“SAMSUN HAVZA SúVRúKúSE CAMúú”

Doç. Dr. Yılmaz CAN*

ÖZET
Samsun Havza ilçe merkezine yaklaüık 8 km. mesafedeki Sivrikise
Köyü’nde kurulmuütur. únüa kitabesi bulunmayan cami, yöre hal-
kının beyanlarına göre 19. yüzyılın sonlarında yapılmıütır. Ahüap
tavanlı caminin harim duvarları moloz taüla inüa edilmiü olup, du-
varlar köüelerde birbirine kesme taülarla baùlanmıütır. Dört omuz
kırma çatılı, çatısı alaturka kiremitle örtülü yapı, harim önüne yer-
leütirilmiü son cemaat mahalli ile klasik bir düzenleme tarzına sa-
hiptir. Yapının Sanat Tarihi açısından en önemli unsuru, Todor i-
simli Rum usta tarafından yapılmıü olan ahüap minberidir. Ahüap
oyma motiflerle süslü minber son dönem Batı etkilerini sergilemek-
tedir.
Anahtar kelimeler: Samsun, Havza, Mimari, Türk mimarisi, cami,
minber, ahüap iüçiliùi

Samsun Havza Sivrikise Camii

Bu kısa makale çalıümamızda, yöremize ait bir sanatsal deùeri,
Havza Sivrikise Camii’ni tanıtmaya çalıüacaùiz. Metruk haldeki yapının,
kaliteli bir iüçilik sergileyen ahüap minberi karüısında duyduùum has-
sasiyet bu çalıümayı hazırlamamın baülıca amili olmuütur.
Sivrikise Camii, Havza’nın kuzey-doùusunda, ilçe merkezine yak-
laüık 8 km. uzaklıktaki Sivrikise Köyü’ndedir. Cami, daha çok kıble
istikametinde yoùunlaümıü bir mezarlıkla birlikte bulunmaktadır.Yapı,
moloz taüla inüa edilmiü olup, köüelerde kesme taü kullanılmıütır. Kapı
ve pencere gibi unsurları oluüturan çerçeveler ise daha kaliteli seçilmiü
kesme taülarla inüa edilmiütir. Doùu duvarının son cemaat mahalline
uzanan köüesinde duvar içine yerleütirilmiü devüirme bir taü fark edil-
mektedir1 Pencere alınlıklarında ise tuùla malzeme kullanılmıütır. Dört

* OMÜ úlahiyat Fakiltesi.

1 Havza yöresinde ve Sivrikise Köyü civarında, Roma ve Geç Antik Çaù’a ait yerleüimle-
rin olduùu bilinmektedir. Bkz. Samsun Valiliùi úl Kültür Müdürlüùü, Geçmiüten Gü-
nümüze Kültür Deùerleriyle Samsun, Samsun Tarihsiz, s. 90-91
50 Doç. Dr. Yılmaz Can

omuz kırma çatılı yapı alaturka kiremitle örtülüdür. Tuùla ile oluütu-
rulmuü kirpi saçaklar oldukça dikkat çekicidir.
Yapı kuzey cephede yer alan son cemaat mahalli ile birlikte derin-
lemesine bir forma sahiptir. Kareye yakın harim kısmı dıütan 11.40 m.
x 12.35 m. ölçülerindedir. Harimi kuüatan duvarlar ise yaklaüık 80 cm.
kalınlıùında yapılmıütır. Kuzey cephede yer alan son cemaat mahalli
3.60 m. x 9.40 m. ebatlarındadır. Son cemaat mahalli, zemin olarak
tam ortada giriü kapısı önüne denk gelen kısımda, yaklaüık 40 cm.
kadar alçak tutulmak suretiyle iki bölüme ayrılmıütır. Son cemaat ma-
halli, cepheye yerleütirilmiü yuvarlak formda 4 ahüap sütunla taüın-
maktadır. Sütunlardan ikisi köüelerde, diùer ikisi ise giriü kapısını hiza-
lar üekilde ortada yer almıütır. Sütunlar birbirine baùdadi tarzda inüa
edilmiü basık, bursa tipini hatırlatan kemerlerle baùlanmıütır. Çürüme-
yi engellemek amacıyla sütunlar taütan yapılmıü kaideler üzerine otur-
tulmuütur (bkz. resim 2).
Söveleri ve basık kemeri taütan yapılmıü giriü kapısı, yine taü mal-
zeme ile yapılmıü, bitkisel ve geometrik bezemeyle süslenmiü, bursa
kemerini çaùrıütıran bir kemerle taçlandırılmıü daha önde tasarlanmıü
bir çerçeve içine yerleütirilmiütir. Kapıyı içine alan çerçevenin tam üs-
tünde sülüs karakterli Kelime-i Tevhid (La úlahe úllallah Muhammedün
Resulüllah) ibaresi yer almaktadır.
Harime giriüin üstüne ahüap 4 sütunla taüınan bir mahfil katı
yerleütirilmiütir. Mahfil katı, harime doùru, ortada yarı daire, yanlarda
ise çeyrek daire formunda çıkıntılara sahiptir. Mahfil katının altında,
giriüin saù ve solunda iki ayrı müezzin mahfili teükil edilmiütir. Mahfil
katına kuzey-batı köüeye yerleütirilmiü bir merdivenle çıkılmaktadır
(bkz. resim 5).
Harim, her cephede yerleütirilmiü toplam 8 adet pencereyle aydın-
latılmaktadır. Dıüta sivri kemerli içi tuùla ile doldurulmuü alınlıklara
sahip olan pencereler içte yarı daire formunda kemerle taçlandırılmıütır.
Pencereler dıütan dövme demirden yapılmıü kafes örgülerle kapatılmıü-
tır. Harim içinde tavana yakın kısımlarda, ikisi geri planda ikisi kıble
duvarında olmak üzere toplam 4 adet mazgal deliùi mevcuttur. Yaklaüık
30 x 40 cm. ebatlarındaki bu deliklerin harime bakan yüzleri, içeriye
daha fazla ıüık alabilmeleri için geniü tutulmuütur. Kıble duvarındaki
mazgal delikleri dıütan bayraùımızı oluüturan ay ve yıldız motiflerinin
iülendiùi ince taü plakalarla kapatılmıütır (bkz. resim 3).
Ahüap tavanın tam ortasına, kenarları oymalı süs unsurlarıyla
süslenmiü kademeli olarak derinleüen, iç içe geçmiü dörtgen çerçeveler
yerleütirilmiütir. En içteki dörtgen çerçevenin tam ortasında ise kapalı
makas formunu hatırlatan oyma bir motifle süslenmiü daire üeklinde
bir göbek bulunmaktadır.
Samsun Havza Sivrikise Camii 51

Sivrikise Camii planı

52 Doç. Dr. Yılmaz Can

Caminin mihrabı oldukça sade olarak düzenlenmiü olup alçı, ki-

reç karıüımı bir malzeme ile yapılmıütır. Giriü kapısında gördüùümüz
süs unsurlarının benzerleri mihrabı kuüatan çerçeveler üzerinde de yer
almıütır. Caminin hiç üüphesiz en önemli unsuru minberidir. Ceviz aùa-
cından yapılmıü olan minber, o zamanlar bölgede mevcut bir Rum kö-
yünde ikâmet etmekte olan Rum asıllı Todor Usta’nın eseridir. Köy
halkının büyüklerinden naklen verdikleri habere göre, minberin inüası
3 yıl sürmüütür. Minber, tasarımı ve iüçiliùi ileri seviyede oyma bitkisel
motiflerle süslemiütir. Motifler son dönem Osmanlı sanatında görülen
Batı etkilerini hatırlatmaktadır. Üzüm salkımları ve kıvrık dallardan
fıükıran iri yapraklar dikkat çekmektedir. Bunun yanında hasır örgüyü
hatırlatan tasarımlar ile muhtemelen yekpare bir aùaçtan oluüturulmuü
zincir ve daire bir çerçeve içinde, müsenna tarzında yazılmıü
“Muhammed” yazısı oldukça ilgi çekicidir. Minber aynalıùındaki süs
motiflerinin arkasına, muhtemelen sonraki bir tarihte, koyu pembeye
çalan bir kumaü geçirilmiü ve oldukça farklı yeni bir tasarım elde edil-
miütir (bkz. resim 6, 7, 8).
Kıble duvarı önünde mihrabın hizasını aümayacak üekilde düzen-
lenmiü bir seki mevcuttur. Ayrıca kıble duvarının doùu duvarına bitiüti-
ùi köüede yarı daire formunda duvara asılı olarak düzenlenmiü vaaz
kürsüsü yapılmıütır.
Vaktiyle harimin içinde kıble duvarı ile yan duvarlarda basit
kalemiüi süs unsurlarının mevcut olduùu anlaüılmaktadır. Yakın tarih-
lerde gerçekleütirilen plastik boya ile yüzeylerin kapatılması sonucu bu
unsurlar boya altında kalmıülardır.
Son cemaat mahallinin saù tarafında yükselen ve camiye göre o-
rantısız bir üekilde oldukça yüksek olarak yapılmıü olan minare orijinal
deùildir. Köy halkının beyanına göre bu minare 1983 yılında yapılmıütır
(bkz. resim 1). Caminin orijinal minaresi giriü kapısının hemen saùında
yükselmektedir (bkz. cami planı). Tamamen ahüap olan bu minareyi
taüıyan direùin kalıntısını hâlâ son cemaat mahallinin zemininde
farketmek mümkündür. Tek üerefeli ahüap minareye mahfil katından
yükselen bir merdivenle çıkılmaktadır. Orijinal minarenin mevcut ol-
mamasına raùmen söz konusu merdiven hala yerinde durmaktadır.
Ayrıca orijinal minareye ait zirvesinde “Ya Allah” yazılı metal alem de
cami içinde saklanmaktadır. Caminin kuzey cephesinin 6-7 m. uzaùın-
da bulunan sekizgen formdaki ahüap üadırvan da orijinal yapıya ait
deùildir. Köy halkı bu üadırvanın 1955 yılında kurulduùunu belirtmek-
tedir (bkz. resim 4).
Yapıya ait bir inüa kitâbesi yoktur. Köy halkının beyanına göre
cami 1890’lı yıllarda yapılmıütır. Bir habere göre inüa iüi 1889’da baü-
lamıü ve 1898’de bitirilmiütir. Samsun’u tanıtan bir kitapta da yapının
Samsun Havza Sivrikise Camii 53

inüa tarihi 1903 olarak verilmektedir2. Yine köy halkının belirttiùine

göre camiyi, devletin kendisine yöre halkından öüür toplama yetkisi
verdiùi Ali Osman Aùa yaptırmıütır3. únüa iüini çevredeki Rum köyünde
oturan Sarı Baniyod ismiyle bilinen bir Rum usta yürütmüütür. Yuka-
rıda iüaret ettiùimiz üzere, ahüap minber de Todor isimli bir Rum usta-
ya aittir. Görüldüùü gibi yapı bütünüyle Rum ustaların eseridir. Bu
durum bizi üaüırtmamalıdır. Zira bilindiùi üzere, bölgede oturan Rumlar
ve Ermeniler çok eskilerden beri yapı sanatında oldukça ileri bir seviye-
de idiler.
Sivrikise Camii yörede mevcut cami mimarisi açısından fazlaca
bir önem arzetmemektedir. Son cemaat mahalli tasarımıyla o günkü
genel anlayıüa uygun düüen bir forma sahiptir. Yapıyı önemli kılan ye-
gâne unsur, ahüap oyma sanatı bakımından nispeten kaliteli bir iüçilik
sergileyen minberidir. Yanı baüında yapılan yeni cami sebebiyle kaderi-
ne terkedilmiü olan yapı ve ona ait minber bakıma ve korumaya muh-
taçtır. Bu vesileyle konuyu ilgili ve yetkililerin bilgisine sunarız.

2 Caminin haziresinde bulunan bazı mezar taülarında H.1318 (M.1900), H.1328

(M.1910) ve H.1332 (M.1914) tarihlerine rastladıùımızı, bu tarihlerin, caminin inüa ta-
rihi konusunda köy halkının söyledikleriyle uygunluk arzettiùini belirtmek isteriz.
3 Caminin haziresinde yer alan bir mezartaüı, Ali Osman Efendi (Aùa)’ye ait olup,
mezartaüında ilgilinin ölüm tarihi H.1328 (M.1910) olarak verilmiütir.
54 Doç. Dr. Yılmaz Can

1. Sivrikise Camii güney batıdan genel görünüü

2. Son cemaat mahalli ve harim kapısı
Samsun Havza Sivrikise Camii 55

3. Kirpi saçak ve yıldız formlu

müüebbek taü levha ile
kapatılmıü mazgal deliùi
4. ûadırvan
56 Doç. Dr. Yılmaz Can

5. Harim, mahfil katı

6. Minber
Samsun Havza Sivrikise Camii 57

7. Minber süslemesinden detay

8. Minber süslemesinden detay
58 Doç. Dr. Yılmaz Can

“Samsun Havza Sivrikise Mosque”

ABSTRACT
The mosque was constructed in the Sivrikise Village which is about
eight kilometer far from the center of Havza in Samsun. The
mosque was erected at the end of the nineteenth century according
to statements of the citizens. The harim walls of the wooden
mosque were constructed by rubble stones. The walls were
attached together by ashlars in the corners. With its mansard roof
and alaturka tiles covering it, the mosque having the area for late
comers (son cemaat yeri) in front of the harim has a classical
arrangements. The most important element of the mosque is the
wooden minbar which was made by a Rumid artist named Todor.
The minbar which has carved ornaments shows late period Wes-
tern affects.
Key words: Samsun, Havza, architecture, mosque, minbar,
wooden works.