöng giai caáp ñoâng
ñaûo nhaát laø noâng daân vaø noâng daân laø giai caáp giöõ vai troø quan troïng nhaát
trong lónh vöïc lao ñoäng saûn xuaát. Hình thöùc boùc loät chuû yeáu laø thueá do noâng
daân noäp cho nhaø nöôùc.
2. Veà maët thôøi gian, lòch söû Hy Laïp vaø La Maõ coå ñaïi baét ñaàu töø khi
nhaø nöôùc ra ñôøi ñeán naêm 476 töùc laø naêm ñeá quoác Taây La Maõ dieät vong. Söï
kieän ñoù vöøa ñaùnh daáu cheá ñoä chieám noâ chaám döùt vöøa ñaùnh daáu söï keát thuùc
cuûa giai ñoaïn lòch söû coå ñaïi ôû phöông Taây ñeå chuyeãn sang giai ñoaïn trung
ñaïi.
Coø ôû phöông Ñoâng, do phöông thöùc saûn xuaát thôøi coå ñaïi vaø thôøi trung
ñaïi khoâng khaùc nhau nhieàu laém neân khoâng nhöõng khoâng theå tìm moät moác
lòch söû chung ñaùnh daáu söï keát thuùc thôøi coå ñaïi cho caû phöông Ñoâng maø tìm
nhöõng moác rieâng cho töøng nöôùc cuõng chæ laø moät vieäc laøm coù tính chaát quy
öôùc. Ví duï
Khi nhaän ñònh veà ñaëc ñieåm ñoù cuûa xaõ hoäi Aán Ñoä Maùc noùi:
“ Duø nhöõng thay ñoåi veà chính trò trong quùa khöù cuûa Aán Ñoä coù lôùn lao
ñeán nhö theá naøo chaêng nöaõ thì nhöõng ñieàu kieän xaõ hoäi cuûa AÁn Ñoä vaãn
khoâng heà thay ñoåi töø thôøi coå ñaïi heát söùc xa xoâi cho ñeán möôøi naêm ñaàu tieân
cuûa theá kyû XIX” (1).
Nhö vaäy duø hieän nay caùc hoïc giaû ñeàu laáy naêm 320 laø naêm vöông
trieàu Gupta thaønh laäp laøm moác keát thuùc lòch söû Aán Ñoä coå ñaïi, nhöng ñoù
cuõng chæ laø moät quy öôùc chöù khoâng phaûi trong giai ñoaïn tröôùc vaø sau naêm
320 ôû Aán Ñoä coù söï khaùc nhau roõ reät veà tình hình xaõ hoäi.
*
* *
Ñaây chæ laø baûn toùm taét Lòch söû theá giôùi coå ñaïi. Baûn toùm taét naøy chæ
môùi giôùi thieäu khaùi quaùt noäi dung chuû yeáu cuûa thôøi kyø lòch söû naøy, ñoàng thôøi
chæ môùi neâu ra nhöõng vaán ñeà chính trong töøng baøi töøng muïc.
Vì vaäy, ñeå naém ñöôïc töông ñoái roõ noäi dung cuûa phaàn lòch söû naøy, sau
khi ñoïc caùc baøi trong baûng toùm taét, hoïc vieân phaûi ñoïc theâm quyeån “Lòch söû
Theá giôùi coå ñaïi” cuûa caùc taùc giaû Löông Ninh (chuû bieân) Ñinh Ngoïc Baûo,
Ñaëng Quang Minh, Nguyeãn Gia Phu, Nghieâm Ñình Vyõ do Nhaø xuaát baûn
Giaùo Duïc xuaát baûn.

1 C.Maùc vaø Ph. Aêngghen. Toaøn taäp. Taäp 9.NXB Chính Trò Quoác Gia. Söï Thaät. Haø Noäi.1993. Trang 174.

Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû

 Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi -4-

Phaàn I. XAÕ HOÄI NGUYEÂN THUÛY

Xaõ hoäi nguyeân thuûy laø giai ñoaïn ñaàu tieân trong quùa trình phaùt trieån cuûa
lòch söû loaøi ngöôøi. Giai ñoaïn naøy baét ñaàu töø khi loaøi ngöôøi xuaát hieän cho ñeán
khi nhaø nöôùc ra ñôøi, daøi haøng trieäu naêm.
Xaõ hoäi nguyeân thuûy chia laøm hai thôøi kyø lôùn laø thôøi kyø baày ngöôøi nguyeân
thuûy vaø thôøi kyø coâng xaõ thò toäc.
I. Baày ngöôøi nguyeân thuûy.

1. Nguoàn goác loaøi ngöôøi.

Töø raát sôùm, ngöôøi ta ñaõ muoán tìm hieåu veà nguoàn goác cuûa loaøi ngöôøi
nhöng vì chöa coù aùnh saùng khoa hoïc doïi vaøo neân chöa giaûi thích ñöôïc moät
caùch ñuùng ñaén.
Ñeán theá kyû XIX, nhaø sinh vaät hoïc ngöôøi Anh teân laø Ñaùc-uyn môùi giaûi
quyeát ñöôïc vaán ñeà ñoù. Trong taùc phaåm “Nguoàn goác caùc loaøi” (1859) vaø
“Nguoàn goác loaøi ngöôøi vaø söï choïn loïc giôùi tính” (1871), Ñaùc-uyn ñaõ neâu ra
raèng loaøi ngöôøi baét nguoàn töø moät gioáng vöôïn hình ngöôøi goïi laø Vöôïn ngöôøi.
Töø ñoù ñeán nay, giôùi khaûo coå hoïc cuûa nhieàu nöôùc ñaõ phaùt hieän ñöôïc xöông
hoaù thaïch cuûa loaøi vöôïn ngöôøi naøy ôû nhieàu nôi treân theá giôùi nhö ôû Aùo, Aán
Ñoä, Chaâu Phi…
2. Taùc duïng cuûa lao ñoäng trong vieäc chuyeån bieán töø vöôïn thaønh ngöôøi.
Nhôø lao ñoäng, caùc boä phaän cuûa vöôïn ngöôøi daàn daàn phaùt trieån, do ñoù
vöôïn ngöôøi ñaõ bieán thaønh ngöôøi. Cuï theå laø:
- Tröôùc heát, hai tay ngaøy caøng phaùt trieån. Tay khoâng coøn duøng ñeå ñi
nöõa maø duøng ñeå lao ñoäng.
- Thöù hai, trong quùa trình lao ñoäng, hoïng vaø thanh ñôùi ngaøy caøng phaùt
trieån. Hôn nöõa, trong quùa trình lao ñoäng taäp theå, hoï caàn phaûi truyeàn tín hieäu
cho nhau, do ñoù tieáng noùi ñaõ sinh ra.
- Thöù ba, do lao ñoäng boä oùc cuûa vöôïn ngaøy caøng phaùt trieån.
3. Quùa trình tieán trieån cuûa loaøi ngöôøi.
Sau khi thoaùt khoûi giôùi ñoäng vaät, trong quùa trình tieán trieån, loaøi ngöôøi
ñaõ traûi qua caùc chaëng ñöôøng sau ñaây :
- Ngöôøi vöôïn: Ñeán nay giôùi khaûo coå hoïc ñaõ phaùt hieän ñöôïc xöông
hoùa thaïch cuûa ngöôøi vöôïn ôû nhieàu nôi nhö Giava (Inñoâneâxia), Trung quoác,
Chaâu Phi. ÔÛ Vieät nam, taïi hang Thaåm Khuyeán, vaø Thaåm Hai ôû Laïng Sôn
cuõng tìm thaáy raêng cuûa ngöôøi vöôïn. Nhöõng xöông hoùa thaïch cuûa nhöõng
ngöôøi vöôïn ñaõ phaùt hieän ñöôïc coù nieân ñaïi töø khoaûng 40 vaïn naêm ñeán 4 trieäu
naêm.

Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû

 Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi -5-

Ngöôøi vöôïn veà maët cô theå coøn giöõ laïi nhieàu daáu veát cuûa vöôïn.
- Ngöôøi coå: Xöông hoùa thaïch cuûa loaïi ngöôøi naøy tìm thaáy laàn ñaàu tieân
vaøo naêm 1856 taïi hang Neâanñeùctan ôû Ñöùc. Ngöôøi Neâanñeùctan ñaõ bieát caùch
ñaäp ñaù laáy löûa, töø ñoù loaøi ngöôøi môùi bieát aên thöùc aên chín, do ñoù sinh lyù
ngöôøi thay ñoåi vaø cô theå ngöôøi cuõng hoaøn thieän hôn moät böôùc. Tuy vaäy
ngöôøi coå vaãn chöa loaïi boû heát daáu veát cuûa vöôïn. Ngöôøi Neâanñeùctan coù nieân
ñaïi caùch ñaây khoaûng 10 vaïn naêm. Ngoaøi Ñöùc, ngöôøi ta coøn tìm thaáy ôû nhieàu
nôi khaùc nhö Anh, Phaùp, YÙ, Taây Ban Nha, Trung AÙ, Trung quoác v.v…
- Ngöôøi hieän ñaïi: Ñeán khoûang 4 vaïn naêm tröôùc ñaây, loaøi ngöôøi môùi
hoaøn toaøn bieán thaønh ngöôøi hieän ñaïi, coøn goïi laø ngöôøi tinh khoân. Xöông hoaù
thaïch cuûa ngöôøi tinh khoân tìm ñöôïc ôû nhieàu nôi nhö Chaâu AÂu, Chaâu Phi,
Trung AÙ, Trung quoác…,trong ñoù ngöôøi Croâ-Manhoâng (Cro-Magnon) tìm
thaáy ôû Phaùp naêm 1865 ñöôïc coi laø tieâu bieåu.
Cuøng vôùi söï hình thaønh ngöôøi hieän ñaïi, ba chuûng toäc vaøng, traéng, ñen
cuõng xuaát hieän.
4. Ñôøi soáng cuûa baày ngöôøi nguyeân thuûy.
Trong quùa trình hình thaønh loaøi ngöôøi, con ngöôøi ñaõ bieát duøng coâng
cuï ñaù thoâ sô ñeå lao ñoäng. Veà khaûo coå hoïc thôøi kyø naøy goïi laø thôøi kyø ñoà ñaù
cuõ.
Hoï soáng baèng nhöõng thöùc aên nhaët ñöôïc trong thieân nhieân. Hình thöùc
kinh teá aáy goïi laø kinh teá haùi löôïm.
Hoï soáng thaønh töøng ñaøn trong caùc hang nuùi, nhöng chöa coù nhöõng quy
ñònh veà toå chöùc xaõ hoäi, vì vaäy nhöõng taäp theå ngöôøi aáy ñöôïc goïi laø baày ngöôøi
nguyeân thuûy.
Veà quan heä hoân nhaân, nhieàu ngöôøi cho raèng luùc ñaàu chæ coù quan heä
tap giao, veà sau thì coù söï phaân bieät theo löùa tuoåi. Tuy vaäy coù moät soá ngöôøi
qua vieäc quan saùt ñôøi soáng cuûa moät soá nhoùm ñoäng vaät caáp cao ñaõ phaûn ñoái
thuyeát ñoù.
II. Coâng xaõ thò toäc.

Töø khi ngöôøi hieän ñaïi xuaát hieän thì xaõ hoäi loaøi ngöôøi cuõng böôùc vaøo
giai ñoaïn coù toå chöùc. Cô sôû cuûa toå chöùc aáy laø cuøng chung doøng maùu, vì vaäy
nhöõng toå chöùc xaõ hoäi ñaàu tieân aáy goïi laø nhöõng coâng xaõ thò toäc.
Coâng xaõ thò toäc traûi qua hai giai ñoaïn phaùt trieån: Thò toäc maãu heä vaø
thò toäc phuï heä.

Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû

Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi -6-

1. Thò toäc maãu heä

a. Söï phaùt trieån cuûa söùc saûn xuaát.

Ñoà ñaù laø loaïi coâng cuï ñaàu tieân cuûa loaøi ngöôøi. Trong quùa trình lao
ñoäng, tuy chaäm chaïp, nhöng ñoà ñaù cuõng ñöôïc caûi tieán. Caên cöù theo ñaëc
ñieåm cheá taùc, ñoà ñaù chia laøm ba thôøi kyø:
Ñoà ñaù cuõ.
Ñoà ñaù giöõa.
Ñoà ñaù môùi.
Ñoà ñaù cuõ laø ñoà ñaù chöa ñöôïc gia coâng, veà thôøi gian cuûa caùc thôøi kyø
naøy ôû caùc nôi treân theá giôùi khoâng ñoàng ñeàu, nhöng ñaïi theå laø ñeán khoaûng
14.000 naêm tröôùc coâng nguyeân thì thôøi kyø ñoà ñaù cuõ keát thuùc.
Ñoà ñaù giöõa (töø khoaûng 14.000 – 8000 TCN) coøn goïi laø ñoà ñaù nhoû.
Ñaëc ñieåm cuûa loaïi ñoà ñaù naøy laø coù nhieàu hình daïng, veà cô baûn cuõng chöa
ñöôïc gia coâng.
Trong thôøi kyø naøy, loaøi ngöôøi coù moät soá phaùt minh quan troïng:
- Nuoâi choù.
- Cung teân.
- Laøm thuyeàn.
Nhôø vaäy, veà kinh teá ñaõ quùa ñoä töø haùi löôïm sang troàng troït vaø chaên
nuoâi.
Thôøi ñaïi ñoà ñaù môùi (8000 – 4000 TCN): ñaëc ñieåm ñoà ñaù cuûa thôøi kyø
naøy laø ñoà ñaù maøi.
Trong thôøi kyø naøy, noâng nghieäp duøng cuoác, chaên nuoâi, thuû coâng
nghieäp ñaõ trôû thaønh nhöõng ngheà quan troïng.
b. Toå chöùc thò toäc maãu heä.

Vaøo thôøi haäu kyø ñoà ñaù cuõ, coâng xaõ thò toäc baét ñaàu ra ñôøi. Trong ñieàu
kieän kinh teá luùc baáy giôø, vai troø ngöôøi phuï nöõ raát quan troïng, vì vaäy khi xaõ
hoäi thoaùt khoûi tình traïng baày ngöôøi nguyeân thuûy thì teá baøo cuûa xaõ hoäi coù toå
chöùc ñaàu tieân laø caùc thò toäc maãu heä.
Hôn nöõa, veà quan heä hoân nhaân, nhieàu ngöôøi cho raèng, trong thôøi kyø
naøy ñaõ toàn taïi cheá ñoä quaàn hoân töùc moät nhoùm nöõ thanh nieân cuûa thò toäc naøy
keát hoân vôùi moät nhoùm nam thanh nieân cuûa thò toäc kia. Do vaäy, con caùi sinh
ra chæ bieát meï maø khoâng bieát cha, cho neân phaûi laáy theo hoï meï.

Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû

Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi -7-

Trong thôøi kyø coâng xaõ thò toäc maãu heä, moïi tö lieäu saûn xuaát vaø tö lieäu
sinh hoaït ñeàu laø cuûa chung. Do chöa coù cuûa rieâng neân chöa coù giai caáp, moïi
ngöôøi ñeàu bình ñaúng.
Tuy ngöôøi ñöùng ñaàu thò toäc laø moät phuï nöõ, nhöng nam nöõ ñeàu bình
ñaúng vaø ñeàu ñöôïc tham döï ñaïi hoäi toaøn thò toäc.
Daàn daàn do soá ngöôøi trong thò toäc taêng leân, thò toäc ñöôïc chia thaønh hai
ba thò toäc môùi. Nhöõng thò toäc môùi naøy vaãn giöõ quan heä vôùi nhau vaø laäp thaønh
moät toå chöùc goïi laø baøo toäc. Khi caùc thò toäc môùi naøy quùa ñoâng thì moãi thò toäc
laïi trôû thaønh moät baøo toäc môùi. Baøo toäc cuõ giôø ñaây trôû thaønh boä laïc. Do
nhöõng quyeàn lôïi chung, nhieàu boä laïc gaàn nhau thöôøng toå chöùc thaønh lieân
minh boä laïc.
2. Thò toäc phuï heä.
a. Söï phaùt trieån cuûa söùc saûn xuaát.

Vaøo khoaûng 4000 TCN, ñoà kim loaïi baét ñaàu ra ñôøi.
Thôøi ñaïi kim loaïi chia laøm hai thôøi kyø: ñoà ñoàng vaø ñoà saét.
Thôøi kyø ñoà ñoàng laïi chia laøm hai thôøi kyø nhoû: Thôøi kyø ñoàng ñaù (thôøi
kyø ñoàng ñoû) vaø thôøi kyø ñoàng thau. Ñoàng thau töùc laø loaïi ñoàng pha thieác, so
vôùi ñoàng ñoû coù hai öu ñieåm laø cöùng vaø ñoä noùng chaûy thaáp (700 – 900o ).
Thôøi kyø ñoà saét ra ñôøi sôùm nhaát vaøo khoaûng cuoái thieân kyû II TCN ôû
vuøng Taây AÙ, Ai Caäp.
Söï tieán boä veà coâng cuï saûn xuaát ñaõ laøm cho caùc ngaønh ngheà caøng phaùt
trieån.ñaëc bieät laø, tröôùc kia, trong noâng nghieäp chæ môùi duøng cuoác neân thích
hôïp vôùi söùc khoûe cuûa phuï nöõ, giôø ñaây chuyeãn sang duøng caøy do suùc vaät keùo,
vieäc ñoù chæ coù ñaøn oâng khoûe maïnh môùi ñaûm nhieäm ñöôïc. Ñoàng thôøi ngheà
chaên nuoâi caùc ñaøn gia suùc lôùn nhö cöøu, boø, ngöïa… cuõng phaùt trieån. Ñaây
cuõng laø moät coâng vieäc ñoøi hoûi söùc khoûe vaø söï duõng caûm.
b. Söï phaân coâng lao ñoäng xaõ hoäi.

Ñeán thôøi kyø naøy, do söï phaùt trieån cuûa caùc ngaønh kinh teá, trong xaõ hoäi
dieãn ra ba laàn phaân coâng lao ñoäng lôùn:
- Laàn phaân coâng lao ñoäng lôùn thöù nhaát laø vieäc ngheà chaên nuoâi taùch
khoûi ngheà noâng.
- Laàn phaân coâng lao ñoäng lôùn thöù hai laø thuû coâng nghieäp taùch khoûi
noâng nghieäp.
- Laàn phaân coâng lao ñoäng lôùn thöù ba laø söï ra ñôøi cuûa thöông nghieäp.

Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû

Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi -8-

c. Coâng xaõ thò toäc phuï heä.

Do söï thay ñoåi trong ñôùi soáng kinh teá, giôø ñaây vai troø cuûa phuï nöõ trôû
thaønh thöù yeáu, traùi laïi vai troø cuûa ñaøn oâng trong lao ñoäng saûn xuaát trôû neân
quan troïng nhaát. Chính vì theá cheá ñoä maãu quyeàn phaûi nhöôøng choã cho cheá
ñoä phuï quyeàn.
Ñeán ñaây,trong quan heä hoân nhaân cuõng coù söï thay ñoåi lôùn. Vaøo cuoái
thôøi coâng xaõ thò toäc maãu heä ñaõ xuaát hieän moät hình thöùc hoân nhaân goïi laø hoân
nhaân ñoái ngaãu (hoân nhaân töøng caëp), trong ñoù choàng phaûi ñeán ôû trong thò toäc
cuûa vôï. Nay vôï phaûi sang ôû beân nhaø choàng vaø con caùi sinh ra ñöôïc tính theo
hoï cha. Nhö vaäy caùc gia ñình phuï quyeàn ñaõ xuaát hieän. Nhieàu gia ñình hoïp
thaønh gia toäc, nhieàu gia toäc hoïp thaønh thò toäc. Ñöùng ñaàu thò toäc phuï heä laø
moät toäc tröôûng nam giôùi. Trong thò toäc phuï heä, moïi sinh hoaït daân chuû vaãn
ñöôïc duy trì, nhöng trong caùc cuoäc hoïp aáy chæ coù ñaøn oâng ñöôïc tham gia maø
thoâi.
Thôøi kyø thò toäc phuï heä laø thôøi kyø tan raõ cuûa coâng xaõ nguyeân thuûy.
Trong thôøi kyø naøy ñaõ xuaát hieän moät soá hieän töôïng môùi sau ñaây:
- Cheá ñoä cuûa rieâng: Do noâng nghieäp vaø chaên nuoâi phaùt trieån, ngöôøi ta
coù khaû naêng saûn xuaát ñöôïc nhieàu tö lieäu hôn so vôùi soá tö lieäu caàn thieát cho
ñôøi soáng cuûa hoï. Vì vaäy trong xaõ hoäi ñaõ coù moät soá cuûa caûi dö thöøa. Ngoaøi ra,
caùc chieán lôïi phaåm thu ñöôïc trong caùc cuoäc chieán tranh giöõa caùc boä laïc caøng
laøm taêng theâm soá cuûa caûi dö thöøa aáy. Nhöõng cuûa caûi dö thöøa thöôøng thuoäc
nhöõng ngöôøi ñöùng ñaàu caùc gia toäc, thò toäc vaø boä laïc.
- Noâ leä ra ñôøi: Tröôùc ñaây, tuø binh baét ñöôïc trong caùc cuoäc chieán tranh
hoaëc bò gieát cheát hoaëc bieán thaønh thaønh vieân cuûa thò toäc. Giôø ñaây, do söùc lao
ñoäng cuûa con ngöôøi coù khaû naêng saûn xuaát ñöôïc nhieàu hôn so vôùi soá tö lieäu
caàn thieát cho ñôøi soáng cuûa hoï, vì vaäy ngöôøi ta ñaõ bieán tuø binh thaønh noâ leä ñeå
laøm vieäc cho nhöõng ngöôøi ñöùng ñaàu thò toäc boä laïc. Nhö vaäy, trong xaõ hoäi ñaõ
xuaát hieän keû giaøu ngöôøi ngheøo vaø ñoàng thôøi coù söï phaân bieät giöõa ngöôøi töï
do vaø noâ leä.
- Coâng xaõ noâng thoân xuaát hieän: Do söï ra ñôøi cuûa caùc gia ñình caù theå,
do söï phaùt trieån cuûa hieän töôïng phaân hoùa giaøu ngheøo, do söï di cö cuûa nhöõng
gia ñình ngheøo khoå, coâng xaõ thò toäc ñöôïc raøng buoäc baèng quan heä maùu muû
tan raõ. Nhöõng gia ñình cuøng ôû treân moät khu vöïc ñaát ñai do nhu caàu phaûi hôïp
taùc vôùi nhau ñeå chinh phuïc thieân nhieân ñaõ laäp thaønh nhöõng coâng xaõ noâng
thoân.
Coâng xaõ noâng thoân khaùc coâng xaõ thò toäc ôû hai ñieåm chuû yeáu:
+ Cô sôû cuûa coâng xaõ noâng thoân laø khu vöïc ñaát ñai chöù khoâng phaûi laø
doøng maùu.

Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû

 Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi -9-

+ Coù hai hình thöùc sôû höõu taøi saûn laø sôû höõu chung vaø sôû höõu rieâng,
trong ñoù ñaát ñai laø cuûa chung. Ruoäng ñaát canh taùc do coâng xaõ ñònh kyø phaân
chia cho caùc gia ñình noâng daân caøy caáy. Ngoaøi ñaát ñai goàm ruoäng ñaát canh
taùc, baõi coû, röøng nuùi ao hoà ra, nhöõng taøi saûn coøn laïi nhö vöôøn töôïc nhaø cöûa,
thu hoaïch treân caùc phaàn ñaát ñöôïc chia v.v… ñeàu thuoäc quyeàn sôû höõu rieâng
cuûa noâng daân coâng xaõ.
Nhö vaäy, coâng xaõ noâng thoân laø coâng xaõ cuoái cuøng cuûa xaõ hoäi nguyeân
thuûy, laø thôøi kyø quùa ño ätöø che áñoä coâng höõu sang cheá ñoä tö höõu, ñoàng thôøi laø
hình thöùc quùa ñoä töø xaõ hoäi nguyeân thuûy sang xaõ hoäi coù giai caáp.
-Cheá ñoä daân chuû quaân söï xuaát hieän: Ñeán giai ñoaïn cuoái cuûa xaõ hoäi thò
toäc, caùc cuoäc chieán tranh giöõa caùc boä laïc thöôøng xaåy ra. Ñeå chæ huy caùc
cuoäc chieán tranh aáy, caùc boä laïc thöôøng cöû moät ngöôøi laøm thuû lónh quaân söï.
Tuy raèng thuû lónh quaân söï ñaõ trôû thaønh moät nhaân vaät coù nhieàu quyeàn haønh,
nhöng ñoàng thôøi caùc hình thöùc sinh hoaït daân chuû nhö ñaïi hoäi nhaân daân vaãn
ñöôïc duy trì. Do thôøi kyø naøy vöøa coù thuû lónh quaân söï vöøa duy trì sinh hoaït
daân chuû neân cheá ñoä aáy goïi laø cheá ñoä daân chuû quaân söï.
Cheá ñoä daân chuû quaân söï chæ toàn taïi trong moät thôøi gian ngaén ôû moät soá
nôi treân theá giôùi maø thoâi. Tuy vaäy cheá ñoä daân chuû quaân söï cuõng laø moät hình
thöùc quùa ñoä sang xaõ hoäi coù nhaø nöôùc.
Ñeán cuoái thieân kyû IV ñaàu thieân kyû III TCN, do söï phaùt trieån cuûa hieän
töôïng phaân hoùa giai caáp, ôû moät soá nôi nhö Ai Caäp, Taây AÙ, Aán Ñoä, Ñoâng
Nam AÂu, nhaø nöôùc ñaõ ra ñôøi. Taïi nhöõng nôi aáy, xaõ hoäi nguyeân thuûy ñeán ñaây
ñaõ keát thuùc.
III. Vaên hoùa nguyeân thuûy.

Trong giai ñoaïn nguyeân thuûy, loaøi ngöôøi ñaõ tích luõy ñöôïc moät soá kieán
thöùc veà caùc maët nhö y döôïc, soá hoïc, sinh hoïc… vaø cuõng ñaït ñöôïc moät soá
thaønh töïu veà vaên hoïc ngheä thuaät, nhöng nhöõng thaønh töïu phong phuù nhaát laø
veà maët toân giaùo vaø ngheä thuaät.
1. Toân giaùo.
Bieåu hieän cuûa quan nieäm toân giaùo cuûa ngöôøi nguyeân thuûy goàm caùc
maët sau ñaây:
a. Toâ tem giaùo:

Ngöôøi nguyeân thuûy thöôøng coù quan nieäm raèng ngöôøi vaø moät loaïi
ñoäng vaät hay thöïc vaät naøo ñoù voán coù quan heä hoï haøng vôùi nhau, vaät ñoù cuøng
sinh ra ñoàng thôøi vôùi thò toäc. Vaät ñoù ñöôïc goïi laø vaät toå (toâ tem). Ngöôøi môùi
sinh ra töùc laø do vaät toå nhaäp vaøo thaân theå cuûa baø meï roài sinh ra, ngöôøi cheát
thì laïi bieán thaønh vaät toå. Thò toäc thôø vaät toå naøo thì kieâng gieát haïi hoaïc aên thòt

Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû

Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 10 -

ñoäng vaät aáy. Veà sau coù moät soá ñoäng vaät ngöôøi ta chæ kieâng aên moät boä phaän
naøo ñoù nhö ñaàu, gan… maø thoâi.
b. Thôø linh hoàn ngöôøi cheát:

Ngöôøi nguyeân thuûy tin raèng con ngöôøi coù linh hoàn, do ñoù sau khi cheát,
con ngöôøi seõ soáng ôû moät theá giôùi khaùc. Xuaát phaùt töø quan nieäm aáy, ngöôøi
nguyeân thuûy ñaõ ñaët ra nhieàu nghi leã trong vieäc mai taùng, ñoàng thôøi coøn choân
theo ngöôøi cheát nhieàu ñoà duøng haøng ngaøy.
c. Thôø caùc vaät töï nhieân:

Xuaát phaùt töø quan nieäm “vaïn vaät höõu linh”, ngöôøi nguyeân thuûy thôø
nhieàu thöù nhö maët trôøi, nöôùc, löûa, ñaù v.v… trong ñoù ñaëc bieät nhaát laø thôø caùc
taûng ñaù lôùn. Ngaøy nay ôû nhieàu nôi vaãn coøn nhöõng taûng ñaù xeáp thaønh voøng
troøn hoaëc xeáp thaønh haøng daøi. Ví duï ôû Phaùp coù moät baõi ñaù goàm 2813 taûng
ñaù lôùn xeáp thaønh 13 haøng daøi, trong ñoù taûng ñaù lôùn nhaát cao 20 m, naëng 300
taán. Ngoaøi ra coøn coù nhöõng baøn ñaù hoaëc nhaø nhoû laøm baèng ñaù.
Ñeán cuoái thôøi nguyeân thuûy, noäi dung vaø hình thöùc cuûa toân giaùo caøng
phöùc taïp, quûy thaàn caøng nhieàu,do ñoù taàng lôùp thaày cuùng ñaõ ra ñôøi.
2. Ngheä thuaät:
Ngheä thuaät thôøi nguyeân thuûy ñöôïc baûøo toàn ñeán ngaøy nay goàm nhöõng
taùc phaåm thuoäc hai lónh vöïc hoäi hoïa vaø ñieâu khaéc. Treân vaùchcaùc hang ñaù ôû
nhieàu nôi nay coøn giöõ laïi nhieàu böùc tranh khaù sinh ñoäng veõ caùc con vaät,
caûnh saên baén, caûnh chieán tranh v.v….
Veà ñieâu khaéc, ñeà taøi chuû yeáu laø caùc ñoäng vaät vaø phuï nöõ.
*
* *
Ñaëc ñieåm cuûa xaõ hoäi coâng xaõ nguyeân thuûy:
1. Quan heä saûn xuaát döïa treân cô sôû cheá ñoä coâng höõu veà tö lieäu saûn
xuaát, do ñoù saûn phaåm laøm ra cuõng laø cuûa chung. Bôûi vaäy thôøi kyø naøy chöa
coù giai caáp, chöa coù hieän töôïng aùp böùc boùc loät, chöa coù nhaø nöôùc.
2. Löïc löôïng saûn xuaát cuûa thôøi kyø naøy coøn raát thaáp keùm, ñôøi soáng cuûa
con ngöôøi heát söùc gian khoå, xaõ hoäi phaùt trieån raát chaäm chaïp.
Noäi dung oân taäp.
1/ Quùa trình hình thaønh loaøi ngöôøi.
2/ Tình hình coâng xaõ thò toäc maãu heä vaø thò toäc phuï heä (chuù yù nhöõng
ñaëc ñeåm chính cuûa coâng xaõ thò toäc vaø söï khaùc nhau giöõa coâng xaõ thò toäc vaø
coâng xaõ noâng thoân).

Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû

 Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 11 -

Phaàn II. LÒCH SÖÛ PHÖÔNG ÑOÂNG COÅ ÑAÏI

Baøi 1. Ai Caäp coå ñaïi

I. Ñòa lyù vaø cö daân.

Ai caäp ôû vuøng Ñoâng baéc Chaâu Phi, naèm doïc theo vuøng haï löu cuûa löu
vöïc soâng Nin. Soâng Nin baét nguoàn töø vuøng xích ñaïo cuûa Chaâu Phi, daøi 6700
Km, nhöng phaàn chaûy qua Ai Caäp chæ daøi 700 km. Mieàn ñaát ñai do soâng Nin
boài ñaép chæ roäng töø 15-25 km, ôû phí Baéc coù nôi roäng ñeán 50 km vì ôû ñaây
soâng Nin chia laøm nhieàu nhaùnh tröôùc khi ñoå ra bieån.
Haøng naêm, töø thaùng 6 ñeán thaùng 11,nöôùc soâng Nin daâng cao ñem theo
moät löôïng phuø sa raát phong boài ñaép cho vuøng ñoàng baèng hai beân bôø ngaøy
caøng theâm maøu môõ. Chính vì vaäy neàn kinh teá ôû ñaây phaùt trieån sôùm taïo ñieàu
kieän cho Ai Caäp coù theå böôùc vaøo xaõ hoäi vaên minh sôùm nhaát theá giôùi.
Tuy vaäy, veà maët ñòa hình, Ai Caäp laø moät nöôùc töông ñoái bò ñoùng kín:
Phía Baéc giaùp Ñòa Trung Haûi, phía Ñoâng giaùp bieån Ñoû, phiaù Taây giaùp sa
maïc Xahara, phía Nam giaùp moät vuøng nuùi hieåm trôû khoù qua laïi cuûa Nubi.
Chæ coù ôû Ñoâng Baéc, vuøng keânh ñaøo Xuyeâ sau naøy, ngöôøi Ai Caäp coå ñaïi môùi
coù theå qua laïi vôùi vuøng Taây AÙ.
Ai Caäp chia laøm hai mieàn roõ reät theo doøng chaûy cuûa soâng Nin töø Nam
leân Baéc: mieàn Thöôïng Ai Caäp (mieàn Nam) laø moät daûi löu vöïc heïp; mieàn Haï
Ai Caäp (mieàn Baéc) laø moät ñoàng baèng hình tam giaùc.
Cö daân Ai Caäp thôøi coå ñaïi laø ngöôøi Libi, ngöôøi da ñen vaø coù theå coù caû
ngöôøi Xeâmít di cö töø chaâu AÙ tôùi nöõa.
II. Caùc thôøi kyø lòch söû cuûa Ai Caäp coå ñaïi.

Theo Maneâtoâng (Maneùthon), moät thaày tu kieâm söû gia Ai Caäp soáng
vaøo theá kyû III TCN, taùc giaû quyeån “Lòch söû Ai Caäp” nay ñaõ thaát truyeàn thì
lòch söû Ai Caäp coå ñaïi bao goàm 31 vöông trieàu. Treân cô sôû aáy, ngöôøi ta chia
lòch söû Ai Caäp töø cuoái thieân kyû IV TCN ñeán cuoái thieân kyû I TCN thaønh 5
thôøi kyø:
- Thôøi kyø Taûo vöông quoác (3200 – 3000 TCN) (1)
- Thôøi kyø Coå vöông quoác (3000 – 2200 TCN).
- Thôøi kyø Trung vöông quoác (2200 – 1570 TCN).

1 Veà nieân ñaïi caùc thôøi kyø lòch söû Ai Caäp coå ñaïi, caùc taøi lieäu ñöa ra nhöõng con soá khaùc nhau, vì vaäy nhöõng con soá naøy
chæ coù yù nghóa töông ñoái.- Thôøi kyø Taân vöông quoác (1570 – 1090 TCN).

Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû

Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 12 -

- Thôøi Haäu kyø vöông quoác (1090 – 332 TCN).

1. Thôøi kyø Taûo Vöông quoác.
Cö daân ñaàu tieân ôû Ai Caäp cuõng soáng trong xaõ hoäi nguyeân thuûy. Ñeán
thieân kyû thöù IV TCN, coâng xaõ thò toäc tan raõ, coâng xaõ noâng thoân xuaát hieän.
Daàn daàn caùc coâng xaõ noâng thoân lieân hôïp laïi thaønh caùc chaâu. Ñoù laø nhöõng
nhaø nöôùc ñaàu tieân ôû Ai Caäp. Tieáp ñoù caùc chaâu laïi lieân hôïp vôùi nhau vaø hình
thaønh hai mieàn goïi laø Thöôïng Ai Caäp vaø Haï Ai Caäp. Ñeán cuoái theá kyû IV
TCN, hai mieàn ñaõ ñaáu tranh vôùi nhau, keát quûa laø Thöôïng Ai Caäp ñaõ thoáng
nhaát ñöôïc Haï Ai Caäp.
Sau khi thoáng nhaát, lòch söû Ai Caäp böôùc vaøo moät thôøi kyø goïi laø Taûo
vöông quoác goàm hai vöông trieàu laø Vöông trieàu I vaø Vöông trieàu II.
2. Thôøi kyø Coå Vöông quoác.
Thôøi kyø Coå vöông quoác bao goàm 8 vöông trieàu töø vöông trieàu III ñeán
vöông trieàu X. Ñaây laø thôøi kyø lòch söû Ai Caäp coù moät böôùc phaùt trieån quan
troïng. Chính söï phaùt trieån veà kinh teá vaø söï taêng cöôøng quyeàn löïc cuûa chính
phuû trung öông ñaõ cho pheùp caùc Pharaoâng (vua) thuoäc caùc vöông trieàu III vaø
vöông trieàu IV coù` theå huy ñoäng söùc ngöôøi söùc cuûa ñeå xaây cho mình nhöõng
Kim töï thaùp noåi tieáng trong lòch söû. Tröôùc kia kinh ñoâ cuûa Ai Caäp ñoùng ôû
Abiñoát nhöng baét ñaàu töø vöông trieàu III thì chuyeån ñeán Memphít.
Söï thoáng nhaát huøng maïnh cuûa Ai Caäp chæ duy trì ñöôïc trong hai vöông
trieàu III vaø IV, tieáp ñoù Ai Caäp böôùc vaøo thôøi kyø hoãn loaïn keùo daøi trong
nhieàu theá kyû.
3. Thôøi kyø Trung Vöông quoác.
Sau moät thôøi gian chia caét, ôû mieàn Baéc vaø mieàn Nam ñaõ hình thaønh
hai trung taâm cuûa vieäc thoáng nhaát ñaát nöôùc laø Heâracleâoâpoâlít vaø Tebô
(Theøbes) ñeán khoûang naêm 2200 TCN, moät laàn nöõa, mieàn Nam laïi thoáng
nhaát ñöôïc caû nöôùc. Vua Mentuhoâteùp cuûa Tebô trôû thaønh vua cuûa caû Ai Caäp.
Vöông trieàu XI baét ñaàu ñöôïc thaønh laäp. Thôøi kyø Trung Vöông quoác goàm 7
vöông trieàu (töø vöông trieàu XI ñeán vöông trieà XVII), nhöng trong ñoù thôøi kyø
oån ñònh nhaát laø döôùi thôøi thoáng trò cuûa vöông trieàu XI vaø vöông trieà XII.
Sau ñoù, thôøi Trung vöông quoác coù hai söï kieän noåi baät, ñoù laø cuoäc khôûi
nghóa cuûa daân ngeøo vaø söï thoáng trò mieàn baéc Ai Caäp cuûa ngöôøi Hích Xoát.
- Ñeán naêm 1750 TCN, do chính saùch aùp böùc boùc loät taøn baïo cuûa giai
caáp thoáng trò, nhaân daân ôû kinh ñoâ ñaõ noåi daäy khôûi nghóa. Quaàn chuùng khôûi
nghóa tröôùc heát ñeán baét vua, laät ñoå chính quyeàn trung öông. Caû boä maùy
thoáng trò cuõ bò suïp ñoå, taát caû nhöõng ngöôøi trong cung bò ñuoåi khoûi cung ñình.
Ngay sau ñoù, quaàn chuùng khôûi nghóa thaønh laäp chính quyeàn môùi, töï quûan lyù
caùc maët haønh chính, tö phaùp vaø taøi chính. Tuy vaäy, cuoái cuøng cuoäc khôûi

Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû

Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 13 -

nghóa naøy khoâng traùnh khoûi bò thaát baïi, giai caáp thoáng trò laïi khoâi phuïc ñöôïc
chính quyeàn cuûa mình.
- Sau khi deïp taét ñöôïc ngoïn löûa ñaáu tranh cuûa quaàn chuùng nhaân
khoâng laâu, Ai Caäp bò ngöôøi HíchXoát,moät boä toäc ôû vuøng Palextin xaâm nhaäp.
Keát quûa laø naêm 1710 TCN, ngöôøi HíchXoát chinh phuïc ñöôïc mieàn Baéc Ai
Caäp, laäp neân ôû ñaây moät vöông trieàu ngoaïi toäc roài laáy mieàn Baéc laøm ñòa baøn
ñeå khoáng cheá caû mieàn Nam. Ngöôøi Hích Xoát thoáng trò Ai Caäp trong voøng
140 naêm, ñeán naêm 1570 môùi bò ñaùnh ñuoåi.
4. Thôøi kyø Taân vöông quoác.
Thôøi kyø Taân vöông quoác bao goàm 3 vöông trieàu töø vöông trieàu XVIII
ñeán vöông trieàu XX.
Chính saùch thoáng trò cuûa ngöôøi Hích xoát laøm cho nhaân daân Ai Caäp heát
söùc caêm phaãn, vì vaäy hoï khoâng ngöøng noåi daäy ñaáu tranh. Ñeán naêm 1570,
vua Aùtmeùt (Ahmeøs) ôû mieàn Nam ñaõ laõnh ñaïo nhaân daân Ai Caäp ñaùnh ñuoåi
ñöôïc ngöôøi Hích Xoát khoâi phuïc neàn ñoäc laäp vaø thoáng nhaát cho ñaát nöôùc.
Atmeùt laø ngöôøi saùng laäp vöông trieàu XVIII, töø ñoù lòch söû Ai Caäp böôùc vaøo
thôøi kyø Taân vöông quoác.
Töø ñaây, Ai Caäp trôû thaønh moät nöôùc huøng maïnh. Treân cô sôû aáy, Atmeùt
vaø nhöõng ngöôøi keá thöøa oâng ñaõ thi haønh chính saùch xaâm löôïc beân ngoaøi, do
ñoù ñaõ bieán Ai Caäp thaønh moät ñeá quoác coù laõnh thoå bao goàm Libi, Nubi ôû
Chaâu Phi vaø Xiri, Pheânixi, Palextin ôû Chaâu AÙ.
Ñeán cuoái thôøi vöông trieàu XVIII, ôû Ai Caäp coù moät söï kieän quan
troïng, ñoù laø cuoäc caûi caùch toân giaùo cuûa Íchnatoân.
Nguyeân nhaân cuûa cuoäc caûi caùch toân giaùo naøy laø sau caùc cuoäc chieán
tranh thaéng lôïi, caùc Pharaoâng Ai Caäp thöôøng ban caáp nhieàu cuûa caûi cho caùc
ñeàn thôø thaàn maët trôøi Amoân, do ñoù ñaõ laøm cho theá löïc cuûa taàng lôùp taêng löõ
(nhöõng ngöôøi haønh ngheà toân giaùo) ñeàn thôø thaàn Amoân nhaát laø caùc taêng löõ ôû
kinh ñoâ Tebô maïnh haún leân. Döïa vaøo theá löïc kinh teá vaø uy löïc toân giaùo,
taàng lôùp taêng löõ trôû neân coù vai troø quan troïng veà chính trò, coù theå cöû ngöôøi
cuûa mình laøm Teå töôùng, bieán vua thaønh buø nhìn.
Vì vaäy, ñeán ñaàu theá kyû XIV TCN, vua Amenhoâteùp IV ñaõ tieán haønh
moät cuoäc caûi caùch nhaèm laøm yeáu theá löïc cuûa taàng lôùp taêng löõ ñeàn thôø thaàn
Amoân, lòch söû goïi laø cuoäc caûi caùch toân giaùo Íchnatoân.
Ñeå thöïc hieän muïc ñích cuûa mình, Amenhoâteùp IV chuû tröông thôø moät
thaàn maët trôøi khaùc goïi laø thaàn Atoân, caám thôø cuùng taát caû caùc thaàn khaùc. OÂng
coøn sai thôï ñaù ñi xoùa teân caùc thaàn khaéc treân töôøng nhaát laø teân thaàn Amoân.
Baûn thaân oâng cuõng khoâng duøng hieäu Amenhoâteùp nöõa vì coù mang teân thaàn
Amoân maø ñoåi thaønh Íchnatoân nghóa laø “Ngöôøi haàu cuûa thaàn Atoân”. Hôn nöõa

Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû

 Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 14 -

Amenhoâteùp IV (Íchnatoân) coøn boû kinh ñoâ Tebô, nôi theá löïc taàng lôùp taêng löõ
thôø thaàn Amoân raát maïnh, xaây döïng moät kinh ñoâ môùi vaø ñaët teân laø Akheâtatoân
coù nghóa laø “Chaân trôøi cuûa thaàn Atoân”.
Nhö vaäy, veà hình thöùc, cuoäc caûi caùch cuûa Amenhoâteùp IV laø moät cuoäc
caûi caùch toân giaùo, nhöng thöïc chaát ñoù laø moät cuoäc ñaáu tranh chính trò nhaèm
taêng cöôøng quyeàn löïc cuûa vua vaø chính phuû trung öông.
Nhöõng bieän phaùp caûi caùch cuûa Amenhoâteùp IV chæ ñöôïc thöïc hieän
trong thôøi gian trò vì cuûa oâng. Sau khi oâng cheát, caùc vua noái ngoâi daàn daàn
xoùa boû caùc noäi dung caûi caùch, thaäm chí thaønh Akheâtatoân cuõng bò phaù huûy.
Trong khi ñoù, vuøng Xiri, Palextin thuoäc Ai Caäp ñang bò ngöôøi Hítít,
taán coâng. Cö daân ôû ñaây lieân minh vôùi ngöôøi Híttít ñeå choáng laïi Ai Caäp.
Ñeán vöông trieàu XX, chính quyeàn trung öông caøng suy yeáu, xu höôùng
chia caét ñaát nöôùc ngaøy caøng gia taêng. Ñeán khoaûng naêm 1090 TCN, thôøi kyø
Taân vöông quoác keát thuùc.
5. Thôøi Haäu kyø vöông quoác.
Töø vöông trieàu XXI trôû ñi laø thôøi Haäu kyø vöông quoác trong lòch söû Ai
Caäp. Töø ñaây Ai Caäp luoân bò chia caùt traàm troïng, do vaäy ñaõ thaønh nôi thoáng
trò cuûa caùc theá löïc beân ngoaøi.
Vaøo giöõa theá kyû X TCN, moät thuû lónh quaân ñoäi ñaùnh thueâ Libi ñaõ
daønh ñöôïc ngoâi Pharaoâng laäp ra moät vöông trieàu ngoaïi toäc.
Ñeán theá kyû VIII TCN, ngöôøi Nubi ôû phía Nam ñaõ taán coâng Ai Caäp laät
ñoå vöông trieàu cuûa ngöôøi Libi vaø thaønh laäp moät vöông trieàu ngoaïi toäc môùi
vaøo naêm 726 TCN. Ñoù laø vöông trieàu XXV.
- Naêm 671 TCN, Ai Caäp laïi bò Aùtxiri thoáng trò.
- Naêm 654 TCN, moät quùy toäc ôû mieàn Baéc ñaõ laõnh ñaïo nhaân daân ñaùnh
ñuoåi ñöôïc ngöôøi Aùtxiri laäp neân vöông trieàu XXVI (654 – 525 TCN).
- Naêm 525 TCN, Ai Caäp bò BaTö xaâm löôïc vaø thoáng trò (525 – 332
TCN).
- Naêm 332 TCN, Ai Caäp bò Aleáchxaêng Makeâñoânia chinh phuïc. Sau
khi Aleáchxaêng cheát, Ai Caäp thuoäc quyeàn thoáng trò cuûa töôùng Ptoâleâmeâ vaø
tieáp ñoù laø vöông trieàu Ptoâleâmeâ cho ñeán naêm 30 TCN thì bò nhaäp vaøo ñeá
quoác LaMaõ.
III. Tình hình kinh teá xaõ hoäi vaø boä maùy nhaø nöôùc.

1. Caùc ngaønh kinh teá

a. Coâng cuï saûn xuaát:

Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû

Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 15 -

Thôøi Coå vöông quoác chæ môùi bieát duøng ñoàng ñoû. Thôøi Trung vöông
quoác ñaõ duøng ñoàng pha thieác nhöng tæ leä thieác quùa cao neân chöa goïi laø ñoàng
thau, ñoàng thôøi ñoàng ñoû vaãn giöõ vai troø chuû yeáu.
Ñeán thôøi Taân vöông quoác, ñoàng thau môùi ñöôïc söû duïng roâng raõi, veà
sau, saét ñaõ baét ñaàu xuaát hieän nhöng saét coøn raát hieám neân ñöôïc coi laø moät
kim loaïi quùy.
b. Noâng nghieäp:

Noâng nghieäp laø cô sôû cuûa neàn kinh teá cuûa Ai Caäp coå ñaïi ñöôïc nhaø
nöôùc raát quan taâm.
- Töø thôøi Taûo vöông quoác ñaõ coù leã “xuoáng caøy”. Trong leã ñoù, vua ñoäi
muõ mieän, caàm cuoác cuoác luoáng ñaát ñaàu tieân. Sau vua, coù ngöôøi caàm gioû
gieo haït gioáng xuoáng luoáng ñaát vua vöøa môùi cuoác.
- Thuûy lôïi coù vai troø quan troïng ñoái vôùi neàn noâng nghieäp cuûa nöôùc
naøy, vì vaäy nhaø nöôùc raát quan taâm ñeán vieäc xaây döïng caùc coâng trình thuûy
lôïi. Ñeán thôøi Taân vöông quoác, vieäc töôùi nöôùc do quan Teå töôùng quaûn lyù.
- Tuy coâng cuï coøn thoâ sô nhöng nhôø ñaát ñai maøu môõ laïi bieát chuù yù
ñeán thuûy lôïi neân neàn noâng nghieäp cuûa Ai Caäp ñaõ khaù phaùt trieån. Töø thôøi Coå
vöông quoác, Ai Caäp ñaõ bieát troàng nhieàu loaïi caây nhö luùa mì, ñaïi maïch, ñaäu,
rau, oâliu v.v…
c. Thuû coâng nghieäp.

Ai Caäp coù nhieàu kim loaïi quùy nhö vaøng, ñoàng, chì, keàn… vaø nhieàu
loaïi ñaù trong ñoù coù nhieàu loaïi ñaù quùy nhö maõ naõo, bích ngoïc v.v… Ñoù laø
nhöõng nguyeân lieäu giuùp cho caùc ngheà thuû coâng nhö ngheà luyeän kim, ngheà
kim hoaøn,ngheà cheá taùc ñaù.v.v… phaùt trieån.
Ngoaøi ra, töø sôùm Ai Caäp coøn coù caùc ngheà khaùc nhö ngheà laøm ñoà goám,
ngheà deät, ngheà thuoäc da, ngheà laøm ñoà thuûy tinh. Ñeán thôøi Taân vöông quoác,
ngöôøi Ai Caäp ñaõ cheá taïo ñöôïc thuûy tinh maøu vaø ñoà söù.
d. Thöông nghieäp.

- Töø thôøi Coå vöông quoác ñaõ coù trao ñoåi nhöng chæ môùi tieán haønh döôùi
hình thöùc laáy vaät ñoåi vaät. Tuy vaäy töø thôøi kyø naøy ñaõ coù quan heä trao ñoåi vôùi
nöôùc Pun ôû phía Nam vaø vôùi Xiri ôû phía Baéc.
- Thôøi Trung vaø Taân vöông quoác, thöông nghieäp caøng phaùt trieån nhaát
laø vieäc buoân baùn vôùi beân ngoaøi. Haøng hoùa quùy ñöôïc ñöa veà Ai Caäp ngaøy
caøng nhieàu. Thôøi kyø naøy vaøng vaø baïc ñöôïc duøng laøm vaät moâi giôùi trong vieäc
trao ñoåi.

Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû

Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 16 -

2. Tình hình ruoäng ñaát :

Quyeàn sôû höõu ruoäng ñaát ôû Ai Caäp coå ñaïi trong caùc thôøi kyø khoâng
hoaøn toøan gioáng nhau.
- Ñaàu thôøi coå vöông quoác, toaøn boä ruoäng ñaát trong nöôùc thuoäc quyeàn
sôû höõu cuûa nhaø nöôùc. Treân cô sôû ñoù, vua giöõ laïi moät phaàn do mình tröïc tieáp
quaûn lyù, moät phaàn ban caáp cho quùy toäc quan laïi ñeàn mieáu, moät phaàn giao
cho caùc coâng xaõ noâng thoân.
Phaàn ruoäng ñaát do vua vaø quan laïi quaûn lyù ñöôïc toå chöùc thaønh caùc
noâng trang.
- Cuoái thôøi Coå vöông quoác, moät soá coâng xaõ noâng thoân tan raõ. Ruoäng
tö baét ñaàu xuaát hieän.
- Thôøi Trung vaø Taân vöông quoác, coâng xaõ noâng thoân caøng tan raõ
nhieàu, ruoäng tö caøng ngaøy caøng phaùt trieån. Tuy vaäy, quyeàn sôû höõu toái cao veà
ruoäng ñaát vaãn thuoäc veà nhaø nöôùc töùc laø thuoäc veà vua.
3. Quan heä giai caáp.
Trong xaõ hoäi Ai Caäp coå ñaïi coù caùc giai caáp vaø taàng lôùp sau ñaây:
a. Giai caáp boùc loät:

Giai caáp naøy goàm hai boä phaän chính laø vua quan vaø taêng löõ. Tö lieäu
saûn xuaát chuû yeáu cuûa hoï laø ruoäng ñaát maø nguoàn ruoäng ñaát chuû yeáu laø do nhaø
nöôùc ban taëng.
Ñeå quaûn lyù vaø canh taùc ruoäng ñaát cuûa mình, caùc quan laïi vaø caùc ñeàn
mieáu toå chöùc thaønh nhöõng noâng trang roài thueâ noâng daân noâng trang saûn xuaát
ñeå thu hoaïch toaøn boä hoaëc giao ñaát cho noâng daân noâng trang caøy caáy roài thu
ñòa toâ.
Ngoaøi ruoäng ñaát, giai caáp naøy coøn coù raát nhieàu noâ leä. Moät boä phaän noâ
leä cuõng coù tham gia saûn xuaát nhöng phaàn lôùn noâ leä bò söû duïng vaøo vieäc haàu
haï.
b. Giai caáp noâng daân.

Giai caáp noâng daân laø giai caáp ñoâng ñaûo nhaát vaø laø giai caáp giöõ vai troø
quan troïng nhaát trong ñôøi soáng kinh teá xaõ hoäi. Do quyeàn sôû höõu vaø quyeàn söû
duïng ruoäng ñaát coù nhieàu loaïi khaùc nhau neân giai caáp noâng daân ôû Ai Caäp coå
ñaïi bao goàm ba loaïi: noâng daân coâng xaõ, noâng daân noâng trang vaø noâng daân töï
canh.
Cuøng vôùi söï phaùt trieån cuûa lòch söû, tyû leä giöõa ba loaïi noâng daân ñoù tuy
coù thay ñoåi nhöng noùi chung noâng daân coâng xaõ laø thaønh phaàn ñoâng ñaûo nhaát.

Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû

Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 17 -

Hoï caøy caáy ruoäng ñaát cuûa coâng xaõ chia cho nhöng hoï laø daân töï do vaø ñöôïc
goïi laø “thaàn daân cuûa Vua”.
Noâng daân töï canh laø loaïi noâng daân coù moät ít ruoäng ñaát rieâng. Loaïi
naøy ñaõ xuaát hieän töø thôøi Coå vöông quoác. Veà soá löôïng, loaïi naøy chieám tyû leä
raát nhoû.
Noâng daân noâng trang laø loaïi noâng daân khoâng coù ruoäng ñaát. Hoï phaûi
canh taùc ruoäng ñaát trong caùc noâng trang cuûa vua, quan, ñeàn mieáu.
Noâng daân coâng xaõ vaø noâng daân töï canh coù nghóa vuï phaûi noäp thueá, ñi
phu vaø ñi lính cho nhaø nöôùc, coøn noâng daân noâng trang thì hoaëc laø laøm vieäc
roài ñöôïc nhaän thuø lao, hoaëc laø ñöôïc giao cho moät maûnh ñaát ñeå canh taùc roài
phaûi noäp ñòa toâ.
c. Giai caáp noâ leä.

Giai caáp noâ leä ôû Ai Caäp coå ñaïi töông ñoái ñoâng. Nguoàn noâ leä chính laø
tuø binh, nhöõng ngöôøi baûn xöù bò noâ dòch vaø nhöõng ngöôøi do caùc nöôùc leä thuoäc
coáng naïp.
Noâ leä thuoäc quyeàn sôû höõu cuûa nhaø nöôùc, cuûa vua, cuûa quùy toäc quan
laïi, cuûa ñeàn mieáu, cuûa taêng löõ. Ngoaøi ra, moät soá binh lính, thôï thuû coâng,
noâng daân khaù giaû cuõng coù noâ leä.
Noâ leä phaàn lôùn bò söû duïng vaøo nhöõng coâng vieäc phi saûn xuaát nhö haàu
haï chuû, laøm caùc coâng vieäc trong nhaø, xaây döïng caùc coâng trình kieán truùc
v.v…. Coù moät soá noâ leä cuõng bò söû duïng vaøo vieäc saûn xuaát noâng nghieäp. Tuy
vaäy, noùi chung vai troø cuûa giai caáp noâ leä trong neàn kinh teá cuûa Ai Caäp coå
ñaïi raát coù haïn.
4. Taàng lôùp thôï thuû coâng:
Taàng lôùp thôï thuû coâng ôû Ai Caäp coå ñaïi chia laøm hai loaïi: Loaïi thôï thuû
coâng laøm vieäc trong caùc noâng trang cuûa quan laïi vaø ñeàn mieáu, vaø loaïi thôï
thuû coâng töï do.
Loaïi thôï thuû coâng laøm vieäc trong caùc noâng trang bò quaûn lyù raát chaët
cheõ neân quyeàn töï do bò haïn cheá.
Loaïi thôï thuû coâng töï do phaàn lôùn soáng ôû thaønh thò. Hoï laøm caùc ngheà
nhö thôï giaøy, thôï moäc, thôï neà, thôï ñaù, thôï giaët, thôï caïo v.v… . Noùi chung hoï
phaûi laøm vieäc raát vaát vaû nhöng ñôøi soáng raát khoå cöïc. Tuy nhieân trong ñoù coù
moät soá ít coù cuoäc soáng khaù giaû. Ñoù laø nhöõng thôï thuû coâng ñöôïc laøm vieäc cho
nhaø vua.
Veà taàng lôùp buoân baùn thì maõi ñeán thôøi Taân vöông quoác môùi xuaát
hieän, trong ñoù coù moät soá chuyeân baùn caùc thöù nhö löông thöïc, baùnh, röôïu, thòt
v.v… do caùc ñeàn mieáu giao cho. Nhöõng ngöôøi naøy ñeàu bò leä thuoäc vaøo ñeàn

Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû

Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 18 -

mieáu. Ngoaøi ra coøn coù moät soá ngöôøi buoân baùn phuïc vuï cho tö nhaân. Noùi
chung taàng lôùp buoân baùn ôû Ai Caäp coå ñaïi chöa phaùt trieån laém.
5. Boä maùy nhaø nöôùc.
Boä maùy nhaø nöôùc Ai Caäp coå ñaïi ñöôïc toå chöùc theo cheá ñoä quaân chuû
chuyeân cheá. Ñöùng ñaàu boä maùy nhaø nöôùc aáy laø vua ñöôïc goïi laø Pharaoâng coù
nghóa laø “cung ñieän”. Pharaoâng laø ngöôøi coù quyeàn löïc voâ cuøng lôùn, laø ngöôøi
ñöùng ñaàu veà chính trò vaø coøn ñöùng ñaàu veà toân giaùo. Pharaoâng Ai Caäp coøn
ñöôïc thaàn thaùnh hoùa, ví duï vua saùng laäp vöông trieàu V ñöôïc noùi laø con cuûa
moät nöõ tu syõ vôùi thaàn Ra. Chính nhôø coù uy quyeàn lôùn nhö vaäy neân nhieàu
Pharaoâng ôû Ai Caäp ñaõ coù theå xaây cho mình nhöõng kim töï thaùp noåi tieáng.
Döôùi vua laø moät boä maùy quan laïi trung öông vaø ñòa phöông maø ngöôøi
ñöùng ñaàu laø Teå töôùng. Teå töôùng coù quyeàn quaûn lyù caùc coâng vieäc veà chính
trò, taøi chính, kinh teá. Quan Teå töôùng cuõng laø quan chaùnh aùn toái cao.
Caáp haønh chính ñòa phöông döôùi trung öông goïi laø Chaâu. Vieân quan
ñöùng ñaàu caùc Chaâu goïi laø chaâu tröôûng. Chöùc quan naøy khoâng nhöõng coù
quyeàn quaûn lyù moïi coâng vieäc ôû trong chaâu maø coøn laø ngöôøi ñöùng ñaàu toân
giaùo ôû ñòa phöông.

Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû

 Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 19 -

Baøi 2. LÖÔÕNG HAØ COÅ ÑAÏI

I. Ñòa lyù vaø cö daân.

Löôõng Haø laø mieàn naèm giöõa hai soâng: soâng Tigrô ôû phía Ñoâng vaø
soâng Ôphôraùt ôû phía Taây. Caû hai soâng naøy baét nguoàn töø mieàn röøng nuùi
Acmeâria chaûy qua laõnh thoå nöôùc Iraéc ngaøy nay roài ñoå ra vònh Ba Tö.
Veà muøa xuaân, tuyeát ôû cao nguyeân Acmeâria tan laøm nöôùc hai soâng
Tigrô vaø Ôphôraùt daâng cao gaây neân luõ luït laøm ngaäp caû moät vuøng roäng lôùn.
Chính nhôø nöôùc luït, ñaát ñai ôû ñaây khoâng ngöøng ñöôïc boài ñaép vaø trôû neân maøu
môõ. Do löôïng phuø sa raát nhieàu neân sau maáy nghìn naêm bôø bieån cuûa vònh Ba
Tö phaûi luøi xa gaàn 200 km. Vì vaäy, hai doøng soâng Tigrô vaø Ôphôraùt voán ñoå
ra bieån baèng hai cöûa soâng khaùc nhau ñaõ nhaäp laïi thaønh moät doøng tröôùc khi
ra bieån.
Veà ñòa hình, Löôõng Haø laø moät vuøng maø khaép moïi phía khoâng coù nuùi
non hieåm trôû che chaén, vì vaäy nôi naøy ñaõ trôû thaønh moät ñòa baøn ñeå nhieàu toäc
khaùc nhau ñeán thaønh laäp quoác gia cuûa mình .
Cö daân xöa nhaát ôû Löôõng Haø laø ngöôøi Xume. Ñeán thieân nieân kyû III
TCN, ngöôøi Aùc caùt thuoäc toäc Xeâmít cuõng ñeán ñònh cö ôû Löôõng Haø. Cuoái
thieân kyû III TCN moät chi nhaùnh cuûa ngöôøi Xeâmít laø ngöôøi Amoârít cuõng traøn
vaøo Löôõng Haø. Trong quùa trình aáy, caùc toäc naøy ñaõ ñoàng hoùa vôùi nhau.
II. Caùc quoác gia ôû Löôõng Haø coå ñaïi

Töø khi baét ñaàu xuaát hieän nhaø nöôùc vaøo ñaàu thieân kyû III TCN ñeán cuoái
thieân kyû I TCN, ôû Löôõng Haø ñaõ toàn taïi caùc quoác gia sau ñaây:
1. Nhöõng thaønh bang cuûa ngöôøi Xume.
Vaøo khoaûng ñaàu thieân kyû III TCN, ôû mieàn Nam Löôõng Haø, nôi cöù truù
cuûa ngöôøi Xume, do söï phaùt trieån caûu löïc löôïng saûn xuaát, do söï phaân hoùa
giaøu ngheøo, ñaõ xuaát hieän nhieàu nhaø nöôùc nhoû laáy moät thaønh thò laøm trung
taâm goïi laø thaønh bang. Ngöôøi ñöùng ñaàu nhöõng thaønh bang aáy goïi laø Pateâxi
(vua).
Giöõa caùc thaønh bang aáy thöôøng dieãn ra nhöõng cuoäc ñaáu tranh ñeå daønh
ñaát ñai vaø nguoàn nöôùc. Ñeán giöõa thieân kyû III TCN, trong soá caùc thaønh bang
ôû mieàn Nam Löôõng Haø noåi baät nhaát Lagaùt. Baèng nhieàu cuoäc chieán tranh
lieân tieáp, Lagaùt ñaõ chinh phuïc ñöôïc nhieàu thaønh bang laân caän.
Tuy vaäy trong noäi boä Lagaùt, vì Pateâxi chieám ñoaït taøi saûn cuûa ñeàn
mieáu vaø taêng cöôøng aùp böùc boùc loät nhaân daân neân ñaõ dieãn ra moät cuoäc ñaáu
tranh do Urucaghina laõnh ñaïo. Sau ñoù, Urucaghina ñöôïc leân laøm Pateâxi.

Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû

Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 20 -

Urucaghina ñaõ tieán haønh moät cuoäc caûi caùch nhaèm giaûi quyeát nhöõng
maâu thuaãn trong xaõ hoäi, do ñoù Lagaùt caøng huøng maïnh.
Khoâng laâu sau ñoù, Lagaùt bò thaønh bang Umma ôû phía Baéc ñaùnh baïi.
Tieáp ñoù Umma coøn chinh phuïc ñöôïc nhieàu thaønh bang khaùc vaø thoáng nhaát
toaøn boä mieàn Nam Löôõng Haø.
2. Aùccaùt thoáng nhaát Löôõng Haø .
Thaønh bang Aùccaùt do ngöôøi Xeâmít thaønh laäp ôû phía baéc Xume. Ñeán
thôøi vua Xaùcgoâng (2369 – 2314 TCN), Aùccaùt trôû htaønh moät quoác gia huønh
maïnh. Xaùcgoâng ñaõ thi haønh nhieàu chính saùch ñeå phaùt trieån kinh teá vaø löïc
löôïng quaân söï, Sau ñoù taán coâng caùc thaønh bang ôû phía Nam, chinh phuïc
ñöôïc vuøng Xume vaø laàn ñaàu tieân thoáng nhaát ñöôïc toaøn boä Löôõng Haø.
Tieáp ñoù Xaùcgoâng coøn chieám ñöôïc caùc vuøng xung quanh, laäp thaønh
moät quoác gia lôùn maïnh, Xaùcgoâng töï xöng laø “vua cuûa boán phöông” .
Ñeán thôøi kyø thoánh trò cuûa Naramxin (2290 – 2254 TCN) Aùccaùt laïi
caøng huøng maïnh. Naramxin tieáp tuïc môû roäng laõnh thoå ra xung quanh vaø
ngaïo ngheã töï xöng laø “Naramxin thaàn thaùnh, thaàn huøng cöôøng cuûa Aùccaùt”.
Tuy vaäy sau khi Naramxin cheát, Aùccaùt bò suy yeáu, toaøn boä Löôõng Haø
bò ngöôøi Guti chinh phuïc vaø thoáng trò trong moät thôøi gian khaù daøi.
3. Vöông trieàu III cuûa Ua. (2132 – 2024 TCN)
Sau khi ngöôøi Guti bò ñaùnh ñuoåi, quyeàn thoáng trò ôû Löôõng Haø chuyeån
sang tay vöông trieàu III cuûa Ua, moät thaønh bang coå xöa cuûa Xume. Phaïm vi
thoáng trò cuûa vöông trieàu naøy cuõng raát roäng.
Ua ñaõ ban boá moät boä luaät maø ngaøy nay ñaõ phaùt hieän ñöôïc moät soá
ñoaïn. Ñoù laø boä luaät coå nhaát trong lòch söû thaá giôùi.
Nhö vaäy, döôùi thôøi vöông trieàu III, Ua ñaõ trôû thaønh moät nöôùc lôùn
maïnh, nhöng ñeán cuoái theá kyû XXI TCN, Ua bò suy yeáu vaø bò lieân quaân cuûa
Eâlam (moät boä toäc ôû phía ñoâng) vaø Mari (moät thaønh bang ôû phía baéc) ñaùnh
baïi.
4. Coå Babilon.
Babilon laø moät thaønh phoá do ngöôøi Amoârít (moät chi nhaùnh cuûa ngöôøi
Xeâmít) thaønh laäp ôû mieàn trung Löôõng Haø. Trong thôøi kyø ñaàu, Babilon coøn
töông ñoái yeáu,nhöng ñeán nöûa sau theá kyû XVIII TCN, döôùi thôøi vua
Hammurabi (1792 – 1750 TCN), Babilon trôû thaønh moät quoác gia huøng maïnh
noåi tieáng trong lòch söû Löôõng Haø coå ñaïi.
Hammurabi laø moät nhaø chính trò raát khoân kheùo, ñaõ laàn löôït ñaùnh baïi
caùc thaønh bang xung quanh, thoáng nhaát ñöôïc haàu heát vuøng Löôõng Haø. Treân

Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû

Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 21 -

cô sôû ñoù Hammurabi ñaõ xaây döïng boä maùy nhaø nöôùc chuyeân cheá taäp quyeàn
trung öông .
Ñaëc bieät Hammurabi ñaõ ban haønh boä luaät goïi laø boä luaät Hammurabi.
Boä luaät naøy khaéc treân moät coät ñaù, ñöôïc moät nhaø khaûo coå hoïc ngöôøi Phaùp
phaùt hieän naêm 1901. Ñaây laø boä luaät coå ñöôïc giöõ laïi töông ñoái nguyeân veïn.
Luaät Hammurabi goàm ba phaàn: Môû ñaàu, noäi dung vaø keát luaän.
Phaàn môû ñaàu noùi veà söùc maïnh thaàn thaùnh cuûa Hammurabi vaø muïc
ñích ban boá boä luaät.
Phaàn noäi dung bao goàm 282 ñieàu luaät veà daân söï vaø hình söï, trong ñoù
phaàn lôùn ñaà caäp ñeán caùc maët kinh teá xaõ hoäi nhö ruoäng ñaát, noâ leä, ñòa toâ, vay
nôï, gia ñình v.v…
Phaàn keát luaän nhaéc laïi coâng ñöùc cuûa Hammurabi vaø yeâu caàu ñôøi sau
phaûi nghieâm chænh thi haønh boä luaät. (1)
5. Taân Babilon.
Töø giöõa theá kyû VII TCN, Aùtxeâri baét ñaàu suy yeáu. Nhaân tình hình aáy,
naêm 626 TCN, moät töôùng lónh ngöôøi Canñeâ, moät chi nhaùnh cuûa ngöôøi Xeâmít
teân laø Naboâpoâlaxa, ngöôøi ñaõ töøng phuïc vuï chính quyeàn Aùtxiri vaø hình nhö
ñöôïc cöû laøm Toång ñoác cuûa Aùtxiri ôû mieàn Nam Babilon ñaõ tuyeân boá Babilon
ñoäc laäp. Ñeå phaân bieät vôùi Coå Babilon, quoác gia naøy ñaõ ñöôïc goïi laø Taân
Babilon.
Ngay sau ñoù, Taân Babilon lieân minh vôùi nöôùc Meâñi ôû phía ñoâng baéc
cuøng taán coâng Aùtxiri. Naêm 605 TCN, Aùtxiri bò dieät vong. Ñaát ñai cuûa Aùtxiri
bò chia laøm hai phaàn: Nöûa phía baéc thuoäc veà Meâñi, nöûa phía Nam thuoäc veà
Taân Babilon.
Ñeå taêng theâm tình höõu nghò giöõa hai nöôùc Naboâpoâlaxa ñaõ hoûi coâng
chuùa Meâñi cho con trai cuûa mình laø Nabusoâñoânoâxo. Naêm 604 TCN,
Naboâpoâlaxa cheát. Nabusoâñoânoâxo (604-562 TCN) leân noái ngoâi. Ñaây laø thôøi
kyø thònh vöôïng nhaát cuûa Taân Babilon.
Do moät soá nôi nhö Pheânixi, Do Thaùi v.v… voán naèm trong baûn ñoà
Aùtxiri nhöng nay döïa vaøo Aicaäp khoâng chòu khuaát phuïc Taân Babilon neân
Nabusoâñoânoâxo ñaõ môû nhieàu cuoäc taán coâng vaø ñaõ chieám ñöôïc nhöõng nöôùc
naøy. ÔÛ trong nöôùc, Nabusoâñoânoâxoñaõ cho xaây döïng nhieàu coâng trình kieán
truùc nguy nga nhö thaønh Babilon, ñeán mieáu, thaùp, ñaëc bieät laø vöôøn hoa treân
khoâng. Cuõng nhö Kim töï thaùp cuûa Ai Caäp, vöôøn hoa treân khoâng cuûa Babilon
ñöôïc coi laø moät trong 7 kyø quan cuûa theá giôùi coå ñaïi.

1 Xem luaät Hammurabi ôû phaàn phuï luïc saùch Lòch söû theá giôùi coå ñaïi.

Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû

Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 22 -

Naêm 562 TCN, Nabusoâñoânoâxo cheát, töø ñoù tình hình noäi boä Taân
Babilon khoâng ñöôïc oån ñònh. Naêm 538 TCN, Taân Babilon bò Batö tieâu dieät.
6. Ba Tö.
Trong khi Taân Babilon suy yeáu, ôû Iran baét ñaàu xuaát hieän nöôùc Ba Tö.
Naêm 550 TCN, Ba Tö ñaùnh baïi Meâñi, Babilon cuõng trôû thaønh muïc
tieâu chinh phuïc cuûa Ba Tö.
Naêm 538 TCN, quaân Ba Tö taán coâng vaø chieám ñöôïc thaønh Babilon.
Babilon trôû thaønh moät boä phaän cuûa ñeá quoác Ba Tö.
Naêm 328 TCN, ñeá quoác Ba Tö bò quaân Aleáchxaêng Makeâñoânia tieâu
dieät. Töø ñoù Babilon vaø caû Taây AÙ bò nhaäp vaøo ñeá quoác Makeâñoânia. Sau khi
Aleácxaêng cheát, ñeá quoác Makeâñoânia bò phaân chia, vuøng Löôõng Haø naèm trong
baûn ñoà cuûa vöông trieàu Xeâlôcuùt ôû Taây AÙ.

Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû

 Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 23 -

Baøi 3. AÁN ÑOÄ COÅ ÑAÏI

I. Ñòa lyù vaø cö daân.

Aán Ñoä laø moät baùn ñaûo ôû Nam AÙ, töø Ñoâng Baéc ñeán Taây Baéc coù nuùi
chaén ngang, trong ñoù coù daõy Himalaya noåi tieáng. Aán Ñoä chia laøm hai mieàn
Nam Baéc laáy daõy nuùi Vin-ñi-a laøm ranh giôùi. Mieàn baéc Aán Ñoä coù hai con
soâng lôùn laø soâng Aán (Indus) vaø soâng Haèng (Gange). Soâng Aán chia laøm 5
nhaùnh, neân vuøng ñoàng baèng ôû 5 nhaùnh soâng aáy ñöôïc goïi laø vuøng Pungiaùp
(nghóa laø vuøng Naêm soâng). Teân nöôùc Aán Ñoä laø goïi theo teân doøng soâng naøy.
Soâng Haèng ôû phía ñoâng ñöôïc coi laø moät doøng soâng thieâng. Töø xöa nhaân daân
Aán Ñoä thöôøng ñeán khuùc soâng ôû thaønh phoá Varanadi (Beânareùt) ñeå cöû haønh leã
taém mang tính chaát toân giaùo. Caû hai doøng soâng naøyboài ñaép thaønh hai ñoàng
baèng maøu môõ ôû mieàn baéc Aán Ñoä, vì vaäy nôi ñaây ñaõ trôû thaønh caùi noâi cuûa
neàn vaên minh cuûa ñaát nöôùc naøy.
Cö daân Aán Ñoä goàm hai thaønh phaàn chính: ngöôøi Ñraviña chuû yeáu cö
truù ôû mieàn Nam vaø ngöôøi Arya chuû yeáu cö truù ôû mieàn baéc.
II. Vaên hoùa Haraùppa.

Taøi lieäu lòch söû giuùp chuùng ta hieåu bieát veà thôøi kyø naøy khoâng phaûi laø
taøi lieäu thaønh vaên maø laø taøi lieäu khaûo coå hoïc. Vì vaäy tröôùc naêm 1921, giai
ñoaïn lòch söû naøy chöa ñöôïc bieát ñeán.
Naêm 1921 vaø 1922, caùc nhaø khaûo coå hoïc Aán Ñoä ñaõ tìm thaáy ôû
Haraùppa vaø Moâhengioâ Ñaroâ thuoäc löu vöïc soâng Aán hai thaønh phoá cuøng raát
nhieàu hieän vaät bò choân vuøi döôùi ñaát. Nhöõng hieän vaät aáy laø di tích cuûa moät
thôøi kyø lòch söû ñöôïc goïi laø vaên hoùa Haraùppa hoaëc neàn vaên minh löu vöïc
soâng Aán.
1. Caùc hieän vaät ñaõ tìm thaáy.
Haraùppa vaø Moâhengioâ laø hai thaønh phoá raát lôùn xaây baèng gaïch. Xung
quanh thaønh phoá coù thaønh vaø haøo bao boïc. Trong thaønh phoá coù caùc ñöôøng
phoá ngang doïc thaúng taép. Moãi thaønh phoá coù haøng traêm nhaø vaø cöûa hieäu lôùn
nhoû, trong ñoù phaàn nhieàu laø nhaø hai taàng. Trong nhaø thöôøng coù ñaày ñuû tieän
nghi nhö beáp, phoøng taém, oáng daãn nöôùc…
ÔÛ caùc di chæ naøy, coøn tìm thaáy nhieàu coâng cuï saûn xuaát, vuõ khí, ñoà
duøng trong ñôøi soáng haøng ngaøy, ñoà trang söùc, ñoà teá leã vaø hôn 3000 con daáu
coù khaéc chöõ ñoà hoïa. Caùc duïng cuï ñoù, coù thöù baèng ñoàng hoaëc ñoàng thau, coù
thöù baèng ñaù.

Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû

 Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 24 -

2. Tình hình xaõ hoäi.

Nhöõng hieän vaät phaùt hieän ñöôïc cho bieát raèng trong xaõ hoäi thôøi kyø ñoù
ñaõ coù söï phaân hoùa giaøu ngheøo raát roõ reät. Vieäc phaùt hieän ra chöõ vieát, hôn nöõa
treân moät soá con daáu coù ghi nhöõng chöõ nhö “ngöôøi caàm quyeàn” (Sasa),
“ngöôøi cai trò” (Pata), “vua cuûa nhöõng oâng vua” (Reja – reja) v.v… ñaõ noùi
leân raèng xaõ hoäi thôøi vaên hoùa Haraùppa laø xaõ hoäi coù nhaø nöôùc.
Neàn vaên minh löu vöïc soâng Aán toàn taïi töø khoaûng ñaàu thieân kyû III ñeán
nöûa ñaàu thieân kyû II TCN thì bò huûy dieät. Nguyeân nhaân cuûa söï huûy dieät ñoù laø
naïn luït do nöôùc soâng Aán daâng leân. Cö daân ôû ñaây phaûi di cö sang phía ñoâng
boû laïi caùc thaønh phoá cuûa hoï bò vuøi daàn xuoáng loøng ñaát.
III. THÔØI KYØ VEÂ ÑA.

Töø giöõa thieân kyû II ñeán giöõa thieân kyû I TCN, Lòch söû Aán Ñoä ñöôïc
phaûn aùnh trong caùc taùc phaåm vaên hoïc goïi laø Veâña, vì vaäy thôøi kyø naøy ñöôïc
goïi laø thôøi Veâ ña.
Veâña voán nghóa laø “hieåu bieát”. Veâña coù 4 taäp laø Rích Veâña, Xama
Veâña, Ataùcva Veâña vaø Yagiua Veâña, trong ñoù Rích Veâña laø xöa nhaát vaø
quan troïng nhaát. Rích Veâña goàm 1028 baøi ca ñöôïc saùng taùc vaøo khoaûng giöõa
thieân kyû II ñeán cuoái thieân kyû II TCN, coøn ba taäp Veâña khaùc thì ñöôïc saùng
taùc vaøo khoaûng ñaàu thieân kyû I ñeán giöõa thieân kyû I TCN, vì vaäy thôøi kyø Veâña
coù theå chia laøm hai thôøi kyø nhoû laø:
- Thôøi kyø Rích Veâña (khoaûng naêm 1500 – 1000 TCN).
- Thôøi kyø Haäu Veâña (khoaûng naêm 1000 – 600 TCN).
Chuû nhaân cuûa thôøi kyø Veâña laø ngöôøi Arya (nghóa laø “ngöôøi cao quùy” )
môùi töø trung AÙ di cö vaøo Aán Ñoä. Ñòa baøn sinh soáng cuûa hoï trong thôøi kyø naøy
chuû yeáu laø vuøng löu vöï soâng Haèng.
1. Tình hình kinh teá.
Trong thôøi Rích Veâña, ngöôøi Arya ñang soáng trong giai ñoaïn cuoái cuûa
xaõ hoäi nguyeân thuûy. Ngaønh kinh teá quan troïnh nhaát laø chaên nuoâi. Gia suùc raát
ñöôïc coi troïng nhaát laø boø. Bôûi vaäy, trong ngoân ngöõ luùc baáy giôø “tuø tröôûng boä
laïc” coù nghóa laø keû chieám höõu boø caùi”, “chieán só” coù nghóa laø “ngöôøi chieán
ñaáu vì boø caùi”.
Daàn daàn, do hoïc taäp ñöôïc nhöõng kinh nghieäm saûn xuaát cuûa daân baûn
ñòa, ngöôøi Arya ñaõ chuyeån sang ñôøi soáng ñònh cö laáy noâng nghieäp laøm ngheà
chính.
2. Söï ra ñôøi cuûa nhaø nöôùc.
Do kinh teá phaùt trieån, söï phaân hoùa giai caáp cuõng dieãn ra roõ reät, ñeán
khoaûng cuoái thieân kyû II TCN, thuû lónh quaân söï daàn daàn bieán thaønh ngöôøi coù

Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû

Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 25 -

nhieàu quyeàn uy vaø chöùc vuï aáy trôû thaønh cha truyeàn con noái. Hoï ñaõ bieán
thaønh nhöõng oâng vua. Nhaø nöôùc ñaõ ra ñôøi.
3. Cheá ñoä Vaùcna. (ñaúng caáp)
Trong thôøi kyø lòch söû naøy ôû Aán Ñoä ñaõ xuaát hieän moät cheá ñoä ñaúng caáp
coù aûnh höôûng raát quan troïng vaø laâu daøi trong xaõ hoäi nöôùc naøy, ñoù laø cheá ñoä
Vaùcna.
Chöõ Vaùcna trong tieáng Xaêng xkrít (moät loaïi coå ngöõ cuûa Aán Ñoä) coù
nghóa laø “maøu saéc” (chæ maøu da) nhöng thöïc ra cheá ñoä Vaùcna laø cheá ñoä chia
cö daân thaønh 4 ñaúng caáp coù quyeàn lôïi, nghóa vuï vaø ñòa vò xaõ hoäi khaùc nhau.
Boán ñaúng caáp ñoù laø Braman (Baølamoân), Ksatôria, Vaisya, Suñra.
Ñaúng caáp Baølamoân goàm nhöõng ngöôøi laøm ngheà toân giaùo.
Ñaúng caáp Ksatôrya goàm caùc chieán só.
Ñaúng caáp Vaisya goàm nhöõng ngöôøi chaên nuoâi, laøm ruoäng, buoân
baùn…
Ñaúng caáp Suñra goàm thôï thuû coâng, ñaày tôù. Hoï voán laø con chaùu cuûa
nhöõng boä laïc bò baïi traän.
Nguyeân nhaân daãn ñeán söï ra ñôøi cuûa cheá ñoä Vaùcna.
- Theo truyeàn thuyeát: caùc ñaúng caáp Braman, Ksatôrya, Vaisya vaø
Suñra ñöôïc thaàn Brama taïo ra theo thöù töï töø mieäng, tay, ñuøi vaø baøn chaân
cuûa thaàn.
- Söï thöïc, söï xuaát hieän Vaùcna laø do söï phaân hoùa giai caáp, söï phaân
coâng veà ngheà nghieäp vaø söï phaân bieät veà boä toäc.
Söï khaùc nhau giöõa caùc ñaúng caáp:
Giöõa boán ñaúng caáp aáy coù söï khaùc nhau veà ñòa vò xaõ hoäi maø chuû yeáu
laø veà toân giaùo, hoân nhaân vaø quyeàn lôïi tröôùc phaùp luaät.
Veà toân giaùo, chæ coù ba ñaúng caáp treân môùi ñöôïc cuùng thaàn vaø ñoïc kinh
Veâña, trong ñoù chæ coù Baølamoân môùi ñöôïc giaûng kinh Veâña vaø phuï traùch
vieäc cuùng leã. Do vaäy, ba ñaúng caáp treân ñöôïc coi laø sinh hai laàn, coøn Suñra
khoâng ñöôïc tham döï caùc nghi leã toân giaùo neân chæ ñöôïc coi laø sinh moät laàn.
Veà hoân nhaân, cheá ñoä Vaùcna quy ñònh chæ neân keát hoân vôùi ngöôøi cuøng
ñaúng caáp. Tuy nhieân, neáu caàn thieát thì ñaøn oâng ôû caùc ñaúng caáp treân coù theå
laáy vôï ôû caùc ñaúng caáp döôùi, nhöng phuï nöõ caùc ñaúng caáp döôùi khoâng ñöôïc
keát hoân vôùi ñaøn oâng caùc ñaúng caáp döôùi.
Veà quyeàn lôïi tröôùc phaùp luaät , Neáu cuøng phaïm toäi nhö nhau thì caùc
ñaúng caáp treân ñöôïc xeùt xöû nheï hôn caùc ñaúng caáp döôùi; neáu laø naïn nhaân thì
ñaúng caáp caøng cao thì ñöôïc boài thöôøng caøng nhieàu.

Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû

 Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 26 -

Trong boán ñaúng caáp aáy, ñaúng caáp Baølamoân ñöôïc quan nieäm laø öu tuù
nhaát, thaân theå hoï ñöôïc coi laø baát khaû xaâm phaïm.
Ngöôïc laïi, Suñra laø ñaúng caáp thaáp keùm nhaát. Suñra khoâng nhöõng
khoâng ñöôïc döï vieäc teá leã maø thaäm chí hoï cuõng khoâng ñöôïc beâ thi theå cuûa
Baølamoân ñaët leân giaøn löûa khi laøm leå hoûa taùng.
Döôùi boán ñaúng caáp ñoù coøn coù nhöõng nhöôøi tieän daân goïi laø Paria. Hoï
bò coi laø haïng ngöôøi ñeâ tieän, oâ ueá, ñaùng gheâ tôûm. Vì vaäy hoï phaûi soáng caùch
bieät vôùi xaõ hoäi.
Thaân phaän cuûa nhöõng ngöôøi trong caùc ñaúng caáp aáy cöù cha truyeàn con
noái vaø cheá ñoä Vacùna toàn taïi laâu daøi trong lòch söû Aán Ñoä.
4. Ñaïo Baølamoân.
Daàu thôøi Veâ ña, cö daân Aán Ñoä thôø raát nhieàu thaàn: ñaù, caây, cö daân,
caùc ñoäng vaät, ngöôøi cheát, soâng, nuùi… Ñeán nhöõng theá kyû ñaàu thieân kyû I
TCN, caùc quan nieäm toân giaùo aáy ñöôïc goïi chung laø ñaïo Baølamoân, ñoàng thôøi
moät heä thoáng giaùo lyù töông ñoái hoaøn chænh cuõng ñöôïc hình thaønh.
Ñoái töôïng thôø cuùng cao nhaát cuûa ñaïo Baølamoân laø thaàn Brama. Ñoù laø
linh hoàn vuõ truï, laø ñaáng Hoaøn haûo saùng taïo ra theá giôùi vaø muoân loaøi, laø vò
thaàn cao nhaát, laø chuùa teå cuûa caùc thaàn.
Tuy nhieân thaàn Brama coù phaàn tröøu töôïng ñoái vôùi nhaân daân, neân coù
nôi ngöôøi ta thôø thaàn Visnu, thaàn nhaân aùi laøm cho ruoäng ñoàng töôi toát nhö laø
vò thaàn cao nhaát; Coù nôi laïi thôø thaàn Siva, thaàn aùc, thaàn phaù hoaïi moïi löïc
löôïng töï nhieân laø vò thaàn cao nhaát. Ngoaøi ra ñaïo Baølamoân coøn thôø nhieàu loaïi
thaàn ñoäng vaät nhö voi, khæ, vaø nhaát laø boø.
Veà sau, ñeå thoáng nhaát ñoái töôïng thôø cuùng cuûa ñaïo Baølamoân, ngöôøi ta
quan nieäm thaàn Brama, thaàn Visnu vaø thaàn Siva laø moät boä ba theå hieän moät
quùa trình: saùng taïo, baûo toàn vaø huûy dieät.
Veà maët xaõ hoäi, ñaïo Baølamoân laø coâng cuï ñaéc löïc ñeå baûo veä söï phaân
chia ñaúng caáp. Cuõng chính vì vaäy, ñeán giöõa thieân kyû I TCN, ñaïo Baølamoân bò
suy thoaùi vaø nhöôøng choã cho moät toân giaùo môùi laø ñaïo Phaät.
IV. AÁN ÑOÄ TÖØ THEÁ KYÛ VI TCN ÑEÁN THEÁ KYÛ III CN.

1. Tình hình chính trò.

a. Caùc quoác gia ôû mieàn Baéc Aán Ñoä vaø söï xaâm löôïc cuûa Aleáchxaêng Makeâñoânia.

Baét ñaàu töø theá kyû VI-TCN, Aán Ñoä môùi coù caùc taùc phaåm lòch söû ghi
cheùp veà tình hình chính trò cuûa ñaát nöôùc mình. Luùc baáy giôø ôû mieàn Baéc Aán
Ñoä coù 16 nöôùc, trong ñoù maïnh nhaát laø nöôùc Magaña.

Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû

Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 27 -

Nöôùc Magaña ôû haï löu soâng Haèng. Ñaây laø nôi ñaát ñai maøu môõ thích
hôïp vôùi vieäc phaùt trieån noâng nghieäp, ñoàng thôøi laø nôi coù nhieàu thuaän lôïi
trong vieäc buoân baùn baèng ñöôøng bieån, do vaäy Magaña ñaõ lôùn maïnh nhanh
choùng. Treân cô sôû aáy, Magaña khoâng ngöøng chinh phuïc caùc nöôùc khaùc, môû
roäng phaïm vi thoáng trò cuûa mình ñeán taän mieàn Ñoâng Baéc vaø mieàn Trung Aán
Ñoä.
Cuõng thôøi gian aáy, ôû mieàn Taây Baéc Aán Ñoä cuõng chia thaønh nhieàu
nöôùc nhoû, trong ñoù chæ coù nöôùc Po laø töông ñoái lôùn.
Luùc baáy giôø, ôû Taây AÙ coù nöôùc Ba Tö huøng maïnh moät thôøi, nhöng ñeán
naêm 328 TCN, Ba Tö bò Makeâñoânia tieâu dieät.
Nhaân ñaø thaéng lôïi aáy, naêm 327 TCN, quaân Makeâñoânia taán coâng vaøo
mieàn Taây Baéc cuûa Aán Ñoä. Quaân ñoäi cuûa nöôùc Po ñaõ chieán ñaáu raát duõng caûm
nhung cuoái cuøng bò thaát baïi. Aleáchxaêng ñònh tieán sang phía ñoâng taán coâng
nöôùc Magaña nhöng quaân só khoâng uûng hoä keá hoaïch ñoù vì hoï ñaõ quùa meät
moûi sau moät cuoäc tröôøng chinh nhieàu naêm. Aleáchxaêng phaûi ra leänh ruùt quaân
chæ ñeå laïi moät soá quaân chieám ñoùng hai cöù ñieåm Buxeâphan vaø Nikeâa maø
thoâi. Nhöõng vuøng bò Aleáchxaêng chinh phuïc ôû Aán Ñoä vaãn ñöôïc giöõ nguyeân
chính quyeàn cuõ nhöng phaûi leä thuoäc vaøo nhöõng keû ñöùng ñaàu hai cöù ñeåm ñoù.
b. Vöông trieàu Moârya. (321 – 187 TCN)

Ngay sau khi quaân Aleáchxaêng ruùt lui, ôû Aán Ñoäâ ñaõ daáy leân phong traøo
ñaáu tranh giaûi phoùng choáng laïi söï chieám ñoùng cuûa quaân Makeâñoânia. Thuû
lónh cuûa phong traøo naøy laø Sanñraguùpta, bieät hieäu laø Moârya (nghóa laø chim
coâng). Quaân chieám ñoùng Makeâñoânia bò ñuoåi khoûi Aán Ñoä, Sanñraguùpta laøm
chuû ñöôïc caû vuøng Pungiaùp. Tieáp ñoù, oâng tieán quaân veà phía ñoâng giaønh ñöôïc
ngoâi vua ôû Magaña, laäp neân moät trieàu ñaïi môùi goïi laø Vöông trieàu Moârya,
Ñoù laø trieàu ñaïi huy hoaøng nhaát trong lòch söû Aán Ñoä coå ñaïi. Theo truyeàn
thuyeát ñeán khoaûng naêm 300TCN, Sanñraguùpta theo ñaïo Giaina vaø sau ñoù
nhòn aên töï töû theo taäp quaùn cuûa toân giaùo naøy.
Ñeán thôøi chaùu cuûa Sanñraguùpta laø Axoâca (273 –236 TCN), nöôùc
Magaña ñaït ñeán giai ñoaïïn cöôøng thònh nhaát. Axoâta laø oâng vua noåi tieáng
nhaát trong lòch söû Aán Ñoä coå ñaïi. Axoâca khoâng ngöøng taán coâng caùc nöôùc
khaùc, do ñoù cöông giôùi Magaña caøng ñöôïc môû roäng. Caùc maët kinh teá, vaên
hoaù cuûa Magaña thôøi kyø naøy cuõng phaùt trieån roõ reät. ÔÛ kinh ñoâ Pataliputôra
vaø moät soá thaønh phoá khaùc ñaõ xaây döïng nhieàu cung ñieän, ñeàn chuøa, nhaø cöûa,
beänh vieän, phoøng phaùt thuoác v.v… Ñaïo Phaät ra ñôøi töø khoaûng theá kyû VI
TCN ñeán thôøi kyø naøy ñöôïc chaán chænh vaø trôû thaønh quoác giaùo.
Nhö vaäy, thôøi Axoâca laø thôøi kyø oån ñònh, huøng maïnh cuûa vöông trieàu
Moârya, nhöng sau khi oâng cheát, vöông trieàu naøy suy suïp nhanh choùng vaø
nöôùc Magaña thoáng nhaát daàn daàn tan raõ.

Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû

Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 28 -

c. Aán Ñoä töø theá kyû II TCN ñeán theá kyû III CN.

Naêm 187 TCN, vöông trieàu Moârya bò moät vieân töôùng cuûa mình laät ñoå.
Töø ñoù nöôùc Magaña suy yeáu nhanh choùng vaø ñeán naêm 28 TCN thì dieät
vong.
Ñeán theá kyû I, ngöôøi Cusan (cuøng moät huyeát thoáng vôùi ngöôøi Tuyeác)
töø Trung AÙ traøn sang chieám ñöôïc mieàn Taây Baéc Aán Ñoä laäp thaønh moät nöôùc
töông ñoái lôùn. Vua nöôùc Cusan luùc baáy giôø laø Canísca (78 – 123) cuõng laø
moät ngöôøi raát toân suøng ñaïo Phaät neân döôùi thôøi thoáng trò cuûa oâng, Phaät giaùo
raát höng thònh.
Theo truyeàn thuyeát, ñeán naêm 123, Canisca bò nhaân daân khôûi nghóa
boùp cheát. Töø ñoù, nöôùc Cusan ngaøy caøng suy yeáu, laõnh thoå chæ coøn laïi vuøng
Pungiaùp vaø toàn taïi ñeán theá kyû V thì dieät vong.
2. Giai caáp noâ leä vaø coâng xaõ noâng thoân.
a. Giai caáp noâ leä.

Vaán ñeà noâ leä ôû Aán Ñoä, töø thôøi coå ñaïi ñaõ coù hai yù kieán:
Meâgaxten, söù thaàn cuûa Xeâlôcuùt thöôøng truù ôû cung ñình vöông trieàu
Moârya khaúng ñònh raèng ôû Aán Ñoä khoâng coù noâ leä. OÂng noùi: “ÔÛ Aán Ñoä coù
moät ñieåm ñaùng chuù yù nhaát laø taát caû moïi ngöôøi Aán Ñoä ñeàu laø ngöôøi töï do,
khoâng coù moät ngöôøi Aán Ñoä naøo laø noâ leä”.
Sôû dó Magaxten coù yù kieán nhö vaäy vì oâng laø moät ngöôøi Hy Laïp, do ñoù
oâng ñaõ duøng tieâu chuaån cuûa ngöôøi noâ leä ôû Hy Laïp ñeå xem xeùt tình hình noâ
leä ôû AÁn Ñoä.
- Cautalia, taùc giaû saùch “Baøn veà vieäc chính trò” (Arthasastra) cho raèng
ôû Aán Ñoä coù ñeán 15 loaïi ñaxa, maø ñaxa coù nghóa laø toâi tôù, noâ leä.
- Söï thöïc, khoâng phaûi ôû Aán Ñoä coå ñaïi khoâng coù noâ leä, ñoàng thôøi cuõng
khoâng phaûi coù nhieàu loaïi noâ leä nhö Cautalia ñaõ noùi.
Nguoàn goác noâ leä ôû Aán Ñoä cuõng laø tuø binh, ngöôøi phaù saûn, ngöôøi phaïm
toäi… Thaân phaän cuûa noâ leä cuõng raát thaáp keùm, hoï bò coi laø taøi saûn cuûa chuû vaø
bò goïi laø “taøi saûn hai chaân” ñeå phaân bieät vôùi gia suùc ñöôïc goïi laø “taøi saûn boán
chaân”. Do vaäy noâ leä cuõng bò ñem baùn, caàm, bieáu, trao ñoåi, laøm giaûi thöôûng
trong caùc cuoäc thi ñaáu v.v…
Theo taùc phaåm “Baøn veà vieäc chính trò”, giaù moät noâ leä so vôùi ngöïa ñaét
hôn ¼ so vôùi traâu hoaëc boø caùi ñaét hôn moät laàn röôõi, so vôùi deâ thì baèng 20
laàn.
Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi noâ leä maø chuû cho laø phaïm toäi thì chuû coù quyeàn
tröøng phaït maø hình thöùc thoâng thöôøng nhaát laø ñaùnh ñaäp, xieàng xích, ñoùng
daáu nung ñoû. Neáu chuû gieát cheát noâ leä cuõng khoâng phaûi laø moät toäi loãi.

Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû

Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 29 -

Tuy vaäy, phaàn ñoâng noâ leä ôû Aán Ñoä coå ñaïi laø ngöôøi ñoàng toäc, hôn nöõa
hoï laïi xuaát thaân töø nhöõng ñaúng caáp khaùc nhau, neân khi ñoái xöû vôùi noâ leä, chuû
khoâng theå khoâng suy nghó ñeán nhöõng vaán ñeà aáy. Do ñaëc ñieåm ñoù, moät soá noâ
leä ôû Aán Ñoä coù gia ñình rieâng, coù taøi saûn rieâng vaø coù quyeàn truyeàn taøi saûn laïi
cho con chaùu.
Toùm laïi, quan heä noâ leä ôû Aán Ñoä coå ñaïi khoâng phaùt trieån laém. Noâ leä
giöõ vai troø raát phuï trong ñôøi soáng kinh teá cuûa xaõ hoäi AÁn Ñoä luùc baáy giôø.
b. Coâng xaõ noâng thoân.

Trong soá caùc nöôùc Phöông Ñoâng, Aán Ñoä laø nôi coâng xaõ noâng thoân toàn
vöõng chaéc vaø laâu daøi nhaát.
Cô sôû cuûa söï toàn taïi vöõng chaéc cuûa coâng xaõ noâng thoân goàm hai maët
chuû yeáu:
- Ruoäng ñaát thuoäc quyeàn sôû höõu cuûa nhaø nöôùc.
- Neàn kinh teá töï caáp töï tuùc (cuõng goïi laø kinh teá töï nhieân), trong ñoù chuû
yeáu laø söï keát hôïp chaët cheõ giöõa noâng nghieäp vaø thuû coâng nghieäp.
Treân cô sôû toaøn boä ruoäng ñaát thuoäc veà nhaø nöôùc, ôû caùc ñòa phöông
ruoäng ñaát ñöôïc giao cho caùc laøng quaûn lyù. Nhö vaäy, caùc laøng coù quyeàn
chieám höõu taäp theå ruoäng ñaát cuûa laøng. Ngoaøi phaàn ñaát ñai nhö baõi coû, röøng,
ao hoà v.v… moïi ngöôøi trong laøng ñöôïc söû duïng chung, ñaát canh taùc ñöôïc
ñònh kyø (thöôøng laø ba naêm) chia cho caùc hoä noâng daân caøy caáy.
Moät ñaëc ñieåm khaùc raát noåi baät laøm cho coâng xaõ noâng thoân toàn taïi
vöõng chaéc laø söï töï caáp töï tuùc veà kinh teá. Söï töï caáp töï tuùc aáy bieåu hieän ôû hai
maët:
+ Trong töøng gia ñình, coù söï keát hôïp chaët cheõ giöõa ngheà noâng vaø
ngheà deät vaûi. Do vaäy hai nhu caàu cô baûn cuûa ngöôøi noâng daân laø aên vaø maëc
ñeàu töï tuùc ñöôïc.
+ Trong coâng xaõ coù moät soá thôï thuû coâng nhö thôï reøn, thôï moäc, thôï
goám v.v…chuyeân saûn xuaát caùc saûn phaåm thuoäc ngheà cuûa mình ñeå thoõa maûn
caùc nhu caàu cuûa moïi thaønh vieân trong coâng xaõ.
Do vaäy, coâng xaõ haàu nhö hoaøn toaøn ñoùng kín, söï trao ñoåi haøng hoaù
giöõa coâng xaõ naøy vôùi coâng xaõ khaùc vaø giöõa noâng thoân vôùi thaønh thò khoâng
ñaùng keå, coù chaêng chæ laø moät soá thöù maø coâng xaõ khoâng theå saûn xuaát ñöôïc
nhö muoái, saét v.v… maø thoâi.
Veà maët haønh chính, ñöùng ñaàu moãi coâng xaõ laø moät thoân tröôûng. Döôùi
thoân tröôûng laø moät soá ngöôøi chöùc traùch giöõ nhöõng coâng vieäc khaùc nhau nhö
quaûn lyù vieäc saûn xuaát noâng nghieäp, troâng nom caùc coâng trình thuûy lôïi, phuï
traùch vieäc tuaàn tra canh gaùc, daïy con treû, xem thieân vaên v.v…

Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû

Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 30 -

Noâng daân soáng trong coâng xaõ laø nhöõng ngöôøi noâng daân töï do. Tuy
vaäy, caøy caáy ruoäng ñaát coâng, noâng daân coâng xaõ phaûi noäp thueá cho nhaø nöôùc.
Möùc thueá dao ñoäng töø 1/12 ñeán 1/6 thu hoaïch. Ngoaøi ra noâng daân coâng xaõ
coøn phaûi laøm caùc taïp dònh nhö ñaép ñeâ, laøm ñöôøng, ñaøo keânh v.v…
Söï toàn taïi laâu daøi vaø vöõng chaéc cuûa coâng xaõ noâng thoân ñaõ baûo ñaûm
cho noâng daân Aán Ñoä ai cuõng coù ruoäng ñaát ñeå canh taùc, do ñoù ñaõ haïn cheá söï
phaù saûn cuûa noâng daân, haïn cheá söï phaùt trieån cuûa quan heä noâ leä.
Söï toàn taïi cuûa coâng xaõ noâng thoân coøn laøm cho noâng daân soáng gaén boù
vôùi nhau, toái löûa taét ñeøn coù nhau, tình laøng nghóa xoùm ñaäm ñaø.
Nhöng maët khaùc, coâng xaõ noâng thoân cuõng coù nhieàu haïn cheá;
- Neàn kinh teá töï caáp töï tuùc cuûa coâng xaõ noâng thoân ñaõ laøm cho kinh teá
haøng hoùa chaäm phaùt trieån, heä thoáng ñöôøng giao thoâng haàu nhö khoâng caàn
thieát. Nhu vaäy söï toàn taïi cuûa coâng xaõ noâng thoân ñaõ kìm haõm söï phaùt trieån
nhanh choùng cuûa xaõ hoäi.
- Cuoäc soáng bieät laäp cuûa caùc coâng xaõ laøm cho noâng daân khoâng bieát gì
hôn ngoaøi xoùm laøng nhoû beù cuûa mình, do ñoù hoï thôø ô vôùi tình hình chính trò
cuûa ñaát nöôùc.
- Do söï hieåu bieát haïn cheá ôû trong caùc coâng xaõ, nhöõng taäp tuïc coå huû,
nhöõng thoùi meâ tín dò ñoan caøng coù ñieàu kieän duy trì vaø naûy nôû.
Baøn veà nhöõng haïn cheá cuûa coâng xaõ noâng thoân ôû Aán Ñoä, Maùc Vieát:
“… Chuùng ta cuõng khoâng ñöôïc queân raèng nhöõng coâng xaõ noâng thoân
thô moäng aáy, duø cho chuùng coù veû voâ haïi nhö theá naøo ñi chaêng nöõa,
bao giôø cuõng vaãn laø cô sôû beàn vöõng cuûa cheá ñoä chuyeân cheá phöông Ñoâng,
raèng nhöõng coâng xaõ aáy ñaõ haïn cheá lyù trí cuûa con ngöôøi trong nhöõng khuoân
khoå chaät heïp nhaát laøm cho noù trôû thaønh moät coâng cuï ngoan ngoaõn cuûa meâ
tín, troùi buoäc noù baèng nhöõng xieàng xích noâ leä cuûa caùi quy taéc coå truyeàn, töôùc
ñoaït noù moïi söï vó ñaïi, moïi tính chuû ñoäng lòch söû.
Chuùng ta khoâng ñöôïc queân loøng ích kyû cuûa nhöõng con ngöôøi man rôï,
hoï ñaõ taäp trung moïi lôïi ích cuûa mình treân moät maûnh ñaát nhoû beù ñaùng thöông,
bình thaûn nhìn nhöõng ñeá quoác lôùn suïp ñoå, nhìn nhöõng haønh ñoäng taøn baïo
khoâng theå töôûng töôïng ñöôïc xaûy ra, nhìn daân cö cuûa nhöõng thaønh phoá lôùn bò
taøn saùt, - hoï ñaõ bình thaûn nhìn taát caû nhöõng caùi ñoù maø chaúng heà suy nghó gì
hôn laø nhìn nhöõng hieän töôïng töï nhieân, vaø baûn thaân hoï ñaõ trôû thaønh mieáng
moài yeáu ñuoái cuûa baát kyø moät keû ñi xaâm chieám naøo khi keû aáy ñoaùi nhìn ñeán
hoï . . . . .
Chuùng ta khoâng ñöôïc queân raèng nhöõng coâng xaõ nhoû beù aáy mang daáu
aán cuûa nhöõng söï phaân bieät ñaúng caáp vaø cuûa cheá ñoä noâ leä, raèng nhöõng coâng
xaõ aáy laøm cho con ngöôøi phaûi phuïc tuøng nhöõng hoaøn caûnh beân ngoaøi, chöù

Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû

 Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 31 -

khoâng naâng con ngöôøi leân ñòa vò laøm chuû nhöõng hoaøn caûnh aáy, raèng nhöõng
coâng xaõ aáy ñaõ bieán traïng thaùi töï ñoäng phaùt trieån cuûa xaõ hoäi thaønh moät soá
phaän baát di baát dòch do thieân nhieân quyeát ñònh tröôùc, vaø do ñoù, ñaõ taïo ra söï
suøng baùi thieân nhieân moät caùch thoâ loã, maø söï thoaùi hoùa theå hieän ñaëc bieät ôû
choã con ngöôøi, keû laøm chuû thieân nhieân, laïi phaûi thaønh kính quøy goái tröôùc con
khæ Hanuman vaø tröôùc con boø Saùpbala”. (1)
Cheá ñoä coâng xaõ noâng thoân naøy toàn taïi suoát thôøi coå trung ñaïi ôû Aán Ñoä,
veà sau ñeán thôøi thoáng trò cuûa Anh môùi bò neàn kinh teá haøng hoùa phaù vôõ.
3. Söï ra ñôøi vaø phaùt trieån cuûa ñaïo Phaät.
a. Truyeàn thuyeát veà Phaät Thích Ca.

Ngöôøi saùng laäp ñaïo Phaät laø Xitñaùcta Goâtama (siddharta Gautama),
thaùi töû cuûa nöôùc Capilavastu ôû chaân nuùi daõy Hymalaya, mieàn ñaát bao goàm
moät phaàn mieàn Nam nöôùc Neâpan vaø moät phaàn ôû Ñoâng Baéc Aán Ñoä. Naêm 29
tuoåi, vò thaùi töû naøy baét ñaàu rôøi khoûi cung ñieän cuûa vua cha ñeå tìm con ñöôøng
cöùu khoå cho chuùng sinh. Ñeán naêm 35 tuoåi, oâng ñaéc ñaïo, töø ñoù ñöôïc goïi laø
Buùtña (Buddha) nghóa laø ngöôøi ñaõ giaùc ngoä, vaø ñöôïc tín ñoà goïi laø
Xakyamuni (sakyamuni) nghóa laø “Thaùnh nhaân cuûa hoï Xakya”, ta quen goïi
laø Phaät Thích Ca Maâu Ni.
Veà nieân ñaïi cuûa Phaät, coù ngöôøi noùi Phaät sinh naêm 563 TCN vaø maát
naêm 483 TCN, coù ngöôøi laïi cho raèng Phaät sinh naêm 624 TCN vaø maát naêm
544 TCN. Ngaøy nay, tín ñoà ñaïo Phaät laáy naêm 544 TCN laøm naêm môû ñaàu kyø
nguyeân Phaät giaùo.
b. Hoïc thuyeát cuûa Phaät giaùo.

Muïc ñích cuûa Phaät giaùo laø lyù giaûi vaø neâu ra caùi chaân lyù veà noãi khoå
ñau vaø caùch cöùu vôùt thoaùt khoûi noãi ñau khoå.
Vì vaäy noäi dung chuû yeáu cuûa ñaïo Phaät ñöôïc theå hieän trong thuyeát töù
ñeá (coøn goïi laø töù thaùnh ñeá) coù nghóa laø “boán chaân lyù”.
Töù ñeá goàm: khoå ñeá, taäp ñeá, dieät ñeá, vaø ñaïo ñeá.
- Khoå ñeá noùi veà caùc noãi khoå cuûa con ngöôøi.
- Taäp ñeá noùi veà nguyeân nhaân cuûa caùc noãi khoå aáy.
- Dieät ñeá noùi veà söï daäp taét caùc noãi khoå.
- Ñaïo ñeá chæ ra con ñöôøng ñeå thöïc hieän vieäc dieät khoå.

1 C. Maùc vaø Ph. Aêng-ghen. Toaøn taäp. Taäp 9. NXB Chính Trò Quoác Gia-Söï thaät. Haø Noäi. 1993.
Trang 178 – 179.

Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû

Lòch söû theá giôùi Coå Ñaïi - 32 -

Ñaïo Phaät ban ñaàu chæ nhaán maïnh söï tu haønh cuûa moãi ngöôøi chöù
khoâng thöøa nhaän coù moät ñaáng toái cao vaø caùc vò thaàn baûo hoä, do ñoù khoâng
caàn nghi thöùc cuùng baùi.
Veà maët xaõ hoäi, ñaïo Phaät phuû nhaän cheá ñoä Vaùcna, vì ñaïo Phaät cho
raèng nguoàn goác xuaát thaân cuûa moãi ngöôøi khoâng phaûi laø ñieàu kieän ñeå ñöôïc
cöùu vôùt.
c. Söï phaùt trieån cuûa ñaïo Phaät ôû Aán Ñoä.

Do ñaïo Phaät ban ñaàu laø moät toân giaùo töø bi, ñôn giaûn vaø khoâng coâng
nhaän cheá ñoä ñaúng caáp neân ñöôïc quaàn chuùng hoan ngheânh vaø ñöôïc giai caáp
thoáng trò uûng hoä.
Ñeán theá kyû III TCN, vôùi söï giuùp ñôõ cuûa vua Axoâca, ñaïi hoäi Phaät giaùo
laàn thöù ba ñöôïc trieäu taäp. Taïi ñaïi hoäi naøy, ñaïo Phaät ñöôïc chaán chænh veà toå
chöùc, giaùo lyù. Ñoàng thôøi Axoâca coøn cho xaây döïng nhieàu chuøa thaùp. Cuõng baét
ñaàu töø ñaây, ñaïo Phaät ñöôïc truyeàn ra beân ngoaøi maø tröôùc heát laø sang
Srilanca.
Ñeán khoaûng naêm 100, taïi ñaïi hoäi Phaät giaùo laàn thöù IV hoïp ôû Casmia
thuoäc nöôùc Cusan, ñaïo Phaät chính thöùc chia thaønh hai phaùi laø Tieåu thöøa vaø
Ñaïi thöøa.
Tieåu thöøa laø phaùi phaät giaùo nguyeân thuûy, cho raèng:
- Chæ nhöõng ngöôøi xuaát gia ñi tu môùi ñöôïc cöùu vôùt.
- Chæ thôø Phaät Thích Ca.
- Nieát baøn laø caûnh giôùi yeân tónh gaén lieàn vôùi giaùc ngoä saùng suoát.
Phaùi Ñaïi thöøa cho raèng:
- Ngoaøi nhöõng ngöôøi tu haønh, nhöõng ngöôøi traàn tuïc quy y theo Phaät
giaùo cuõng ñöôïc cöùu vôùt.
- Phaät Thích Ca laø vò Phaät cao nhaát cuûa ñaïo Phaät,nhöng ngoaøi Phaät
Thích Ca coøn coù caùc vò Phaät khaùc vaø caùc vò Boà Taùt.
- Nieát baøn laø theá giôùi cuûa caùc vò Phaät.
- Ñiaï nguïc laø nôi ñaøy ñoaï linh hoàn nhöõng keû coù toäi.
- Canisca cuõng cho xaây chuøa, taïc töôïng vaø khuyeán khích caùc nhaø sö
ra nöôùc ngoaøi truyeàn ñaïo.

Nguyeãn Gia Phu Khoa Lòch Söû