‫محرم و شهر نایین‬

‫مطالعۀ چگونگی ارتباط مراسم آیینی عزاداری ایام ّ‬

‫یوسف یوسفی ‪ ،1‬میترا آزاد‪ ،‌2‬مهدی سلطانی محمدی‬

‫‪( * 3‬نویسنده مسئول)‬

‫‪ 1‬کارشناسی ارشد معماری منظر‪ ،‬دانشگاه شهید بهشتی‪ ،‬تهران‪ ،‬ایران‬

‫‪ 2‬استادیار دانشکده معماری و شهرسازی‪ ،‬دانشگاه شهید بهشتی‪ ،‬تهران‪ ،‬ایران‬
‫‪ 3‬کارشناسی ارشد ارشد مرمت و احیای بناها و بافت‌های تاریخی‪ ،‬دانشدانشگاه شهید بهشتی‪ ،‬تهران‪ ،‬ایران‬
‫مطالعۀ چگونگی ارتباط مراسم آیینی عزاداری ایام ّ‬

‫تاريخ پذيرش‪)1396/09/07 :‬‬ ‫(تاریخ دریافت‪1396/02/11 :‬‬

‫چکیده‬
‫برگزاری آیین و رســوم مختلف در هر جامعه‌ای تقویت‌کنندۀ پیوندهای اجتماعی آن جامعه محسوب می‌شود‪ .‬در‬
‫این میان در فرهنگ شــیعه مراسم عزاداری ایام مح ّرم دارای اعتبار معنایی با ارزشی است و زمینه‌ساز مجموعه‌ای از‬
‫آیین‌هایی شده که به مرور عملکردهای اجتماعی متنوعی یافته و جزئی از فرهنگ عامه شده است‪ .‬در دورۀ قاجار به‬
‫دلیل نقشی که مذهب و مراسم مذهبی در حیات اجتماعی این دوره پیدا کرد‪ ،‬مکان‌هایی خاص برای برگزاری این‬
‫مراسم که ‪-‬مهم‌ترین آنها آیین‌های عاشــورایی بود‪ -‬به وجود آمدند‪ .‬در نایین نظام فضایی میدان‪ -‬حسین ّیه (متشکل‬
‫از میدان‌های بدنه‌سازی شده و قالب کالبدی حسین ّیه)‪ ،‬تحت تأثیر این آیین‌ها در دورۀ قاجار ایجاد شد‪ .‬مقالة حاضر‬
‫در پی تبیین نحوۀ تعامل مراســم و مناســک آیینی به ویژه مراسم عزاداری ایام مح ّرم و صفر به عنوان عامل هو ّیتی و‬
‫محرم و شهر نایین‬

‫فرهنگی با شــهر نایین است ‪ .‬در تعامل بین آیین‌های عاشورایی و شــهر نایین‪ ،‬نتایج پرسشنامه‌ها در کنار تحلیل‌های‬
‫نظری نشــان داد که از لحاظ ویژگی‌های کالبدی باعث ایجاد عناصر و فضاهایی خاص در دورۀ قاجار در نایین شده‬
‫(میدان‪ -‬حسین ّیه‌های هفت‌گانه) که به عنوان مهم‌ترین فضا و عنصر آیینی به فضای شهری مراکز مح ّله‌ها شکل داده و‬
‫عاملی مهم در ساختار نظام فضایی و انسجام کالبدی آن به شمار می‌روند‪ .‬هم‌چنین آیین‌های عزاداری به دلیل این‌که‬
‫منطبق با باورها و اعتقادهای ســاکنان شهر است‪ ،‬باعث معنادار شدن فضاهای مرتبط با آن شده و در هو ّیت‌بخشی به‬
‫فضاها و حس تع ّلق به آنها تأثیرگذار بوده اســت‪ .‬اجرای این آیین‌ها در همۀ ابعاد با نقش‌پذیری و شــرکت گستردۀ‬
‫مردم انجام می‌پذیرد و در نتیجه تجربۀ این کار گروهی در انجام امور و هماهنگی با یکدیگر‪ ،‬زمینه‌ساز ایجاد انسجام‬
‫اجتماعی و همبستگی محلی درگسترۀ برگزاری آن می‌شود‪.‬‬

‫واژگان‌کليدي‪ :‬آیین‌های عاشورایی‪ ،‬میدان‪ -‬حسین ّیه‪ ،‬فضای شهری‪ ،‬نایین‪.‬‬

‫‪37‬‬ ‫‪** E-Mail: mehdi.soltani225@gmail.com‬‬

‫‪www.Naeeni.com‬‬
‫ادامه داشته است‪ .‬در این میان آداب و رسوم و ارزش‌های اجتماعی‬
‫از جملــه آداب و مناســک مذهبی نقش تعیی ن‌کننــده‌ای در نوع‬
‫عناصر‪ ،‬ویژگ ی‌ها‪ ،‬نحوۀ شــکل‌گیری و ه ویّت مح لّه‌ای و شــهری‬
‫داشته اســت» (موقر و همکاران‪ .)35 :1394 ،‬هدف پژوهش حاضر‬
‫محرم در شهر نایین‬
‫مطالعه و تحلیل تعامل م راسم آیینی عزاداری ّ‬
‫است‪ .‬در این زمینه پژوهش در پی یافتن پاسخ این پرسش‌ها است‪:‬‬
‫در نایین چه مکان‌هایی تحت تأثیر آیی ن‌های عاشــورایی در دورۀ‬
‫قاجار به وجود آمدند؟ ابعــاد ه ویّت‌بخش اجتماعی و مذهبی این‬
‫آیی ن‌ها بر شــهر نایین کدامند؟ این آیی ن‌ها چه نقشــی در انسجام‬
‫اچتماعی و وحدت و همبستگی شهروندان دارند؟‬
‫اجتماعی شــامل زبان‪ ،‬ســنت نوروز و بزرگداشــت امام حسین (ع)‬
‫روش تحقیق‬
‫در ایــن مقالــه مطالعات نظــری و کتابخانه‌ای بــا روش تحقیق‬
‫توصیفی‪ -‬تحلیلی انجام گرفته اســت‪ .‬بخش مطالعات کتابخانه‌ای‬
‫مقدمه‬‫ّ‬
‫«واقعه عاشــورا به عن وان اصل ی‌ت رین موضوع م راســم مذهبی ایام‬
‫محرم و صفر بر ابعاد مختلف زندگی شــیعیان تأثیر بس زایی داشته‬ ‫ّ‬
‫تفک ر در باب‬‫اســت‪ .‬این واقعه به عنــوان الگ ویی ب رای زندگــی و ّ‬
‫چگ ونه زیســتن از نظــر اخالقی و اجتماعــی و عامل وحدت بین‬
‫اقشار مختلف عمل نموده است‪ .‬در شه ر‌های شیع ه‌نشین ب ه‌ویژه در‬
‫تفک ر غالب شیعی برگزاری م راسم عاشورا سابقه‌ای طوالنی‬ ‫ای ران با ّ‬
‫داشــته و حتی چنین بیان شده است که عزاداری ب رای امام حسین‬
‫ریشه در فرهنگ ای رانی دارد» (امی ن‌زاده‪)57 :1379 ،‬؛ «به گ ونه‌ای که‬
‫ب ه‌رغم تأثیر فرهنگ ای رانی از فرهنگ اق وام مختلف ملی سه پدیدة‬
‫محرم به عن وان ع وامل ه م‌پی وندی در فرهنگ‬ ‫در دهة نخســت ماه ّ‬
‫ای رانی بیان شــده اســت» (میثاقیان‪« .) 17 :1388 ،‬اگر چه جزئیات‬
‫محرم نه تنها در ج وامع گ وناگون شیعه از‬ ‫م راسم مذهبی م ربوط به ّ‬

‫فصلنامه علمي ـ پژوهشي‬

‫بر مبنای جمع‌آوری و مطالعۀ کتب و اســناد م رتبط با نایین شــامل‬
‫کتب تاریخی‪ ،‬فرهنگی‪ ،‬اجتماعی و ه م‌چنین مطالعات تخصصی‬
‫شهرسازی نظیر طرح مستندسازی بافت تاریخی نایین بوده است‪ .‬در‬
‫این زمینه به منابعی مانند سف رنامه ناصر خسرو‪ ،‬تاریخ گزیده حمداهلل‬
‫مستوفی و‪ ...‬م راجعه شد؛ ولی مه م‌ت رین منبع در این زمینه کتاب پنج‬
‫جلدی تاریخ نایین نوشــتۀ عبدالحجه بالغی در سال ‪ 1369‬هجری‬
‫جمله در ای ران‪ ،‬کشور‌های ع ربی و هند بلکه از شهر به شهر و گاه‬
‫از مح لّه به مح لّه متفاوت اســت» (امی ن‌زاده‪« )57 :1379 ،‬و در نقاط‬
‫مختلــف ای ران تجلیــات و جلوه‌ها و تفســیرهای مختلف فکری‪،‬‬
‫فرهنگی و کالبدی متنوعی داشــته‪ ،‬ب ه‌رغم این تنوع و اختالف‌ها‪،‬‬
‫مبین نوعی وحدت هستند» (نق ی‌زاده و امی ن‌زاده‪« .) 12 :1382 ،‬عامل‬

‫سال هشتم‬
‫فرهنگی به ویژه اعتقادات مذهبی‪ ،‬اســاس ایجاد زیســت‌گاه‌های‬
‫قمری است که سایر منابع و کتب موجود بعد از این تاریخ به نوعی‬ ‫انســانی بــوده و در نظ م‌دهی به ســک ونت‌گاه‌ها‪ ،‬مذهــب غالب اً به‬
‫اقتباس شــده از این منبع هســتند‪ .‬در مطالعــات میدانی توصیف‬ ‫شــیوه‌ای نمادگ رایانه عمل کرده اســت‪ .‬چنان‌چه بازتاب هر دینی‬

‫شماره بیست و نهــم پاییز ‪1396‬‬

‫وضعی ّــت موجو ِد نم ونۀ موردی در ابعــاد مختلف کالبدی‪ ،‬فضایی‪،‬‬
‫اجتماعی‪ ،‬فرهنگی و آیینی صورت گرفته است‪ .‬ابزارهای مطالعاتی‬
‫به منظور جمع‌آوری اطالعات پایه در تحلی ل‌ها‪ ،‬شــامل اســتفاده از‬
‫اســناد مکتوب (کتیب ه‌ها‪ ،‬وقف‌نامه‌ها و‪ )..‬اســناد مصور‪ ،‬نقشــه‌ها و‬
‫اطالعات ترســیمی و مصاحب ه‌های عمیق بوده اســت‪ .‬تحلی ل‌های‬
‫نظری بر اســاس قیاس و استدالل منطقی و تحلیل محت وای صورت‬
‫گرفته و تحلی ل‌های آماری بر اساس جمع‌بندی‌های اطالعات حاصل‬
‫از پرسشنامه‌ها و مصاحب ه‌ها انجام شده است‪.‬‬
‫نســبتاً قابل اتکایی بر اســاس کتیب ه‌های موجود یافت م ی‌شود‪ .‬از‬
‫مبانی و چارچوب نظری پژوهش‬
‫ارتباط و تعامل مراسم آیینی‪-‬مذهبی با شهر‬
‫«شــهر مجموعه‌ای فرهنگی‪ -‬کالبدی است که بر اساس نیازها‬
‫فعالی ّت‌ها و رفتار‌های ســاکنان آن شــکل گرفته اســت‪ .‬شــهر و‬
‫فضاهــای آن جایگاهی بــرای این گ ونــه اتفاقات هســتند‪ .‬بدین‬
‫ت رتیب فضاها و خصوصیات آنها بستگی شدیدی به نحوة فعالی ّت‬
‫و الگ و‌هــای رفتاری اســتفاده‌کنندگان دارند‪ .‬البتــه این مورد یک‬
‫ارتباط دو طرفه اســت به طوری که فضاها از یک ســو آیینة تمام‬
‫نمای فعالی ّت‌ها و الگ و‌های رفتاری جامعه اســت و از ســوی دیگر‬
‫بر فعالی ّت‌ها و رفتار‌های ســاکنان تأثیر زیــادی م ی‌گذارند‪ .‬می زان‬
‫ســازگاری بین فضــا و کالبد با فعالی ّت‌هــا و رفتار‌هایی که در آن‬
‫را م ی‌ت وان آشــکارا در ساخت‌های فیزیکی‪ ،‬اقتصادی‪ ،‬اجتماعی و‬
‫فرهنگی فضاهای جغ رافیایی تحت قلمرو آن دین مشــاهده کرد»‬
‫(خاک‌زنــد و تیموری گــرده‪ .)57 :1394 ،‬در شــهر نایین برگزاری‬
‫محرم و صفر سابقه‌ای طوالنی دارد‪ .‬این‬ ‫آیی ن‌های مذهبی عزاداری ّ‬
‫آیی ن‌ها مجموعه‌ای از شیوه‌های مختلف عزاداری را شامل م ی‌شود‪.‬‬
‫در مورد شــکل‌گیری و روند تاریخی توسعة نایین اطالعات مستند‬
‫و علمی بسیار ناچیزی در دست است‪ ،‬گرچه کم و بیش در مورد‬
‫برخی از تک بناهای باارزش شــهری مانند مسجد جامع اطالعات‬
‫دیدگاه شکل‌شناسی شهری‪ ،‬نایین در دوران قاجار نم ونة یک شهر‬
‫کوچک ای رانی در اقلیم گرم و خشــک اســت‪ .‬در این زمان شهر‬
‫دارای حصــار و هفت دروازه و تعــدادی دروازه فرعی بود (احتماالً‬
‫این حصار در اواســط دورۀ صف ویه ایجاد شده بود)‪« .‬جایگاهی که‬
‫نایین در طول تاریخ به عن وان شهری میانی حفظ کرده‪ ،‬سبب شده‬
‫اســت تا دچار تحوالت اساســی یا رکود نشــود و هم واره با روندی‬
‫تدریجی پذی رای تغیی رات باشــد‪ .‬این ویژگی ســبب شده است تا‬
‫بافت شــهری غنی و مت راکمی به یادگار بماند» (مشهدیزاده‪:1385 ،‬‬ ‫‪38‬‬
‫‪« .) 1‬در شــهر نایین شــکل‌گیری و تغیی رات شهر و مح لّه‌های آن‬
‫به صورت مســتمر و تدریجی در جهت ه م‌ســازی مناسب بافت‬
‫موجود با تغیی رات و نیازهای جدید تا دورۀ قاجار و پیش از پهلوی‬

‫‪www.Naeeni.com‬‬
 ‫جدول شمارۀ ‪ :1‬نظری ه‌های تعدادی از صاح ب نظران در خصوص‬
‫نقش تعامل مراسم آیینی و شهر‬
‫نحوه تعامل مراسم آیینی و شهر‬
‫شهر بستر فرهنگ سازی و نمایشی از فعالیّتهای‬
‫اجتماعی‬
‫ایجاد حس ماندگاری در فضاهای شهری از‬
‫طریق معنا و مفاهیم مراسم آیینی‬
‫ارتباط شهروندان با تجارب‪ ،‬معانی و خاطرات‬
‫خود در شهر‬
‫توجه به تجربۀ فضایی انسانها و نقش مردم و‬
‫ّ‬
‫جرکتهای ان در ماندگاری شهر‬
‫شکل گیری ساختار شهر و تضمین ماندگاری آن‬
‫از طریق عوامل فرهنگی شامل آداب جمعی‬
‫تأکید بر لزوم حضور و مشارکت دیگر شهروندان‬
‫در ایجاد فعالیّتهای اجتماعی‬
‫حصول هویّت هر مکان از تکرار پی در پی‬
‫الگوهای ویژه از رویدادها در ان مکان‪.‬‬
‫مطالعۀ چگونگی ارتباط مراسم آیینی عزاداری ایام ّ‬
‫اتفاق م ی‌افتد معیار مهمی ب رای ارزیابی می زان ســامت‪ ،‬ت وانایی و‬
‫هماهنگی جامعه اســت؛ در واقع‪ ،‬اگر جامعه قادر به ایجاد بستری‬
‫نظریه پرداز‬
‫مناسب ب رای فعالی ّت‌ها و رفتار‌های ساکنان نباشد نم ی‌ت واند ادعای‬
‫لوئیس مامفورد‬
‫غنای فرهنگی کند» (پاکزاد‪« .)46 :1386 ،‬فضای شــهری به عن وان‬
‫رلف‬ ‫مه م‌ت رین عامل ساخت شــهر در طول تاریخ جهان و ای ران بهت رین‬
‫بستر م راسم آیینی‪ ،‬مناسک‪ ،‬نمایش‌ها و محاکم ه‌ها و‪ ...‬بوده است‪.‬‬
‫کوین لینچ‬
‫بــه عبارتی م راســم آیینی‪ ،‬مذهبی یا قومــی از راه‌های اجتماعی‪-‬‬
‫الرنس هالپرن‬
‫فرهنگی شامل سنّت‌ها‪ ،‬رسوم‪ ،‬دانش‌ها و باور‌های عامه‪ ،‬اخالقیات‬
‫و ارزش‌های پایدار به وجــود م ی‌آیند و تعیی ن‌کنندة عناصر پایدار‬
‫آلدو روسی‬ ‫فضای شهری و خصلت ذاتی آن م ی‌ش وند و در طول زمان به کندی‬
‫تغییــر م ی‌کنند» (پارســی‪ .)46 :1381 ،‬در نتیجه در تعامل تاریخی‬
‫یان گل‬
‫بین مجموعة م راســم آیینی ‪ -‬مذهبی و فضای شهری هر کدام بر‬
‫کریستوفر‬ ‫دیگری اثر م ی‌گذارد‪« .‬این م راسم در واقع نوعی ارتباط بین انسان‪،‬‬
‫الکساندر‬ ‫فضا‪ ،‬کالبد و تاریخ (انسان‌های آزاده و ارزش‌های انسانی مطرح در‬

‫مأخذ‪ :‬عل ی‌الحسابی و پای‌کن‪.31-32:1392،‬‬ ‫حماســة عاشورا) برق رار م ی‌کند» (امی ن‌زاده‪ )23 :1379 ،‬و در نتیجه‬
‫به عن وان یکی از ع وامل تأثیرگذار بر ســازمان فضایی مجتمع‌های‬
‫آیین‌های عاشورایی در نایین‬
‫زیستی که از دیر باز در آن ب رپا م ی‌ش وند حائز اهمیت است‪.‬‬
‫ایــن آیی ن‌ها در نایین شــامل دو گ ونه هســتند کــه هر یک به‬
‫صاحب‌نظ ران بسیاری دربارۀ تعامل بین آیی ن‌های جمعی و شهر‬
‫صورت ویژه‌ای برگزار م ی‌ش وند‪.‬‬
‫ب ه‌ویژه شــه ر‌های تاریخی مطالعه کرده‌اند‪ .‬بسیاری از آنها بر نقش‬
‫الف‪ .‬م راســم مناســبتی بر اســاس حرکت از مح لّه بر اســاس‬
‫فضا‌های شهری در ف راهم کردن بستر مناسب ب رای وقوع فعالی ّت‌ها‬
‫مســیرهای مشــخّ ص به ســمت نقاط عطف در مزارهای متبرک‬
‫ضمــن تأکید بر تأثی رپذیری از آن اشــاره م ی‌کنند این م راســم در‬
‫(امام‌زاده سلطان سید علی و مزار سلطان موصلیه)‬
‫ایجــاد حس ماندگاری و پایایی فضای شــهری نقــش دارند‪ .‬آرای‬
‫م راســم مناســبتی به صورت حرکت برون مح لّه‌ای از مســیری‬
‫برخی نظ ری ه‌پردازان در خصوص تأثیر م راســم آیینی بر شــهر‪ ،‬در‬
‫مشــخّ ص و مختص مناســبتی ویژه مانند روز تاســوعا‪ ،‬روزعاشورا‪،‬‬
‫جدول شمارۀ ‪ 1‬گردآوری شده است‪.‬‬
‫محرم و شهر نایین‬

‫شــام غ ریبــان و شــب و روز اربعیــن اســت‪( 1‬جدول شــمارة ‪.)2‬‬

‫جدول شمارۀ ‪ :2‬ارزیابی مسیرهای حرکتی دسته‌های عزاداری هفت مح ّله به سمت نقاط عطف در دو مزار متبرک در چهار مناسبت مختلف‬
‫شـب تاسـوعا‪ :‬دسـته‌های عـزاداری هـر هفـت حسـینیّه از مسـیری مشـخّ ص و روز عاشـورا‪ :‬ابتدا دسـتة عزاداری حسـینیّه ِکلوان به سـمت حسـینیّة درب مسجد‬
‫حرکـت می‌کنـد و بعـد از گـردش در حسـینیّة ایـن محلّه بـه طرف حسـینیّة خود‬ ‫تعییـن شـده بـه سـمت امـام‌زاده سـلطان سـید علـی عزیمـت می‌کنند‪.‬‬
‫مـی‌رود‪ .‬سـپس دسـتة عـزاداری درب مسـجد از مسـیری مشـخّ ص ابتـدا وارد‬
‫حسـینیّه کلـوان می‌شـود و بعد از گـردش در این حسـینه؛ به طرف مقبرة سـلطان‬
‫موصلیـه عزیمـت می‌کنـد‪ .‬بعد از اتمام مراسـم عـزاداری هیئت درب مسـجد در‬
‫ایـن مـکان‪ ،‬هیئـت حسـینیّه کلـوان از همان مسـیر برای عـزادرای به سـمت مقبرۀ‬
‫سـلطان موصلیـه حرکـت می‌کند‪.‬‬

‫‪39‬‬

‫‪www.Naeeni.com‬‬
‫شـب و روز اربعیـن‪ :‬مراسـم تنهـا در دو محلّـة چهـل دختـران و کلـوان برگـزار‬
‫می‌شـود‪ .‬ایـن مراسـم بـه صـورت حرکـت دسـته‌ها از محلّـه چهـل دختـران بـه‬
‫طـرف امـام‌زاده سـلطان سـید علـی و حرکـت دسـته کلـوان بـه سـمت امـام‌زاده‬
‫سـلطان موصلیـه اسـت‪.‬‬
‫شد» (رمضان نرگسی‪« .)54 :1385 ،‬ظهور آیی ن‌های عزاداری با اشکال‬
‫پیچیده‪ ،‬سابقه‌ای مشــخّ ص در پیش از صف ویه ندارد‪ .‬به رغم وجود‬
‫سند تاریخی مشهوری دربارۀ عزاداری آل ب ویه در بغداد» (اب والحسنی‪،‬‬
‫متخصص در تاریخ‬ ‫ّ‬ ‫‪ )157 :1375‬چنان‌که یکــی از مورخان معاصر‬
‫آل ب ویه بررســی کرده اســت‪ ،‬این موضوع به هیچ وجه دال بر وجود‬
‫اشکال پیچیدۀ عزاداری (ان واع م راسم نمادین) به صورت جدا از وعظ‬
‫و خطابه یا حرکت ســادۀ دسته نیست و به استثنای قم ‌هزنی‪ ،‬مدارک‬
‫تاریخی پیش از صفوی را در خصوص آنها نم ی‌ت وان یافت (فقیهی‪،‬‬
‫‪ .)298 :1378‬به همین ت رتیب مکان‌های م رتبط با آیی ن‌های عزاداری‬
‫نیز دارای پیشینۀ مغشوشی هستند‪ .‬گزارش سياحان از عزادارى‌هاى‬
‫عصر صف ويه حكايت از وجود اشــكال ابتدايى و عناصر زمينه‌ســاز‬
‫تعزيــه در آن دوران در میدان یا صحن اما ‌مزاده‌ها دارد‪ .‬در اواخر دورۀ‬
‫صفوی «عالوه بر اج راى م راسم دسته‌گردانى و نوح ه‌خ وانى و اَعمال‬
‫و حــركات نمايش و نيمه نمايشــى و مكالمات ك وتاه و ناپيوســته‬
‫اف راد شــبيه كه در ن ُه روز به تفاريق صورت مى‌گرفت‪ ،‬خالصه‌اى از‬
‫تظاه رات نمايشــى را در روز عاشــورا به گ ونه‌اى تركيبى و جامع در‬
‫ميدان يا صحن اما ‌مزاده برگزار مى كردند» (رمضان نرگســی‪:1385 ،‬‬
‫‪ .)76‬بعضی گزارش‌های دورۀ صف ویه نشانگر عزاداری در مکان‌های‬
‫موقتی یا عمومی در ابتدای آن دوره اســت؛ گــزارش اولئاریوس در‬
‫مورد عزاداری در شــماخی اشــاره دارد که بیرون شهر چادر م ی‌زدند‬
‫و در اردبیل‪ ،‬مح لّه‌ها دســته‌های خود را به حضور حاکم م ی‌بردند و‬
‫خود در خیابان یا کوچه عزاداری م ی‌کردند (اولئاریوس‪.)112 :1363 ،‬‬
‫ب‪ .‬پیدایش نظام فضایی میدان‪ -‬حسینی ّه در نایین در دورة قاجاری ّه‬
‫«بــا وجود آن كه عزادارى امام حســين (عليه الســام) در عصر‬
‫قاجــار‪ ،‬درواقع ادامــه عصر صف ويه بود‪ ،‬اما مى‌تــوان گفت در اين‬
‫عصر وارد مرحلة جديدى شد؛ هم از لحاظ شكلى و هم از لحاظ‬
‫محت وا ديگرگ ونى‌هايى يافت و شيوه‌هاى ن وينى در م راسم عزادارى‬
‫پديــد آمد‪ .‬هر كس و هر صنف و دســته‪ ،‬طبــق نذر و ق رارى كه‬
‫‪www.Naeeni.com‬‬
‫شـب شـام غریبـان‪ :‬هیئـت حسـینیّه کلـوان بـه عنـوان بانـی مراسـم ابتـدا بـه‬
‫حسـینیّة محلّـۀ درب مسـجد عزیمـت می‌کند و بعـد از انجام مراسـم عزاداری‬
‫در این حسـینیّه‪ ،‬از مسـیری مشـخّ ص به سـمت پنج حسـینیّه دیگر می‌رود‪ .‬این‬
‫هیئـت بـه ترتیـب وارد حسـینه‌های نوگ آبـاد‪ ،‬پنجاهـه‪ ،‬چهل دختـران‪ ،‬کوی‬
‫سـنگ و در نهایـت حسـینیّه سـرای نو می‌شـود‪.‬‬
‫«مســیر حرکت دسته‌های عزاداری مســیری است که با طی کردن‬
‫فصلنامه علمي ـ پژوهشي‬
‫بســیاری از گذرگاه‌های اصلی معمــوالً از مه م‌ت رین نقاط ه م‌چون‬
‫مســجد‪ ،‬زیارتگاه‪ ،‬گورســتان‪ ،‬میدان اصلی‪ ،‬بــازار و‪ ...‬م ی‌گذرد‪.‬‬
‫مسیرها ب ه‌رغم گذشت زمان ه م‌چنان ثابت و برق رار است و به مثابه‬
‫ع وامل ه ویّتی م راســم ب رای همه مردم روشــن و مشخّ ص هستند‪.‬‬
‫تفاســیر ق رانی در رابطه با این مســیرها اشاره به واژه سبیل دارد که‬
‫سال هشتم‬
‫هم به معنای راه معنوی است‪ .‬هم راه فیزیکی؛ راه‌های فیزیکی نیز‬
‫گرچه ساخته دست بشــر هستند همانند راه‌های معنوی به خداوند‬
‫شماره بیست و نهــم پاییز ‪1396‬‬
‫نسبت داده م ی‌شــوند» (امی ن‌زاده‪ .)63 :1379 ،‬از دی رباز تاکنون دو‬
‫کانون مذهب ی‌‪-‬تاریخی نایین یعنی مزار امام‌زاده سلطان سید علی‬
‫و مزار ســلطان موصلیه نقطة عطف و تجمع دسته‌های عزاداری در‬
‫محرم بوده و مســیر حرکت دسته‌های‬ ‫مناســب ت‌های مختلف ایام ّ‬
‫عزاداری نیز عالوه بر نقش دسترســی و ارتباطی از ه ویّت شاخص‬
‫برخوردار است‪.‬‬
‫ب‪ .‬م راسم تجمعی درون مح لّه‌ای‬
‫این م راسم مانند ســین ‌هزنی‪ ،‬چق چق زنی‪ ،‬نخل گردانی و ذکر‬
‫محرم و صفــر به صورت‬ ‫خ وانــی به صــورت عمومــی در دو ماه ّ‬
‫تجمعی برگزار م ی‌شــود‪ .‬بــه منظور برگزاری این م راســم در دورۀ‬
‫قاجاریــه همزمان بــا رونق و شــکوفایی این آیی ن‌هــا نظام فضایی‬
‫میدان‪ -‬حسینی ّه به وجود آمد‪.‬‬
‫آیین‌های عزاداری درون مح ّله‌ای و مکان اجرای آنها در نایین‬
‫محرم قبل از دورۀ قاجاریه‬
‫الف‪ .‬آیی ن‌های عزاداری ّ‬
‫«پس از واقعة عاشــورا دوست‌داران امام حســين (عليه السالم) و‬
‫شــيعيان ب راى آن حضرت و شــهداى ك ربال عزادارى كردند‪ .‬رواج و‬
‫گسترش عزادارى‪ ،‬مرهون تش ويق‌هاى ائمه اطهار (عليهم السالم) بود‬
‫‪40‬‬
‫و در دوره‌هايى كه تشــيع قدرت يافت با تشــويق‌ها و حمايت‌هاى‬
‫حكومت‌هاى شــيعى‪ ،‬بيــش از پيش رواج و گســترش پيدا كرد‪،‬‬
‫چنان‌كه در دوره‌هاى آل ب ويه و صف ويه از ب رپايى عزادارى بسيار حمايت‬
 ‫حاصل و ب رایند ســه عنصر اصلی کناره و میانه (صحن) و فعالی ّتی‬
‫اســت که مجموعۀ آنها ه ویّت میــدان را تع ریف م ی‌کند‪ .‬طبیعی‬
‫نوعى ف ريضه مذهبى مى‌دانســتند» (رمضان نرگســی‪.)87 :1385 ،‬‬
‫طراحی شهری معطوف‬ ‫است که هم کناره که عمدتاً به معماری و ّ‬
‫اســت از جهان‌بینــی و فرهنگ متأثر اســت‪ ،‬هــم فعالی ّت داخل‬
‫میدان ‪ ،‬به نوعی‪ ،‬بیانگر فرهنگ و آداب جامعه است و هم این‌که‬
‫میانۀ میدان که باید با انجام فعالی ّت مورد نظر متناسب باشد‪ ،‬متأثر‬
‫تفک ر هر‬‫از فرهنگ جامعه و آیی ن‌ها اســت‪ .‬در نتیجه‪ ،‬فرهنگ و ّ‬
‫جامعــه در شــکل‌گیری کالبدی و معنایی میدان نقشــی در خور‬
‫توج ه ایفــا م ی‌کند» (نق ی‌زاده‪ .)17 :1385 ،‬میدانچ ه‌ها یا میدان‌های‬
‫ّ‬
‫مح ل ی نایین که مقیاس کوچک تری از میدان‌های شهری هستند‪،‬‬ ‫ّ‬
‫به صورت گشــادگی و فضایی باز در تقاطع چند گذر واقع شــده‬
‫و اطــراف آنها را کاربری‌های خاص خدماتــی و تجاری (بازارچه‪،‬‬
‫حمام‪ ،‬آب انبار‪ ،‬مســجد‪ ،‬ســقاخانه و حســینی ّه (در دورۀ قاجار) و‬
‫سایر کاربری‌های مورد نیاز اهالی مح لّه) ف را گرفته است‪ .‬بالغی در‬
‫مطالعۀ چگونگی ارتباط مراسم آیینی عزاداری ایام ّ‬
‫تاریخ نایین در مورد میدانچ ه‌ها م ی‌ن ویسد‪« :‬میدان فضای بازی است‬
‫که با دو طبقه رواق‪ ،‬مکانی ب رای نشستن ایجاد م ی‌کند‪ .‬در مرکز آن‬
‫محرم از‬
‫فرش‌هایی پهن م ی‌کنند تا ب رای روضه‌خ وانی در شب‌های ّ‬
‫آن اســتفاده شود‪ .‬برخی م وارد در عصرها ب رای م راسم ترحیم از آن‬
‫استفاده م ی‌شود و صب ح‌ها دستفروش‌ها در آن بساط پهن م ی‌کنند»‬
‫(بالغــی‪ .)60 :1369 ،‬لذا مجموعه مرکز مح لّه بــه هم راه میدان به‬
‫عن وان بخشــی از شــبکة دسترسی متناســب و پاسخگوی بسیاری‬
‫از نیازهــای مح لّه‌هــا و از جمله تعامــات اجتماعی و فرهنگی و‬
‫محل برگزاری آیی ن‌ها و م راســم بودنــد و یکی از عناصر اصلی و‬
‫ه ویّتی هر مح لّه محسوب م ی‌شــدند‪ .‬نوعی از تکامل تدریجی را‬
‫محرم و شهر نایین‬
‫م ی‌تــوان در اکثر میدان‪ -‬حســینی ّه‌های ناییــن رهگیری کرد‪ .‬این‬
‫امر باالخص در مــورد حســینی ّه‌های دارای عناص رتاریخی (مقبره‪،‬‬
‫قدم‌گاه) با قدمت پیش از صف ویه‪ ،‬از جمله حســینی ّة درب مسجد‬
‫و ِکلــوان قابل ادعاســت‪ .‬وجود مقابر معاریــف در میدان‌ها‪ ،‬تحت‬
‫تأثیر دو عامل حمایت حکومتــی و رقابت اجتماعی‪ ،‬م ی‌ت واند به‬
‫عن وان انگیزه‌هایی ب رای افزوده شدن حسینی ّه‪ -‬آرمگاه‌ها به صورت‬
‫مقابــر گنبددار یــا ای وان‌های آرامگاهی به م راکــز برخی مح لّه‌ها‪،‬‬
‫مطرح باشــد‪ .‬عالوه بر این‌که الحاق بدنه‌سازی کامل میدان به آن‪،‬‬
‫بــه دوره‌های بعد (پــس از صف ویه) و رواج دولتی م راســم عزاداری‬
‫نســبت داده شــود‪ .‬وجود برخی از عناصر در این میدان‌ها از قبیل‬
‫آب انبار که تحت تأثیر بدنه‌ســازی میدان‌ها خصوصیات کالبدی‬
‫و ظاهری متفاوتی نســبت به سایر آب‌انبارها دارند و ه م‌چنین نوع‬
‫بدنه‌سازی‌ها و اســتفاده از سب ک‌های مختلف قوس‌ها‪ -‬که ب ه‌طور‬
‫مشــخّ ص داللت بر دورة خاص تاریخی م ی‌کند‪ -‬به هم راه برخی‬
‫‪41‬‬ ‫اجــزای ســاختمانی‪ -‬که به دلیــل کیفی ّت اتصال با ســایر اجزا و‬
‫حتی با اســتناد به مدارک تاریخی‪ -‬دارای تفاوت زمانی ســاخت با‬
‫سایر بخش‌ها هســتند و عمدتاً «الحاق و ترمیم» شمرده م ی‌ش وند‪،‬‬
‫نشان‌دهندة نوع دیگری از تکامل تدریجی در برخی میدان‌هاست‪.‬‬
‫‪www.Naeeni.com‬‬
‫داشــتند به طور نســبى به عزادارى و تعزيه دســت مى‌زدند و آن را‬
‫‪2‬‬
‫«در دورۀ قاجاریه گســترش تشــیع‪ ،‬با گســترش آیی ن‌های مذهبی‬
‫هم راه بود‪ .‬نمود افزایش احساســات مذهبی را م ی‌ت وان در تق ویت‬
‫آیی ن‌ها و م راسم مذهبی دید‪ .‬در حال ی‌که در دوران صفوی‪ ،‬م راسم‬
‫و جشــن‌هایی که پیشــینۀ آنها به قبل از اسالم م ی‌رسید‪ ،‬در شهر‬
‫احیا شــده و فضاهای شهری (میدان‌ها و خیابان‌ها)‪ ،‬محل برگزاری‬
‫این م راســم بود‪ .‬در دورۀ قاجاریه در ش رایط فقدان چنین آیی ن‌های‬
‫شهری‪ ،‬مه م‌ت رین م راســمی که در فضاهای شهری برگزار م ی‌شد‪،‬‬
‫یا به عبارتی مه م‌ت رین رویداد اجتماعی شــهری آیی ن‌های عزاداری‬
‫محرم بــود» (اهری‪« .)30 :1394 ،‬واژه‌های «تکیه»‪« ،‬حســینی ّه» و‬
‫ماه ّ‬
‫«میــدان» و معادل‌های آن در دیگر حوزه‌های تمدنی شــیعی (هند‬
‫و پاکســتان)‪ -‬مانند «امامباره» و «عاشورخانه»‪ -‬به طیف وسیعی از‬
‫قالب‌های کالبدی اطالق م ی‌شــود که بســته به حوزه تأثیر و نوع‬
‫کاربری‪ ،‬از حد فضای مرکزی شهر تا یک فضای مذهبی مح لّه‌ای‬
‫یــا حتی خصوصی تغییــر م ی‌کنند و تق ریب اً تنها گزارة مشــترک‬
‫محرم‬
‫توصیفات این فضاها در نقاط مختلف‪ ،‬عزاداری شــیعیان در ّ‬
‫اســت‪ .‬تکیه و حســینی ّه از نظر اطالق کارکرد‪ ،‬همسانی زیادی با‬
‫یکدیگر م ی‌یابنــد و این امر تمایز آن‌ها را در دورة معاصر به طور‬
‫دقیــق ناممکن م ی‌ســازد» (بزرگ‌نیــا ‪ ،1385‬ج ‪ .)12 :1‬در تع ریف‬
‫حســینی ّه آمده اســت‪« :‬تکی ه‌ای که در آنجا م رثیة حسین بن علی‬
‫(ع) را خ وانند و عزاداری کنند» (معین‪.)1375 :1384 ،‬‬
‫«دورۀ قاجاریه زمان شکوفایی و اوج آیی ن‌های عزاداری محسوب‬
‫شود‪ .‬از ويژگى‌هاى عزادارى در اين عصر مى ت وان امور زير را نام برد‪:‬‬
‫مردمى بودن‪ ،‬حضور گســتردة زنان‪ ،‬محدود نبودن عزادارى به دهة‬
‫محــرم‪ ،‬حضور بزرگان حكومت در عزادارى‌ها‪ ،‬م راســم ويژة چهل‬ ‫ّ‬
‫منبر‪ ،‬چهل شــمع‪ ،‬پيدايش هيئت‌هاى عزادارى و ایجاد مکان‌های‬
‫خــاص ب رای م راســم عــزاداری و پيدايش تعزي ه‌خ وانــى» (رمضان‬
‫نرگسی‪ .)88 :1385 ،‬بناب راین با مذهب ی‌تر شدن مردم که در افزایش‬
‫احساسات مذهبی و م راسم مذهبی نمود م ی‌یابد اج رای آیی ن‌های‬
‫عاشــورایی در فضاهای شهر ای رانی که از زمان صف ویه رسمی شده‬
‫بود‪ ،‬به مه م‌ت رین رویداد اجتماعی شــهر تبدیل شــد و تحت تأثیر‬
‫این آیی ن‌ها مکان‌هایی خاص پدیدار شــدند‪ .‬در نایین این آیی ن‌ها‬
‫بر اساس ش واهد موجود‪ ،‬تا قبل از دورۀ قاجار در میدان‌های مح ل ّی‬
‫در ج وار عناصر مذهبی (قدم‌گاه‪ ،‬بقعه و ‪ )..‬برگزار م ی‌شــده است‪.‬‬
‫در دورۀ قاجاریه نظام فضایی میدان‪ -‬حسینی ّه با تک وین و بدنه‌سازی‬
‫میدان‌های موجود و ه م‌چنین ســاخت حسینی ّه در یکی از اضالع‬
‫میدان به وجود آمد‪.‬‬
‫ب‪ .1-‬تک وین و بدنه‌سازی میدان‌های مح ل ّی‬
‫«میــدان که مکانی محصور با عناصری خاص اســت‪ ،‬به نوعی‬
‫مفهــوم میانــه و محاط را به ذهــن متبادر م ی‌کند کــه البته محل‬
‫ب رپایــی و یا برگزاری فعالی ّتی نیز هســت‪ .‬به این ت رتیب هر میدان‪،‬‬
‫در میدان‪ -‬حسینی ّة درب مســجد مقبرۀ گنب د‌دار سلجوقی ‪،5‬‬
‫مســجد جامع‪ ،‬مقبرۀ کوچک ضلــع جن وبی ‪ 6‬و آب‌انبار‪ ،‬عناصر‬
‫متقدّم میدان محســوب م ی‌ش وند و ساخت حســینی ّه مانند سایر‬
‫حســینی ّه‌های نایین م ربوط به اواخر دورۀ قاجار اســت (تصاویر‬
‫شــمارة ‪ 3‬و‪ .)4‬مقبرۀ موجود در میدان دارای عنصر مس لّط ایوا ِن‬
‫مجاور مســجد جامع قدیمان به تاریخ ‪ 1242‬ه‪.‬ق از عن وان «تکیه»‬
‫متصل به گنبدخانه اســت که ورودی مسدود شدۀ فعلی آن نیز‬
‫در ایــوا ِن رو به میدان ق رار داشــته اســت‪ 7 .‬اختــاف ارتفاع تاق‬
‫رواق مجاور شاه‌نشــین در طبقة دوم با تاق ایوان مقبره نشــانگر‬
‫الحاق بدنه‌ســازی بــه آن در دوره‌های بعدی و عدم پیوســتگی‬
‫کامل کالبدی در این ضلع میدان اســت (تصویر شمارة ‪ .)5‬نوع‬
‫قوس‌ها در نماهای شــمال غ ربی و جنوب شرقی میدان به طور‬
‫کامل «جناغی» اســت‪ ،‬اما در دو نمای دیگر قوس جناغی‪ ،‬تنها‬
‫در ایوان‌های شاه‌نشــین به کار رفته و در ســایر دهانه‌ها از قوس‬
‫بیضوی یا «کفته» اســتفاده شده اســت که در مقایسه‪ ،‬م ی‌تواند‬
‫در میدان حســینی ّة کل وان عناصری کــه متقدم ت رین عناصر میدان‬
‫هســتند شــامل مســجد جامع قدیمان‪ ،‬قدمگاه و بازارچۀ مح ل ّی‬
‫بــدون نظم خاصــی و با فاصله و بدون ارتباط با میدان‪ -‬حســینی ّه‬
‫ق رار گرفته‌اند (تص ویر شــمارة ‪ .)1‬در یکــی از کتیب ه‌های قدم‌گاه‬
‫‪3‬‬
‫توج ه به تاریخ ساخت حســینی ّه (‪ 1363‬ه‪.‬ق)‬‫اســتفاده شــده که با ّ‬
‫نشان‌دهندۀ انجام م راسم عزاداری درج وار این عنصر مذهبی و کنار‬
‫میدانچه‪ ،‬قبل از ســاخت حسینی ّه است‪ .‬آب‌انبار واقع در میدانچه‬
‫بر خالف ســایر آب انبارهای نایین خصوصیات ظاهری و کالبدی‬
‫متفاوتی دارد که نشان دهندۀ تغیی رات صورت گرفته در آن متناسب‬
‫با بدنه‌سازی میدان و مناسب‌ســازی کالبدی‪-‬فعالی ّتی ب رای اج رای‬
‫م راســم عزاداری در دورۀ قاجار است‪ .‬آب‌انبار فاقد سردر بوده و بر‬
‫روی مخزن تخت آن ‪ -‬بر خــاف آب‌انبارهای با گنبد مخروطی‬
‫شکل‪ -‬شاه‌نشــین میدان ق رار گرفته و پله‌های پاشیر آن نیز در زیر‬

‫فصلنامه علمي ـ پژوهشي‬

‫قدمت بی ش‌تر در نمای اول (شــمال غ ربــی) را تأیید کند؛ چ را‬
‫که قوس‌های غیرجناغی (دایره‌ای) از شناسه‌های سبک قاجاری‬
‫اســت‪ ،‬حال آن‌که قوس جناغی در وسعت دوران اسالمی دارای‬
‫ســابقه اســت‪ .‬ضلع جنوب شــرقی دارای کتیبه تاریخ‌دار است‬
‫‪8‬‬
‫کــه حــاوی وقف نامه‌ای از حــاج طالب نامــی در ‪ 1310‬ه‪.‬ق‬
‫اســت‪ .‬در حالی که در مورد نمای شمال غ ربی‪ ،‬چنین کتیب ه‌ای‬
‫تاق نمای میدان واقع شــده اســت‪ .‬بادگیرهای ایــن آب انبار فقط‬
‫در قســمت باالیی در کنار پوشش شاه‌نشین بیرون زده و مشخّ ص‬
‫اســت (تص ویر شمارة ‪ .)2‬در میدان حســینی ّة درب مسجد نیز این‬
‫حالت مشاهده م ی‌شود‪ .‬آب انبار در ضلع غ ربی میدان با دو مخزن‬
‫یکــی به صورت تخــت و دیگری به صورت گنبدی اســت‪ .‬ب رای‬
‫بدنه‌سازی میدان‪ ،‬گنبد در پشت بدنه‌ها ق رار گرفته و بر روی مخزن‬

‫سال هشتم‬
‫وجود ندارد؛ لذا ظــن اختالف زمانی بین این دو ضلع و احتمال‬ ‫تخت نیز سقاخانه ساخته شده است‪ .‬ه م‌چنین آب‌انبار فاقد سردر‬
‫کپ ی‌بــرداری صرف‪ ،‬از نمــای متقدم تر(شــمال غ ربی و مجاور‬ ‫بوده و پله‌های پاشیر نیز در زیر یکی از غرفه‌ها واقع شده است‪.4‬‬

‫شماره بیست و نهــم پاییز ‪1396‬‬

‫مقبــره) ب رای بدنه‌ســازی میدان تقویت م ی‌شــود؛ به ویژه که در‬
‫اجزای کوچک تــر‪ -‬نظیر دهانه‌های کوچک طبقة فوقانی نمای‬
‫جنوب شــرقی‪ -‬برخالف نمای شمال غ ربی از قوس‌های بیضوی‬
‫استفاده شده است (تصویر شمارة ‪ .)6‬لذا مقبرۀ گنبدی ایوان‌دار‬
‫در کنار مســجد جامع و آب انبار‪ ،‬متقدم ت رین ســامانة کالبدی‬
‫موجود (در میان متعلقات کالبدی حاضر در میدان) اســت و به‬
‫طراح‪ ،‬ایوا ِن ایــن مقبره را به عنوان مرکز ثقل طرح‬
‫نظر م ی‌رســد ّ‬
‫میــدان‪ ،‬اِعمــال و نمای جن وبــی را به عنوان ق رینــه ایجاد کرده‬
‫باشــد و در م راحل دیگری دو نمای مجــاور‪ ،‬به گ ونه‌ای که در‬
‫تصویر شمارة ‪ :1‬عناصر متقدم میدان کلوان‬
‫ایوان مزبور نما ق رار گی رند‪ ،‬طرح ریزی شده باشند‪ -‬به نحوی که‬
‫عمــق غیر متقارن رواق‌ها در بدنة شــرقی و غ ربی را م ی‌توان به‬
‫آن نســبت داد‪ -‬و ســپس با کمک چهار دهانه در گوشه‌ها‪ ،‬به‬
‫دو ایوان اول پی وند داده شــده باشند؛ همان‌طور که اشاره شد این‬
‫اختالف ارتفاع بین رواق میانی و دو ایوان شــمالی و جن وبی نیز‬
‫دیده م ی‌شــود و فرض تأخر آن نسبت به این دو ایوان را تقویت‬
‫م ی‌‌کند (تصویر شمارة ‪.9 )6‬‬
‫‪42‬‬

‫تصویر شمارة ‪ :2‬موقعیت قراگیری آب انبار در پشت بدنه سازی‬

‫مرکزمحلۀ کلوان‬

‫‪www.Naeeni.com‬‬
 ‫تصویر شمارة ‪ :6‬دو نوع قوس به کار رفته در ضلع جنوب شرقی‬
‫میدان درب مسجد با دو ضلع مجاور و اختالف ارتفاع آنها‪.‬‬
‫‪ .1‬قوس‌های جناغی ضلع جنوب شرقی و ‪ .2‬قوس‌های بیز دو ضلع‬
‫مجاور آن‬

‫ب‪ .2-‬ایجاد قالب کالبدی حسینی ّه‬

‫یآیینی مانند‬ ‫توج ه به این‌که بناهای مذهب ‌‬‫در میدان‌های مح ل ّی با ّ‬
‫تصویر شمارة ‪ :3‬عناصر متقدم میدان درب مسجد‬
‫مسجد‪ ،‬بقعه و در مرکز مح لّه کل وان قدم‌گاه‪ ،‬عنصر مس لّط و غالب‬
‫بوده (جدول شــمارة ‪ )3‬و در نتیجه باعث تشخّ ص و اهمی ّت آن فضا‬
‫مطالعۀ چگونگی ارتباط مراسم آیینی عزاداری ایام ّ‬

‫شــده‌اند‪ ،‬م راســم عزاداری در فضای میدانچۀ مرکز مح لّه و در ج وار‬

‫این عناصر مقدس انجام شــده و به تدریج و به م وازات رشد مح لّه‌ها‬
‫در دورۀ قاجاریــه ابتدا میدان‌ها (به صورت ط راحی شــده با بدنه‌های‬
‫منتظم و متقارن) و ســپس حسینی ّه‌ها‪ ،‬در حول آن فضا شکل گرفته‬
‫است‪ .‬همان‌طور که اشاره شد از ویژگ ی‌های برگزاری م راسم عزاداری‬
‫محرم در دورۀ قاجاریه تشــکیل هیئت‌های عزاداری مح ل ّی و شرکت‬ ‫ّ‬
‫گستردۀ زنان در این م راسم بود‪ .‬لذا ب رای استق رار هیئت‌ها (نگهدرای‬
‫ابزار و ادوات عزاداری‪ ،‬تشکیل جلس ه‌ها‪ ،‬روضه‌خانی و‪ )...‬و ه م‌چنین‬
‫برگزاری م راسم‪ ،‬قالب کالبدی تحت عن وان حسینی ّه ایجاد شد‪ .‬از نظر‬
‫فــرم معماری این بناها مرکز‌گ را بوده و فضای داخلی آن مشــتمل بر‬
‫محرم و شهر نایین‬

‫یک فضای مکث در وسط و غرفه‌هایی در طرفین در دو طبقه است‬

‫تصویر شمارة ‪ :4‬پیدایش نظام فضایی میدان‪ -‬حسین ّی ه در مرکزمحلۀ درب‬
‫(تص ویر شــمارة ‪ 7‬و جدول شــمارة ‪( )4‬طبقه باال ب رای استق رار زنان)‪.‬‬ ‫مسجد‪ .1 .‬بدنه سازی میدان ‪.2‬ساخت حسین ّی ه در ضلع شمالی میدان‬
‫م راســم تجمعی عزاداری (بدون حرکت به سمت خاصی) مانند چق‬
‫چق زدن‪ ،‬زنجیر زنی‪ ،‬روضه‌خ وانی در حســینی ّه انجام م ی‌شده است‪.‬‬
‫نحوۀ استق رار حسینی ّه نسبت به میدان از قاعدۀ معینی پیروی نم ی‌کند‬
‫توج ه به فضای خالی موجود و قابل‬ ‫و به نظر م ی‌رســد در هر یک با ّ‬
‫استفاده در هر ضلع میدانچه‪ ،‬آ ‌نرا احداث کرده‌اند ‪ .‬میدان به عن وان‬
‫‪10‬‬

‫مک ّم ل حســینی ّ ‌ه به صورت موقتی در هنگام عزاداری عمل م ی‌کند‬

‫و نقطة تج ّمع اولیه و شــروع حرکت دســته‌های عزاداری محســوب‬
‫طراحی و ایجاد قالب کالبدی حســینی ّه‌ها در‬ ‫م ی‌شــود؛ بناب راین بــا ّ‬
‫میدان هر مح لّه‪ ،‬نظام فضایی میدان‪ -‬حسینی ّه ب رای برگزاری آیی ن‌های‬
‫عاشــورایی در دورۀ قاجاریه متکامل شــد و به وجود آمد‪ .‬مکان یابی‬
‫حسینی ّه‌ها به عن وان مه م‌ت رین فضا و عنصر آیینی‪ ،‬در این مفصل‌های‬
‫شهری و در کنار میدان‌ها موجب م ی‌شود که از لحاظ بصری حضور‬
‫این فضاها هم واره در نقاط ارتباطی شــهر حس شود و ه م‌چنین در‬
‫‪43‬‬
‫تلفیق با سایر عناصر مادی و خدماتی مورد نیاز مح لّه در کنار مسجد‬
‫و فضاهــای مقدّس دیگر (بقعه‪ ،‬قدم‌گاه‪ ،‬ســقاخانه) نیازهای معنوی‬ ‫تصویر شمارة ‪ .5‬ورودی مسدود شدۀ مقبره در زیر ایوان و اختالف‬
‫ارتفاع ایوان مقبره با تاق‌های رواق‌های مجاور شاه‌نشین در طبقه‬
‫ساکنان را پاسخگو باشد (جدول شمارة ‪.11)3‬‬ ‫دوم در بدنه‌سازی الحاقی‬

‫‪www.Naeeni.com‬‬
‫تصویر شمارة ‪ :8‬غرف ه‌های دو طبقۀ میدان چهل دختران با کارکرد‬
‫طبقه دوم برای استفاده توسط زنان‪ ،‬تاریخ عکاسی عاشورای ‪95‬‬ ‫تصویر شمارة ‪ :7‬فضای داخلی حسین ّی ه‌ها به صورت غرف ه‌بندی در دو‬
‫طبقه و نوع پوشش کاربندی آنها‬

‫جدول شمارۀ ‪ :3‬مشخصات عمومی میدان حسین ّی ه‌های نایین و ارزیابی عناصر موجود در میدان‌ها با حضور پرررنگ عناصر مذهبی‬
‫عناصر‬ ‫مساحت تعداد تعداد راه‌های‬
‫نام میدان‬
‫مقبره یا فضایی‬ ‫آب‬ ‫میدان طبقات منشعب شونده‬ ‫کتیبه‌های تاریخ‌دار (قمری)‬
‫حسین ّیه‬ ‫مسجد سقاخانه‬ ‫حسین ّیه‬
‫مقدس‬ ‫انبار‬ ‫از میدان‬ ‫متر مربع میدان‬

‫کتیبه کاشی ایوان جنوبی میدان به تاریخ‬ ‫درب‬

‫فصلنامه علمي ـ پژوهشي‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪328‬‬
‫‪ .1310‬کتیبه کاشی حسینیّه ‪1289‬‬ ‫مسجد‬
‫ساخت‌حسینیّه سرپوشیده تاریخ ‪1363‬‬
‫‪‬‬ ‫قدمگاه‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪632‬‬
‫توسط استاد معمار محمد حسین محسنی‬
‫کلوان‬

‫‪‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪873‬‬ ‫کتیبه درب حسینیّه ‪.1337‬‬ ‫نوگ آباد‬
‫تاریخ کتیبه کاشیهای میدان ‪ 1217‬و‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪328‬‬
‫تاریخ کاشی حسینیّه‌ ‪1331‬‬
‫پنجاهه‬

‫سال هشتم‬
‫چهل‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪194‬‬ ‫تاریخ کتیبه کاشی ایوان جنوبی میدان ‪.1226‬‬
‫دختران‬
‫کوی‬

‫شماره بیست و نهــم پاییز ‪1396‬‬

‫‪‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪297‬‬ ‫تاریخ ساخت حسینیّه ‪1329‬‬
‫سنگ‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪308‬‬ ‫تاریخ ساخت حسینیّه ‪1363‬‬ ‫سرای نو‬
‫مأخذ‪ :‬دفتر ثبت آثار سازمان می راث فرهنگی‪ ،‬صنایع دستی و گردشگری کشور‬

‫جدول شمارۀ ‪ :4‬ارزیابی میدان حسین ّی ه‌های هفت گانه بر اساس پالن‪ ،‬نما ‪ -‬برش و نمای سه بعدی‬
‫پرسپکتیو‬ ‫نما‪ -‬برش‬ ‫پالن‬ ‫میدان حسینیه‬

‫درب مسجد‬

‫پنجاهه‬
‫‪44‬‬

‫‪www.Naeeni.com‬‬
 ‫پرسپکتیو‬ ‫نما‪ -‬برش‬ ‫پالن‬ ‫میدان حسینیه‬

‫کوی سنگ‬

‫چهل دختران‬
‫مطالعۀ چگونگی ارتباط مراسم آیینی عزاداری ایام ّ‬

‫سرای نو‬
‫محرم و شهر نایین‬

‫نوگ آباد‬

‫کلوان‬

‫‪45‬‬

‫‪www.Naeeni.com‬‬
‫وسیلۀ تهیۀ پرسشنامۀ محلی و به صورت یک فرآیند پیمایش‌های‬ ‫ج‪ .‬تحلیل تعامل وتأثی رات آیی ن‌های عاشورایی و شهر نایین‬
‫میدانــی صورت گیــرد‪ .‬در این بخش ابتدا نمودار ف راوانی نســبی‬ ‫از آن‌جا کــه اقتضای روش تحقیق و نحوۀ مورد پژوهی مت رت ّب‬
‫پاســخ بــه گزینه‌های ‪ 6‬پرســش (جــدول شــمارة ‪ )4‬و ه م‌چنین‬ ‫بر آن ایجاب م ی‌نماید که رجوع مســتقیم به نم ونه موردی تحقیق‬
‫جدول استنتاج اولیه از پرسشــنامه ارایه م ی‌گردد(جدول شمارة ‪.)5‬‬ ‫و پایش و پیمایش مؤلفه‌های مؤثر در مســأله کلی مورد بازشناسی‬
‫تحلی ل‌های پرسشنامه‌ها نیز در بخش انتهایی آمده است‪.‬‬ ‫ق رارگیرد لذا به نظر م ی‌رســید که این امر بت واند به نحو مؤث رتری به‬
‫جدول شمارة ‪ :5‬جدول درصد پاسخ به گزینه‌های ‪ 6‬پرسش پرسشنامه تحقیق‬
‫سواالت پرسشنامه‬ ‫گویه ها‬
‫بسیار زیاد‬ ‫زیاد‬ ‫متوسط‬ ‫کم‬ ‫بسیار کم‬ ‫اص ً‬
‫ال‬
‫میزان شرکت در مراسم عزاداری ایام محرم و صفر‬
‫‪43‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫قدمت و‬ ‫یکپارچگی و حضور‬
‫شکل اصیل و سنتی‬
‫سایر‬ ‫اصالت این‬ ‫گستردة مردم در این‬ ‫عوامل مؤثر در شرکت و عالقه‌مندی مردم نایین به آیین‌های‬
‫برگزاری این مراسم‬
‫مراسم‬ ‫آیین ها‬ ‫عاشورایی‬
‫‪5‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪60‬‬
‫هماهنگی‬
‫وجه ممیزۀ این فضاها با‬ ‫قدمت واصالت فضاهای‬
‫سایر‬ ‫با روحیه‬ ‫مهم‌ترین ویژگی میدان‪ -‬حسینیّه‌ها که در کیفیت‌بخشی به این‬
‫محالت جدید شهر‬ ‫برگزاری‬
‫مذهبی‬ ‫آیین‌ها مؤثرند‬

‫فصلنامه علمي ـ پژوهشي‬

‫‪1‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪28‬‬ ‫‪62‬‬
‫بسیار زیاد‬ ‫زیاد‬ ‫متوسط‬ ‫کم‬ ‫بسیار کم‬ ‫اص ً‬
‫ال‬ ‫شدت تأثیر‌گذاری این آیین‌ها بر حس هویّت و انسجام اجتماعی‬
‫‪65‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫مردم نایین‬
‫بسیار زیاد‬ ‫زیاد‬ ‫متوسط‬ ‫کم‬ ‫بسیار کم‬ ‫اص ً‬
‫ال‬ ‫تأثیر نوع معماری و فضاسازی میدان‪ -‬حسینیّه‌ها بر هویّت‌بخشی و‬
‫‪67‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫تعلق خاطر مردم به آیین‌های عاشورایی‬

‫سال هشتم‬
‫بسیار زیاد‬ ‫زیاد‬ ‫متوسط‬ ‫کم‬ ‫بسیار کم‬ ‫اص ً‬
‫ال‬ ‫میزان تأثیرگذاری فضاهای برگزاری این آیین‌ها (میدان‪-‬‬
‫‪71‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪3‬‬ ‫حسینیّه‌ها) بر حس هویّت و انسجام اجتماعی مردم نایین‬

‫شماره بیست و نهــم پاییز ‪1396‬‬

‫جدول شمارۀ ‪ :6‬برایند کلی پاسخ‌های شش‌گانۀ سؤاالت پرسش‌نامه و استنتاج اجمالی از آن‌ها‬
‫برایند کلی پاسخ‌ها و استنتاج اجمالی‬ ‫محتوای اجمالی پرسش‬ ‫شماره پرسش‬
‫محرم و صفر شرکت می‌کنند‬
‫بخش زیادی از مردم نایین در مراسم عزاداری ایام ّ‬ ‫میزان شرکت در آیین‌های عاشورایی شهر نایین‬ ‫‪1‬‬
‫فضاها و مکان‌های ویژۀ برگزاری این مراسم (میدان‪ -‬حسینیّه‌ها) و در مرتبه‬
‫عوامل مؤثر در شرکت و عالقه‌مندی مردم نایین به‬
‫بعدی قدمت و اصالت این فضاها و شکل سنتی این مراسم در نایین موجب‬ ‫‪2‬‬
‫آیین‌های عاشورایی‬
‫شرکت مردم در این مراسم می‌شود‬
‫قدمت و اصالت میدان‪ -‬حسینیّه‌ها و هم‌چنین هماهنگی این فضاها با روحیه‬ ‫مهم‌ترین ویژگی این میدان‪ -‬حسینیّه‌ها که در‬
‫‪3‬‬
‫مذهبی ‪ -‬آیینی مردم نایین در کیفیت‌بخشی به این مراسم مؤثرند‬ ‫کیفیت‌بخشی به این آیین‌ها مؤثرند‬
‫آیین‌های عاشورایی تأثیر باالیی در ایجاد حس هویّت و انسجام اجتماعی‬ ‫شدت تأثیر‌گذاری این آیین‌ها بر حس هویّت و انسجام‬
‫‪4‬‬
‫مردم نایین دارند‬ ‫اجتماعی مردم نایین‬
‫نوع معماری و فضاسازی میدان‪ -‬حسینیّه‌ها تأثیر باالیی در هویّت‌بخشی و‬ ‫تأثیر نوع معماری و فضاسازی میدان‪ -‬حسینیّه‌ها بر‬
‫‪5‬‬
‫تعلّق خاطر نایینیان نسبت به آیین‌های عاشورایی دارد‪.‬‬ ‫هویّت‌بخشی و تعلق خاطر مردم به آیین‌های عاشورایی‬
‫آیین‌های عاشورایی تأثیر نسبتاً زیادی در ایجاد حس هویّت و انسجام‬ ‫میزان تأثیرگذاری فضاهای برگزاری این آیین‌ها (میدان‪-‬‬
‫‪6‬‬
‫اجتماعی مردم نایین دارند‬ ‫حسینیّه‌ها) بر حس هویّت و انسجام اجتماعی مردم نایین‬

‫و بناهــا و عناصر معماری در بافت تاریخــی پی وند تنگاتنگی برق رار‬ ‫ج‪.1-‬تحلیلتعاملکالبدی‪-‬فضاییوآیی ن‌های‪-‬عاشوراییدرشهرنایین‬
‫شده است‪ .‬در این زمینه موقعیت ق رارگیری عناصر شاخص کالبدی‪،‬‬ ‫از مجموع داده‌های به دســت آمده از پاســخ‌های پرسش‌ش وندگان‬
‫فرهنگی‪ -‬مذهبی و تاریخی (مرکزمح لّه‌هــا‪ ،‬بازار و مقابر متبرک) به‬ ‫به پرســش‌های ‪ 2‬به می زان بسیار نیرومند و پرسش ‪ 3‬به طور مستقیم‬
‫عن وان عاملی جهت‌دهنده و تأثیرگذار بر مســیر حرکت دســته‌های‬ ‫م ی‌ت وان نتیجه گ رفت که میدان‪ -‬حسینی ّه‌های مح لّه‌های هفت‌گانه‬
‫عزاداری حائز اهمیت است‪ .‬عالوه بر این‪ ،‬محل برگزاری م راسم خاص‬ ‫با داشــتن ویژگی بارز قدمت و اصالت‪ ،‬بستر کام ً‬
‫ال مساعدی را ب رای‬ ‫‪46‬‬
‫ه م‌چون نخل‌گردانی‪ ،‬ســین ‌هزنی و زنجیرزنی به طور دســته جمعی‬ ‫برگــزاری آیی ن‌ها عاشــورایی در نایین ف راهم کرده‌انــد‪ .‬از ط رفی روند‬
‫و بدون حرکت که همان نقطة عطف م راســم اســت منطبق بر نقاط‬ ‫برگزاری آیی ن‌های عاشــورایی در نایین و انجام م راسم ویژۀ آن حاکی‬
‫گرهــی و مفاصل کالبدی مح لّــه (میدانچ ه‌هــا) و در ارتباط با نقاط‬ ‫از آن اســت که به صورت بارزی بین این م راســم با فضاهای شهری‬

‫‪www.Naeeni.com‬‬
 ‫ج‪ .2-‬تأثیــرات ه ویّت‌بخــش اجتماعــی و مذهبــی آیی ن‌های‬
‫عاشورایی‬
‫شناســایی ع وامل و عناصر شــاخص مختلف کالبدی‪ ،‬اجتماعی‬
‫و فرهنگی کــه در محدودة بافت تاریخی شــکل گ رفته‌اند (میدان‪-‬‬
‫حســینی ّه‌ها) در کنار خروجی پرســش‌نامه‌ها گ ویای اهمی ّت و تأثیر‬
‫محــرم و صفر در‬
‫ّ‬ ‫این عناصــر در برگزاری م راســم آیینی و مذهبی‬
‫نایین اســت‪ .‬چنان‌که از خروجی پرســش‌نامه‌ها اســتفاده م ی‌شــود‪،‬‬
‫انجام م راســم عزاداری در میدان‪ -‬حسینی ّه‌ها در به وجود آوردن تع لّق‬
‫خاطر و وحدت اجتماعی و ایجاد و تق ویت حس ه ویّت تأثیر زیادی‬
‫دارنــد (ارجاع به نمودار خروجی پرســش‌های ‪ 5‬و ‪ 6‬و بندهای م ربوط‬
‫به جدول جمع‌بندی اســتنتاج اولیه)‪ .‬بر اســاس نتایج پرسش‌های ‪ 2‬و‬
‫‪ 3‬این حس به طور مشــخّ صی زاییدۀ ابعــاد و خصوصیات م رتبط با‬
‫قدمت و اصالت میدان‪ -‬حســینی ّه‌ها و ســایر فضاهای کهن شهری‬
‫درگیر با این م راسم (بازار‪ ،‬گذرهای تاریخی و‪ ).‬به عن وان بستر مکانی‪،‬‬
‫مطالعۀ چگونگی ارتباط مراسم آیینی عزاداری ایام ّ‬
‫شاخص نشــانه‌ای و ه ویّتی (اما ‌مزاده‌ها) است‪ .‬در واقع م راسم عزاداری‬
‫در مه م‌ت رین و خ وانات رین گذرهای شهری اج را م ی‌ش وند‪ ،‬نه معابری که‬
‫ص رفاً دو مرکز مح لّه را به هم متصل م ی‌کنند و یا این‌که فقط ک م‌ت رین‬
‫فاصله را داشــته باشند‪ .‬این مسیرها توسط گذرهای اصلی از میدانچۀ‬
‫هر مح لّه شــروع شــده و بعد از گذشتن از مسیر بازار به محل تج ّمع‬
‫و نقطة عطف (اما ‌مزاده) منتهی م ی‌شود‪ .‬بازار به عن وان قطب اقتصادی‬
‫و نقطة ثقل ساختار فضایی شــهر‪ ،‬کارکرد ارتباطی برجسته‌ای دارد و‬
‫جزئی از مســیر اصلی همۀ دسته‌های عزاداری مح لّه‌ها است (تص ویر‬
‫توج ه در اســتفاده از مسیر بازار این است که‬ ‫شــمارۀ ‪ .)9‬نکتة جالب ّ‬
‫با وجود این‌که خیابان دکتر طبا به م وازات آن کشــیده شــده و بافت‬
‫تاریخی را به قســمت جدید شهر متصل م ی‌کند ولی باز هم م راسم‬
‫عزاداری بر اساس سازمان فضایی پیشین خود اج را م ی‌شود‪ .‬به تبعیت‬
‫از بافت تاریخی و آسی ب‌های وارده به آن‪ ،‬گذرها نیز دارای عمق زیاد و‬
‫توج ه به‬
‫خ وانایی اندک شده و به صورت فضای ایزوله در آمده‌اند؛ اما با ّ‬

‫معماری و شــهری م ربوط به برگزاری این م راسم است‪ «.‬مکان توسط‬
‫ســاختار و فعالی ّت‌هایی که در آن صورت م ی‌پذیرد شناخته م ی‌شود‪.‬‬
‫بالطبع هر چه قدر کیفی ّت مکان باالتر باشد حس تع لّق به آن بی ش‌تر‬
‫خ واهد بود‪ .‬زی را می زان م راجعه به آن و میل به بازگشت بی ش‌تر صورت‬
‫م ی‌گیــرد‪ .‬در مجموع مکان (کالبد ‪ +‬فعالی ّت) و تص ویر ذهنی که از‬
‫آن باقی م ی‌ماند در شــکل دادن به ه ویّت محل زندگی و انســان از‬
‫مؤث رت ریــن ع وامل هستند»(ســادات حبیبی‪ .)47 :1387 ،‬بدون شــک‬
‫م راســم آیینی که بخش مه ّم ی از فعالی ّت‌های خاص و خاطره‌انگیز‬
‫فضا را موجب م ی‌شــود‪ ،‬نقشی اساسی در حس تع لّق به فضا و مکان‬
‫دارد‪ .‬ساكنان شهرها معموالً خانة خود را با مح لّه‌اي كه در آن زندگي‬
‫محرم و شهر نایین‬
‫این تغیی رات صورت گ رفتۀ فضایی در ساختار شهر کهن‪ ،‬اج رای م راسم‬
‫محرم و صفر ه م‌چنان منطبق بر سازمان فضایی قبلی است‬ ‫عزاداری ایام ّ‬
‫که در طول سالیان متمادی شکل گ رفته است‪ .‬پس دگرگ ون ی‌های به‬
‫وجود آمده در مجموعة ساختار فضایی و فعالی ّتی بافت قدیم تأثیری‬
‫در این آیی ن‌ها نداشته و به عن وان تنها فعالی ّتی محسوب م ی‌شود که هر‬
‫ساله در ساختار بافت قدیم به نوعی بازآف رینی م ی‌گردند؛ بناب راین مسیر‬
‫عزاداری مه م‌ت رین مسیر حرکت در نظام شهر قدیم را نشان م ی‌دهد و‬
‫توج ه به عرض مسیر به منظور انباشت خاط راتش تا‬ ‫در طی زمان بدون ّ‬
‫حد امکان حفظ شده است‪.‬‬

‫مي‌كنند يكجا در خاطرة خود حفظ مي‌كنند‪ .‬مرکز مح لّه‌ها و میدان‪-‬‬

‫حسینی ّه‌های ق رار گ رفته در آنها و ه م‌چنین م راسم آیینی که در آنها‬
‫انجام م ی‌گیرد نماد مح لّه و خاط رات ساکنان آن محسوب م ی‌ش وند‪.‬‬
‫تک رار سالیانۀ م راســم عزاداری که با اعتقادات فردی عجین شده‪ ،‬در‬
‫ترکیب با سایر عملکردهای مرکز مح لّه‌ها و در کنار حضور عناصری‬
‫خاطره‌انگیر حول میدان‌ها بر ضخامت حافظۀ جمعی ساکنان مح لّه‬
‫م ی‌افزایــد‪ .‬عالوه ب رایــن میدان‌ها را م ی‌ت وان مه م‌ت ریــن نوع فضاهای‬
‫شــهری در نایین دانست که هر کدام از آنها نشان ه ویّت یک مح لّه‬
‫و همبســتگی اهالی آن با یکدیگر است‪ .‬این م راسم در واقع عاملی‬
‫ب رای تحکیم ه ویّت اجتماعی مح لّه‌ها محسوب م ی‌شود که اهالی هر‬
‫مح لّه با انجام مســتقل آن‪ ،‬خود را از دیگر مح لّه‌ها متمایز م ی‌سازند‪.‬‬
‫ه م‌چنین برگزاری م راســم عزاداری از وجــوه ه ویّت‌بخش مح لّه‌های‬
‫بافت تاریخی نســبت به مح لّه‌ها جدید محســوب م ی‌شود‪ .‬تشکیل‬
‫اجتماعــات مردمی در هر مح لّه به مناســب ت‌های گ وناگون و اج رای‬
‫‪47‬‬ ‫مشترک برخی از آیی ن‌ها بین مح لّه‌ها با نظم ویژه و مشخّ ص به خ وبی‬
‫نشــان‌دهندۀ ه ویّت و استقالل هر مح لّه و جایگاه خاص هر مح لّه در‬
‫میان مح لّه‌های دیگر اســت‪ .‬از ط رفی تمامی کسانی که به نحوی به‬
‫تصویر شمارۀ ‪ :9‬ساختار فضایی‪-‬کالبدی نایین و میزان هم پیوندی‬
‫مح لّه م ربوط باشــند در زمان اج رای م راسم حتی اگر در خارج از شهر‬ ‫آن با مسیرهای مراسم عزاداری‬

‫‪www.Naeeni.com‬‬
‫م ی‌گی رنــد‪ ،‬در ســایۀ اعتقادهــای دینــی و گ رایش‌هــای مذهبی‬
‫جهت‌گیری مشــخّ صی م ی‌یابند‪ .‬این جهت‌گیری خاص‪ ،‬صورت‬
‫غالــب و تأثیرگذار تعامــات اجتماعی را در برگزاری مشــارکتی‬
‫آیی ن‌ها و م راسم دینی و مذهبی نشان م ی‌دهد‪ .‬این م راسم که جزو‬
‫مردم ی‌ت رین م راسم آیینی به شمار م ی‌رود‪ ،‬همۀ مقدمات و م راحل‬
‫آن اعم از تهیه ملزومات و هزینه‌های اج رای م راسم‪ ،‬پذی رایی‪ ،‬اج را‬
‫و نظــارت بر آن توســط مردم انجام م ی‌شــود‪ .‬چنیــن روابط خود‬
‫انگیخته در مح لّه بی ش‌ت ریــن اعتماد وحس تعلق را در مردم مح لّه‬
‫ایجاد م ی‌کند‪ .‬ه م‌چنین نوعی حس رقابت در برگزاری باشکوه‌تر‬
‫م راســم‪ ،‬بین دســته‌های عزاداری هر یک از مح لّه‌هــا وجود دارد‪.‬‬
‫این شــور اجتماعی مح لّه‌ها در روزهای برگزاری م راســم‪ ،‬م ی‌ت واند‬
‫زمینه‌ســاز اتحاد بین مح لّــه‌ای و تق ویت ســایر کارکردهای مح لّه‬
‫محرم با می زبانی اهالی‬
‫شود‪ .‬در واقع ب رپایی هر سالة م راسم عزاداری ّ‬
‫بافت تاریخی‪ ،‬میدانچ ه‌ها و حســینی ّه‌ها و با حضور ساکنان بافت‬
‫سک ونت دارند‪ ،‬در م راسم آن‌ها شرکت م ی‌کنند و در اج رای باشکوه آن‬
‫اهتمام م ی‌ورزند‪ .‬این امر نشــان از تعلق خاطر آنان به زمان و رفتار دارد‬
‫و در نتیجه پی وندی را بین اف راد و بستر اج رای آیی ن‌ها و مح لّه‌ها ایجاد‬
‫م ی‌کند که نتیجة ذاتی آن ایجاد حس تعلق به مکان و مح لّه اســت‪.‬‬
‫شایان گفتن است که «نخل» از اصل ی‌ت رین عناصر آیینی نمادین م راسم‬
‫عزاداری در نایین محسوب م ی‌شود‪« .‬نخل» را در ب رای م راسم عزاداری‬
‫از حسینی ّه بیرون م ی‌آوردند و بعد از آراستن در شاه‌نشین میدانچه به‬
‫نمایش م ی‌گذارند و در هنگام حرکت دسته‌ها توسط عزاداران به هم راه‬
‫دســته حرکت داده م ی‌شود (تصاویر شــمارة ‪ 10‬و ‪ .)11‬استفاده از این‬
‫عنصــر نمادین و ه م‌چنین در برگی رنــدۀ معانی خاص و پی وندیافته با‬
‫مذهب و اعتقادات مردم‪ ،‬جلوه‌ای از ه ویّت جمعی آنان اســت که به‬
‫فضا ارزش و تشخّ صی خاص م ی‌بخشد‪ .‬ه م‌چنین پاسخ‌های تش ریحی‬
‫پرسش‌شــوندگان در گزینه سایر در پرسش‌های ‪ 2‬و ‪ 4‬بیانگر باورهای‬
‫عمیق و اعتقادات خالصانه و قلبی آنان نســبت به چهارده معصوم و‬

‫فصلنامه علمي ـ پژوهشي‬

‫جدید و حتی اف رادی که به شــهرهای بزرگتــر مهاجرت کرده‌اند‪،‬‬ ‫به ویژه امام حســین است که تأثیر قابل مالحظه‌ای بر ه ویّت جمعی‬
‫حیات مجددی را درون بافت و مح لّه‌ها تزریق م ی‌کند که فقط در‬ ‫آنان داشته است؛ این ه ویّت جمعی به نحو چش م‌گیری در آیی ن‌های‬
‫طول برگزاری این م راســم ج ریان دارد‪ .‬در روزهای برگزاری م راســم‬ ‫عزاداری ب رای این ائمه متبلور م ی‌شود‪.‬‬
‫همة گروه‌های مختلف نقش و مسئ ولیتی م ی‌پذی رند تا این م راسم‬
‫به وجهی باشــکوه‌تر از دیگــر مح لّه‌ها انجام شــود‪ .‬هیأت امنای‬
‫حســینی ّه‌ها که مرکب از ریش ســفیدان و کلیدداران حســینی ّه‌ها‬

‫سال هشتم‬
‫هســتند مســؤلیت نظارت بر فعالی ّت‌ها و ب رنامه‌ریزی‌ م راسم را بر‬
‫عهده دارند‪ .‬م راســم آذین حسینی ّه توســط همة اف راد مح لّه از پیر‬

‫شماره بیست و نهــم پاییز ‪1396‬‬

‫و ج وان صورت م ی‌گیرد و م راســم جاروب و غباررویی حســینی ّه‬
‫محرم توســط زنان و دخت ران هر مح لّه انجام م ی‌شود‪.‬‬ ‫در شب اول ّ‬
‫اجــرای م راســم نخل‌گردانی‪َ ،‬علَم‌چرخانی و چــق چق زدن را نیز‬
‫ج وانان و میانساالن عهده‌دار م ی‌ش وند؛ بناب راین با اج رای این م راسم‬
‫و ایجاد تج ربه کاری گروهی با حضور و نقش‌پذیری اقشار متفاوت‬
‫جامعه‪ ،‬هماهنگی بــا یکدیگر‪ ،‬زمینه ایجاد وحدت جمعی در هر‬ ‫تصویر شمارۀ‪ :10‬حمل عنصر نمادین نخل توسط دسته عزاداری کلوان‬
‫یه سمت نقطه عطف در مزار سلطان موصلیه ‪.‬روز عاشورای ‪95‬‬
‫یک از مح لّه‌ها شکل م ی‌گیرد (ارجاع به جدول پاسخ پرسش‌های‬
‫‪ 4‬و ‪ 6‬و جدول جمع‌بندی استنتاج‌های اولیه)‪.‬‬

‫تصویر شمارۀ ‪ :11‬م راسم نخل گردانی و استق رار هفت نخل از محالت هفت‬
‫محرم ‪)96‬؛‬
‫ّ‬ ‫گانه در نقطه عطف م راسم در امامزاده سلطان سید علی‪11( ،‬‬
‫مأخذ‪:‬آرشیوتصاویررضاشاط ریان‬

‫تصویر شمارة‪ :12‬برگزاری مراسم زنجیرزنی در حسین ّی ه سرپوشیده باب‬ ‫ج‪ .3-‬شکل‌گیری وحدت و انسجام اجتماعی‬
‫‪48‬‬
‫المسجد شب عاشورای ‪96‬‬ ‫روابــط اجتماعی که از ط ریق تعلقات مکانــی و مح ل ّی‪ ،‬روابط‬
‫خان وادگــی و ســک ونتی‪ ،‬مناســبات اجتماعی َع َرضــی (مانند هم‬
‫مح لّــه‌ای بودن‪ ،‬هم زبان بودن و ‪ )...‬که به صورت مرســوم شــکل‬

‫‪www.Naeeni.com‬‬
 ‫شــخصی ّت و عناصر تاریخی‪ ،‬در ســاختار موجود جــای گیرد و‬
‫توج ه به آیی ن‌های عزاداری که ریشــه در‬
‫آ ‌نرا تق ویــت کند‪ .‬عــدم ّ‬
‫باورها و احســاس‌ها و تج رب ه‌های تاریخی و فرهنگی مردم دارد‪ ،‬به‬
‫‌توج هی به سرمای ه‌های ه ویّتی و نیازمندی‌های اجتماعی‪-‬‬
‫معنی ب ی ّ‬
‫فرهنگی مردم جامعه اســت که باعث پدید آمــدن فضاهای فاقد‬
‫ه ویّت‪ ،‬نامتناسب و بدون خاطره و حضور مردم م ی‌شود‪.‬‬

‫پی نوشت ها‬
‫‪ .1‬در نایین انتخاب این دو مکان در ارتباط با قش ربندی اعتقادی مح لّه‌های‬
‫تصویر شمارة ‪ :13‬حرکت دسته عزاداری محلۀ پنجاهه از میدان به‬
‫هفت‌گانه صورت گرفته است‪ .‬نقطة عطف پنج مح لّه نعمتی‪ ،‬اما ‌مزاده‬ ‫سمت نقطه عطف در امامزاده سلطان سید علی(روز عاشورای ‪)96‬‬
‫ســلطان سید علی و دو مح لّة حیدری‪ ،‬مزارسلطان موصلیه است‪ .‬نکتة‬
‫حائز اهمیت در حرکت دســته‌های عزاداری به ســمت نقطه عطف و‬
‫محل تج ّمع در مناســب ت‌های مختلف این اســت کــه ت رتیب حرکت‬ ‫نتیجه‌گیری‬
‫این دســته‌ها بر اساس قدمت هر مح لّه است و هر هئیت عزاداری طبق‬ ‫با بررســی‌های انجام شــده در مورد تعامل آیی ن‌های عزاداری و‬
‫زمان‌بنــدی بعد از اتمام م راســم‪ ،‬محل را ترک کــرده و هیئت بعدی‬ ‫شــهر نایین آشکار شــد که در دورۀ قاجاریه با رشد و رونق م راسم‬
‫مطالعۀ چگونگی ارتباط مراسم آیینی عزاداری ایام ّ‬

‫جایگزیــن آن م ی‌شــود‪ .‬بدین ت رتیب که هیئت محلۀ در مســجد که‬ ‫ّ‬

‫متشکل از میدان‌های‬ ‫محرم‪ ،‬نظام فضایی میدان‪ -‬حسینی ّه‬
‫عزاداری ّ‬
‫قدیم ی‌ت رین محلۀ شهر استابتدا به سمت نقطة عطف حرکت م ی‌کنند‬
‫و بعد از اتمام م راســم به ت رتیب‪ ،‬هیئت مح لّه‌هــای کل وان‪ ،‬نوگ آباد‪،‬‬
‫مح ل ّی (متقدم) با بدنه‌ســازی و قالب کالبدی حسینی ّه (در یکی از‬
‫پنجاهه‌‪ ،‬چهل دخت ران‪ ،‬کوی ســنگ و در نهایت هیئت محلۀ ســرای‬ ‫اضالع میدان) ب ه‌وجود آمد‪ .‬اکنون مسیر حرکت دسته‌های عزاداری‬
‫نو که متأخّ رت رین مح لّۀ شــهر از لحاظ قدمت است‪ ،‬حرکت خود را به‬ ‫از این مکان‌های شــهری شروع شــده و به نقاط عطف و تج ّمع در‬
‫سمت نقطه تج ّمع شروع م ی‌کنند‪.‬‬ ‫متبرک شهر (اما ‌مزاده سلطان سید علی و سلطان موصلیه)‬
‫‪« .2‬در ایــن دوره بــه دنبــال فت واى معروف آيــت ّ‬
‫دو مزار ّ‬
‫الل ميرزاى قمــى در زمان‬
‫منتهی م ی‌شــود‪ .‬این مســیرها منطبق بر مســیرهایی است که در‬
‫آقامحمدخان قاجار درخصوص بالمانع بودن ان واع جديد عزادارى از لحاظ‬
‫الل محمدعلى كرمانشاهى در‬ ‫شــرعى و هم چنين قبل از او فت واى آيت ّ‬ ‫اســتخ وان‌بندی و ســاختار اصلی بافت تاریخی نایین جای دارند و‬
‫زمان زنديه مبنى بر ج واز هر نوع عزادارى بر امام حسين (عليه السالم)‪ ،‬هم‬ ‫میدان‪ -‬حسینی ّه‌ها به عن وان مه م‌ت رین فضای آیینی در این ساختار‬
‫چنين به علت تش ويق‌هاى صدر اعظم محمدشاه‪ ،‬حاج ميرزا آقاسى م راسم‬ ‫نقش پر رنگ و تأثیرگذاری دارند و عاملی در تق ویت آن محسوب‬
‫عزادارى و تعزيــه در دوره قاجاريه رونق خاصى گرفت؛ به طورى كه هيچ‬ ‫م ی‌ش وند‪ .‬ه م‌چنین آیی ن‌های عزاداری فضاهایی خاطره‌انگیز را در‬
‫محرم و شهر نایین‬

‫گاه نــه قبل و نه بعد از دورة قاجاريه چنين دورة شــكوفايى به خود نديد»‬
‫مح لّه‌های شهر به وجود م ی‌آورند‪ .‬شکل کالبدی شاخص این بناها‬
‫(رمضان نرگسی‪.)78 :1385 ،‬‬
‫‪ .3‬متــن کتیبه‪ :‬هر که اندر تکی ه‌ای خدمت کند والدینش را خدا رحمت‬ ‫به هم راه ق رارگیری در مه م‌ت رین فضاهای شهری موجب ه ویّت‌دهی‬
‫کند‪ .‬یادگار محمد یا علی هر که تو را شناخت ‪...‬چه کند فرزند عیال‬ ‫و معنابخشــی به شهر م ی‌ش وند‪ .‬اج رای این آیی ن‌ها در همۀ ابعاد با‬
‫خانمان را چه کند‪(...‬ناخ وانا) عمل محمد نصیر‪ ،‬سنه ‪ .1242‬متن یکی‬ ‫نقش‌پذیری و شرکت گستردۀ مردم انجام م ی‌پذیرد‪ .‬تج ربۀ این کار‬
‫دیگر از کتیب ه‌های قدمگاه‪ :‬بوســه گاه هر مالیک خاصه جب ریل امین‬
‫گروهی در انجــام امور و هماهنگی با یکدیگر‪ ،‬زمینه‌ســاز ایجاد‬
‫مقدم پاک امین حق امی رالمؤمنین‪.‬‬
‫‪ .4‬در مصاحبه با مع ّم رین مح لّه ســرای نو آنان اظهار داشتند که در هنگام‬
‫انســجام اجتماعی و همبســتگی محلی در هر یــک از مح لّه‌ها‬
‫بازسازی میدانچه مرکز مح لّه در حدود ‪ 55‬سال پیش گنبد مخزن آب‬ ‫توج ه به یافته‌های پژوهش و تحلی ل‌های انجام شده در‬ ‫م ی‌شــود‪ .‬با ّ‬
‫انبار تخ ریب و بر روی آن غرفه‌های میدانچه ساخته شد‪.‬‬ ‫توج ه به ارتباط و تعامل‬
‫نم ونة موردی در حوزۀ مســائل شهری و با ّ‬
‫‪ .5‬قدیم ی‌ت رین تاریخی که در این مقبره وجود دارد م ربوط به لوح ســنگی‬ ‫توج ه ق رار گی رند‪:‬‬
‫آیی ن‌های عزاداری م وارد زیر باید مورد ّ‬
‫منســوب به مال نعمت نیســتانکی از عرفا و زهاد‪ ،‬بــه تاریخ ‪ 1117‬ه‪.‬ق‬
‫ماندگاری و حفظ مسیرهای عزاداری در سالیان متمادی باید مورد‬
‫است‪.‬‬
‫‪ .6‬بر طبق کتیبۀ کاشــی سردر به تاریخ ‪ 1313‬هجری قمری مقبره متعلق‬ ‫توج ه ق رار گیرد‪ .‬مســیرهای پیشــنهادی جدید و یا تع ریض معابر‬ ‫ّ‬
‫به شیخ حبیب عجمی است‪.‬‬ ‫موجود همگی باید در جهت حفظ یکپارچگی این مســیرها باشد‬
‫‪ .7‬بر طبق مصاحبه با کلیدداران و خادمان این حسینی ّه آقایان میرزابیگی‬ ‫و حت ّی مســیرهای گسســته را به هم متصل کند و در نهایت یک‬
‫و جبلی ورودی رو به میدا ِن مقبره در حدود چهل ســال پیش مسدود‬ ‫شبکة منســجم از مسیرهای تر ّدد هیئت‌های عزاداری شکل گیرد‪.‬‬
‫و ورودی فعلی در پشــت میدان‪ ،‬در انتهای کوچه کنار مســجد جامع‬
‫‪49‬‬ ‫موقعیت ق رارگیری عناصر شــاخص کالبدی‪ ،‬فرهنگی‪ -‬مذهبی و‬
‫تعبیه شد‪.‬‬
‫‪ .8‬طبق متن این وقفنامه امالکی وقف شــده که درآمد حاصل از آن باید‬ ‫تاریخی به عن وان عاملی جهت‌دهنده و تأثیرگذار بر مسیر حرکت‬
‫صرف روضه‌خ وانی ماه رمضان در مســجد جامع نایین و روضه‌خ وانی‬ ‫طراحی و ایجاد نشانه‌ها و‬ ‫دسته‌های عزاداری حائز اهمیت اســت‪ّ .‬‬
‫محرم و صفر در حسینی ّه درب مسجد شود‪.‬‬ ‫ماه‌های ّ‬ ‫عناصر شــاخص جدیــد در بافت تاریخی بایــد در عین احت رام به‬

‫‪www.Naeeni.com‬‬
‫‪ .20‬نق ی‌زاده‪ ،‬محمد (‪« ،)1385‬تأملی در روند دگرگ ونی میدان در شهرهای‬
‫ای ران»‪ ،‬مجله هنرهای زیبا‪ ،‬شماره ‪.25‬‬
‫‪ .21‬نق ی زاده‪ ،‬محمد و امی ن زاده به رام (‪« ،)1382‬م راســم محرم و شکل گیری‬
‫سازمان فضایی روستاهای برزرود»‪ ،‬مجله مسکن و انقالب‪ ،‬شماره ‪.102‬‬
‫‪ . 22‬دفتــر ثبت آثار ســازمان میــراث فرهنگی‪ ،‬صنایع دســتی و‬
‫گردشــگری کشــور‪ ،‬گزارشــهای ثبتی حســینی ّه‌های‪ :‬درب مسجد‬
‫با شــماره ثبــت ‪ 5438‬به تاریــخ ‪ِ ،1380/12/25‬کل وان با شــماره ثبت‬
‫‪ 5886‬بــه تاریخ ‪ ،1381/3/25‬نوگ آباد با شــماره ثبت ‪ 5439‬به تاریخ‬
‫‪ ،1380/12/25‬کوی سنگ با شــماره ثبت ‪ 9055‬به تاریخ ‪،1382/3/10‬‬
‫چهل دخت ران با شــماره ثبت ‪ 5440‬به تاریــخ ‪ ،1380/12/25،‬پنجاهه با‬
‫‪ .11‬البتــه در ناییــن م راســم ختم متوفیان هــر مح له در مســاجد برگزار‬
‫شــماره ثبت ‪ 5441‬به تاریخ ‪ 1380/12/25‬و ســرای نو با شــماره ثبت‬
‫‪ 5885‬به تاریخ ‪ 1381/3/25‬واقع در شهرستان نایین در استان اصفهان‪.‬‬
‫‪ .9‬البته این ترکیب مقبرۀ ای وان دار در مجموعه مزار اما ‌مزاده ســلطان سید‬
‫علی (دورۀ ایلخانی) متشکل از مقبره و مدرسه نیز به کار رفته و واسط‬
‫بین گنبدخانه و صحن مدرســه ای وانی اســت که رو به مدرسه دارد و‬
‫همانند این مجموعه گنب ِد مقبره نیز در پشت ای وان ق رار دارد‪.‬‬
‫‪ .10‬در مرکز مح لّه ســرای نو دو حســینی ّه س رپوشیده ســاخته شده که بنا‬
‫بر اظهــارات آگاهان و معم رین مح لّه و ه م‌چنین تاریخ کتیبه موجود‪،‬‬
‫حدود ‪ 55‬ســال قبل به دلیل کم وســعت بودن حســینی ّه با خ رید سه‬
‫خانه در ضلع شمال غ ربی میدانچه و تخ ریب آنها‪ ،‬حسینی ّه س رپوشیدۀ‬
‫دیگری با وسعت بی ش‌تر ساخته م ی‌شود‪.‬‬
‫ّ‬
‫نم ی‌شود و این حسینی ّه‌ها ب رای انجام آن انتخاب شده است‪.‬‬

‫فهرست منابع و مراجع‬

‫‪ .1‬اب والحســنی (منذر)‪ ،‬علی (‪ ،)1375‬سیاه‌پوشی در سوگ ائمه اطهار‬
‫ریشه‌های تاریخی‪ ،‬مبانی فقهی‪ ،‬قم‪ ،‬مؤلف‪.‬‬
‫‪ .2‬امیــن‌زاده‪ ،‬به رام (‪« ،)1386‬بازشناســی اثر آیی ن‌هــای جمعی بر پیکره‬
‫بندی شهر سنتی» هنرهای زیبا‪ ،‬شماره ‪.32‬‬

‫فصلنامه علمي ـ پژوهشي‬

‫‪ .3‬امی ن‌زاده‪ ،‬بهناز (‪« ،)1379‬حســینی ّه‌ها و تکایا بیانی از ه ویّت شهرهای‬
‫ای رانی» مجله هنرهای زیبا‪ ،‬شماره ‪.6‬‬
‫‪ .4‬اهــری‪ ،‬زه را( ‪ «،)1394‬شناســایی ســاختار ثان ویه شــهر ای رانی در دورۀ‬
‫قاجاریه» مجله هنرهای زیبا‪ ،‬دوره ‪ 20‬شماره ‪.2‬‬
‫‪ .5‬اولئاریوس‪ ،‬آدام(‪ ،)1363‬ســف رنامه اولئاریوس‪ ،‬ترجمــه احمد بهپور‪،‬‬
‫سازمان انتشاراتی وفرهنگی ابتکار‪ .‬ته ران‪.‬‬

‫سال هشتم‬
‫‪ .6‬بالغی‪ ،‬عبدالحجت (‪ ،)1365‬تاریخ نایین‪ ،‬چاپخانه مظاهری‪ ،‬ته ران‪.‬‬
‫‪ .7‬بزرگ نیا‪ ،‬زهره (‪ ،)1385‬تکی ه‌ها و حسین ّی ه‌های ایران‪ ،‬صوفیان‪ ،‬ته ران‪.‬‬
‫‪ .8‬پارســی‪ ،‬حمیــد رضــا (‪« ،)1381‬محتــوای فضاهای شــهری»‪ ،‬مجله‬

‫شماره بیست و نهــم پاییز ‪1396‬‬

‫هنرهای زیبا‪ ،‬شماره ‪.11‬‬
‫‪ .9‬پاکــزاد‪ ،‬جهانبخش (‪ ،)1386‬مبانی نظری و فرآیند طراحی شهری‪،‬‬
‫انتشارات شهیدی‪ ،‬ته ران‪.‬‬
‫‪ .10‬خــاک زند‪ ،‬مهدی و تیموری گرده‪ ،‬ســعیده (‪« ،)1394‬بررســی تأثیر‬
‫آیی ن‌هــای عاشــورایی بر منظر شــهری و خاط رات جمعــی از دیدگاه‬
‫شهروندان»‪ ،‬مجله مطالعات شهر ایرانی اسالمی‪ ،‬شماره ‪.20‬‬
‫‪ .12‬رمضان نرگسی‪ ،‬رضا (‪« ،)1385‬عزاداری در عصر قاجار»‪ ،‬مجله تاریخ‬
‫اسالم در آینه پژوهش‪ ،‬شماره ‪.9‬‬
‫‪ .13‬علی الحســابی‪ ،‬مه ران و پای کن عصمــت (‪« ،)1392‬تدوین چارچوب‬
‫مفهومــی تعامل شــهر و آیی ن‌های جمعی و بررســی مصــداق آن در‬
‫آیی ن‌های عاشورایی»‪ ،‬مجله مطالعات شهر ایرانی اسالمی‪ ،‬شماره ‪.12‬‬
‫‪ .14‬فقیهی‪ ،‬علی اصغر (‪ ،)1378‬تاریخ مذهبی قم‪ :‬بخش اول از تاریخ‬
‫جامع قم‪ ،‬زائر‪ ،‬قم‪.‬‬
‫‪ .15‬سادات حبیبی‪ ،‬رعنا (‪« ،)1387‬تص ویرهای ذهنی و مفهوم مکان» مجله‬
‫هنرهای زیبا‪ ،‬شماره ‪.35‬‬
‫‪ .16‬معین‪ ،‬محمد(‪ ،)1384‬فرهنگ معین‪ ،‬انتشارات امیرکبیر‪ ،‬ته ران‪.‬‬
‫‪.17‬موقــر‪ ،‬حمیدرضــا؛ رنجبر‪ ،‬احســان و پورجعفر محمدرضــا (‪،)1394‬‬
‫«بازشناســی مفهوم مح لّه در شــهرهای ک ویری ایــران‪ .‬نم ونه مطالعاتی‬
‫مح لّه‌های شهر نایین»‪ ،‬مجله مطالعات معماری ایران‪ ،‬شماره ‪.8‬‬
‫‪ .18‬مشــهدیزاده‪ ،‬ناصر (‪ ،)1385‬مستندســازی بافت با ارزش تاریخی‪-‬‬
‫فرهنگی نایین و محمدیــه‪ ،‬ج ‪ ،1‬اداره کل می راث فرهنگی‪ ،‬صنایع‬ ‫‪50‬‬
‫دستی و گردشگری استان اصفهان‪ ،‬اصفهان‪.‬‬
‫‪ .19‬میثاقیــان‪ ،‬غالمرضا (‪« ،)1388‬تأملی در مفاهیم فضای شــهر»‪ ،‬مجله‬
‫آبادی‪ ،‬شماره ‪.63‬‬

‫‪www.Naeeni.com‬‬
 The Study of How to Relate Muharram Mourning Ritual Ceremony
and Nain City
Yousef Yousefi
M.A. in Lanscape Architecture, , ShahidBeheshti University, Tehran, Iran

Mithra Azad
Assistant Profe., Faculty of Architecture and Urbanism, ShahidBeheshti University, Tehran, Iran

Mahdi Soltani Mohammadi * (Corresponding Author)

M.A. in Restoration & Revitalization of monuments & sites, ShahidBeheshti University, Tehran, Iran

Vol. 8, No. 29: Fall 2018

* mehdi.soltani225@gmail.com

Abstract:
Holding different custom and rituals in every society strengthens the social ties of that society.
Meanwhile, in Shi’a culture, Muharram mourning ceremonies have been valued semantically and
create the basis for a set of rituals which gradually found diverse social functions and became part
of popular culture. During Qajar period, unlike the previous periods, due to the role of religion and
religious ceremonies in the social life of this period, special places were crated for holding these
ceremonies, most important of which were Ashura rituals. In Nain, the space system of Husseinieh
square (consisting of bodied squares and the physical form of Husseinieh) was influenced by these
traditions during the Qajar period. The present study, as a case study seeks to explain how cere-
monies and rituals interact especially Muharram and Safar mourning ceremonies as an identity
and cultural factor of the city of Nain. Results of the questionnaires along with theoretical analysis,
showed that in the interaction between the Ashura rituals and the city of Nain in terms of physi-
cal characteristics, they created certain elements and spaces in the Qajar period in Nain (Heptad
Husseinieh squares) which are considered as the most important spatial and ritual elements which
formed urban space and central neighborhoods and also considered as an important factor in the
structure of the spatial system and its physical integrity. Also, mourning ceremonies have influ-
enced the spaces associated with it due to their accordance with the beliefs of city’s resident and
was effective in the identifying the spaces and their sense of belonging. Performing these rituals is
carried out in all aspects with the role and participation of people, and as a result of the experience
of this group work in working together, provides the basis for creating social consistency and local
integrity in the course of holding such ceremonies.

Keywords: Ashura rituals, Husseinieh square, urban space, Nain.

96

www.Naeeni.com