1

1. SULTAN AHMET CAMİ

1.1. CAMİNİN TARİHÇESİ

Osmanlı döneminde adı Atmeydanı, bizans döneminde ise (Hipodrom)diye adlandırılan

ve at koşu meydanı olarak kullanılan bölgebugünSultan Ahmet Meydanı adıyla
tanımlanmaktadır.Meydanın güneydoğusunda yer alan. Cami I. Sultan Ahmet tarafından
yaptırılmıştır.

“Mavi Cami” diye de bilinen bu caminin yapımına 1609'da I. Sultan Ahmet'in de katıldığı
temel atma töreniyle başlanmış cami 1617 de ve geri kalan yapılar ise 1620 de
tamamlanmıştır. Böylec “Külliye” adı verilen yapılar topluluğu ortaya çıkmıştır. Sultan
Ahmet Külliyesi; cami, arasta, darüşşifa, imaret, sebil ve türbelerden oluşmaktadır.

1. Sultan Ahmet Cami, (1609-1620), İstanbul

 2

1.2. SULTAN AHMET CAMİNİN MİMARI ÖZELLİKLERİ

Sedefkâr Mehmed Ağa yapıtın mimarı olarak Mimar Sinan'ın klasik cami planına ve dış
mimarisine bağlı kaldıysa da,iç mimariye önemli yenilikler getirdiği bilinmektedir.

Sultan Ahmet Camisi duvarlarla çevrili bir dış avlunun içinde yer aldığı görülmektedir. İç
avludiğer bölümlere göre daha yüksek tutularak külliyenin öbür yapılarına egemen olması
sağlanmıştır.Caminin 64×72 metre boyutlarındaki ibadet mekanı 43 metre yüksekliğinde ve
22 metre çapında büyük birkubbeyle örtülmüştür.Dört yanı, yarım kubbelerle çevrilen bu
büyük kubbenin boş kalan dört köşesine de birer küçük kubbe oturtulmuş,böylece tam bir
merkezi plan oluşturulmuştur.Cami duvarları ile sınırlanan ibadet alanı biçim olarak kareye
yakın bir dikdörtgendir. Sultan Ahmet caminin içi dört yapraklı yonca planına sahiptir.

2. Sultan Ahmet CamininYapım Planı, (1609-1620), İstanbul

 3

Camiyi beş sıra olarak çevreleyen ve yuvarlak kemerli olan 260 pencere iç mekânın
aydınlık olmasını sağlamıştır. Caminin çok sayıda penceresinin sağladığı aydınlık, ve
ortamda mavi çini renginin egemenliği yapının içine etkileyici bir görünüm kazandırmıştır.
Avrupalıların camiye ''Mavi Cami'' adını takmalarına sebep olmuştur.

3. Sultan Ahmet Cami,(1609- 1620), İç Mekan, Vitraylı Pencereler, İstanbul

Caminin mihrabı, minberi, hünkar mahfili de ayrı ayrı birer sanat yapıtıdır.İçi çiçek
motifli çinilerle kaplı olan mihrap mermerden yapılmış, üzerinde servi motifleri bulunan
sütuncuklarla bezenmiştir. Geometrik geçmeli ve kabartmalı olan minber Altın yaldızlıdır.
Altın yaldızlı çinileri, sedef kakmalı kapısı ve ince duvar işlemesiyle hünkar mahfili bir
başyapıttır. “Cami 17. yüzyıl başı İznik sıraltı çinilerinin en kaliteli örneklerini sunmaktadır.
Mihrab duvarları, alt ve ust mahfeli, galeriler çinilerle kaplanmıştır. İznik’ten sipariş edilen
çiniler fiyat listelerine göre inşaatın tamamlanma devrine aittirler”. 1

1
ÖNEY, Gönul, Türk Çini Sanatı, Yapı Kredi Yayın Evi, s. 91
 4

1.3 SULTAN AHMET CAMİNİN SÜSLEME ELEMANLARI

Sultan Ahmet Camiinde; zengin çini, kalem işi, ahşap, taş ve madenî süslemeler
görülmektedir. Alt sıra pencerelerin üst kısmından başlayarak üçüncü sıra pencere altlarına
kadar duvar yüzeyleri çinilerle kaplanmıştır. Özellikle mahfil duvarlarında yer alan çiniler
mekân içinde gözü yormayacak şekilde yerleştirilmiştir.

4. Sulatan Ahmet Cami, (1609- 1620), İç Mekan, ÇiniPanoları, İstanbul

5. Sulatan Ahmet Cami,(1609- 1920), İç Mekan, Kalem İşi, İstanbul

 5

6. Sulatan Ahmet Cami, (1609- 1620), Dış Mekan, Ana Kapı, Ahşap İşleme, İstanbul

7. Sulatan Ahmet Cami, (1609- 1620), İç Mekan, Taş Oymacılığı, İstanbul

8. Sulatan Ahmet Cami, (1609- 1620), Dış Mekan, Maden İşleme ve Sedef Kakma, İstanbul
 6

1.3.1.Sultan Ahmet Caminin Çini Süslemeleri

Geleneksel Türk el sanatlarından biri olarak bilinen çini, genellikle mimaride; cami, köşk,
saray ve benzeri yapıların iç ve dış süslemelerinde kaplama malzemesi olarak yer aldığı
görülmektedir.

14. yüzyılda Anadolu da yapılan çini sanatı Osmanlılar ile birlikte yeni bir boyut
kazanmıştır. Özellikle 15 ve 17. yüzyıllar arasında İznik, önemli bir çini ve seramik üretim
merkezi haline gelmiştir. İznik’te üretilen çiniler çoğünlükla İstanbul'dakı saray ve camilerin
duvarlarını süslemiştir. Çinilerin çok renkli olmaları, geniş yüzey alanların kaplama özelliği
ve kalıcılığı ile süsleme sanatının en önemli unsuru ve malzemesi olmuştur.Çini ile süslenmiş
tarihi yapılar, günümüzde bir sanat eseri niteliği taşımaktadırlar.

Çini ile süslemenin önemi ve üçgenel özelliği;

1- Çok renklilik; Mimaride kullanıldığında yüzeye renk ve canlılık katarak yapıya sanatsal
görünüm ve değer katmaktadır.

2- Geniş yüzey alanlarını kaplama özelliği; Genellikle kare levhalar halinde yapılan çiniler
süsleme materyaliolarak kullanılmaktadırlar. Tekli ya da pano halinde hazırlanan
düzenlemeler olarak üretilmektedirler. Geniş yüzey alanı kaplamak için en uygun
malzemedirler.

3- Kalıcılık özelliği;Çinilerin 900°csıcaklığı dolaylarındapişirilmesi, çinileri süslemenin en

kalıcı unsuru haline getirmiştir.

Sultan Ahmet Caminin içinde yerliştirilen çini panoların en önemli düzenlemeleri ve

kompozisyonlarıHünkar mahfili duvarında görülmektedir. Caminin duvarları 20.143 adet çini
ile kaplıdır ve bu çinilerle 70 kadar çeşitli kompozisyon meydana getirildiği bilinmektedir.
 7

“Caminin Alt kattında Hünkar mahfelinin duvarları çini ile kaplıdır. Beyaz zemin
üzerinde lacivert, mavi, türkuaz, kırmızı renklerle karanfil, şakayık ve iri yaprakların
meydana getirdiği girift bir ağ kullanılmıştır. Kenar bördürlerinde lacivertzemin üzerinde
beyaz, kırmızı, mavi renklerle şakayıklar, çiçek rozetler ve iri yapraklar sıralanır. Alt pencere
üstlerinde ve üst pencere aralarında, mihrab duvarında benzer çiniler yer alır. Sağ ve sol
taraftakiler farklı kompozsiyonlar meydana getirir. Solda iri yapraklarla kuşatılmış şakayık,
lale ve bahar çiçekleri, sağda daha küçük yapraklar ve benzer çiçekler, sümbüller girift bir ağ
meydana getirir. Üst pencere aralarında vazodan çıkan çiçekli sarmaşık şeklinde buket
motifleri de görülür”. 2

9. Sultan Ahmet Cami, (1609- 1620), İç Mekan, Çini Panoları, Kadınlar Mahfili, İstanbul

Cami de kullanılan çiniler, İznik ve Kütahya atölyelerinde üretildikleri bilinmektedir. 15.

yüzyıl dan 17.yüzyıla kadar İznik atölyelerinde üretilen çinilerin, renk ve kompozisyon
bakımından zengin bir görünüme sahip oldukları görülmektedir.Çinilerde beyaz zemin
üzerine lacivert, mavi, firuze, yeşil ve kırmızı renkler çok başarılı kullanılmıştır.

Öney, Gönul, Türk Çini Sanatı, Yapı Kredi Yayın Evi, s. 91

2
 8

10. Sultan Ahmet Cami, (1609-1620), İç Mekan, Çini, Karanfil ve Lale Motifleri, İznik ve Kütahya, İstanbul

11. Sultan Ahmet Cami, (1609-1620), İç Mekan, Çini Panolar, İznik ve Kütahya Çinileri, İstanbul

12. Sultan Ahmet Cami, (1609- 1620), İç Mekan, Çeşitli Çini Panoları, İznik ve Kütahya
 9

1.3.1.1.Sultan Ahmet Camiinde Kullanılan Çinilerin Üretimi

Osmanlı padişahi I.Sultan Ahmet İznik valisi aracılığıyla iznik seramik atölyelerini caminin
süslemesindekullanılacak olan çinilerin üretiminiorganize ettirdiği bilinmektedir.Cami de
kullanılan çinilerin desenleri ve ebatları istanbul da bulunan ve saraya mansup olan, sanat
atölyesinde önceden hazırlanıp çini atölyelerine gönderildiği bilinmektedir. İznik’te üretilen
çinilerin sayısı yeterli olmadığından Kütahya seramik atölyeleri de camiye çini üretimine başlar
ve bu yüzden kalite, desen ve motiflerin çeştliliği ortaya çıktığı görülmektedir.İznik’te üretilen
ürünlerin ön fırınlamasından önce üzerine beyaz bir astar uygulanır. Beyaz astar, o dönemin
seramik teknolojileri göz önünde bulundurulursa bir devrim niteliğindeydi. Çini çamurunda
bulunan demir oksit, ilk fırınlama sonrasında çini altyapısının pembemsi bir renge bürünmesine
sağlardı. Desenler astarın üzerine sır altı tekniği ile uygulanmaktaydı. İznik çinisinin beyaz sırı,
onu dönemin diğer seramiklerinden ayıran bir diğer özelliktir.

13. Sultan Ahmet Cami, (1609- 1620), Çini, Beyaz Sırlı, İznik, İstanbul

17. yüzyıldan itibaren İznik çinilerinin kalitelerinde gerileme oluştuğu görülmektedir.

Osmanlı Devleti'nin gerilemesi ve padişahlarda güç azalması İznik ekonomisinin üzerinde
olumsuz etkileri olmuştur. Ekonomi sıkıntılardan dolayı 17. yüzyıl'ın ortalarında şehirdeki çini
fırınların sayısı 10 ila 20 civarına düşmesine sebep olmuştur.
 10

1.3.1.2.Sultan Ahmet Caminin Süslemelerinde Kullanılan Desen Ve Motifler

Süsleme sanatında, 15. yüzyıl sonlarından itibaren çeşitli tezhiplerde, ufak çiçekli ot kümeleri
şeklinde görülen yarı üsluplaştırılmış çiçekler, yerlerini, 16. yüzyılın ilk yarısından sonra has
bahçe çiçekleriyle yapılan yeni bir üsluba bırakır. Diğer motifler gibi bu uygulamada ilk olarak
kitaplara tatbik edilmiş, sonra diğer süsleme alanlarında kullanılmıştır. Bilhassa çini sanatının en
yüksek ve en olgun dönemi olan 16. yüzyıl eserlerinde, hemen, hemen bütün bahçe çiçeklerini
bulmak ve domates kırmızısı ile lale, karanfil, gül vb. motifleri seyretmek mümkündür. Sultan
Ahmet camisinde de bu desenlerin kullanıldığı ve ayriyeten desenlerle birlikte çeşitli üslubların
yer aldığı de görülmektedir.Osmanlı mimari süslemelerinde oldukça çeşitli desenler ve motifler
kullanıldığı bilinmektedir. Çini desenleri mimaride 4 ana başlık altında ayırmaktadır.

Camide kullanılan motifler genelde bitkisel motifler, geometrik ve sembolik motifler ve

geçmeler(sonsüz desenler), oldukları görülmektedir. Renk olarak firuze, gri, kahverengi, kırmızı,
mercan kırmızısı, mühür laciverti, mavi, mor, siyah, yeşil gibi renklerin tonların hakım olduğu
renklerden oluşmaktadır.

Sultan Ahmet camiinde kullanılan motiflerin 3 ana başlık altında oldukları görülmektedir.

*Bitkisel Motifler,

* Geometrik ve Sembolik Motifler,

*Geçmeler (sonsüz desenler).

 11

1.3.1.2.1 Bitkisel Motifler

Bitkisel motifler süsleme sanatının en yaygın kolu olup, çok zengin çeşitlilikte bulunmakta ve
dörtana gruba;Çiçek motifleri, yapraklar, ağaçlar, yemiş ve meyvelere ayrılmaktadırlar. Dört ana
grubun alt grupları da olduğu bilinmektedir. Bitkisel motiflerle bir bütün olarak görülen dal ve
sap motifleri kendi aralarında değişik biçimlerle çizilmektedirler.

-Bitkisel motiflerin sınıflandırılması;

* Yaprak motifleri: Düz, oyuntulu, kıvrımlıolarak 3 ana gruba ayrıldıkları bilinmektedir.Genelde

asma yaprağı, çınar yaprağı, sarmaşık yaprağından oluşmaktadırlar.

* Çiçek motifleri:Simgesel ve gerçek görünmlü çiçekler olarak ana başlıkta yer almaktadırlar.
Lale, karanfil, gül, zambak, sümbül, süsen, menekşe vs. çeşitlere ayrılmaktadırlar.Bitkisel
motiflerin grubuna giren Hataii motifi de süsleme sanatında çok rastlanan desenlerdendir.

*Ağaç motifleri: Daha çok selvi3, salkım, söğüt ve palmiyeolarak görülmektedirler. Ağaç
motiflerinin alt grubunda yer alabilen dal ve sap motifleri de kullanıldığı görülmektedir.

-- Dal motifleri: Düz, kıvrımlı ve zikzaklı motiflerden ortaya çıkmaktadır.

-- Sap motifleri: Çiçekleri ve yaprakları dallara veya birbirine bağlayan motiflerden

oluşmaktadır.

*Yemiş ve meyve motifleri: Ağırlıklı olarak Nar, elma, üzüm, kiraz gibimeyve motiflerinden
oluşmaktadırlar. Genelde bordürlerde yer aldıkları görülmektedirler.

Hayat ağacı; Selvi ve simgesel tarzdaki hayat ağacları Ebedi hayatı ve ölümden sonra dirilmeyi ve öbür
3

dünyadakı hayatı temsil eder.

 12

14. Sultan Ahmet Cami Çinileri, (1609-1620), Çini, Bitkisel Motiflerin Çeşitleri

15. Sultan Ahmet Cami, (1609-1620) Çini, Bitkisel Motiflerin Çeiştleri

 13

1.3.1.2.1.1 Yapraklar

Yaprak motifisüsleme sanatında geometrik desenlerin ağırlıklı olduğu Selçuklu

döneminde çok az kullanılmıştır. Osmanlı sanatında bilhassa 16. Yüzyıldan sonrayaprak
stilize ve doğal şekliyle mükemmele ulaşmıştır.“Yaprak, hatayi grubundaki penç, goncagülü
ve hatayi gibi motifleri meydana getiren ve desen içinde önemli yeri olan temel
motiflerdendir.”4

Yaprak, süsleme sanatında çeşitli şekillerde çizilmektedir:

* Sade ve küçük yapraklar

* Parçalı ve dilimli yapraklar
* İri dişli yapraklar
* Hançer (kıvrım) yapraklar
* Ortadan katlı yapraklar

16. Süsleme Sanatında Kullanılan Yaprak Motifinin Çeşitleri

4
BİROL, İnci, DERMAN, Çiçek, (1991), Türk Tezyini Sanatlarında Motifler, Kubbealtı Akademisi Kültür ve
Sanat Vakfı, s. 17
 14

Yaprakların başka bir kullanım biçimi de büyük boy yaprakların üzerinde değişik çiçek
motiflerini çizerek daha zarif bir yaprak formu elde etmektir.

17. Sultan Ahmet Cami, (1609-1620), Kullanılan Yaprak Motifin Çeşitleri

18. Sultan Ahmet Cami, (1609-1620), Kullanılan Yaprak Motifin Çeşitleri

 15

19. Sultan Ahmet Cami, (1609-1620), Çini, Yaprak Motifinin Çeşitleri, Kütahya ve İznik

Stilize yapraklar, doğal görünümlü olanlar, tek dilimliler, üç dilimli olanlar (Se-berk), beş
dilimli olanlar (Penç-berk), çok dilimli olanlar, birbirlerine sarılmış yapraklardan meydana gelen
terkipler (Sad-berk), tatbik edildiği sahaların teknik zorunluluğuna uygun özellikleri olanlar,
hançer ve geometrik yapraklar gibi pek çok kısımlara ayrılırlar.
 16

1.3.1.2.1.2 Çiçekler

Natüralist bir üslup olarak “Kara Memi”5’nin geliştirdiği dörtçiçek üslubu lale, karanfil, gül,
sümbül daha sonra eklenen yeni çiçekler ile zenginleştirilmiştir.Dört çiçek motifi klasik dönem
bezemesinde sanatın hemen hemen bütün dallarında kullanılan karakteristik çiçeklerdir. Çini
sanatında lale, karanfil ve gül motifleri en çok kullanılan motifler arasındadır. Bunların yanında
diğer bahçe çiçeklerinden olan sümbül, nergis, kokulu menekşe, zambak, süsen, çiğdem gibi
motifler de 16. yüzyıl çinilerinde karşılaştığımız örneklerdir. Günümüz çini desenlerinde de gül,
karanfil, lale, sümbül, çiğdem ve zambak, menekşe motifleri kullanılmaktadır.

20. Sultan Ahmet Cami, (1609-1620),Çini, Lale, Karanfil, Sümbül Motifleri

5
Kara Memi, Osmanlı süsleme sanatının en önemli sanatçılarından biri olarak bilinmektedir. Aslında müzehhip
olan Kara Memi kitab sanatının klasik kuralların dışına çıkan, yeni motiflerle bir üslubun yaratıcısı olmuştur.
Kaynaklarda Kara Memi’nin ser nakkaş Şah Kulun’un öğrencisi olduğu yazmaktadır.
 17

-Lale Motifi; Lale, 16. yüzyıldan önce Türk kültürüne girmiş, Anadolu’da Selçuklu
dönemindenitibaren bahçe çiçeği olarak sevilerek yetiştirilmiştir. Çinide kullanılan lale motifini
kısaca şu şekilde tanımlayabiliriz: Yarı üsluplaştırılmış çiçek motifleri arasında yer alan, oval
formunda ve kadeh biçiminde çiçekleri ile uzun ve mızraksı dal yaprakları olan, doğadaki lale
çiçeğinin stilize edilmesi ile oluşan motiflerdir.

21. Çini Sanatında Kullanılan Lale Motifinin Çeşitleri

22. Sultan Ahmet Cami, (1609-1620), Çini, Lale Motifinin Çeşitleri

 18

23. Süsleme Sanatında Kullanılan Lale Motiflerinin Çizim Aşamaları

24. Sultan Ahmet Cami, (1609- 1620), Çini Süslemelerinde kullanılan Lale Motifilerinin Çizgisel Anlatımı
 19

25. Sultan Ahmet Cami, (1609- 1620),Lale Motifilerinin Çizgisel Anlatımı

 20

-Gül Motifi; Çini sanatında çok çeşitli gül motiflerine rastlanmaktadır. Bunlar genellikle
profilden ve tepeden görünümlerine göre yarı stilize bir anlayışla çizilmiş örneklerdir.
Profilden çizilmiş güller daha çok, açmış ve yaprakları aşağı dökülmüş şekildedir. “XVI.
yüzyıl eserlerinde hemen hemen bütün bahçe çiçeklerini bulmak ve o müstesna domates
kırmızısı ile lale, karanfil, gül vs. seyretmek mümkündür.”6

26. Gül Motifi, Çini Süsleme Sanatında Kullanılan, İznik

27. Sultan Ahmet Cami, (1609-1620), Çini,Gül Motifi, İznik

6
BİROL, İnci, DERMAN, Çiçek, (1991), Türk Tezyini Sanatlarında Motifler, Kubbealtı Akademisi Kültür
ve Sanat Vakfı, s. 113
 21

28. Sultan Ahmet Cami, (1609- 1620), Gül Motifilerinin Çizgisel Anlatımı
 22

-Karanfil Motifi; Karanfil çiçeği de lale ve gülden sonra 16. yüzyıl çinilerinde bolca
kullanılan bir motiftir. Tek başına olduğu gibi lale ve karanfilin birlikte tasarlandığı
düzenlemelere de sık rastlanmaktadır. Klasik dönem bezemesinde sanatın hemen, hemen
bütün dallarında kullanılan karakteristik çiçeklerden bir tanesi de karanfil motifidir. Çini
sanatında kullanılan karanfil motifi, çiçeğin profilden görünüşünün stilize edilmesiyle elde
edilmiştir. Bunlar genellikle tamamıyla açmış ya da gonca halinde karanfiller olarak
kompozisyonlarda kullanılmıştır.

29. Karanfil Motifin Çeşitleri, Çini Süsleme Sanatında Kullanılan Motifler

30. Sultan Ahmet Cami, (1609-1620), Çini, Karanfil Motifi, İznik

 23

31. Süsleme Sanatında Kullanılan Karanfil Motifin Çizim Aşamaları

32. Sultan Ahmet Cami, (1609-1620), Karanfil Motiflerinin Çizgisell Anlatımı

 24

-Sümbül Motiifi;Sümbül motifi, dört çiçek üslubu diye tanımlanan ve natüralist üslup içinde
yer alan motiflerden birisidir. Sümbülmotifi doğadaki görünümüne çok yakın tasarlanmış
narin bir çiçektir.Kanuni Sultan Süleyman döneminde saray sanat atölyesinde tezhip ve
minyatür ustası olan Kara Memi’nin geliştirdiği dört üslub çiçekleri (lale, karanfil, gül,
sümbül) arasında yer almaktadır.

33. Çini Süsleme Sanatında Kullanılan Sümbül Motifin Örnekleri

34. Sultan Ahmet Cami, (1609-1620), Çini, Sümbül Motifin Çeşitleri, İznik
 25

35. Sultan Ahmet Cami, (1609-1620), Çini, Sümbul Motifinin Çizgisel Anlatımı
36. Sultan Ahmet Cami, (1609-1620), Sümbül Motifi, İznik
 26

-Zambak Motifi; Zambak, natüralist üslupta diğer çiçeklerle birlikte 16.yüzyıl çinilerinde,
değişik kompozisyonlarda karşımıza çıkmaktadır. Genellikle tek sap üzerinde tek çiçek
olarak yer alır. Bumotif, yine aynı üslupta kullanılan sümbül motifleriyle karıştırılabilir.

37. Zambak Motifi,Çini Süsleme Sanatında Kullanılan Biçimi

38. Sultan Ahmet Cami, (1609-1620), Çini, Zambak Motiifi, İznik

 27

39. Sultan Ahmet Cami, (1609-1620), Çini, Zambak Motiflerin Çizgisel Anatımları
 28

-Çiğdem Motifi; Çini de kullanılan çiğdem motifi, yarı üsluplaştırılmış çiçek motifleri
arasında yer alan uzun oval taç yaprakları uca doğru incelerek sivrilenen ve doğadaki çiğdem
çiçeğinin stilize edilmesi ile oluşan motiftir.Çinilerdeki laleye benzeyen küçük çiçeklerdir.
Bunlar bazı yayınlarda çiğdem, bazılarında Manisa lalesi olarak geçer. Çiğdem motifini
birçok çini kompozisyonda görmek mümkündür. Günümüzde de en çok kullanılan çiçek
motifleri arasında yer almaktadır.

40. Çini Sanatında Kullanılan Çiğdem Motifin Örnekleri

41. Çiğdem Çiçeğin Çizgisel Anlatımları

 29

Çiğdem motifi desen içinde genellikle boşlukları doldurmak ve deseni daha zengin göstermek
için kullanılır. Desenin oluşturulmasında ana motiflerden biri olarak değil, yardımcı motif olarak
görev alır. Genelde en az üç tane taç yapraktan oluşmasına rağmen taç yaprakların sayısı
çoğalabilir.

42. Sultan Ahmet Cami, (1609-1620), Çiğdem Çiçeğin Çizgisel Anlatımı

43. Sultan Ahmet Cami, (1609-1620), Çini, Çiğdem Motifin Çeşitleri, İznik
 30

-Hatayi Motifleri; Orta Asya’dan İran yoluyla Anadolu’ya ulaşan hatayi motifleri Osmanlı
dönemindeçini sanatında kullanıldığı bilinmektedir. Türk süsleme sanatında çiçek motiflerin
grubunda yer alan ve çok yaygın olarak kullanılan motifler oldukları görülmektedir. Hatayi7;
muhtelif çiçeklerin dikine kesitinin, anatomik çizgilerinin üsluplaştırılmasıyla ortaya çıkan
şekillerdir. Tezhip, Çini ve halı desenlerinde yaygın olarak kullanıldıkları ve süsleme
sanatının başlıca desenleri arasında en önemli türlerinden biri olarak tanımlanmaktadırlar.
Çoğu kez çiçeğin kökeni belli olmayacak derecede stilize edilmektedirler.

44. Sultan Ahmet Cami, (1607-1620), Çini, Hatayi Motifileri, İznik ve Kütahya

Hatayi Motifleri diğer Türk süsleme sanatlarından farklı olarak çini sanatında daha zengin
renk ve motif çeşitliliğine ulaşılmıştır. Klasik çini desenlerinde hatayi motifleri dört ana
gruba ayrılmaktadır.

7
Etimolojik olarak Çin Türkistanı'ndaki Hata şehrine ait anlamındaki "hatai" de, rumi gibi Türk süsleme
sanatının başlıca motiflerindendir. Orta Asya'da ortaya çıkmış ve genellikle çiçek şekilleriyle yoncaların genişçe
yer aldığı Çin Sanatı'nın etkisiyle gelişmiş bir süsleme tarzıdır. Hatai tek başına kullanılamaz, diğer süsleme
unsurlarıyla birlikte aynı kompozisyon içinde yer alır. Zaman içinde kendi kökeninden uzaklaşarak farklı
formlara bürünmüştür. Bütün süsleme sanatlarında kullanılmış ve giderek bir tarz halini almıştır.
 31

Hatayi motifleri penç, narçiçeği, şakayık ve marul çiçeği motifi olmak üzere dört ana
gruba ayrılmıştır. Her bir grup kendi arasında sayılamayacak kadar çok motif çeşitliliğinde
oldukları görülmektedir.

45. Hatayi Motiflerin 4 Ana Grubu, (Penç, Narçiçeği, Şakayık, Marul), Çizgisel Anlatımı

46. Hatyi Motifin Çizgisel Anlatımı ve Bölümlerin İsimlendirilmesi

 32

47. Hatayi Desenlerinin Çizgisel Anlatımı

Çini sanatında Hatayi desenlerinin birarada kullanıldıkları örneklerde görülmektedir.

16.yüzyıl’da İznik’te üretilen tabak örneklerinde Hatayi desenlerinin bir arada kullanıldıkları
görülmektedir. Örnekte: Merkezdeki narçiçeği motifi ile başlayan dal; sırasıyla pençler, marul
çiçeği, şakayık ve tekrar marul çiçeği motifi ile sonlandırılmıştır. Hatayi motifleri daha zengin
göstermek için onlarla birlikte yaprak motiflerin de kullanıldığı .görülmektedir.

48. Tabak, 16.yy. Çini,Hatayi Desenleri, (Narçiçegi, Penç, Marul, Şakayık Motifleri), İznik
 33

49. Hatayi MotiflerininÇeşitleri ve Çizgisel Anlatımı

 34

-Penç Motifi; Penç motifleri, çiçeğin üstten kuş bakışı görünüşünün, stilize edilip çizilmeleri
ileoluşan motiflerdir. Ortada, çiçeğin sapının bağlandığı küçük yuvarlak bir göbek kısmı
veetrafında taç yapraklar yer alır.

Penç motifinin, tek yapraklı, iki ve üç yapraklısına ender rastlanır. Belki haç şeklinihatırlattığı
için, dört yapraklı penç de benimsenmemiştir. En çok kullanılan beş yapraklıpençtir. Farsça penç
berk beş yaprak demek olduğundan kısaca hepsi penç adı ileadlandırılmıştır. Katmerli penç
çeşitleri, Hurdeli penç, Çarkıfelek penç, Top Çiçeklere ayrılmaktadırlar.

50. Küçük Katmerli Penç Motiflerin Çeşitleri, Çini

51. Küçük Katmerli Penç Motifilerin Çeşitleri, Çini

 35

52. Hurdeli Penç Motifi, Çarkıfelek Penç Motifi, Top Çiçek Motifi, Çini

Penç Motifi; kompozisyon içinde ana motif olarak, çeşitli biçimlerde kullanılabilir. Bunlar
arasında en önemlilerinden birisi, bahar dalı motifleridir. Bahar dalı motifleri yalın veya katmerli
pençlerin dal eğrisi üzerinde belli bir düzenle yerleştirilerek çizilmesiyle oluşur. Penç
motiflerinin en önemli kullanım yerlerinden biriside; merkezi simetrik hazırlanan desenlerde
merkezde kullanılmasıdır. Bu şekilde desenlerin merkezlerinde kullanılan pençler önemli bir
vazife üstlenerek, desenlerin kurulmasında kilit noktası olarak görev alırlar.

53. Penç Motifi Bahar Çiçeği Dalında, Çini

Penç motifi yalın ve katmerli olarak temelde iki çeşittir. Yalın ve katmerli pençlerin farklı
boyut ve biçimlerde birleştirmeleriyletop çiçek ve aynı yöne kıvrılan yapraklarla
zenginleştirilmesiyle çarkıfelek gibi çeşitli motifler ortaya çıkmaktadır.
 36

Büyük boyda çizilen pençlerin hemen hepsi katmerlidir. Klasik çini desenlerinde büyük
boyda çizilen katmerli pençlerin dış kaidesi çoğunlukla yarım pençlerle süslenir. Motif
büyüdükçe motif üzerinde boş kalan alanlar da yapraklarla ve dallarla doldurulabilir.

54. Sultan Ahmet Cami, (1607-1620), Çini, Penç Motifi, İznik

55. Sultan Ahmet Cami, (1607-1620), Çini, Katmerli Penç Motifi, İznik

56. Katmerli Penç Motifinin Çizgisel Anlatımı

 37

-Çark-ı felek Penç; Çark-ı felek motifinde; katmerli penç motifi üzerinde bir dizi yaprak,
aynı yöndeeğilerek veya kıvrılarak bir dönüş hareketi meydana getirirler. Klasik çini
desenlerindeçark-ı felek motiflerine rastlanmaktadır.

57. Sultan Ahmet Cami, (1607-1620), Çini, Bordur, Çarkıfelek Motifi, İznik

58. Çark-ı felek Penç Motifin Çizgisel Anlatımı

 38

-Top Çiçek; Yarım pençlerin kat, kat büyüyerek biçimlenmiş hali ile “Top Çiçek” olarak
adlandırılmaktadırlar. Top Çiçek motifinde taç yapraklar balık pulu şeklinde birbirinin
ortasından başlayarak devam ederler ve yarım dairelerden oluşurlar.

59. Top Çiçek Motifi, Çini, İznik

60. Top Çiçek Çizgisel Anlatımı

 39

1.3.1.2.1.3. Ağaçlar

Yapraklarda ve çiçeklerde olduğu gibi pek çok çeşitleri olan ağaç örneklerinin Türk süsleme
sanatında önemli bir yeri vardır. Ağaç motifleri de çiçekli ve meyveli olarak iki ana gruba
ayrılmakta vezengin bir çeşitliliğe sahiptirler.Çiçekli ve çiçeksiz ağaçlardan oluşan hayat
ağaçları da çini sanatında önemli motiflerdendir. Genelde pano halinde kullanılan kaplama
malzemesi olarak görülmektedirler.

- Çiçek Açmış Ağaçlar; Asma dalı enginar, erik, narçiçekleri, üzüm salkımları vs. olarak
görülmektedir.

61. Çiçek Açmış Ağaç, Seramik Tabak, 16.yy., İznik

- Meyveleri Belirtilen Meyve Ağaçları; Çini sanatında çok sıklıkla karşılaşılmamasına rağmen
örnekleri bulunmaktadır.

62. Meyveli Ağaç, Çini Pano, Çinili Koşk, Arkeoloji Müzesi, İstanbul
 40

-Kuru Yemiş ve Ağaçları; Diğer bitki motiflerinde olduğu gibi bu grup da çok zengindir. 18.
yüzyıla kadar nispeten seyrek, daha sonraları çok yaygın şekillerde kullanılmışlardır. Bunların
arasında özellikle üzüm ve nar motiflerini, sembolik anlam kazanarak çok benimsenmiş oldukları
görülmektedir.

-Hayat Ağacı; Hayat ağacı stilize edilmiş çeşitli ağaç motiflerinden oluşmaktadır. Servi, sedir,
incir, zeytin, asma, hurma, palmiye, kayın, nar, meşe, vb. ağaçlar değişik toplumlarda hayatın
sembolü olarak bilinmektedir.Genel olarak söz edilen ağaçlardan hangisi motif olarak
kullanılırsa dahayatı ve sonsuz yaşamı simgelediğinden“Hayat Ağacı” olarak tanımlanmaktadır.
Hayat ağacı sürekli gelişen, cennete yükselen, dikey sembolini oluşturur. Geniş anlamda, sürekli
değişim ve gelişim içinde yaşayan evreni sembolize eder.Çini sanatında sık rastlanan
motiflerdendir.

-Selvi Ağacı; Çini sanatında kullanılan selvi (servi) ağacının motifleri incelendiğinde,genel
olarak bütün çizimlerinde ana formun aynı olduğu ve detaylarda farklılaştıkları görülmektedir.

63. Servi Ağacının Çizim Aşamaları

 41

64. Servi Ağacı Motifinin Çeşitleri, Çini, İznik

65. Sultan Ahmet Cami, (1609-!620), Çini Panolar, Servi Ağacı, İznik
 42

1.3.1.2.2. GEOMETEİK MOTİFLER

Yüzyıllar boyu en sık ve ayrıntılarla kullanılmış desen türlerinden biri geometrik kurallara
dayanmaktadır. İslâm felsefesi ile iyi bağdaşması ve soyut anlamına ulaştığı içinTürkler,
özellikle Arap âleminden aldıkları bu süslemeyi kendi görgü ve yorumları ile yorumlayarak
ilginç dekorlar yaratıkları görülmektedir. Geometrik kurallara dayanan bu motifler iki gruba;
geometrik motifler ve sembolik motiflere ayrılmaktadırlar.

- Geometrik Motifler: Geometri kurallarına ve ölçülerine uyularak stilize edilen kesin

motiflerden oluşmaktadırlar. Geometrik ağlar, daire, üçgen ve poligonlar gibi.

- Sembolik Motifler: Bilinçli veya bilinçsiz olarak, belli bir anlatımı olan motiflerdir.
Herhangi bir şeyi simgelemek amacı ile kullanılan ya da belirli bir fikri uyandıran şekillerden
oluşmaktadır. Türk süslemeciliğinde bu tarzda kullanılan pek çok motife rastlanmaktadır.
Araştırıldığı zaman, kökenlerinin pek eski medeniyetlere ve inançlara dayandığı
görülmektedir. Serbest ve müstakil şekillerde oldukları kadar, geometriye ve sayılara
dayananları da sıkca görülmektedir.

66. Sultan Ahmet Cami, (1609-1620), Çini, Geometrik Desenli Çini Karo ve Çiçekli Bordür
 43

1.3.1.2.3. GEÇMELER (SÖNSÜZ DESENLER)

Bordür ve geçme motiflerinin binlerce çeşidi vardır. İki ucundan sınırlanmadığı sürece
sonsuza kadar giden bir özelliğe sahiptirler.

- Bordür; Türk süslemeciliğinde bordür motifleri hemen hemen her süslemede bütün motif
çeşitleri ile birlikte kullanılmaktadır. Bordürler kenarsuyu, pervaz ve ulama gibi isimlerle de
tanımlanmaktadırlar. Ara, kenar, ince ve kalın bordürler gibi gruplara ayrılmaktadırlar. Bordürler
süsleme amacıyla kullanıldığı gibi, diğer süsleme bölümlerini birbirinden ayırmak için de
uygulanmaktadırlar. Ayrıca birçok bordürün yan yana gelmesiyle oluşan yekpare panolar da
oluşturulduğu görülmektedir. Çiçekli ve geomtrik bordürlerin sınırsız sayıda çeşitleri vardır.

67. Çinilerde Kullanılan Geometrik Bordürlerin Çeşitleri ve Çizgisel Anlatımları

 44

68. Sulatn Ahmet Cami, (1609-1620), Bordür

69. Sulatn Ahmet Cami, (1609-1620), Çiçekli Bordür

 45

- Geçmeler; Zincirleme halkaların devamı şeklinde, hasır örmeye benzeyen bu motiflerin

binlerceçeşidi vardır. Daha çok Anadolu Selçukluları zamanında, Süsleme sanatlarının
herdalında kullanılmışlardır. Selçuklular bu motifleri mimari dekorlarda ve el yazması
kitapsüslemeciliğinde kullanmışlardır. Eski adı ile zencirek olarak anılmaktadır. Her yüzyılda
sevilmiş, kullanılmış ve zamanın modasına göre üslûplanmıştır. Geçme ve Bordür olarak iki ana
gruba ayrılmaktadırlar.

70. Geçme Desenlerinin Çeşitleri ve Çizgisel Anlatımları

71. Sulatn Ahmet Cami, (1609-1620), Zincirek Geçmeler

 46

1.3.2 SULTAN AHMET CAMİİNDE KALEM İŞLEME

Caminin içini üç taraftan çevreleyen balkon duvarları, İznik çinileri ile süslenmiştir. Çini
kaplamanın bitiminden itibaren devreye kalem işleri girer. Duvar satıhları, kemer yüzeyleri ve
kubbe içleri yazının refakati ve kalem işleriyle zengince süslenmiştir. Kalem işi süslemelerde
çiçek ve yaprak motifleri kompozisyonların ana elemanıdır. Cami de bulunan yazıların
Diyarbakırlı Hattat Seyid Kasım Gübari’ye ait olduğu bilinmektedir.

72. Sultan Ahmet Cami,(1609-1620), Kalem İşi ve Hat Yazısı, “Diyarbakırlı Seyyid Kasım Gübari”

73. Sultan Ahmet Cami, (1609-1620), Kalem İşi ve Hat Yazısı, “Diyar Bakırlı Seyyid Kasım Gübari”
 47

1.3.3. SULTAN AHMET CAMİİNDE SEDEF KAKMA

Sedef Kakma; Sedefçilik ya da sedef işleme olarak bilinen teknikte, sedef, ahşap üzerine
açılan çukur veya oymalara yerleştirilir ve tahtaya temas eden yüzeyden düşmelerini önleyecek
yapıştırıcılar sürülür ya da sedeflerin etrafı madeni tellerle çevrilir. Sedef kakmacılık işine
sedefkâri, sedef kakma yapan ustaya sedefkâr denilmektedir. Bağa , fildişi, kemik, ve altın,
gümüş gibi kıymetli madenler de sedefkârlıkta kullanılan malzemelerdir. Sultan Ahmet
Camii'nin pencere, cümle kapılarının kanatları ve minber sedef kakma işlemleriyle süslenmiştir.

74. Sultan Ahmet Cami, (1609-1620), Sedef Kakma İşleme

 48

2. KAYNAKLAR

BİROL, İnci, DERMAN, Çiçek, (1991), Türk Tezyini Sanatlarında Motifler, Kübealtı
Neşriyat

DOĞANAY, Aziz, (2003 ) , XVI. Yüzyıl İznik Duvar Çinilerinde Meyve Tasvirleri,
Marmara.Üniversitesi, İlâhiyat Fakültesi Dergisi, s. 57, 61

KÜÇÜKYILMAZLAR, Aysun, (2006), İstanbul Ticaret Odası Çini Araştırması, İstanbul

ÖNDER, Mehmet, (1995), Antika ve Eski Eserler Kılavuzu, Türkiye İş Bankası Kültür
Yayınları, s. 42-43

ÖNEY, Gönül, Türk Çini Sanatı, Yapı Kredi Bankası Yayınları, s. 91

ÖNEY, Gönül, İsalam Mimarisinde Çini, Ada Yayınları

Milli Eğitim Bakanlığı,(2007),Hatayi Motifleri,Seramik ve cam Teknolojisi, Ankara

Milli Eğitim Bakanlığı, (2008), Kır Çiçekleri, Seramik ve Cam Teknolojisi, Ankara

Milli Eğitim Bakanlığı, (2008), Geometrik Motifler, İnşaat Teknolojisi, Ankara

SATIR, Seçil, Türk Kültüründe İznik Çinilerinin Önemi Ve Güncel Değerlendirilmesi,

Makale,TÜRKİYE
 49

İnternet Kaynakları

http://ktsv.com.tr/79-sultanahmet-masal-ulkesi Fotoğraflar

http://www.haldundomac.com/haber_detay.asp?haberID=137 Çini örnekler

http://iznikea.com/mavi-beyaz-uslubu

http://iznikea.com/iznik-cinisi-konusunda-teknik-bilgiler

http://www.ayk.gov.tr/wp-content/uploads/2015/01/SATIR-Se