Biannual Research Journal of Iran Local Histories ‫پژوهشنامة تاریخهای محلی ایران‬

Seventh Year, No 2, Ser. No 14, Spring & Summer 2019 (PP. 207-230) )790-702 ‫ (صفحات‬4931 ‫ بهار و تابستان‬،41 ‫ پیاپی‬،‫ شمارة دوم‬،‫سال هفتم‬

)‫ق‬4231-4231( ‫اوضاع سیاسي کرمانشاه مقارن جنبش مشروطیت در ايران‬

‫ پروين رستمي‬،*‫جهانبخش ثواقب‬

‫ دانشگاه لرستان‬،‫ دانشگاه لرستان؛ دانشجوي دكتراي تاريخ ايران اسالمي‬،‫استاد گروه تاريخ‬

)4230/50/50( :‫تاريخ پذيرش‬ )4230/50/42( :‫تاريخ دريافت‬

A Study of the Political Situation of Kermanshah in the Course

of Constitutional Movement in Iran (1324-1387 AH)
Jahanbakhsh Savagheb, Parvin Rostami
Professor of history. Lorestan University; Ph.D Student of Islamic History, Lorestan University
Received: (2016. 08. 03) Accepted: (2017. 08. 27)

Abstract
The Constitutional Movement, although it had its
origin in Tehran, extended to other cities, including
Kermanshah. The Constitutional Movement and its
aftermath had a profound effect on Kermanshah's
internal affairs, and the people of this city were
converging with the Constitutional Movement, and
this convergence emerged in the form of a militancy
between the people and the city rulers who were
tyrants. The chaos and turmoil resulting from riots in
the city incurred losses and damages to the people,
but did not turn them away from the
constitutionalists, and with the intensification of
constitutionalist thought and behavior, they continued
to follow the ideals of the constitutionalist leaders in
Kermanshah. However, during the period of Minor
Despotism, Kermanshah became involved in many
riots that aggravated the tribes and put the city's
internal security and economic situation at a
disadvantage. Using a library-based method, this
research uses historical and documentary knowledge
to study the political situation of Kermanshah in the
years 1324 to 1327 AH, the constitutional events in
Iran, and to investigate the causes of its chaos and
internal conflicts. Analyzes and explains. The
findings of the study show that due to the
Kermanshah people's association with the
constitutional movement, the consequences of it were
the internal struggle of influential forces and the
activation of tribal chiefs and the turbulence of the
city's political situation, and it was the city's turmoil
caused by personal hostilities of dignitaries and
clashes between rival tribes that formed the urban
structure of Kermanshah city..
Keywords: Kermanshah, Constitutionalists, tyrants,
clergy, British Consulate, Kermanshah Governors .
‫چکیده‬
‫ اما دامنة آن‬،‫ بهرغم آنكه خاستگاهش در تهران بود‬،‫جنبش مشروطیت‬
‫ جنبش‬.‫ نیز کشیده شد‬،‫ از جمله کرمانشاه‬،‫به دیگر شهرها‬
‫ در اوضاع داخلي کرمانشاه بسیار‬،‫مشروطهخواهي و پيآمدهاي آن‬
‫تأثیر گذاشت و مردم این شهر با جنبش مشروطهخواهي همگرا شدند‬
‫ که از‬،‫و این همگرایي به شكل ستیزهجویي بین مردم با حكام شهر‬
‫ آشوبها و اغتشاشات حاصل از این‬.‫ بروز یافت‬،‫مستبدین بودند‬
‫ عامل ضرر و زیان مردم گشت؛ اما موجب‬،‫ستیزهها در سطح شهر‬
‫رویگرداني آنان از مشروطهخواهان نشد و با تشدید افكار و رفتار‬
‫ همچنان از رؤسا و رهبران مشروطهخواه کرمانشاه‬،‫مشروطهخواهي‬
‫ کرمانشاه درگیر‬،‫ در دورة استبداد صغیر‬،‫ با این وجود‬.‫پیروي ميکردند‬
‫آشوبها و اغتشاشهاي بسیاري شد که ایالت به آن دامن ميزدند و‬
‫ این‬.‫اوضاع داخلي شهر را در تنگناي امنیتي و اقتصادي قرار ميدادند‬
‫پژوهش به روش کتابخانهاي با بهرهگیري از آگاهيهاي تاریخي و‬
‫ تا‬4231 ‫ اوضاع سیاسي شهر کرمانشاه را در سالهاي‬،‫سندپژوهي‬
‫ بررسي و علل آشوبها و‬،‫ مقارن رخداد مشروطیت در ایران‬،‫ق‬4231
‫ یافتة پژوهش نشان‬.‫درگیريهاي داخلي آن را تحلیل و تبیین ميکند‬
،‫ميدهد که بهسبب همراهي مردم کرمانشاه با جنبش مشروطهخواهي‬
‫پیامدهاي حاصل از آن به کشمكش دروني نیروهاي متنفذ و فعال‬
‫شدن رؤساي ایالت و آشفتگي اوضاع سیاسي شهر انجامید و‬
‫آشوبهاي شهر ناشي از خصومتهاي شخصي رجال و درگیريهاي‬
.‫میان ایالت بود که ساختار شهري کرمانشاه را تشكیل ميداد‬
،‫ ایالت‬،‫ مستبدین‬،‫ مشروطهخواهان‬،‫ کرمانشاه‬.:‫کلیدواژهها‬
.‫ حكام کرمانشاه‬،‫کنسولگري انگلیس‬

* Corresponding Author: jahan_savagheb@yahoo.com ‫* نویسنده مسئول‬

parvin.rostami@yahoo.com
 ‫پژوهشنامة تاريخهاي محلي ايران‪ ،‬سال هفتم‪ ،‬شمارة دوم‪ ،‬پیاپي ‪ ،41‬بهار و تابستان ‪4932‬‬
‫هدف اصلي در این مقاله‪ ،‬بررسي اوضاع سیاسي‬
‫شه ر کرمانشاه‪ ،‬مقارن با جنبش مشروطیت‪ ،‬از محرم‬
‫‪ 4231‬تا جماديالثاني ‪ 4231‬است و ميکوشد تا‬
‫وضعیت شهر کرمانشاه را در حكومت حاکمان شهر‬
‫در این دوران ترسیم نماید و ناآراميها و آشوبهایي‬
‫که در شهر رخ داده و اوضاع این شهر در دورة‬
‫استبداد صغیر و نقش کنسولگري انگلیس در این‬
‫وقایع را تحلیل نماید‪ .‬بنابراین‪ ،‬بررسي و تحلیل‬
‫اصل جنبش مشروطیت در ایران‪ ،‬مباني و مؤلفهها‪،‬‬
‫عوامل ایجادي‪ ،‬تبیین دستهبنديهاي انساني مؤثر در‬
‫جنبش و یا نظریهپردازي در این باره‪ ،‬در زمرة‬
‫اهداف این مقاله نیست و حتي در حوصلة آن‬
‫نميگنجد‪ .‬بلكه بررسي اوضاع سیاسي یكي از‬
‫ایاالت کشور‪ ،‬متأثر از این رخداد مهم‪ ،‬محور اصلي‬
‫توجه مقاله را تشكیل ميدهد‪ .‬بهعبارتي در این مقاله‪،‬‬
‫یك مكان‪ /‬شهر‪ ،‬محوریت دارد نه یك واقعه‪/‬‬
‫مشروطیت‪ .‬بدین معنا که مقاله روند حوادث سیاسي‬
‫کرمانشاه را مقارن سالهایي که در کشور جنبش‬
‫مشروطهخواهي جریان داشت تبیین نموده و‬
‫پژوهشي از نوع «تاریخ شهر» یا «تاریخ محلي» است‬
‫تا یك پژوهش خاص بر روي یك جنبش اجتماعي‪.‬‬
‫اساس پژوهش بر این پرسش بنیاد یافته که اوضاع‬
‫سیاسي کرمانشاه‪ ،‬مقارن سالهاي جنبش مشروطیت‬
‫در ایران‪ ،‬چگونه بوده است؟ فرضیة پژوهش آن‬
‫است که اوضاع سیاسي کرمانشاه در این سالها‪،‬‬
‫استبدادگرایي‪/‬‬ ‫دوگانة‬ ‫کشمكش‬ ‫از‬
‫مشروطهخواهي‪ ،‬و ساختار ایلي شهر بود‪ .‬بدین معنا‬
‫که بهرغم بروز حرکت مشروطهخواهي در میان‬
‫مردم‪ ،‬سیاستهاي حكام مستبد و تنازع و‬
‫رقابتهاي ایالت کرمانشاه‪ ،‬از عوامل محدود کنندة‬
‫‪802‬‬
‫‪ .1‬مقدمه‬
‫کرمانشاه در سالهاي منتهي به مشروطیت‪ ،‬شهري با‬
‫قریب پنجاههزار نفر جمعیت بود و در میان مجموعه‪-‬‬
‫اي از ایالت کُرد مانند اورامان‪ ،‬جاف‪ ،‬کلهر‪ ،‬گوران‪،‬‬
‫زنگنه‪ ،‬ایالت وند‪ ،‬سنجابي‪ ،‬کلیایي‪ ،‬زند و باجالن‪ ،‬که‬
‫هر کدام طوایف وابسته به خود را نیز داشتند‪ ،‬قرار‬
‫گرفته بود و بخش اعظم ساکنان شهر را اهالي‬
‫شهرنشین وابسته به ایالت تشكیل ميدادند‪ .‬در‬
‫کرمانشاه‪ ،‬مستبدین مقتدر بودند و حكومت در اختیار‬
‫آنها بود‪ .‬جنبش مشروطه باعث تغییر اوضاع و‬
‫دگرگوني در این شهر شد‪ .‬آشوبهایي در شهر‬
‫بهوجود آمد که نشأتگرفته از جنبش و افكار‬
‫مشروطیت بود‪ .‬مردم کرمانشاه خواستار همراهي با‬
‫انقالب مشروطیت شدند اما مستبدین شهر که در‬
‫رأس قدرت بودند و جمعیت بسیاري را تشكیل‬
‫ميدادند‪ ،‬این خواستة مردم را با مشكل مواجه‬
‫ساختند‪ .‬در نتیجه‪ ،‬پایداري مردم در راه دستیابي به‬
‫مشروطه و بروز دستهبندي مخالفان و موافقان‪ ،‬موجب‬
‫متشنج شدن شهر و آشوب و اغتشاش گردید‪ .‬این‬
‫صفبندي و اختالفات میان مشروطهخواهان و‬
‫مستبدین شهر از انتخاب براي نمایندگان مجلس آغاز‬
‫شد‪ .‬سپس در دورة استبداد صغیر نقش ایالت‬
‫پررنگتر گردید و آشوبها بیشتر ناشي از خصومت‬
‫و کینههاي میان این ایالت با یكدیگر بود‪ .‬درگیري‪-‬‬
‫هاي میان سران ایل و هوادارانشان به اختالفات و نزاع‬
‫متأثر‬ ‫در میان شهر دامن ميزد و بر حرکت مشروطهخواهي‬
‫تأثیر منفي ميگذاشت‪ .‬با اینكه فعالیت مشروطه‪-‬‬
‫خواهان در اثر سرکوبهایي که رخ داد‪ ،‬کاسته شد‪،‬‬
‫اما باز هم انگیزه و روحیة مشروطهخواهي در میان‬
‫مردم تداوم یافت‪.‬‬
‫جهانبخش ثواقب‪ ،‬پروين رستمي‪ :‬اوضاع سیاسي كرمانشاه مقارن جنبش مشروطیت در ايران (‪4981-4981‬ق) ‪803‬‬
‫کرمانشاه‪ ،‬تنظیم و منتشر نموده است‪ .‬کشاورز و‬
‫ططري (‪ )4211‬نیز اسناد انتخابات مجلس شوراي‬
‫ملي کرمانشاهان را تنظیم و منتشر کردهاند که تنها‬
‫یك سند آن شامل فهرست نامزدهاي نمایندگي دورة‬
‫اوّل از حوزة انتخابیة این شهر به موضوع این پژوهش‬
‫مربوط ميشود‪ .‬در مجموعه اسناد سازمان اسناد ملي و‬
‫کتابخانة مجلس شوراي اسالمي چیزي در ابن باره‬
‫یافت نشد‪ .‬بهرغم نوشتههایي که از آنان نام برده شد‪،‬‬
‫دربارة روند اوضاع سیاسي کرمانشاه‪ ،‬در سالهاي‬
‫مقارن جنبش مشروطیت در ایران و پیامدهاي این‬
‫جنبش در بروز وقایع و رخدادهاي این شهر‪ ،‬در حدّ‬
‫بررسي‪ ،‬پژوهش مستقلي ارائه نشده و این مقاله‬
‫ميتواند گوشهاي از خالء موجود را برطرف کند‪ .‬این‬
‫پژوهش از نوع تاریخي است که در گردآوري‬
‫اطالعات به روش کتابخانهاي و در تبیین موضوع به‬
‫شیوة توصیفي ـ تحلیلي انجام شده است‪.‬‬
‫کشاورز (‪ )4211‬در گُردکُرد‪ ،‬به بیان زندگاني سردار‬
‫دورة‬ ‫در‬ ‫کرمانشاه‬ ‫سیاسي‬ ‫اوضاع‬
‫مشروطهخواهي‬
‫در جریان حرکت مشروطهخواهي در کرمانشاه‪،‬‬
‫که ادارة شهر در دست حكام مخالف مشروطه قرار‬
‫داشت‪ ،‬روند آن در سه مرحله قابل طرح است‪ .‬در‬
‫آغاز‪ ،‬چالش مردم با جنبش مشروطهخواهي است که‬
‫در حكومت امیرافخم بروز یافت‪ ،‬بررسي و سپس‬
‫صفبندي مشروطهخواهان و استبدادگرایان در‬
‫سرنوشت‬ ‫آنگاه‬ ‫و‬ ‫سیفالدوله‬ ‫حكومت‬
‫مشروطهخواهي در حكومت ظهیرالدوله بحث‬
‫ميشود‪.‬‬
‫از آرشیو حاج محمّدمهدي کرمانشاهي‪ ،‬رهبر ملّیون‬
‫این حرکت بودهاند و اوضاع سیاسي شهر‪ ،‬دورهاي از‬
‫ناآرامي و تالطم را تجربه کرد‪.‬‬
‫‪ .2‬پیشینة پژوهش‬
‫با اینكه در موضوع جنبش مشروطیت‪ ،‬کتابها‪،‬‬
‫مقاالت و پایاننامههاي بسیاري نوشته شده‪ ،‬اما‬
‫اوضاع سیاسي‪ ،‬اجتماعي شهرها و نواحي گوناگون‬
‫کشور در ایام این جنبش و متأثر از آن‪ ،‬کمتر مورد‬
‫پژوهش قرار گرفته است‪ .‬در نوشتههاي تألیفي‬
‫پژوهشگران محلي نیز بهاجمال و با رویكرد‬
‫واقعهنگاري از اینگونه موضوعات سخن بهمیان‬
‫آمده است‪ .‬دربارة کرمانشاه‪ ،‬نقيپور (‪ )4231‬از‬
‫یارمحمّدخان کرمانشاهي (سردار مشروطه) سخن‬
‫بهمیان آوردهاست‪ .‬سلطاني (‪ )4212‬جغرافیاي‬
‫تاریخي و تاریخ مفصل کرمانشاهان‪ ،‬و بیگلري‬
‫(‪ )4211‬تاریخ کرمانشاه در عصر قاجار را نوشتهاند‪.‬‬
‫‪.3‬‬ ‫یارمحمّد کرمانشاهي پرداخته و ضمن آن مروري بر‬
‫وقایع مشروطیت در غرب کشور داشته که چندان به‬
‫حوادث زماني این پژوهش مربوط نميشود بلكه‬
‫حوادث پس از استبداد صغیر را دربر گرفته است‪.‬‬
‫سنجابي (‪ )4231‬در خاطرات خود از ایل سنجابي‬
‫روایت کرده و گودرزي (‪ )4234‬به ایل کلهر و‬
‫شورشهاي ساالرالدوله در دورة مشروطیت‬
‫پرداخته است‪ .‬انتشار یادداشتها و خاطرات‬
‫معتمدي و ساري اصالن (‪ )4231‬گوشهاي از نهضت‬
‫مشروطیت در کرمانشاه و کنگاور را نمایانده و‬
‫سلطاني (‪ )4233‬اسناد این نهضت را در کرمانشاهان‬
 ‫پژوهشنامة تاريخهاي محلي ايران‪ ،‬سال هفتم‪ ،‬شمارة دوم‪ ،‬پیاپي ‪ ،41‬بهار و تابستان ‪4932‬‬
‫برادرش میرزاعليجان وزیري‪ ،‬حاج محمّد طاالندشتي‪،‬‬
‫میرزا عليخان سرتیپ (خانهخراب)‪ ،‬محمّدباقرمیرزا‬
‫خسروي‪ ،‬ابوالحسنخان زنگنه‪ ،‬میرزاعليخان گوران‪،‬‬
‫آقامحمّدصادقمیرزا‬ ‫و‬ ‫دولتشاهي‪،‬‬ ‫ابوالفتحمیرزا‬
‫دولتداد‪ ،‬تشكیل شد (کشاورز‪3 :4211 ،‬؛ نقيپور‪:4231 ،‬‬
‫‪ .)34‬براساس اسناد نهضت مشروطیت در کرمانشاهان و‬
‫گزارشهاي موجود‪ ،‬در کرمانشاه طیف استبدادگرایان‬
‫را مجموعهاي از حكام و عوامل حكومتي شهر‪ ،‬ایالت‬
‫و عشایر و رؤساي آنها‪ ،‬برخي از خوانین و مالکین‪،‬‬
‫برخي از علما‪ ،‬و بخشي از اصناف و بازاریان تشكیل‬
‫ميدادند‪ .‬طیف مشروطهخواهان نیز شامل مجموعهاي‬
‫از علما و طالب‪ ،‬تجار‪ ،‬اصناف و بازاریان‪ ،‬برخي از‬
‫اعیان و مالکین و گاه برخي از خوانین و شاهزادگان‬
‫ناراضي‪ ،‬بود‪.‬‬
‫طي مبارزات میان مشروطهخواهان و مستبدان‪ ،‬غلبه‬
‫با مستبدین و ایالت و عشایر بود‪ .‬مخالفین مشروطه‬
‫داراي جمعیت و سنگرهاي محكم و مسلح و مجهز‬
‫بوده و دامنة قدرت آنها از محیط بازار و مراکز شهر تا‬
‫اقصي نقاط خارج شهر و دهستانها و در میان ایالت‬
‫مسلح کشیده شده بود (غیرت‪ .)11 :4223 ،‬مستبدین که‬
‫قدرت بیشتري داشتند‪ ،‬پذیرش مشروطیت را با مشكل‬
‫مواجه کردند‪ .‬در نتیجه‪ ،‬اختالفات بسیاري روي داد تا‬
‫جایي که براي پذیرش مشروطیت به علماء عتبات‬
‫رجوع کرده و از آنها استفتاء نمودند که آیا مشروطه را‬
‫بپذیرند یا خیر؟ علماء نجف حججاسالم‪ :‬حاج‬
‫میرزاحسین‪ ،‬حاج میرزاخلیل‪ ،‬آخوند مالمحمّدکاظم‬
‫خراساني و حاج شیخعبداهلل مازندراني «حكم به وجوب‬
‫مشروطیت دولت ایران ميدهند و اینكه مردم اطاعت احكام‬
‫مجلس شوراي ملي را بنمایند» (ناظماالسالم‪.)14 /1 :4221 ،‬‬
‫مشروطهخواهان و مستبدین شهر با تعابیر‬
‫‪840‬‬
‫الف) حکومت امیرافخم‪ ،‬چالش مردم کرمانشاه با‬
‫جنبش مشروطهخواهي‬
‫حكومت کرمانشاه‪ ،‬پیش از فرمان مشروطه‪ ،‬از‬
‫محرم ‪ 4231‬در اختیار زینالعابدینخان امیرافخم‬
‫قراگوزلو بود‪ .‬امیرافخم از مالكان عمدة همدان بود و‬
‫در کرمانشاه به اتكاي رؤساي قبایل و ایالت توانست‬
‫با آرامش حكومت کند‪ ،‬تا زماني که دعوي‬
‫مشروطهخواهي آغاز شد و در برابر نهضت مشروطه‬
‫مقاومت نمود (اوبن‪ .)223 :4233 ،‬در این دوره کمکم‬
‫زمزمههاي مشروطهخواهي بهگوش ميرسید و آنچه‬
‫که در تهران روي ميداد‪ ،‬از اخبار اعتراضات مردم این‬
‫شهر و مهاجرت به حرم حضرت عبدالعظیم‪ ،‬به دیگر‬
‫شهرهاي ایران ميرسید‪ .‬علما و مراجع تقلید در تهران‬
‫و دیگر شهرها در تشویق و تحریض مردم به روي‪-‬‬
‫آوردن به انقالب مؤثر بودند‪ .‬در کرمانشاه نیز افرادي‪،‬‬
‫از جمله شیخ علي هیئت از طالب حوزة علمیه‪ ،‬براي‬
‫تبلیغ مشروطیت از عتبات به کرمانشاه آمده بود و‬
‫نامههایي را نیز از آخوند مالمحمّدکاظم خراساني در‬
‫حمایت از مشروطیت براي افرادي از جمله رئیس ایل‬
‫سنجابي همراه داشت (سنجابي‪ .)431 :4231 ،‬انجمنهاي‬
‫متعددي نیز در کرمانشاه به نامهاي انجمن فیض‪،‬‬
‫انجمن مرکزي‪ ،‬انجمن بلدي‪ ،‬انجمن طالب‪ ،‬انجمن‬
‫مساوات (سلطاني‪ ،)33 /4 :4213 ،‬انجمن عدالت‪ ،‬انجمن‬
‫اصناف‪ ،‬انجمن تجار‪ ،‬انجمن مالكین و انجمن‬
‫شاهزادگان براي هواداري از مشروطیت تشكیل‬
‫گردیده بودند‪ .‬همة انجمنها کتباً و به وسیلة تلگراف‪،‬‬
‫صدور فرمان مشروطیت را از شاه خواستار شدند‬
‫(همان‪ .)433 :‬کمیتة غیرت نیز از ملیون و آزادیخواهان‪،‬‬
‫بهسرپرستي آقامحمّدمهدي مجتهد و عضویت‬
‫یارمحمّدخان‪ ،‬احمدخان معتضدالدولة وزیري و‬
‫جهانبخش ثواقب‪ ،‬پروين رستمي‪ :‬اوضاع سیاسي كرمانشاه مقارن جنبش مشروطیت در ايران (‪4981-4981‬ق) ‪844‬‬

‫مشروطیت ميداند که کشاکشي میان کهنه و نو بود‪،‬‬ ‫«عامیون» و «حامیان حكومت اشرافي» نامیده‬
‫امري که ناداني و کینههاي کهن نیز بهمیان آن آمد‪.‬‬ ‫ميشدند (کتاب آبي‪ .)11 /4 :4232 ،‬کشمكشهاي میان‬
‫این کشاکشها‪ ،‬صنیعالدوله رئیس مجلس شوراي‬ ‫آنها از همان اوان مشروطیت در کرمانشاه شكل‬
‫ملي‪ ،‬را ناگزیر کرد که چنین گوید‪:‬‬ ‫گرفته بود و ازاینرو‪ ،‬انتخاب نمایندگان مجلس از‬
‫غیر از اهالي آذربایجان که به ترتیب صحیح انتخاب‬ ‫سوي مردم بهراحتي انجام نگرفت و با درگیريهایي‬
‫وکالي خود را نموده و با احترام روانه کردند‪ ،‬سایر‬ ‫همراه شد‪ .‬با درگذشت آیتاهلل آقا اسداهلل آلآقا‬
‫والیات نفهمیدند و اغراض سابقة خودشان را در‬ ‫امام جمعة کرمانشاه در ‪ 41‬ذيالقعده (ناظماالسالم‪،‬‬
‫این مورد بروز دادند‪ ،‬مثل قزوین و کرمانشاه و غیره‬
‫‪ )13 /1 :4211‬که از مشروطهخواهان بود و در انتخاب‬
‫(کسروي‪333 :4213 ،‬؛ ناظماالسالم‪.)442 /1 :4211 ،‬‬
‫وکال تالش زیادي داشت‪ ،‬مشروطهخواهان یكي از‬
‫براي دورة اوّل مجلس شوراي ملي‪ ،‬از حوزة‬
‫رهبران خود را در دورة فشار مستبدین از دست‬
‫انتخابیه کرمانشاهان تعداد ‪ 21‬نفر نامزد نمایندگي‬
‫دادند‪ .‬شایعهاي هم بر سر زبانها بود که ایشان را‬
‫شدند که هر کدام از طبقات ششگانة علماء‪،‬‬
‫مسموم کردهاند‪ .‬آنچه این شایعه را تقویت ميکرد‪،‬‬
‫شاهزادگان‪ ،‬خوانین‪ ،‬تجار‪ ،‬مالکین و اصناف‪ 3 ،‬نامزد‬
‫دورة بحراني بود که مشروطهخواهان در آن قرار‬
‫داشتند؛ به شرح جدول زیر‪:‬‬
‫داشتند‪ .‬اعیان و سرکردگان کرمانشاه‪ ،‬درصدد‬
‫اسامي نامزدها‬ ‫طبقات‬
‫اجتماعي‬
‫کارشكني در انتخاب وکالي مجلس شوراي ملي‬
‫نایب‬ ‫شیخ‬ ‫ظهیرالعلماء‬ ‫شیخ‬ ‫آقا‬ ‫امین‬ ‫حاج‬ ‫علماء‬ ‫بودند و از تهران هم براي فرستادن وکال تحت فشار‬
‫الصدر‬ ‫االسالم‬ ‫صادق‬ ‫الشرعیات‬ ‫آقاولي‬
‫قاسم میرزا‬ ‫اکرمالدوله‬ ‫مظفر‬ ‫محمّدحسن‬ ‫سلیمان‬ ‫محمّدباقر‬ ‫شاهزادگان‬ ‫قرار گرفتند؛ بنابراین ميخواستند که مجلس را باب‬
‫السلطنه‬ ‫میرزا‬ ‫میرزا‬ ‫میرزا‬
‫ابوالحسن‬ ‫محمودخان‬ ‫صارمنظام‬ ‫فرخخان‬ ‫حاجي‬ ‫مؤید‬ ‫خوانین‬
‫میل خودشان تشكیل دهند و تمام وکال و رؤساي‬
‫خان‬ ‫ایلخاني‬ ‫ابراهیمخان‬ ‫الوزاره‬
‫انجمن از خودشان باشد و تمام امورات را نیز در‬
‫حاجي‬ ‫حاجي‬ ‫حاجيمحمّد‬ ‫حاجي‬ ‫حاجي‬ ‫حاجي‬ ‫تجار‬
‫سیدحسن‬ ‫محمّدتقي‬ ‫جواد عرب‬ ‫سیدعلي‬ ‫آقامحمّد‬ ‫ملكمحمّد‬ ‫دست خود نگه دارند‪ .‬مردم کرمانشاه نیز که این امر‬
‫حاجيمحمّد‬ ‫حاجي‬ ‫حاجي‬ ‫ذبیحالملك‬ ‫حاجيهاشم‬ ‫آقارحیم‬ ‫مالکین‬
‫تاالندشتي‬ ‫اماناهللخان‬ ‫رستمبیك‬ ‫سلطان‬ ‫ارباب‬
‫را قبول نداشتند‪ ،‬مستبدین را به وکالت نپذیرفتند و‬
‫استاد محمّد‬ ‫کربالي‬ ‫حاجي‬ ‫حاجي‬ ‫آقا سید‬ ‫آقا سید‬ ‫اصناف‬
‫جعفر‬
‫و‬ ‫مستبدین‬ ‫میان‬ ‫کینه‬ ‫باعث‬ ‫مسئله‬ ‫این‬
‫مصطفي‬ ‫صرافباشي‬ ‫بیكمحمّد‬ ‫محسن‬ ‫محمّد‬
‫مشروطهخواهان شهر شد (ظهیرالدوله‪.)333 :4231 ،‬‬

‫انتهاي این فهرست ممهور به مهر و اسم ‪ 33‬نفر‬ ‫گزارش این آشوبها و ناآراميهاي شهر را به تهران‬

‫از بزرگان و رجال دولتي و محلي است (اسناد‬ ‫ميفرستادند‪ ،‬و از تهران هم‪ ،‬براي انتخاب وکال و‬

‫انتخابات مجلس شوراي ملي کرمانشاهان‪.)12-14 :4211 ،‬‬ ‫فرستادن آنها‪ ،‬اصرار ميورزیدند‪ .‬در نهایت تأخیر در‬

‫سرانجام حجةاالسالم آقامحمّدمهدي مجتهد‪ ،‬که‬ ‫فرستادن نمایندگان به مجلس شوراي ملي‪ ،‬باعث‬

‫پنج سال بود از نجف برگشته بود‪ ،‬براي وکالت کل‬ ‫بدنامي مردم کرمانشاه شد‪.‬‬
‫انتخاب گردید‪ .‬ایشان از روحانیون محبوب و‬ ‫کسروي این آشوبها را ناشي از تكان‬
 ‫پژوهشنامة تاريخهاي محلي ايران‪ ،‬سال هفتم‪ ،‬شمارة دوم‪ ،‬پیاپي ‪ ،41‬بهار و تابستان ‪4932‬‬ ‫‪848‬‬

‫بلدي در کرمانشاه‪ ،‬که مستبدین درصدد برهم زدن‬ ‫آزاديخواه کرمانشاه بود که رهبري مشروطهخواهان‬
‫آن بودند‪ ،‬داده شد و از طرف دولت نیز دستور تبعید‬ ‫را پس از درگذشت امامجمعه آقا اسداهلل آلآقا‬
‫آشوبگران (سه نفر فوقالذکر) صادر و در نتیجة‬ ‫برعهده گرفتند و بهوسیلة ایشان وکال را انتخاب‬
‫این درگیريها امیرافخم‪ ،‬حاکم کرمانشاه‪ ،‬معزول شد‬ ‫کردند‪ .‬بدینترتیب از کرمانشاه حاج محمّدصالح‪ ،‬از‬
‫(ناظماالسالم‪443 /1 :4211 ،‬؛ اسناد نهضت مشروطیت در‬ ‫جانب مالكان‪ ،‬و حاج ملكمحمّد‪ ،‬بهنمایندگي تجّار‬
‫کرمانشاهان‪ .)11 ،13 :4233 ،4‬نمایندة کرمانشاه در‬ ‫و کسبه‪ ،‬انتخاب شدند و این نمایندگان براي شرکت‬
‫جوابیة مفصلي که در پاسخ به نامة حاج‬ ‫در دورة اول مجلس شوراي ملي‪ ،‬که چندین ماه از‬
‫سیدحبیباهلل تاجر کرمانشاهي‪ ،‬از سران مشروطیت‬ ‫تشكیل آن ميگذشت‪ ،‬عازم تهران شدند (سنجابي‪،‬‬
‫در کرمانشاه ارسال ميکند‪ ،‬گوشههایي از اخبار‬ ‫‪ .)433 :4231‬شعارهایي که براي همراهي مردم با‬
‫تهران‪ ،‬نظامنامه ایالتي‪ ،‬دستور تأسیس انجمنها و‬ ‫مشروطهخواهان در جریان انتخابات مجلس داده‬
‫مسائلي دیگر را مطرح کرده و از مردم کرمانشاه‬ ‫ميشد‪ ،‬ازجمله «براي ملت»‪« ،‬نان ارزان» و «کاهش‬
‫ميخواهد که خود حرکت کرده و اقدام کنند و از‬ ‫مالیات» (گروته‪ )31 :4231 ،‬جنبة اقتصادي داشت و‬
‫خساراتي که بر آنها وارد ميشود‪ ،‬از حرکت‬ ‫عامل اقتصادي مناسبترین روش براي تهییج و‬
‫بازنایستند‪ .‬وي از مردم درخواست ميکند که‬ ‫تحریك مردم در نهضتي اجتماعي بود که افزونبر‬
‫رضایت دهند دو تن از افراد اعضاي انجمن از‬ ‫آزاديخواهي‪ ،‬خواستار مطالبات اقتصادي هم بودند‪.‬‬
‫مخالفان باشند تا جلوي صدمات و قتل و غارتها‬ ‫بهرغم انتخاب نمایندگان‪ ،‬تحریكات مستبدین‬
‫گرفته شود و سفارش ميکند که در این روزهاي‬ ‫همچنان تداوم داشت‪ .‬سه نفر از مستبدین‪ ،‬بهنامهاي‬
‫دشواري‪ ،‬از نفاق و دودستگي دست بردارند و با هم‬ ‫حسن کتیرایي‪ ،‬میرزا فتحاهلل اصفهاني و عبدالحسین‬
‫متحد شوند تا کارها بهپیش رود (اسناد نهضت‪:4233 ،‬‬ ‫خراساني‪ ،‬علیه مشروطهخواهان دوباره به آشوب‬
‫‪12-14‬؛ ‪.)11-11‬‬ ‫پرداختند؛ پس مشروطهخواهان ناگزیر شدند در ‪41‬‬
‫محرم ‪ 4231‬در تلگرافخانه متحصن شوند و‬
‫ب) حکومت سیفالدوله‪ ،‬کشاکش مشروطهخواهان‬ ‫شكوائیة خود را تلگرافي به تهران ارسال کنند‪.‬‬
‫و مستبدین‬ ‫مستبدین واکنش تندتري نشان دادند و در خانة میرزا‬
‫پس از عزل امیرافخم‪ ،‬احتمال انتخاب سلطان‬ ‫ابوالقاسم رئیسالعلماء جمع شدند و متحصنان را در‬
‫محمّدمیرزا سیفالدوله (برادر عینالدوله) به‬ ‫تلگرافخانه هدف گلوله قرار دادند و هفت نفر‬
‫حكومت کرمانشاهان مطرح گردید‪ .‬البته سیفالدوله‪،‬‬ ‫کشته شدند (ظهیرالدوله‪ .)331 :4231 ،‬بروز این واقعه‬
‫با پرداخت مبلغي‪ ،‬حكومت کرمانشاهان را در ‪3‬‬ ‫موجب شد که در مجلس‪ ،‬حاج ملكمحمّد‪ ،‬وکیل‬
‫صفر ‪ 4231‬بهدست آورد (خاطرات و اسناد‬ ‫کرمانشاه‪ ،‬تلگرافهاي تظلم مردم کرمانشاه را که از‬
‫مجلس رفع تعدیّات را درخواست داشتند‪ ،‬قرائت‬
‫‪ .1‬از این پس در کل متن‪ ،‬اسناد نهضت نوشته ميشود‪.‬‬
‫کند‪ .‬از سوي مجلس دستور به دائر بودن انجمن‬
‫جهانبخش ثواقب‪ ،‬پروين رستمي‪ :‬اوضاع سیاسي كرمانشاه مقارن جنبش مشروطیت در ايران (‪4981-4981‬ق) ‪849‬‬
‫آوردند‪ .‬این هجوم باعث شد که قشون دولتي‪ ،‬به امر‬
‫سرکردة خود یا اجازة سیفالدوله‪ ،‬به بازار حمله‬
‫بردند و اموال مردم را غارت کردند (کتاب آبي‪:4232 ،‬‬
‫‪ .)13-11 /4‬شرح غارت اموال مردم و تالشهاي آنان‬
‫براي بازگرداندن اموال یا پرداخت غرامت از سوي‬
‫بانیان این غارت در اسناد برجاي مانده از این دوران‬
‫نیز بازتاب یافته است (ر‪.‬ك‪ :‬اسناد نهضت‪-33 :4233 ،‬‬
‫‪.)441 ،32 -31 ،34‬‬
‫چون مشروطهخواهان حاکم را محرك غارت و‬
‫خود را در برابر او عاجز یافتند‪ ،‬بهقصد تحصن‪،‬‬
‫متوجه کنسولگري انگلیس شدند‪ .‬هر چند‬
‫کنسولگري راضي به اقامت مردم در آنجا نبود‪ ،‬اما‬
‫دوهزار نفر در آن مكان اقامت کردند‪ .‬توجیه‬
‫متحصنین این بود که چون تلگرافخانه در تصرّف‬
‫دشمنان آنهاست‪ ،‬نميتوانند شرح حال و تظلّمات‬
‫خود را به دولت و مجلس در تهران مخابره نمایند؛‬
‫ازاینرو بهناچار وارد کنسولگري شدهاند (کتاب آبي‪،‬‬
‫‪ .)13 /4 :4232‬براساس یادداشتهاي فرجاهلل معتمدي‪،‬‬
‫از زعماء و بزرگان کرمانشاه‪ ،‬این اشخاص در این‬
‫تحصن حضور داشتند‪ :‬حاج آقامحمّدمهدي‪ ،‬شاهزاده‬
‫محمّدباقرمیرزا خسروي جد مادري رشیدیاسمي‪،‬‬
‫ابوالحسنخان زنگنه‪ ،‬حاج آقامحمّدخان زنگنه‪،‬‬
‫محمّدجوادخان‬ ‫معتضدالدوله‪،‬‬ ‫میرزااحمدخان‬
‫معتمدي‪،‬‬ ‫میرزاصادق‬ ‫یاوري‪،‬‬ ‫صمصامالدوله‬
‫محمّدصادقمیرزا فرزند محمّدباقرمیرزا خسروي‪،‬‬
‫حاج سیداسداهلل و برادرش حاج سیدحبیباهلل ملك‪،‬‬
‫حاج ملكمحمّد تاجر‪ ،‬میرزاصادق معتمدي‪ ،‬سید‬
‫حسین کزازي و برادرش سید احمد کزازي‪ ،‬حاج‬
‫میرزا عابد مشیرالرعایا‪ ،‬حاج رستمبیگ سارابي‪،‬‬
‫حسینقليخان نظامالسلطنه‪ )133 :4233 ،‬و در ‪ 33‬صفر به‬
‫‪ .)411‬سیفالدوله‬ ‫‪:4211‬‬ ‫کرمانشاه رفت (مغیثالسلطنه‪،‬‬
‫زماني به حكومت این شهر منصوب شد که‬
‫مشروطهخواهان غارت شدة کرمانشاهي در تهران‪،‬‬
‫در مجلس‪ ،‬متحصن بودند و چندماه پس از ورود‬
‫سیفالدوله به کرمانشاه از دادخواهي به او نیز به‬
‫نتیجهاي دست نیافتند‪ .‬بهنقل فرجاهلل معتمدي (از‬
‫وکالي دادگستري کرمانشاه) که از شاهدان عیني‬
‫وقایع این دوره بود‪ ،‬سیفالدوله بدون اطالع قبلي‬
‫وارد شهر شد و صبح روز بعد هم‪ ،‬براي ترساندن‬
‫مردم‪ ،‬یكي از زندانیان را در زندان حكومتي میدان‬
‫توپخانه به دار آویخت (معتمدي‪.)414 :4231 ،‬‬
‫سیفالدوله از رجال مستبد و از طرفداران‬
‫محمّدعليشاه بود‪ .‬او بدون توجه به تلگرافهاي‬
‫مجلس‪ ،‬در جهت رسیدگي به شكایات و امور مردم‬
‫و همچنین اعالم بيطرفي‪ ،‬بهعنوان رهبر مستبدین‬
‫عمل ميکرد و به این مشكالت دامن زده‪ ،‬اوضاع را‬
‫آشفتهتر ميساخت (گودرزي‪ .)21 :4234 ،‬وي کساني‬
‫را که حكم به تبعید آنها داده شده بود‪ ،‬اجازة‬
‫بازگشت داد‪ .‬در این ایام‪ ،‬اغتشاش همچنان ادامه‬
‫داشت و در روزهاي ‪ 41‬و ‪ 31‬ربیعالثاني ‪ ،4231‬در‬
‫اوج خود بود‪ .‬سیفالدوله‪ ،‬حاکم جدید‪ ،‬عدهاي از‬
‫سران مستبدین شهر‪ ،‬از جمله اعظمالدوله‪،‬‬
‫وثوقالممالك‪ ،‬احتشامالممالك کرندي و سواران‬
‫کرندي و سنجابي را‪ ،‬براي سرکوب مردم‪ ،‬در‬
‫خدمت گرفت (ظهیرالدوله‪ )331 :4231 ،‬و قشون دولتي‬
‫را‪ ،‬که از طوایف چادرنشین همان حوالي بودند‪ ،‬به‬
‫شهر وارد کرد‪ .‬مردم نیز در برابر‪ ،‬به طرف خانة‬
‫رئیسالعلماء‪ ،‬یكي از رؤساي ارتجاعیون‪ ،‬هجوم‬
 ‫پژوهشنامة تاريخهاي محلي ايران‪ ،‬سال هفتم‪ ،‬شمارة دوم‪ ،‬پیاپي ‪ ،41‬بهار و تابستان ‪4932‬‬
‫آشكار ساخت‪ .‬این احتمال وجود داشت که‬
‫آقامحمّدمهدي‪ ،‬براي مقابله با سیفالدوله‪ ،‬در صدد‬
‫ایجاد رابطه با ساالرالدوله بوده که از نیروهاي او‬
‫علیه حاکم مستبد استفاده کند‪ .‬این نامه براي منشي‬
‫کنسولگري ارسال شده بود و ساالرالدوله در آن‬
‫آقامحمّدمهدي را به کمك خویش طلبیده بود‪.‬‬
‫مجلس در رفع شورش ساالرالدوله تالش زیادي‬
‫داشت و با محمّدعلي شاه همكاري نمود‪.‬‬
‫حسامالملك همداني و داوودخان کلهر‪ ،‬در ‪33‬‬
‫ربیعالثاني ‪ ،4231‬با جمعیتي به رویارویي ساالرالدوله‬
‫رفتند و جنگ سختي در نزدیكيهاي نهاوند‬
‫درگرفت‪ .‬در این نبرد‪ ،‬ساالرالدوله شكست خورد و‬
‫فرار کرد و در کرمانشاه در کنسولگري انگلیس‪ ،‬پناه‬
‫گرفت (دولتآبادي‪413 :4233 ،‬؛ ملكزاده‪131 /2 :4232 ،‬؛‬
‫کسروي‪ .)231 :4213 ،‬با وجود همراهي مجلس‪ ،‬در‬
‫یاري به محمّدعلي شاه براي سرکوب ساالرالدوله‪،‬‬
‫پادشاه قاجاري پس از فراغت از این قضیه دوباره به‬
‫اجراي نقشة سرنگوني مشروطهخواهان ادامه داد‬
‫(دولتآبادي‪ .)413 /3 :4233 ،‬در نتیجه‪ ،‬فشار بر‬
‫مشروطهخواهان بیشتر شد و زماني که از سوي‬
‫مجلس تلگرافي براي ایجاد کمیسیون تحقیق در‬
‫همدان براي متحصنان کرمانشاه فرستاده شد‪ ،‬با‬
‫حملة دوباره به کنسولگري از ایجاد هرگونه توافق‬
‫جلوگیري به عمل آمد (کتاب آبي‪ .)13 /4 :4232 ،‬ظاهراً‬
‫سیفالدوله از سوي درباریان‪ ،‬با شكست‬
‫ساالرالدوله‪ ،‬تقویت شده بود و اشراف و مستبدان‬
‫شهر احساس قدرت بیشتري نسبت به متحصنان‬
‫داشتند؛ ازاینرو تحصن و آشوب در شهر همچنان‬
‫ادامه یافت‪ .‬با اینكه از تهران سه تلگراف شدیداللحن‬
‫به حاکم کرمانشاه رسیده بود که ده نفر از افرادي را‬
‫‪841‬‬
‫سلیمانخان‬ ‫قوامالرعایا‪،‬‬ ‫کلبعليخان‬ ‫مشهدي‬
‫امیرمقتدر زنگنه‪ ،‬ملك ایرجمیرزا امیرمحترم و دیگران‬
‫و عدة زیادي از تجار و کسبه (معتمدي‪.)411 :4231 ،‬‬
‫تحصن این افراد باعث تأسي مردم و هجوم بهسوي‬
‫کنسول گري انگلیس شد و شهر در حالت جنگ و‬
‫ستیز و آشوب قرار گرفت‪ .‬سیفالدوله که باخبر شد‬
‫مردم درصدد تالفي غارت او برآمدهاند‪ ،‬پنهان شد و‬
‫چند روز بعد بیگلربیگي شهر را مأمور برقراري نظم‬
‫و بازگرداندن آرامش به شهر نمود (کتاب آبي‪/4 :4232 ،‬‬
‫‪13‬؛ بیگلري‪ .)114 :4211 ،‬آنچه که اوضاع کرمانشاه را‬
‫متشنجتر ميکرد‪ ،‬نامههایي بود که از درباريها‬
‫بهدستور محمّدعلي شاه به سران ایالت غرب‪ ،‬کلهر‬
‫و سنجابي نوشته ميشد و آنها را بهحمله به شهر‬
‫کرمانشاه و از میان بردن مشروطهخواهان تشویق‬
‫ميکرد‪ .‬این نامهها بهدست مشروطهطلبان افتاد و‬
‫رونوشتي از آنها را براي رهبران ملیون تهران‬
‫فرستادند (ملكزاده‪.)113 /2 :4232 ،‬‬
‫در جریان تحصن مردم در کنسولگري انگلیس و‬
‫فشاري که از جانب حاکمیت و مستبدین به آنها‬
‫براي ترك آن مكان ميشد‪ ،‬در کرمانشاه رخدادهاي‬
‫دیگري نیز بهوقوع پیوست که بر جریانات و‬
‫آشوبها در کرمانشاه تأثیرات زیادي گذاشت و‬
‫دامنة آن را بیش از پیش گسترش داد‪ .‬نخستین واقعه‪،‬‬
‫شورش ابوالفتحمیرزا ساالرالدوله‪ ،‬برادر محمّدعلي‬
‫شاه‪ ،‬بود‪ .‬وي به بسیاري از سران ایل و سرکردگان‬
‫نامه فرستاده بود که از سوي مجلس او را به یاري‬
‫خواهش‬ ‫به‬ ‫وي‬ ‫و‬ ‫فراخواندهاند‬ ‫مشروطه‬
‫آزاديخواهان روانة تهران ميشود (کسروي‪:4213 ،‬‬
‫‪231‬؛ کتاب آبي‪ .)11 /4 :4232 ،‬وي براي آقامحمّدمهدي‬
‫هم نامهاي فرستاد‪ .‬این نامه روابط میان این دو را‬
‫جهانبخش ثواقب‪ ،‬پروين رستمي‪ :‬اوضاع سیاسي كرمانشاه مقارن جنبش مشروطیت در ايران (‪4981-4981‬ق) ‪842‬‬
‫(ظهیرالدوله‪ .)334-331 ،312-311 :4231 ،‬نمایندة مردم‬
‫کرمانشاه در مجلس شوراي ملي‪ ،‬حاج ملكمحمّد‪،‬‬
‫نیز از مردم هوادار مشروطه خواست که فعالً از‬
‫ظهیرالدوله حمایت کنند تا کارها را بهانجام برساند‬
‫(اسناد نهضت‪.)12 :4233 ،‬‬
‫در این میان به شایعاتي دامن زده ميشد که نقشة‬
‫از پیش طراحي شدهاي میان سیفالدوله و‬
‫آقامحمّدمهدي براي ایجاد آشوب و درگیري با‬
‫سیفالدوله و تحصن در کنسولگري وجود داشته‬
‫است (ظهیرالدوله‪313 ،311 ،311 :4231 ،‬؛ کسروي‪:4213 ،‬‬
‫‪ .)231‬اما این احتمال را ميتوان منتفي دانست‪ .‬بهنقل‬
‫ظهیرالدوله‪ ،‬این شایعه را مستبدین شهر پراکندند و‬
‫به تهران مخابره نمودند که آقامحمّدمهدي و‬
‫پیروانش را مایة اغتشاش بدانند (‪ .)311 :4231‬مسلّم‬
‫بود که ساالرالدوله با آقامحمّدمهدي‪ ،‬که از رهبران‬
‫مشروطهخواه کرمانشاه و مورد وثوق مردم بود‪ ،3‬با‬
‫نامههایي که برایش ميفرستاد‪ ،‬روابطي برقرار کرده‬
‫بود‪ .‬ساالرالدوله هم شخصي نبود که مشروطهخواهي‬
‫وي مبرز باشد و شورش وي بر ضدّ سلطنت بود نه‬
‫براي آزاديخواهي‪ ،‬که آقامحمّدمهدي خواستار‬
‫همراهي و همكاري با او باشد‪ .‬این اغتشاشات باعث‬
‫وارد شدن خسارات بر مردم و کشته شدن برخي از‬
‫آنان ميشد و قتل و غارت و آشوب تا مدتها‬
‫همچنان در شهر ادامه داشت (زرگرينژاد‪،321 :4211 ،‬‬
‫‪ ،)213‬بهگونهاي که ملكزاده با عبارت‪« :‬کرمانشاه در‬
‫خاك و خون غوطه ميخورد» (‪ )113 /2 :4232‬از آن یاد‬
‫بازار غارتشده رفت تا از آنجا بازدید کند‬
‫‪ .3‬دربارة مشروطهخواهي آقامحمدمهدي کرمانشاهي اسنادي موجود‬
‫است‪ .‬ر‪.‬ك‪ :‬اسناد نهضت‪ :4233 ،‬سندهاي ش‪،41 ،41 ،42 ،43 ،44‬‬
‫‪.33 ،43‬‬
‫بودهاند‬ ‫کرمانشاه‬ ‫ناگوار‬ ‫وقایع‬ ‫محرك‬ ‫که‬
‫(آقاعليجان‪ ،‬آقارحیم‪ ،‬اعظمالدوله‪ ،‬عليمرادخان‪،‬‬
‫حسین کتیرایي و برادرهایش‪ ،‬وثوقالممالك‪ ،‬شیخ‬
‫عبدالحسین‪ ،‬میرزافتحاهلل‪ ،‬پسر شیرخان سنجابي) به‬
‫مرکز بفرستد‪ ،‬اما سران مستبدین طي تلگرافي اخطار‬
‫کردند که اگر این افراد را حرکت دهند شهر و‬
‫عشایر مغشوش خواهد شد‪ .‬این امر موجب‬
‫سرگرداني کساني شد که در تهران متحصن شده‪،‬‬
‫پيگیر خسارت اموال غارت شدة خود و منتظر آمدن‬
‫عامالن واقعه و مجازات آنها بودند (اسناد نهضت‪،‬‬
‫‪.)33-34 :4233‬‬
‫ج) حکومت ظهیرالدوله‪ ،‬تظلمخواهي مشروطهخواهان‬
‫در ‪ 1‬جمادياالول ‪ 4231‬اتابك امینالسلطان‬
‫تلگرافي براي صفاعليخان قاجار ظهیرالدوله‪ 4‬حاکم‬
‫همدان فرستاد و او را براي تحقیق و بررسي اموال‬
‫غارتزدگان و آرام کردن شهر کرمانشاه و پایان‬
‫بخشیدن به تحصن مردم در کنسولگري انگلیس‬
‫مأمور کرد‪ .‬ظهیرالدوله در ‪ 3‬جمادياالول به‬
‫کرمانشاه رسید و به کنسولگري انگلیس رفت و با‬
‫آقامحمّدمهدي‪ ،‬در باب ترك تحصن‪ ،‬مذاکره کرد‪.‬‬
‫پس از این دیدار‪ ،‬آقامحمّدمهدي تلگراف اتابك را‬
‫در خصوص مأموریت ظهیرالدوله در اصالح امور‪،‬‬
‫براي تحصن کنندگان بیان کرد و آنان نیز از‬
‫کنسولگري خارج شدند‪ ،‬بهجز ساالرالدوله‪.‬‬
‫ظهیرالدوله‪ ،‬پس از فارغ شدن از قضیة متحصنین‪ ،‬به‬
‫‪ .4‬دربارة ظهیرالدوله و انجمن اخوت‪ ،‬ر‪.‬ك‪ :‬خاطرات و اسناد‬
‫ظهیرالدّوله‪4214 ،‬؛ رائین‪111-131 /2 :4213 ،‬؛ رضواني‪.11-3 :4214 ،‬‬
 ‫پژوهشنامة تاريخهاي محلي ايران‪ ،‬سال هفتم‪ ،‬شمارة دوم‪ ،‬پیاپي ‪ ،41‬بهار و تابستان ‪4932‬‬ ‫‪842‬‬

‫اقامت داشت و سپس به اروپا تبعید شد (صفایي‪،‬‬ ‫کرده است‪ .‬در گزارش کنسولگري انگلیس نیز آمده‬
‫‪ .)214 /4 :4232‬آنچه که موجب عزل سیفالدوله شد‪،‬‬ ‫است‪:‬‬
‫از یكسو‪ ،‬شكایت مردم کرمانشاه نسبت به تخریب‬ ‫شهر تا آن مقداري که مربوط به احزاب است آرام‬
‫و غارت شهر توسط سواران او و از سوي دیگر‪،‬‬ ‫ولي دزدي و قتل دائمالوقوع است و هنگام شب‬

‫شكایت کنسولگري انگلیس از وي بود (کتاب آبي‪،‬‬ ‫براي تردّد مجاهدین در شهر امنیت نیست (کتاب‬

‫‪)11 ،31 /4 :4232‬؛ اما این احتمال که شكایت‬ ‫آبي‪.)343 /4 :4232 ،‬‬

‫کنسولگري از سیفالدوله در حكم عزل وي مؤثرتر‬ ‫بهگفتة معتمدي از شاهدان راوي‪ ،‬در تمام بیش از‬

‫بوده باشد‪ ،‬بیشتر است‪ .‬در گزارشي (‪ 32‬شعبان‬ ‫سي روزي که مردم کرمانشاه در تلگرافخانه و‬

‫‪ )4231‬به این نكته اشاره شده که سیفالدوله‪،‬‬ ‫اطراف آن در حال تحصن بودند‪ ،‬غیر از بعضي اعیان‬

‫عالءالدوله‪ ،‬وزیر مخصوص]وزیر دربار[‪ ،‬اقبالالدوله‬ ‫و مالکین که براي آنها از منزل غذا تهیه ميکردند و‬

‫و سیزده نفر دیگر که با مجلس شوراي ملي مخالفت‬ ‫ميآوردند‪ ،‬مخارج سایر مردم متحصن که شاید بیش‬

‫داشتند‪ ،‬به مجلس رفتند و از اعمال گذشتة خود توبه‬ ‫از سههزار نفر بودند‪ ،‬را سیداسداهلل و سیدحبیباهلل‪،‬‬

‫کرده و قسم یاد نمودند که مخالفت نكنند؛ اما‬ ‫برادران ملكمحمّد (نمایندة کرمانشاه در مجلس‬

‫مشخص بود که این سوگند از ترس جانشان بوده‬ ‫شوراي ملي)‪ ،‬ميپرداختند (‪414 :4231‬؛ سلطاني‪:4212 ،‬‬

‫«والّا هیچ وقت مستبدین راضي به عدالت نخواهند شد»‬ ‫‪ .)131 /2‬پس از پایانیافتن تحصن‪ ،‬اصناف کرمانشاه‬

‫(اسناد نهضت‪.)33 :4233 ،‬‬ ‫شرح غارت بازار و درگیريهایي را که در میان‬

‫تعدادي از شكایتکنندگان که اموالشان بهغارت‬ ‫مشروطهخواهان و مستبدین روي داده بود‪ ،‬بهصورت‬

‫رفته بود‪ ،‬بهطرف تهران رهسپار شدند تا شكایت و‬ ‫عریضهاي به شخص ظهیرالدوله تحویل دادند‪ .‬در‬

‫تظلم خود را بهمجلس ببرند‪ .‬با پيگیري این گروه‪،‬‬ ‫‪43‬جماديالثاني ‪ ،4231‬تلگرافي از اتابك اعظم به‬

‫قرار بر این شد که زیانهاي وارد شده به آنها‬ ‫ظهیرالدوله رسید که شاه‪ ،‬ساالرالدوله را بخشیده‬

‫پرداخت شود‪ .‬اما قتل علياصغرخان اتابك در ‪34‬‬ ‫است (ظهیرالدوله‪ )313 :4231 ،‬و ميبایست او را به‬

‫رجب ‪ 4231‬باعث آشفتهتر شدن اوضاع شد‪.‬‬ ‫تهران بفرستد (همان‪ .)211 :‬در ‪ 42‬جماديالثاني‪،‬‬

‫وضعیت مجلس و دولت روال عادي خود را‬ ‫ظهیرالدوله شكایت مردم کرمانشاه و گزارشي از‬

‫نداشت‪ ،‬ازاینرو زیاندیدگان به آنچه که ميخواستند‬ ‫حاکم معزول (امیرافخم) را بهصورت تلگراف براي‬

‫دست نیافتند و بدون اینكه بهمقصود خود برسند‪،‬‬ ‫اتابك ميفرستد‪ .‬این شكایت در قالب همان‬

‫بازگشتند‪ .‬اما چندي بعد‪ ،‬مشروطهخواهان‪ ،‬پس از‬ ‫عریضهاي بود که اصناف کرمانشاه به ظهیرالدوله داده‬

‫ترور اتابك‪ ،‬تقویت شده و توانستند سیفالدوله را‪،‬‬ ‫بودند (همان‪ .)311-311 :‬در هیجدهم همان ماه‪،‬‬

‫بهموجب شكایت اهالي کرمانشاه‪ ،‬بهمحاکمه بكشانند‬ ‫ساالرالدوله و سیفالدوله تحتالحفظ به تهران‬

‫و در عدلیه زیر نظر عالءالملك‪ ،‬وزیر عدلیه‪ ،‬محاکمه‬ ‫فرستاده شدند‪ .‬سیفالدوله از حكومت کرمانشاه‬

‫و بهپرداخت هفتهزار تومان محكوم گردانند‪ .‬این‬ ‫برکنار گردید و ساالرالدوله یك ماه در پارك اتابك‬
‫جهانبخش ثواقب‪ ،‬پروين رستمي‪ :‬اوضاع سیاسي كرمانشاه مقارن جنبش مشروطیت در ايران (‪4981-4981‬ق) ‪841‬‬

‫محرکین ناآراميها‪ ،‬از بازگشت دوبارة سیفالدوله‪،‬‬ ‫پول را از او گرفتند و از طریق ظهیرالدوله براي‬
‫حاکم سابق‪ ،‬به کرمانشاه جلوگیري ميکردند‪ .‬این بار‬ ‫برخي افراد زیاندیده فرستادند‪ .‬آنگاه به سیفالدوله‬
‫هم آنچه که موجب شد دولت از قصد خود براي‬ ‫اجازة بازگشت به مالیر داده شد (صفایي‪/3 :4232 ،‬‬

‫حاکم نمودن سیفالدوله در کرمانشاه برگردد‪،‬‬ ‫‪ .)213‬از آن پس‪ ،‬حكومت کرمانشاه بهطور غیررسمي‬
‫اعتراض سفارت انگلیس بود که آن را عملي‬ ‫ضمیمة حكومت ظهیرالدوله در همدان گردید و در‬
‫غیردوستانه نسبت به انگلستان ميدانستند؛ زیرا‬ ‫کرمانشاه محمّدرضاخان زنگنه ظهیرالملك‪ ،4‬به نیابت‬
‫چند ماه پیش‪ ،‬سیفالدوله باعث شده بود بهطرف‬ ‫او‪ ،‬به امر حكومت اشتغال داشت‪.‬‬
‫کنسولگري انگلیس در کرمانشاه تیراندازي شود‪.‬‬ ‫در ‪ 3‬جمادياالول ‪ ،4231‬افزونبر درگیريهایي‬
‫خسارتدیدگان غارت‪ ،‬که به غرامت خود دست‬ ‫که میان مشروطهخواهان و مستبدان وجود داشت‪،‬‬
‫نیافته بودند‪ ،‬به تهران آمده و اعتراض کردند و‬ ‫دیگر‬ ‫و‬ ‫نوري‬ ‫فضلاهلل‬ ‫شیخ‬ ‫تحصن‬ ‫با‬
‫مجلس که درماندة این قضیه شده بود‪ ،‬ميخواست‬ ‫مشروعهخواهان در حضرت عبدالعظیم‪ ،‬نزاع بین‬
‫سیفالدوله را دوباره حاکم کرمانشاه نماید تا این‬ ‫مشروطهخواهان و مشروعهخواهان نیز آغاز و‬
‫دعاوي را فیصله دهد‪ ،‬اما با اعتراض سفارت انگلیس‬ ‫تلگرافهایي هم به شهرهاي دیگر‪ ،‬براي آگاهي‬
‫بهصورت کلي این امر منتفي شد (کتاب آبي‪/4 :4232 ،‬‬ ‫مردم از تحصن خود‪ ،‬ارسال شد‪ .‬مجلس نیز در‬
‫‪ .)431 ،413 ،11‬اسناد متعددي از درگیريها و‬ ‫واکنش به آن‪ ،‬تلگرافهایي به شهرهاي مختلف‬
‫اغتشاش و بينظمي در کرمانشاه در این ایام موجود‬ ‫فرستاد که غرض آنها اختالف است‪ .‬در کرمانشاه در‬
‫است‪ .‬در سند ش‪ 32( 44‬شعبان ‪ )4231‬اغتشاش شهر‬ ‫اثر این تلگرافها‪ ،‬واکنشهایي محدود از سوي‬
‫در اثر دخالتهاي ایل سنجابي گزارش شده و تأکید‬ ‫مشروطهخواهان و مخالفانشان صورت گرفت‪.‬‬
‫شده که‬ ‫طرفداران مشروطیت به تلگرافخانه هجوم آوردند و‬
‫در این والیت ابداً تأمین جاني و مالي براي احدي‬ ‫تحصن اختیار کردند و از خواستههاي مجلس‬
‫باقي نیست‪ .‬طایفه سنجابي‪ ...‬تمام امالك مردم را‬ ‫شوراي ملي پشتیباني نمودند‪ .‬در برابر آنها‪ ،‬مستبدین‬
‫قتل و غارت نمودند‪ ،‬حكومتي هم نیست که بتواند‬ ‫و مخالفان مشروطیت نیز به تحریك مقامات دولتي و‬
‫جلوگیري کند (اسناد نهضت‪32-33 :4233 ،‬؛ سنجابي‪،‬‬
‫شیخ فضلاهلل نوري صفآرایي کردند (سنجابي‪:4231 ،‬‬
‫‪.)434-411 :4231‬‬
‫‪ .)411‬پس از ترور اتابك‪ ،‬تحصن مشروعهخواهان در‬
‫در ادامة این گزارش آمده که ظهیرالدوله هم از وقتي‬
‫عبدالعظیم نیز پایان یافت‪.‬‬
‫به کرمانشاه آمده در رواج مذهب صوفیه کوشیده و‬
‫در رمضان ‪ 4231‬بار دیگر شهر بهحالت بينظمي‬
‫جمعیتي را در طریقه خود داخل نموده است (اسناد‬
‫درآمد و پيدرپي در شهر از سالح استفاده ميکردند‪.‬‬
‫نهضت‪ .)32-33 :4233 ،‬در سندي به مهر و امضاي‬
‫حاج میرزاعلي صراف (به تاریخ ‪ 3‬رمضان ‪ ،)4231‬از‬ ‫‪ .4‬دربارة حاج محمّدرضاخان ظهیرالملك از نوادگان شیخ عليخان‬
‫زنگنه (وزیر شاه سلیمان صفوي)‪ ،‬ر‪.‬ك‪ :‬بیگلري‪.113 /3 :4211 ،‬‬
‫عزل ظهیرالدوله و حكومت حاجي سیفالدوله خبر‬
 ‫پژوهشنامة تاريخهاي محلي ايران‪ ،‬سال هفتم‪ ،‬شمارة دوم‪ ،‬پیاپي ‪ ،41‬بهار و تابستان ‪4932‬‬ ‫‪842‬‬

‫دریافت شده بود‪ .‬همچنین‪ ،‬در این گزارش به‬
‫افزایش یافتن دزدي و غارت‪ ،‬بهویژه غارت اموال‬
‫زائران و دهات در نواحي مختلف این والیت اشاره‬
‫شده است‪ .‬به تأکید این گزارش‪ ،‬در این دزديها و‬
‫غارتها بیشتر سوارکاران لر شرکت داشتند و با یك‬
‫محاسبة سرانگشتي‪ ،‬طي دو ماه‪ ،‬بیش از ‪ 11‬دهكده‬
‫به دست آنها غارت شده بود (کتاب نارنجي‪/4 :4233 ،‬‬
‫‪.)11‬‬
‫در تهران محمّدعليشاه در فكر سرنگوني‬
‫مشروطیت بود و همین که تصمیم گرفت از شهر‬
‫بیرون برود و در باغشاه اقامت نماید‪ ،4‬اولین کاري‬
‫که کرد سیمهاي تلگراف میان تهران و شهرستانها را‬
‫قطع کرد و مراقب بود مردم ایران‪ ،‬از آنچه در تهران‬
‫ميگذشت‪ ،‬آگاه نشوند‪ .‬ازاینرو‪ ،‬وقایع تهران پس از‬
‫گذشت زمان به شهرستانها و بهویژه تبریز ميرسید‪.‬‬
‫انجمن تبریز به عموم شهرستانهاي ایران و حوزة‬
‫علمیة نجف تلگراف زد و از اوضاع تهران و‬
‫بدخواهي محمّدعليشاه اظهار نگراني کرد (ملكزاده‪،‬‬
‫‪.)331-333 /2 :4232‬‬
‫سواران ایل کلهر و ایل سنجابي در کرمانشاه‪،‬‬
‫پیش و پس از بهتوپ بستهشدن مجلس‪ ،‬به‬
‫محمّدعليشاه پیوستند (همان‪4132 /1 :‬؛ سنجابي‪:4231 ،‬‬
‫‪ .)414‬این ایالت‪ ،‬در دورة مشروطهخواهي مردم‬
‫را خروج ناگهاني ظهیرالدوله‪ ،‬حاکم محلي‪ ،‬که از‬
‫دست طلبكاران بيشمار خود به همدان گریخته‪،‬‬
‫‪ .4‬براساس گزارش وزارت خارجه روسیه‪ ،‬محمدعليشاه در نامهاي‬
‫به مجلس هدف خود را از خروج از شهر‪ ،‬میل به استراحت در قصر‬
‫خارج از شهر خود و بهدور از زندگي شهري اظهار کرد‪ .‬مجلس در‬
‫پاسخ با نامة شدیداللحني وي را به ایجاد نگراني مغرضانه با خروج‬
‫بار روي دادهبود‪ ،‬بسیار وخیم ذکر کردهاست؛ زیرا که‬
‫ناگهاني از شهر‪ ،‬برخالف ارادة ملت متهم و اعالم داشت که ملت‬
‫این عمل شاه را تهدیدي براي امنیت و آزادي خود ميداند (کتاب‬
‫نارنجي‪.)341 -343 /4 :4233 ،‬‬
‫داده و در آن به مغشوش بودن اوضاع شهر و دعواي‬
‫شدید در دو نقطه از شهر اشاره ميکند که با دخالت‬
‫عدهاي از سادات و بزرگان فیصله ميیابد‪ .‬در این‬
‫گزارش آمده که ظهیرالدوله در قلعة حكومتي منزل‬
‫دارد و در انتظار است که شاید دوباره به حكومت‬
‫برگردد و سیفالدوله هنوز از تهران حرکت نكرده‬
‫است‪ .‬همچنین براي افرادي که اموالشان غارت شده‬
‫هیچ اقدامي صورت نگرفته است (همان‪ .)31-31 :‬در‬
‫نامه اي که با مهر و امضاي شخصي به نام علي (‪33‬‬
‫رمضان ‪ )4231‬از کرمانشاهان براي آقا محمّدمهدي‬
‫مجتهد کرمانشاهي به نجف فرستاده شده‪ ،‬از اوضاع‬
‫آشفتة شهر و ناامني که حتي موفق نميشوند فرایض‬
‫خویش را در مساجد بهجا آورند و به نصایح و‬
‫مواعظ گوش بسپارند‪ ،‬زبان به شكوائیه گشوده و‬
‫درخواست کرده که ایشان اقدامي در این باره نماید‪.‬‬
‫سپس گزارش ميدهد که هنوز از آمدن سیفالدوله‬
‫خبري نیست و فقط شریفالملك امور حكومت را‬
‫در اختیار دارد که «آن هم در نهایت بيکفایتي و‬
‫بيحالي که بههیچوجه امنیت داخل و خارج را نداریم»‬
‫(همان‪.)31-32 :‬‬
‫در گزارش وزارت خارجه روسیه در سال‬
‫‪4231‬ق‪4111 /‬م دربارة والیات ایران‪ ،‬به وجود‬
‫آشوب و اغتشاش در کرمانشاه اشاره شده و علت آن‬
‫دانسته است‪ .‬این گزارش‪ ،‬وضع گرفتن مالیات را‪،‬‬
‫بهسبب تغییر حاکم در کرمانشاه که در آن سال هفت‬
‫از کل مبلغ ‪ 411‬هزار تومان مالیاتي که در پایان سال‬
‫ميبایست اخذ ميشد‪ ،‬فقط حدود دههزار تومان‬
‫جهانبخش ثواقب‪ ،‬پروين رستمي‪ :‬اوضاع سیاسي كرمانشاه مقارن جنبش مشروطیت در ايران (‪4981-4981‬ق) ‪843‬‬
‫کرمانشاه‪ ،‬امور این ایالت در دست ظهیرالملك قرار‬
‫گرفت‪ .‬یكي از وقایع این ایام تبعید آیتاهلل بهبهاني‬
‫به عتبات‪ ،‬به دستور محمّدعليشاه‪ ،‬پس از بهتوپ‬
‫بستن مجلس‪ ،‬بود‪ .‬پس از اینكه سید و همراهانش را‬
‫به مأموران در کرمانشاه تحویل دادند‪ ،‬مأموران‬
‫ميترسیدند که سیدکمالالدین بهبهاني‪ ،‬برادر سید که‬
‫در کرمانشاه مقام اجتهاد داشت‪ ،‬مردم را براي رهایي‬
‫بهبهاني تحریك کند‪ .‬از اینرو در روستاي سلیمانیه‪،‬‬
‫در نزدیكي بیستون‪ ،‬از بهبهاني و همراهانش پذیرایي‬
‫کردند‪ .‬پس از مدتي او را به ظهیرالملك تحویل‬
‫دادند و مدت هشتماه‪ ،‬زیر نظر عدهاي سرباز در‬
‫دهستان دینهور‪ ،‬بخش صحنه‪ ،‬اقامت داشتند‪ .‬سپس‬
‫با اجازة دولت‪ ،‬بهبهاني در میان استقبال مردم به‬
‫کرمانشاه وارد شد و از آنجا به عتبات رفت (صفایي‪،‬‬
‫‪ .)411-413 /4 :4232‬در سندي بهتاریخ ‪ 44‬ذیقعده‬
‫‪ ،4233‬آیات عظام محمّدکاظم خراساني و مالعبداهلل‬
‫مازندراني پیامي به ایالت کلهر و کلیایي و احمدوند‬
‫صادر کردند و از آنان خواستند که به مجاهدین‬
‫آذربایجاني بپیوندند و ترتیب آزادي آقا سیدعبداهلل‬
‫بهبهاني را‪ ،‬که به خطّة کرمانشاه تبعید شده‪ ،‬بدهند‬
‫(اسناد نهضت‪ .)431-443 :4233 ،‬سند دیگري موجود‬
‫است که در آن آیتاهلل محمّدکاظم خراساني‪ ،‬به‬
‫ایالت و طوایف کرمانشاهان پیام فرستاده و همان‬
‫خواستهها را تكرار نموده است (همان‪.)434-431 :‬‬
‫ظهیرالملك نیز طي تلگرافي در ‪ 44‬جمادياآلخر‬
‫‪ 4233‬به سپهساالر اعظم‪ ،‬در خصوص سلوك با‬
‫آیتاهلل بهبهاني و برادرش که آیا به شهر داخل شوند‬
‫یا از همان بیرون شهر راهي مقصد تبعید شوند‪،‬‬
‫گذاشته بود نیز مورد شلیك توپ قرار گرفت و تخریب و غارت شد‬
‫کسب تكلیف مينماید (همان‪411 :‬؛ سلطاني‪/2 :4212 ،‬‬
‫کرمانشاه حمالت بسیاري به شهر داشتند و‬
‫گرفتاريها و آشوبهاي متعددي راه انداختند و‬
‫اینك هم به محمّدعليشاه پیوسته بودند‪ .‬پس از‬
‫انتشار خبر رفتن محمّدعليشاه به باغشاه‪،‬‬
‫تلگراف هایي از رشت و اصفهان براي انجمن والیتي‬
‫کرمانشاه و همراهي آنها با مشروطهخواهان تهران‬
‫فرستاده شد (ملكزاده‪ .)313 /2 :4232 ،‬پس از بهتوپ‬
‫بستن مجلس‪ ،4‬بهدستور محمّدعليشاه‪ ،‬از طرف‬
‫برخي روحانیون کرمانشاه تلگرافي مبني بر تحریم‬
‫مشروطه ارسال شد‪ .‬این افراد‪ ،‬کساني مانند‬
‫ابوالقاسممیرزا‬ ‫امامجمعه‪،‬‬ ‫ابوعلي‬ ‫محمّدناصر‪،‬‬
‫رئیسالعلماء‪ ،‬حاجي آقا اکبر‪ ،‬آقا عليآقا‪ ،‬آقا رحیم‪،‬‬
‫آقا محمّدصالح‪ ،‬حاجي آقا ولي و سلطانالعلماء‬
‫بودند (همان‪311 /1 :‬؛ کشاورز‪ .)44 :4211 ،‬البته کساني از‬
‫سران مشروطهخواه‪ ،‬مانند آقا محمّدمهدي و‬
‫معتضدالدوله‪ ،‬هم تلگرافي در ستایش و تشكر از‬
‫محمّدعليشاه در «سرکوب اشرار ]مشروطهخواهان] و‬
‫رفع مادة بينظمي ارسال کردند» (ملكزاده‪/2 :4232 ،‬‬
‫‪ .)141‬این احتمال وجود دارد که سرکوب باعث شده‬
‫بود که مشروطهخواهان در مقطعي از زمان با‬
‫مستبدین همراهي کنند‪.‬‬
‫د) حکومت ظهیرالملک؛ ناآراميها و آشوبهای‬
‫درون شهری‬
‫پس از کنارهگیري ظهیرالدوله و بروز آشفتگي در‬
‫‪ .4‬در ماجراي بهتوپ بستهشدن مجلس‪ ،‬به دلیل گرایش‬
‫مشروطهخواهي ظهیرالدوله‪ ،‬خانة وي و «انجمن اخوت» که او بنیاد‬
‫(کتاب نارنجي‪.)311 /4 :4233 ،‬‬
 ‫پژوهشنامة تاريخهاي محلي ايران‪ ،‬سال هفتم‪ ،‬شمارة دوم‪ ،‬پیاپي ‪ ،41‬بهار و تابستان ‪4932‬‬ ‫‪880‬‬

‫مسافرین و یا جنگ مابین خود بودند‪ .‬طوایف‬ ‫‪.)113‬‬

‫کاکاوند هم قصد حمله به کرمانشاه را داشتند و آنجا‬
‫را تهدید ميکردند‪ .‬در جمادياالول ‪4233‬‬
‫ظفرالسلطنه‪ ،‬حاکم جدید‪ ،‬هنوز نیامده بود و شهر‬
‫بهحال اغتشاش باقي و تجارت هم متروك گردیده‬
‫بود (همان‪.)331 ،411 :‬‬
‫ظفرالسلطنه با وجود انتصاب به حكومت‬
‫کرمانشاه به این شهر نیامد و از این منصب‬
‫صرفنظر کرد‪ .‬مشكالتي در حكومت کرمانشاه‬
‫وجود داشت که پیشرفت کار را در این شهر بسیار‬
‫دشوار ميکرد‪ .‬غارت اموال مردم کرمانشاه را‬
‫صدهزار تومان معین کرده بودند که سه قسمت‬
‫بشود؛ یك قسمت را حاجي آصفالدوله که زمان‬
‫غارت حكومت داشته و نتوانسته جلوگیري کند‬
‫بدهد؛ یك قسمت را نیز سرتیپ فوج زنگنه و رئیس‬
‫ظهیرالملك که در این دوران پیر و ناتوان شده‬
‫ارشدش‪،‬‬ ‫فرزند‬ ‫به‬ ‫را‬ ‫حكومت‬ ‫امر‬ ‫بود‪،‬‬
‫محمّدحسینخان اعظمالدوله سپرد و نایباالیاله شد‪.‬‬
‫اعظمالدوله فردي مستبد بود و بهدرستي حكومت‬
‫نميکرد و احكام سختگیرانهاي صادر مينمود و‬
‫برخي افراد را که جرایمي هم مرتكب شده بودند سر‬
‫برید یا جلوي دهانه توپ گذاشت و منهدم کرد‪.‬‬
‫ازاینرو گزارشي به تهران رسید که نایبالحكومة‬
‫کرمانشاه بعضي اشخاص را بدون محاکمة صحیح‪،‬‬
‫حكم به قتل داده است‪ .‬در این خصوص از وزیر‬
‫داخله در مجلس استیضاح شد‪ .‬وزیر داخله جواب‬
‫داد که بهمحض وصول این خبر‪ ،‬به نایبالحكومه‬
‫حكم نموده است که به تهران براي محاکمه حاضر‬
‫شود (معتمدي‪432-434 :4231 ،‬؛ کتاب آبي‪/4 :4232 ،‬‬

‫توپچي که زیردستان آنها غارت کرده بودند بدهند؛‬ ‫‪)411‬؛ که البته این امر تا فروافتادن محمّدعليشاه از‬

‫یك قسمت هم باید از مردم شهر دریافت ميشد‪.‬‬ ‫تخت سلطنت محقق نگردید‪.4‬‬

‫دریافت مالیات سال گذشته نیز بود (مغیثالسلطنه‪،‬‬ ‫انعكاس مجازاتها در تهران سبب گردید که در‬

‫‪ )431 :4211‬و همچنان حكومت در اختیار ظهیرالملك‬ ‫ماه ربیعالثاني ‪ ،4233‬ظهیرالملك را از حكمراني‬

‫و پسرش اعظمالدوله بود‪ .‬از سویي‪ ،‬اوضاع کرمانشاه‬ ‫معزول و بهجاي او شاهزاده عزیزاهللمیرزا ظفرالسلطنه‬

‫آرام نبود و تشنج میان مشروطهخواهان و مستبدان‬ ‫را به حكومت کرمانشاهان منصوب کنند‪ .‬این عزل و‬
‫نصب موجب وخیمتر شدن اوضاع شد‪ .‬تحرکات‬
‫وجود داشت‪ .‬در همین زمان فتوایي از آیتاهلل‬
‫ایالت دور و نزدیك کرمانشاه در بروز اغتشاش شهر‬
‫آخوند مالمحمّدکاظم خراساني رسید که پرداخت‬
‫مؤثر بوده است‪ .‬این وضعیت آشفته در گزارش‬
‫مالیات را به محمّدعليشاه تحریم کرده بود‪ .‬این‬
‫کنسولگري بازتاب یافته است (کتاب آبي‪/4 :4232 ،‬‬
‫حكم را آزاديخواهان کرمانشاه چاپ و مخفیانه در‬
‫‪ .)433‬همچنان وضعیت کرمانشاه تا ماهها بعد در‬
‫شهر منتشر کردند (سنجابي‪ .)413 :4231 ،‬با وجود این‬
‫حالت آشفته و ناآرامي بود‪ ،‬ایالت مشغول غارت‬
‫تشنجات در شهر‪ ،‬در ادامة آن‪ ،‬غائلة آتش زدن و‬
‫غارت حسینیة متعلق به معینالرعایا که از مستبدین‬ ‫‪ .4‬پس از خلع محمدعليشاه و بازشدن مجلس شوراي ملي‪ ،‬قضیة‬
‫محاکمة اعظمالدوله دوباره مطرح شد‪ .‬دربارة شرحي از آن‪ ،‬ر‪.‬ك‪:‬‬
‫سنجابي‪432-433 :4231 ،‬؛ معتمدي‪.431 :4231 ،‬‬
‫جهانبخش ثواقب‪ ،‬پروين رستمي‪ :‬اوضاع سیاسي كرمانشاه مقارن جنبش مشروطیت در ايران (‪4981-4981‬ق) ‪884‬‬

‫تمام آذربایجان‪ ،‬اصفهان و شیراز و خراسان و‬ ‫شهر بود‪ ،‬درگرفت‪ .4‬اقتدار روزافزون ایل کلهر و‬
‫استرآباد حامي مشروطه و بر ضدّ دولت شده و‬ ‫شهرت فراگیر داودخان‪ ،‬ایلخان کلهر‪ ،‬در کرمانشاه‬
‫اعتناء به احكام اولیاي دولت ندارند‪ ،‬باز بالنسبه‬ ‫باعث شد که او بهسوي مرکز حكمراني کرمانشاه‬
‫کرمانشاه امن و امان و ارزاق فراوان و مردم شهر‬
‫پیشروي کند و قصد از میان برداشتن محمّدعليخان‪،‬‬
‫آسودهاند (همان‪.)244 :‬‬
‫ایلخاني سابق کلهر‪ ،‬را داشت که با پشتیباني‬
‫این رخدادها نشان ميدهد که افزونبر اختالفات‬
‫حكومت مرکزي و ایالت کرمانشاه و ناراضیان کلهر‬
‫و ستیزههاي میان مشروطهخواهان و مستبدین‪،‬‬
‫براي او مانعي شمرده ميشد (سلطاني‪.)113 /3 :4212 ،‬‬
‫تاخت و تاز ایالت به شهر و درگیري با آنها باعث‬
‫در رمضان ‪ ،4233‬شهر کرمانشاه در اوج اغتشاش‬
‫آشوب و ناآرامي در شهر شده بود‪ .‬هرچند ميتوان‬
‫بود‪ .‬محمّدعليخان را سوارهاي سردار مظفر‪ ،‬پسر‬
‫درگیري با ایالت مانند کلهر را که در مقطعي به‬
‫داودخان کلهر‪ ،‬گرفته و به خارج شهر ميبرند‪ .‬به‬
‫هواداري از محمّدعليشاه برخاسته بودند نیز‬
‫تالفي این امر‪ ،‬اهالي شهر اجتماع کرده‪ ،‬ساالر اقبال‬
‫درگیري مشروطهخواهان با مخالفان مشروطه‬
‫و ضرغامالدوله جوانمیر‪ ،‬پسران داودخان‪ ،‬را که در‬
‫دانست‪.‬‬
‫منزل فردي در شهر بودند‪ ،‬محاصره ميکنند‪ .‬پسران‬
‫پس از این وقایع‪ ،‬داودخان کلهر از تقویت‬
‫داودخان خواستار مالقات با فریدالملك کارگزار‬
‫همهجانبة شیرخان صمصامالممالك‪ ،‬رئیس ایل‬
‫وزارت امور خارجه در کرمانشاه شدند و او نیز پس‬
‫سنجابي و حكمران دولتي قصرشیرین‪ ،‬از جانب‬
‫از مشورت با اعظمالدوله نایباالیاله آنها را به‬
‫حكومت کرمانشاه اطالع ميیابد‪ .‬ایل گوران که‬
‫دارالحكومه آورده و جمعیت را پراکنده کردند‪ .‬در‬
‫همپیمان ایل کلهر و ذينفع در امر حكومت‬
‫این درگیريها هیجده نفر از طرفین کشته شدند‪ .‬از‬
‫قصر شیرین و مرتع زهاب بودند‪ ،‬با ایل کلهر در پي‬
‫اهل شهر دوازده نفر کشته شده بودند‪ .‬در این واقعه‬
‫حمله و اخراج سوارههاي سنجابي برآمدند‪ .‬شیرخان‬
‫مردم کرمانشاه‪ ،‬با هم متحد شدند تا اینکه بر کلهرها‬
‫سنجابي که رویارویي با اردوي آماده را در توان خود‬
‫غلبه کردند و پسران داودخان و چند نفر از کلهرها‬
‫ندید‪ ،‬در مقام اطاعت و تسلیم به داودخان برآمد‬
‫را که در دارالحكومه تحت نظر بودند با مالیات کلهر‬
‫(سلطاني‪ .)111 /3 :4212 ،‬کنسولگري انگلیس از ورود‬
‫که بیستودو هزار تومان محاسبه شده بود‪ ،‬معاوضه‬
‫ایل کلهر و گوران به سرپل در یك منزلي‬
‫کردند (فریدالملك‪ .)211-211 :4211 ،‬در این تاریخ‪ ،‬در‬
‫قصر شیرین در ماه شوال‪ ،‬بهقصد حمله به‬
‫خاطرات فریدالملك‪ ،‬کارگزار وزارت امور خارجه‪،‬‬
‫صمصامالممالك‪ ،‬گزارش داده است (کتاب آبي‪:4232 ،‬‬
‫آمده است‪:‬‬
‫‪ .)214 /3‬در این ایام‪ ،‬کنترل جادههاي منتهي به‬
‫کرمانشاه و نقاط اطراف کامالً در دست طایفة‬ ‫‪ .4‬این بلوا بر سر توهین و کتكکاري بعضي از اتباع معینالرعایا با‬
‫داودخان قرار گرفته بود (بیگلري‪ .)111 /3 :4211 ،‬این‬ ‫میرزا احمدخان معتضدالدوله وزیري اتفاق افتاد‪ .‬شرحي از آن در‪:‬‬
‫سنجابي‪411 :4231 ،‬؛ معتمدي‪.434-411 :4231 ،‬‬
‫حمالت و درگیريها دوباره باعث شد اوضاع‬
 ‫پژوهشنامة تاريخهاي محلي ايران‪ ،‬سال هفتم‪ ،‬شمارة دوم‪ ،‬پیاپي ‪ ،41‬بهار و تابستان ‪4932‬‬
‫مكرر مردم به پایتخت براي برقراري امنیت و‬
‫آسایش مردم نیز بيفایده بوده است‪ .‬در ادامة نامه‬
‫اشاره شده تنها کسي که ميتواند با قدرت نظامي‪،‬‬
‫اشرار را مجازات و نظم را در شهر و اطراف آن‬
‫برقرار نماید منحصر به ظهیرالملك است که رؤساي‬
‫ایالت و اعیان از وي حرفشنوي دارند اما ایشان‬
‫هم بهدالیلي کناره گرفته و تا علما و بزرگان شهر به‬
‫او اصرار نكنند اقدامي انجام نميدهد‪ .‬از اینرو‬
‫انجمن از آقا محمّدمهدي ميخواهند که به‬
‫ظهیرالملك براي برقراري نظم در شهر و بیرون از آن‬
‫توصیهاي بنماید (اسناد نهضت‪.)12 :4233 ،‬‬
‫همچنین‪ ،‬خطر تصرف کرمانشاه و استقرار‬
‫حكومت محلي کلهر در این شهر از سوي سواران‬
‫ایل کلهر وجود داشت و همین امر‪ ،‬مأمورین داخلي‬
‫و خارجي را نگران ساخته بود (کتاب آبي‪/3 :4232 ،‬‬
‫‪ .)231‬بنابر نظر کنسولگري انگلیس در کرمانشاه‪،‬‬
‫غیرممكن نبود که پس از اقدامات تهدیدکنندة‬
‫صمصامالسلطنه بختیاري در اصفهان‪ ،‬این عمل‬
‫بختیاري را سایر طوایف هم پیروي نمایند‪ ،‬یعني ایل‬
‫کلهر در کرمانشاه و ایل قشقایي در شیراز (همان‪:‬‬
‫‪ .)231‬در این دوره‪ ،‬داودخان تغییر موضع داد و‬
‫بهسوي مشروطهخواهان گرایش پیدا کرد‪ .‬بهطوري‬
‫که کنسولگري انگلیس در گزارشي با یادآوري‬
‫تلگراف قبلي خود که شرح داده بود امكان دارد سایر‬
‫طوایف‪ ،‬خصوصاً قشقایي و کلهر‪ ،‬همین روش‬
‫بختیاري را تعقیب بنمایند و شیراز و کرمانشاه را‬
‫تصرّف نمایند‪ ،‬تأکید ميکند که «عليالظاهر اکنون‬
‫داودخان طرح آشتي با مأمورین کرمانشاه ریخته است»‬
‫(کتاب آبي‪ .)141-111 /3 :4232 ،‬اما باز هم راههاي‬
‫کرمانشاه بينهایت مغشوش و ناامني رو به ازدیاد بود‬
‫‪888‬‬
‫کرمانشاه آشفته و دچار آشوب شود و راهها ناآرام‬
‫گردد (ناظماالسالم‪.)332/1 :4211 ،‬‬
‫صمصامالممالك‪ ،‬حكمران قصر شیرین که مجادله‬
‫با ایالت کلهر و گوران را در توان خود نميدید‪،‬‬
‫به حكم داودخان برکنار شد و سپس به داودخان پناه‬
‫آورد‪ .‬داودخان خود را بهکلي از تحت حكومت‬
‫محلي خارج ميدانست و نتیجه این شد که راهها در‬
‫اختیار ایل داودخان قرار گرفت و دو ایستگاه پُستي‬
‫را به سرقت بردند‪ .‬بهعقیدة کنسول انگلیس‪ ،‬اگر‬
‫داودخان تنبیه نشود‪ ،‬آن والیات بهتدریج براي‬
‫اروپاییان هم ناامن خواهد شد و به تجارت انگلیس‪،‬‬
‫که مقدار معتنابهي است‪ ،‬زیان وارد خواهد شد و‬
‫یك حكومت مقتدري الزم است‪ .‬بهعقیدة او‬
‫حكمران کنوني‪ ،‬ظهیرالملك زنگنه‪ ،‬که رئیس یكي از‬
‫ایالت محلي است‪ ،‬از آن ميترسد که اگر بر ضدّ‬
‫ایالت دیگر اقدام نماید وقتي که حكومت را از‬
‫دست بدهد‪ ،‬از ناحیة آنها دچار زیان بشود (کتاب آبي‪،‬‬
‫‪ .)231-231 /3 :4232‬شدت بينظمي در کرمانشاه در‬
‫این دوران بهحدّي بود که اعضاي انجمن در نامهاي‬
‫بهتاریخ ‪ 41‬ربیعالثاني ‪ ،4233‬از آیتاهلل آقا‬
‫محمّدمهدي براي اعاده نظم استمداد ميطلبند‪ .‬در‬
‫این نامه تأکید شده که بهدلیل نبودن حكومت مقتدر‬
‫و نیروي مسلح در کرمانشاه‪ ،‬هرج و مرج در شهر‬
‫پدید آمده و اکراد و الوار فرصت تجاوز پیدا کرده از‬
‫کنگاور تا کاروانسراي ماهدشت را غارت کرده و‬
‫بارها کاروانها و زائرین را چپاول نمودهاند‪ .‬نه از‬
‫تهران کسي به داد مردم ميرسد و نه در کرمانشاه‬
‫حاکم مقتدري است که به دفاع از شهر برخیزد‪ .‬این‬
‫وضعیت موجب جرأت و جسارت مهاجمان شده و‬
‫باعث نگراني و وحشت مردم شدهاند‪ .‬شكایات‬
‫جهانبخش ثواقب‪ ،‬پروين رستمي‪ :‬اوضاع سیاسي كرمانشاه مقارن جنبش مشروطیت در ايران (‪4981-4981‬ق) ‪889‬‬

‫آبي‪ .)122 ،123 /3 :4232 ،‬در خاطرات فرید اشارهاي‬ ‫(همان‪ .)111 :‬علماي مشروطهخواه در عراق‪ ،‬طي‬
‫به نقش نیروهاي حاکم شهر در این آشوب نشده‬ ‫تلگرافي‪ ،‬به آیتاهلل آقا محمدمهدي کرمانشاهي از‬
‫است (فریدالملك‪ ،)331-332 :4211 ،‬اما در گزارش‬ ‫اعالم همبستگي داودخان با مشروطهخواهان تشكر‬
‫کنسولگري چند بار ذکر شده که سربازهاي حاکم‬ ‫مينمایند (اسناد نهضت‪.)423 :4233 ،‬‬
‫هم در چپاول شرکت داشتهاند و به فرمان حكومت‬ ‫شب پنجم ربیعاالول ‪ ،4231‬واقعة غیرمنتظرهاي‬
‫غارت و چپاول کردهاند‪ .‬این گزارش‪ ،‬ضعف‬ ‫در کرمانشاه روي داد و بلواي عام شد‪ .‬بنابر‬
‫حكومت و فقدان قشون را سبب این اغتشاش‬ ‫گزارشها‪ ،‬عدهاي از افراد شهر یكباره از اطراف به‬
‫دانستهاست‪ .‬همچنین از کنسولگري‪ ،‬طي تلگرافي به‬ ‫محلة جماعت یهود حمله برده‪ ،‬خانههاي آنها را‬
‫وزیر مختار انگلیس‪ ،‬عزل حاکم را درخواست‬ ‫غارت کردند و سه خانه را هم آتش زده و چند نفر‬
‫ميکنند (کتاب آبي‪ .)122 ،123 /3 :4232 ،‬کنسولگري از‬ ‫هم پس از زخمي شدن مردند‪ .‬حادثه به علت مرگ‬
‫مأمورین محلي شكایت شدیدي به دولت ایران نمود‬ ‫پسر دوازده سالهاي‪ ،‬که شاگرد جورابباف مسیحي‬
‫و غرامت و خسارت وارده به اموال انگلیس را مطالبه‬ ‫(یهودياالصل) بود‪ ،‬رخ داد و عدهاي‪ ،‬که از آنها به‬
‫کرد (همان‪ .)113 :‬در پي این واقعه و نیز وقایعي که‬ ‫اجامر و اوباش تعبیر شده‪ ،‬به تحریك مغرضین‪ ،‬با‬
‫پیشتر بدان اشاره شد‪ ،‬ظهیرالملك برکنار گردید و‬ ‫انتشار این خبر مردم را به هیجان آوردند بهگونهاي‬
‫ظهیرالدوله‪ ،‬حاکم سابق‪ ،4‬دوباره به حكومت‬ ‫که حكومت قادر به حفظ امنیت نبود‪ .‬بزرگان شهر‬
‫کرمانشاهان منصوب شد‪ .‬احتمال نقش کنسولگري‬ ‫نتوانستند از یورش مردم به محلة یهود جلوگیري‬
‫انگلیس و سفارش آنها در برکناري ظهیرالملك و‬ ‫نمایند و یورشکنندگان به غارت محله مشغول‬
‫گماردن ظهیرالدوله وجود داشته است‪ .‬زیرا که‬ ‫شدند‪ .‬بزرگان تصمیم گرفتند براي ساکت کردن‬
‫کنسولگري انگلیس خواهان حكومت مقتدري بود‪.‬‬ ‫مردم و رفع شورش‪ ،‬جورابباف را قصاص نمایند‬
‫این مسئله براي آنها مهم بود که با انتصاب‬ ‫اما سودي نبخشید و همچنان غارت ادامه داشت‬
‫ظهیرالدوله‪ ،‬حاکم شهر آسودهتر بتواند ایل کلهر و‬ ‫(فریدالملك‪ .)331-332 :4211 ،‬با این حال‪ ،‬افراد‬
‫سایر ایالت سرکش را فارغ از واکنشهاي بعدي آنها‬ ‫بسیاري از شهروندان مسلمان در نجات جان‬
‫سرکوب نماید‪ .‬از سویي‪ ،‬کفایت ظهیرالدوله در‬ ‫همسایگان یهودیشان و حفظ آنها از اقدامات‬
‫قضیة تحصن اهالي کرمانشاه در کنسولگري و آرام‬ ‫خشونتآمیز تالش ميکردند (براون‪.)311 :4231 ،‬‬
‫کردن آشوب میان مشروطهخواهان و مستبدین‪ ،‬در‬ ‫اما نقش کنسولگري انگلیس در این واقعه قابل‬
‫جمادياالول ‪ 4231‬را در نظر داشتند و این قابلیتها‬ ‫توجه است‪ .‬کنسولگري طي پیغامي از ظهیرالملك‪،‬‬
‫حاکم شهر‪ ،‬خواست که از وارد شدن آسیب و ضرر‬
‫‪ .4‬دربارة مناصب ظهیرالدّوله در سالهاي ‪ 4231‬تا ‪ ،4231‬ر‪.‬ك‪:‬‬ ‫به مدرسة آلیانس اسرائیلي جلوگیري کند‪ .‬سپس‬
‫خاطرات و اسناد ظهیرالدّوله‪ :4214 ،‬هیجده؛ کتاب نارنجي‪:4233 ،‬‬
‫یهودیان معتبر شهر را در کنسولگري پناه دادند (کتاب‬
‫‪.311 ،313 /4‬‬
 ‫پژوهشنامة تاريخهاي محلي ايران‪ ،‬سال هفتم‪ ،‬شمارة دوم‪ ،‬پیاپي ‪ ،41‬بهار و تابستان ‪4932‬‬
‫هفته بازارها را چراغان نمودند؛ ولي شورشیان گیالن‬
‫سر فرود نیاوردند و همان شب پانزدهم قزوین را‬
‫گرفتند (کسروي‪ .)31 ،31 :4211 ،‬با انتشار خبر استقرار‬
‫مشروطیت در کرمانشاه‪ ،‬حكم شد یك شب شهر را‬
‫آذین بندند و بازارها را چراغان نمایند‪ ،‬اما مردم از‬
‫شدت ذوق و اصرار تا سه شب چراغان نمودند‬
‫(کتاب آبي‪ .)131 /2 :4232 ،‬در این زمان‪ ،‬ظهیرالدوله در‬
‫حكومت کرمانشاه بود‪ .‬ایل سنجابي و گوران هم با‬
‫یكدیگر درگیر بودند (همان‪ .)131 :‬انجمن محلي‪ ،‬که‬
‫در مشروطة سابق انتخاب شده بود‪ ،‬دوباره مشغول‬
‫کار شد؛ اما شیوة کار آنها به مذاق کنسولگري‬
‫انگلیس خوش نیامد‪ .‬در گزارش آنها آمده است که‬
‫انجمن «عوض اداره نمودن شهر‪ ،‬مشغول مذاکرات و‬
‫عملیات سیاسي» هستند (همان‪.)313 :‬‬
‫مراجعه به ارادة حكومت‪ ،‬برکنار و منصوب مينماید‬
‫ه‪ ).‬وقایع کرمانشاه در دومین دورة حکومت‬
‫ظهیرالدوله‬
‫ظهیرالدوله در ‪ 31‬جمادياالول ‪ ،4231‬رسماً‬
‫عنوان حكمران کرمانشاه را یافت و بهمحض ورود‬
‫به کرمانشاه‪ ،‬در این شهر انجمن اخوت را تأسیس‬
‫کرد و به یاري مریدان و ارادتمندانش‪ ،‬خانقاهي‬
‫مجلل بنیاد نهاد و صدها نفر به ایشان دست ارادت‬
‫دادند‪ .‬حاج داداش (مستشارعلي) به سرپرستي‬
‫انجمن اخوت کرمانشاه مأمور شد و مجلة اخوت‬
‫چند سال بههمت وي به چاپ رسید (صفایي‪:4232 ،‬‬
‫‪ .)432 /4‬در این دوره نیز حوادث مربوط به‬
‫مشروطیت همچنان فضاي شهر کرمانشاه را تحت‬
‫تأثیر خود داشت‪ .‬مردم کرمانشاه نسبت به وقایع‬
‫تبریز بيتفاوت نبودند و تلگرافي که از طرف علما‪،‬‬
‫خوانین و اعیان همدان به مردم‪ ،‬علما و اعیان‬
‫‪881‬‬
‫باعث شده بود که دوباره حاکم شود‪ .‬با اینكه‬
‫ظهیرالدوله از مشروطهخواهان بود‪ ،‬اما میانهروي او‬
‫در فرونشاندن تشنجها‪ ،‬در گماشته شدنش در‬
‫دورههاي آشوب مؤثر بوده است‪.‬‬
‫در این مقطع‪ ،‬داودخان‪ ،‬رئیس ایل کلهر‪ ،‬در پي‬
‫جلب دوستي و موافقت ایل سنجابي برآمد‪ .‬اقتدار‬
‫وي در منطقه و بياعتنایياش به حكومت موجب‬
‫ناخوشایندي کنسولگري انگلیس بود‪ .‬داودخان با‬
‫شیرخان صمصامالممالك رئیس سابق ایل سنجابي‪،‬‬
‫عقد اتحادي ميبندد و با انتصاب او به مقام سابقش‬
‫موافقت ميکند‪ .‬در پي این تصمیم‪ ،‬حبیباهللخان‪،‬‬
‫حاکم قصر شیرین‪ ،‬ناچار ميشود که این مقام و‬
‫ریاست ایل مزبور را رها کند‪ .‬چنانچه مالحظه‬
‫ميشود‪ ،‬داودخان عمالً حاکم قصر شیرین را بدون‬
‫و همچنین امر ميکند که چه کسي باید رئیس ایل‬
‫سنجابي شود (همان‪.)122 :‬‬
‫زماني که این وقایع رخ ميداد‪ ،‬در تبریز کمبود‬
‫نان و خواروبار شدید شده بود و بهانه بهدست‬
‫نمایندگان روس و انگلیس داده بود که از‬
‫محمّدعليشاه درخواست کنند دوباره مشروطه را‬
‫بپذیرد و مجلس را باز کند تا از این طریق‬
‫جنب و جوش مردم فروکش نماید و آرامش ایجاد‬
‫شود‪ .‬اما شاه این پیشنهادها را نپذیرفت و اوضاع‬
‫تبریز سختتر شد‪ .‬در نتیجه‪ ،‬روسها سپاه وارد‬
‫ایران کردند‪ .‬چون محمّدعلي شاه با این گرفتاريها‬
‫روبهرو شد‪ ،‬مشروطه را پذیرفت و فرمانهایي صادر‬
‫کرد‪ .‬در ‪ 41‬ربیعالثاني‪ ،‬گفتگوي آشتي و مشروطه در‬
‫میان مردم بود‪ .‬مردم در تهران و تعدادي از شهرهاي‬
‫دیگر از شب پانزدهم به جشن پرداختند و تا یك‬
‫جهانبخش ثواقب‪ ،‬پروين رستمي‪ :‬اوضاع سیاسي كرمانشاه مقارن جنبش مشروطیت در ايران (‪4981-4981‬ق) ‪882‬‬

‫محرمانه از داودخان کلهر بپرسد که اگر او را‬
‫فراخواند آیا خواهد آمد یا نه؟ و با چند نفر سوار و‬
‫چند روزه خودش را ميتواند به تهران برساند‬
‫(خاطرات و اسناد ظهیرالدوله‪ .)141 :4214 ،‬هر چند این‬
‫عمل اجرا نگردید و ظهیرالدوله در پي ابالغ و نتیجة‬
‫این پیام برنیامد‪ ،‬از طریق سایر مأموران پیغام این‬
‫تلگراف به داودخان رسید (همان‪)123 :‬؛ اما این مسئله‪،‬‬
‫یعني اعتماد به قدرت ایل کلهر و شخص داودخان‪،‬‬
‫سبب شد که داودخان با نزدیكي به محمّدعليشاه‪،‬‬
‫بهجاي همراهي با ایل بختیاري و سایر‬
‫مشروطهخواهان‪ ،‬در برابر آنها قرار گیرد‪( 3‬سلطاني‪،‬‬
‫‪ .)133 /3 :4212‬این در حالي است که برخي ایالت‬
‫کرمانشاه براي اجراي حكم آیتاهلل آخوند‬
‫از‬ ‫دفاع‬ ‫در‬ ‫خراساني‪،‬‬
‫مشروطهخواهان‪ ،‬از خود آمادگي نشان دادند و با ایل‬
‫بختیاري اظهار همراهي نمودند‪( 2‬ناظماالسالم‪/1 :4211 ،‬‬
‫کرمانشاه مخابره شد‪ ،‬حس همدردي آنان را‬
‫برانگیخت‪ .‬این تلگراف در مسجد جامع‪ ،‬در روزي‬
‫که اجتماع علما و اعیان در «انجمن جامع اتحاد» بود‪،‬‬
‫قرائت شد و حاضرین به حال تبریزيها‪ ،‬که زیر‬
‫فشار نیروهاي قزاق و سالدات روس بودند‪ ،‬گریه‬
‫کردند‪( 4‬فریدالملك‪ .)243 :4211 ،‬ظهیرالدوله بههمراه‬
‫علما‪ ،‬شاهزادگان و اعیان شهر در ‪ 2‬جماديالثاني‬
‫‪ 4231‬در منزل حاجي آقااکبر مجتهد حاضر شدند و‬
‫در مورد امنیت شهر و ترتیب مجلس انجمن ایالتي‬
‫مذاکراتي طوالني کردند‪ .‬پس از آن آقا محمّدمهدي‬
‫به منبر رفت و مردم را در مورد اتفاق و اتحاد با هم‬
‫وعظ و نصیحت کرد‪ .‬دو روز بعد‪ ،‬شش نفر را براي‬
‫نظارت در تعرفه دادن به مردم کرمانشاه معین کردند‪:‬‬
‫مالمحمّدکاظم‬ ‫امینالممالك‪ ،‬استاد محمّد معمارباشي‪ ،‬شاهزاده‬
‫محمّدباقرمیرزا‪ ،‬حاجيسید‪ ،‬معینالرعایا‪ ،‬میرزا‬
‫ابوالحسنخان زنگنه‪ .‬در روز ‪ 41‬جماديالثاني‬
‫مشغول تعرفه دادن به مردم شدند که پس از اتمام‬

‫‪ .3‬در گزارشي‪ ،‬به حضور نیروهاي کلهر و سنجابي در قشون طرفدار‬

‫تحویل تعرفه‪ ،‬براي انتخاب وکال و اجزاي انجمن‬
‫محمدعليشاه در باغشاه اشاره شده است‪ .‬ر‪.‬ك‪ :‬کتاب نارنجي‪،‬‬ ‫والیتي‪ ،‬از مردم رأي بگیرند (همان‪.)241 ،243 :‬‬
‫‪.)311 /4 :4233‬‬
‫محمّدعليشاه توانایي کافي براي جلوگیري از‬
‫‪ .2‬در پاسخ به تلگراف مالمحمدکاظم خراساني در حفظ حقوق‬
‫وطن و ایستادگي در برابر استبداد و حراست از مجلس‪ ،‬برخي از‬ ‫مشروطهخواهان را نداشت و براي اینكه ایل کلهر را‬
‫مشروطهخواهان کرمانشاه تلگرافي به علیقليخان سرداراسعد‬ ‫با خویش موافق و همراه سازد‪ ،‬در ‪ 41‬جماديالثاني‬
‫بختیاري ارسال کردند که «تمام طبقات مردم کرمانشاهان از شهري و‬
‫همان سال‪ ،‬بهواسطة ظهیرالدوله‪ ،‬به داودخان متوسل‬
‫عشایر متفقالكلمه‪ ،‬با تمام قوا حفظ حقوق وطن و نفوذ امر حضرت‬
‫آیتاالرضین حاضر و حرکت و جانبازي را منتظر و منتظر اطالع‬ ‫شد‪ .‬او به ظهیرالدوله تلگراف داد که بهصورت‬
‫ثانوي هستیم‪ ».‬تلگراف از جانب این افراد ارسال شد؛‬
‫سیدکمالالدین‪ ،‬آقامحمدمهدي‪ ،‬آقاعلي‪ ،‬آقارحیم‪ ،‬امامجمعه‪ ،‬حاجي‬
‫آقااکبر‪ ،‬آقا سید بهاءالدین‪ ،‬محتشمالدوله‪ ،‬مظفرالسلطنه‪ ،‬معتضدالدوله‪،‬‬ ‫‪ .4‬در این دوره پیامهاي متعددي از علماي نجف براي علما‪ ،‬رؤساي‬
‫سلیمانمیرزا‪ ،‬اکرمالدوله‪ ،‬اعظمالدوله‪ ،‬سردار اجالل‪ ،‬امیرمقتدر‪،‬‬ ‫عشایر و مردم کرمانشاه صادر شده که آنها را تشجیع نمودهاند که به‬
‫معاضدالملك‪ ،‬فرخخان ایلخاني‪ ،‬امینالممالك‪ ،‬نظام‪ ،‬معینالرعایا‪،‬‬ ‫طرفداري از مشروطه حرکت کنند و همانند دیگر شهرها با استبداد‬
‫اعتمادالرعایا‪ ،‬وکیلالرعایا‪ ،‬قوامالرعایا‪ ،‬رستمبیگ‪ ،‬عمادالسلطان‬ ‫محمدعليشاه مبارزه کنند (اسناد نهضت‪ :4233 ،‬سندهاي ش ‪،13‬‬
‫(خاطرات و اسناد ظهیرالدوله‪.)141 ،143 :4214 ،‬‬ ‫‪.)34 ،11 ،13 ،11 ،12 ،14 ،11‬‬
 ‫پژوهشنامة تاريخهاي محلي ايران‪ ،‬سال هفتم‪ ،‬شمارة دوم‪ ،‬پیاپي ‪ ،41‬بهار و تابستان ‪4932‬‬
‫تصرّف کرده است‪ .‬کراسل تأکید داشت که مایل‬
‫نیست در امورات محلي‪ ،‬که ابداً رابطهاي با منافع‬
‫بریتانیا ندارد‪ ،‬دخالت نماید (کتاب آبي‪.)144 /2 :4232 ،‬‬
‫با تصمیم ظهیرالملك براي اخراج معینالرعایا و‬
‫برادرانش از شهر‪ ،‬هواداران ظهیرالملك نیز حسینیة‬
‫معینالرعایا را آتش زدند و خانة رئیسالتجار را‬
‫غارت کردند و درگیريهایي رخ داد‪ .‬در پي این‬
‫وقایع‪ ،‬ظهیرالدوله از حكومت کرمانشاه استعفا داد و‬
‫به مأمورین خارجي و علما نوشت که از حكومت‬
‫استعفا داده است و از این پس کاري به وي احاله‬
‫ندهند‪ .‬اما عدهاي از اعیان و علما نزد وي رفته و از‬
‫او خواستند در این آشوب شهر استعفا ندهد‬
‫(فریدالملك‪ .)234 :4211 ،‬ولي ظهیرالدوله بههیچوجه‬
‫تصمیم خود را تغییر نداد و به منشي کنسولگري‬
‫اطالع داد تا وقتي که از تهران نیرو فرستاده نشود و‬
‫تا زماني که ظهیرالملك بر سر نزاع شخصي خود‬
‫سرباز و تفنگ دولتي را به کار ميبرد‪ ،‬ابداً متصدي‬
‫امور حكومتي نخواهد گردید‪ .‬فرداي استعفاي‬
‫ظهیرالدوله‪ ،‬داودخان با ‪ 311‬سوار براي کمك‬
‫ظهیرالملك وارد شد‪ .‬داودخان اظهار کرده بود که‬
‫اگر معینالرعایا بدون هیچ شرطي تسلیم نشود‪ ،‬شهر‬
‫را غارت خواهد کرد‪ .‬در همان روز‪ ،‬خبر استعفاي‬
‫محمّدعليشاه رسید و این مطلب افكار عمومي را‬
‫بهخود درگیر ساخت (کتاب آبي‪ .)143 /2 :4211 ،‬در‬
‫این میان‪ ،‬با میانجيگري منشي کنسولگري که اوضاع‬
‫وخیم شهر را براي داودخان تشریح کرده بود‪ ،‬در آن‬
‫شب حادثهاي رخ نداد و شهر آرام ماند و با‬
‫درخواست ظهیرالملك‪ ،‬داودخان نیز سوارهاي خود‬
‫را مرخص کرد و فقط ‪ 21‬نفر همراه خود نگاه‬
‫داشت (همان‪ .)143 :‬البته این اقدام داودخان در ورود‬
‫‪882‬‬
‫‪ .)113‬از سوي مجاهدین رشت و انجمن ایالتي‬
‫اصفهان نیز‪ ،‬براي همراهي با مردم کرمانشاه در‬
‫عزیمت به تهران‪ ،‬دو تلگراف به انجمن ایالتي‬
‫کرمانشاه مخابره گردید (کشاورز‪ .)1 :4211 ،‬در ‪3‬‬
‫محرم ‪ 4231‬تعدادي از سران شهري و ایلي نظیر‬
‫عمادالرعایا‪ ،‬معینالرعایا‪ ،‬صمصامالممالك‪ ،‬فتحاهلل‬
‫رئیسالتجار و وثوقالممالك‪ ،‬در محضر آقا‬
‫محمّدمهدي کرمانشاهي تعهد ميدهند که از آن پس‪،‬‬
‫علیه یكدیگر اقدام سوء نكنند و در امور مهم با‬
‫یكدیگر مشورت نمایند و در نتیجه برخي از آنان به‬
‫مشروطه پیوستند‪ .‬گزارش این عهدنامه با امضاي‬
‫سیدحبیباهلل رئیسالتجار ارسال شدهاست (اسناد‬
‫نهضت‪.)433 :4233 ،‬‬
‫در همان ماه جماديالثاني‪ ،‬درگیريهایي میان‬
‫مردم در شهر کرمانشاه آغاز گردید‪ .‬این درگیريها از‬
‫آنجا ناشي شد که بین علماي شهر نزاع درگرفت و‬
‫مردم کرمانشاه‪ ،‬بهواسطة این نزاع‪ ،‬به دو قسمت‬
‫تقسیم شدند‪ .‬ریاست یك دسته از اینها با‬
‫سیدکمال الدین‪ ،‬یكي از علماي تهران‪ ،‬بود که بیشترِ‬
‫اشخاص مهم شهر با او همراه شدند‪ .‬دستة دیگر‬
‫تحت ریاست معینالرعایا قرار داشتند که علماي‬
‫محلي نیز مخفیانه با او همراهي ميکردند‪ .‬در ‪31‬‬
‫جماديالثاني میان این دو دسته جنگ آغاز شد‪.‬‬
‫ظهیرالملك که رئیس قشون سیدکمالالدین بود‬
‫معینالرعایا را شكست داد و فرداي آن روز‪،‬‬
‫معینالرعایا با دو نفر دیگر‪ ،‬بدون اجازة کاپیتان‬
‫کراسل‪ ،‬کنسول انگلیس‪ ،‬در کنسولگري متحصن‬
‫شدند‪ .‬کراسل از ظهیرالدوله محافظ خواست که وي‬
‫جواب داد این اقدام برایش ممكن نیست‪ ،‬زیرا هیچ‬
‫قدرتي برایش باقي نمانده و ظهیرالملك قورخانه را‬
‫جهانبخش ثواقب‪ ،‬پروين رستمي‪ :‬اوضاع سیاسي كرمانشاه مقارن جنبش مشروطیت در ايران (‪4981-4981‬ق) ‪881‬‬
‫در شهر آشوب وجود داشت و بازار و دکانها‬
‫کماکان بسته بود (فریدالملك‪ .)231 ،233 :4211 ،‬در این‬
‫ماه‪ ،‬ظهیرالدولة حاکم در برابر ظهیرالملك بيقدرت‬
‫بود ولي دولت مرکزي به او قول همراهي داد و ‪21‬‬
‫نفر قزاق و ‪ 11‬نفر سوار دیگر براي کمك او فرستاد‪.‬‬
‫مختارالسلطنه نیز به ریاست قشون کرمانشاه تعیین و‬
‫با فوج خود وارد کرمانشاه شد (کتاب آبي‪/2 :4232 ،‬‬
‫‪ .)124‬ظهیرالدوله در ‪ 41‬ذیحجة ‪ 4231‬از کرمانشاه‬
‫رفت و نظامالسلطنه مافي حاکم شد (فریدالملك‪:4211 ،‬‬
‫‪.)231‬‬
‫‪ .4‬نتیجه‬
‫از آنچه در این مقاله مطرح شد ميتوان نتیجه‬
‫گرفت که در سالهاي ‪ 4231‬تا ‪4231‬ق اوضاع‬
‫جنبش‬ ‫فضاي‬ ‫از‬ ‫متأثر‬ ‫کرمانشاه‪،‬‬
‫مشروطهخواهي‪ ،‬در تالطم و آشوب بود‪ .‬نیروهاي‬
‫مؤثر ایالت در دو دستة کلي مشروطهخواه و‬
‫استبدادگرا موضعگیري کرده و درگیر جدال با‬
‫یكدیگر بودند‪ .‬در هر دو دسته‪ ،‬طیفي از حكام‬
‫دولتي‪ ،‬علماي دیني‪ ،‬رؤساي ایالت (بهویژه کلهر‪،‬‬
‫کرندي و سنجابي)‪ ،‬بازاریان و تجار و اصناف شهري‬
‫و دیگر گروههاي فعال وجود داشتند‪ .‬با اینكه‬
‫انجمنهایي در شهر اعالم موجودیت کرده بودند‪ ،‬اما‬
‫فعالیت مشروطهخواهي آنان در قالب همان‬
‫دستهبندي بروز یافت‪ .‬گفتمان موجود در فضاي‬
‫عمومي کرمانشاه گفتمان مشروطهخواهي و متأثر از‬
‫تحوالت تهران‪ ،‬مرکز کشور‪ ،‬و نشأت گرفته از حس‬
‫آزادیخواهي و قانونخواهي مردم بود‪ .‬مردم کرمانشاه‬
‫از مظالم حكام دولت ناراضي و به حكومت مشروطه‬
‫به شهر خالي از زحمت و خسارت براي اهالي‬
‫کرمانشاه نبود (فریدالملك‪.)232 :4211 ،‬‬
‫در ماه رجب ‪ ،4231‬در فقدان حاکم‪ ،‬بیشترِ امور‬
‫معوق و تعطیل بود‪ .‬اغتشاش کرمانشاه به اوج خود‬
‫رسید و آذوقه هم‪ ،‬از ترس سواره و پیادة کلهر‪ ،‬از‬
‫اطراف شهر نميآوردند‪ .‬در شب ‪ 1‬رجب‪ ،‬اهالي‬
‫شهر با سواران ایل کلهر درگیري پیدا کردند و‬
‫سرانجام داودخان از کرمانشاه فرار کرد‪ .‬اگر چند‬
‫روز بیشتر ميماند‪ ،‬شهر دچار قحطي ميشد و به‬
‫روستاها و مردم بسیار خسارت وارد ميشد (همان‪:‬‬
‫‪ .)231 ،231‬ظهیرالدوله در ‪ 43‬رجب پذیرفت که در‬
‫حكمراني باقي بماند و در ‪ 43‬رجب قرار بود که‬
‫معینالرعایا و میرزا فتحاهلل رئیسالتجار را از‬
‫کنسولگري انگلیس بیرون بیاورند و در عدلیه‬
‫سیاسي‬ ‫استنطاق کنند‪ ،‬اما معینالرعایا شب پیش از آن از‬
‫کنسولگري فرار کرد (همان‪.)233 :‬‬
‫در ‪ 43‬رجب‪ ،‬در حضور هیأت ناظران و‬
‫رضيالملك‪ ،‬نمایندة ظهیرالدوله‪ ،‬رأيگیري بهعمل‬
‫آمد‪ .‬پس از قرائت آراء‪ ،‬افراد زیر‪ ،‬بهترتیب رأي‪،‬‬
‫بهعضویت و وکالت انجمن والیتي کرمانشاهان‬
‫انتخاب شدند‪ :‬آقامحمّدمهدي مجتهد‪ 131 ،‬رأي؛‬
‫ابوالحسنخان زنگنه‪ 143 ،‬رأي؛ حاجي مالحسین‬
‫پیشنماز‪ 311 ،‬رأي؛ حاجي سیدعلي میرعبدالباقي‪،‬‬
‫‪ 311‬رأي؛ آقا شیخ هادي مجتهد‪ 413 ،‬رأي؛ و‬
‫شاهزاده محمّدباقرمیرزا‪ 431 ،‬رأي‪ .‬تعداد زیادي از‬
‫معاریف شهر زیر صورتمجلس را امضاء و آن را‬
‫تأیید کردند (نقيپور‪ .)32 :4231 ،‬در ‪ 41‬رجب‪ ،‬انجمن‬
‫والیتي با حضور ظهیرالدوله حكمران‪ ،‬علما‪ ،‬اعیان و‬
‫جمعیت کثیري افتتاح گردید‪ .‬در ماه شعبان همچنان‬
 ‫پژوهشنامة تاريخهاي محلي ايران‪ ،‬سال هفتم‪ ،‬شمارة دوم‪ ،‬پیاپي ‪ ،41‬بهار و تابستان ‪4932‬‬
‫خسارت و وحشت ایالت مخالف مشروطه به شهر‬
‫بر روي حمایت مردم از مشروطهخواهان تأثیر منفي‬
‫ميگذاشت و روند آن را کند ميکرد‪ .‬برخي از‬
‫رؤساي ایالت نقش دوگانهاي ایفا ميکردند و‪،‬‬
‫بهرغم حمایت از جریان استبدادگرا‪ ،‬گاه به حمایت‬
‫از مشروطه متمایل ميشدند‪ .‬در هر دو حالت‪ ،‬تالش‬
‫آنها در قالب حمله به شهر و ایجاد خسارت و ناامني‬
‫متجلي ميشد که اوضاع را متشنج ميساخت‪ .‬آنچه‬
‫تالش مستبدین را با مشكل مواجه ميکرد‪ ،‬مقاومت‬
‫مشروطهخواهان و ارتباط آنها‪ ،‬بهویژه رهبر مذهبي‬
‫آنان‪ ،‬با علماي آزادیخواه نجف و دیگر انجمنها و‬
‫احزاب و گروههاي مشروطهخواه شهرهایي چون‬
‫تهران و تبریز و اصفهان بود که در تحریك و تشجیع‬
‫آنها ميکوشیدند‪ .‬افزایش فشارها در دورة استبداد‬
‫صغیر بر مشروطهخواهان‪ ،‬دامنة حرکت این جریان‬
‫را کاهش داد تا جایي که برخي از چهرههاي اصلي و‬
‫فعال این جریان نقش واسطه و میانجي را ایفا کردند؛‬
‫زیرا اختالفات شخصیتها و ایالت به خصومتهاي‬
‫شخصي و انتقامگیري از یكدیگر تغییر یافت و‬
‫اهداف مشروطهخواهي یا استبدادگرایي تحتالشعاع‬
‫منازعات ایلي یا رقابتهاي خاندانهاي شهري قرار‬
‫گرفت‪ .‬اما براساس گزارشهاي موجود‪ ،‬حضور‬
‫مردم شهر در عرصههایي که براي حمایت از‬
‫مشروطه الزم بوده‪ ،‬و همراهي آنها با شهرهاي دیگر‪،‬‬
‫در حمایت از مشروطهخواهان مشهود بوده است‪ .‬در‬
‫مجموع‪ ،‬اوضاع سیاسي کرمانشاه در سالهاي مقارن‬
‫با جنبش مشروطیت‪ ،‬متأثر از پیامدهاي این جنبش و‬
‫کشمكش دوگانة مشروطهخواهي ـ استبدادگرایي‬
‫در ون شهر و بافت ایلي ایالت که ایالت را به عرصة‬
‫این کشمكش وارد کرد و نیز سیاستهاي حكام‬
‫‪882‬‬
‫امیدوار بودند و این نظام را حامي و تأمین کنندة‬
‫حقوق خود و قانونمداري ميپنداشتند‪ .‬انتخاب‬
‫نمایندگان دوره اول مجلس از آزادیخواهان و طرد‬
‫مستبدین و تبعیت از آقا محمّدمهدي که‬
‫مشروطهخواهان کرمانشاه را رهبري ميکرد‪ ،‬نشانگر‬
‫آگاهي سیاسي ـ اجتماعي مردم شهر نسبت به ایجاد‬
‫قانون و عمل به آن بود‪ .‬این مطالبه به موضعگیري‬
‫جریان استبدادگرا و مخالف مشروطه و بروز‬
‫دستهبندي دروني در شهر و رویارویي دو گروه‬
‫منجر شد‪ .‬استبدادگرایان بر حمایت دربار و برخي از‬
‫ایالت کرمانشاه‪ ،‬که به مداخله تحریك شده بودند‪،‬‬
‫متكي بودند‪ .‬درگیري و منازعات دروني موجب‬
‫آشفتگي وضعیت سیاسي شهر و قتل و غارت و‬
‫آشوب ميشد و حمالت ایالت مخالف مشروطه به‬
‫شهر‪ ،‬که درصدد بهرهبردن از وضعیت موجود در‬
‫جهت افزایش قدرت ایلي خود بودند‪ ،‬بر پیچیدگي‬
‫اوضاع ميافزود‪ .‬تغییر مكرر حكام دولتي‪ ،‬که برخي‬
‫از آنان مسبب قتل و غارتها و جنگهاي خونین‬
‫مداوم در شهر ميشدند‪ ،‬و ناتواني آنان از حل‬
‫بحرانها و برقراري آرامش و ثبات در ایالت و حتي‬
‫دامن زدن به اختالفات و تشدید آن‪ ،‬دامنة ناامني را‬
‫در کرمانشاه افزایش ميداد و روند مشروطهخواهي‬
‫را با موانع جدي روبهرو ميساخت‪ .‬تحصن‬
‫گاه به گاه جریانهاي فعال شهر در کنسولگري‬
‫انگلیس‪ ،‬یا پناهندگي برخي از بزرگان به این‬
‫کنسولگري و تأثیر اغتشاشات داخلي بر موقعیت آن‪،‬‬
‫موجب دخالت کنسولگري در حوادث این دوره و‬
‫ارسال گزارشهایي به مرکز و ایفاي نقش در تغییر‬
‫حكام دولتي کرمانشاه (نظیر تغییر ظهیرالملك)‬
‫ميگردید‪ .‬فعالیتهاي مستبدین و حمالت توأم با‬
‫جهانبخش ثواقب‪ ،‬پروين رستمي‪ :‬اوضاع سیاسي كرمانشاه مقارن جنبش مشروطیت در ايران (‪4981-4981‬ق) ‪883‬‬

‫رائین‪ ،‬اسماعیل (‪ .)4213‬فراموشخانه و فراماسونري در‬ ‫دولتي کرمانشاه‪ ،‬آکنده از آشوب و تالطم و آشفتگي‬
‫ایران‪ .‬چاپ سوم‪ .‬تهران‪ :‬رائین‪.‬‬ ‫و تنازع و درگیري دروني و ناامني و بيثباتي بود‪.‬‬
‫رضواني‪ ،‬محمّداسماعیل (‪ .)4214‬مقدمه بر‪ :‬سفرنامه‬ ‫تغییر مكرر حكام دولتي ـ امیرافخم‪ ،‬سیفالدوله‪،‬‬
‫ظهیرالدوله همراه مظفرالدین شاه به فرنگستان‪،‬‬
‫ظهیرالدوله‪ ،‬ظهیرالملك‪ ،‬ظفرالسلطنه‪ ،‬ظهیرالدوله (بار‬
‫[تهران]‪ :‬مستوفي‪.‬‬
‫دوم)‪ ،‬نظامالسلطنه مافي ـ نشاندهندة ضعف دولت‬
‫زرگرينژاد‪ ،‬غالمحسین (‪ .)4211‬رسائل مشروطیت‪.‬‬
‫چاپ دوم‪ .‬تهران‪ :‬مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم‬
‫مرکزي و پیچیدگي بحران برخي ایاالت‪ ،‬نظیر‬

‫انساني‪.‬‬ ‫کرمانشاه‪ ،‬بوده است‪.‬‬

‫سلطاني‪ ،‬محمّدعلي (‪ .)4212‬جغرافیاي تاریخي و تاریخ‬
‫مفصل کرمانشاهان‪ .‬تهران‪ :‬سها‪.‬‬
‫سنجابي‪ ،‬علياکبر (‪ .)4231‬ایل سنجابي و مجاهدات ملي‬
‫ایران‪ :‬خاطرات علياکبرخان سنجابي سردار مقتدر‪.‬‬
‫بهتحریر و تحشیه کریم سنجابي‪ .‬تهران‪ :‬شیرازه‪.‬‬
‫صفایي‪ ،‬ابراهیم (‪ .)4232‬رهبران مشروطه‪ .‬تهران‪:‬‬
‫جاویدان‪.‬‬
‫ظهیرالدوله‪ ،‬عليبن محمّدناصر (‪ .)4231‬خاطرات و‬
‫سفرنامه ظهیرالدوله‪ .‬بهکوشش سیفاهلل وحیدنیا‪.‬‬
‫تهران‪ :‬آبي‪.‬‬
‫غیرت کرمانشاهي‪ ،‬عبدالكریم (‪ .)4223‬کلیات آثار‬
‫غیرت‪ .‬با مقدمه و حواشي و تاریخ کرمانشاه بهقلم‬
‫محمّدسعید غیرت‪[ .‬تهران]‪ :‬چاپخانه فردوسي‪.‬‬
‫فریدالملك همداني‪ ،‬میرزا محمّدعليخان (‪.)4211‬‬
‫خاطرات فرید (از‪ 4314‬تا ‪4221‬ه‪.‬ق‪ .).‬گردآورنده‬
‫مسعود فرید(قراگوزلو)‪ .‬تهران‪ :‬زوار‪.‬‬
‫کتاب آبي؛ گزارشهاي محرمانه وزارت امور خارجه‬
‫انگلیس درباره انقالب مشروطه ایران (‪.)4232‬‬
‫بهکوشش احمد بشیري‪ .‬چاپ دوم‪ .‬تهران‪ :‬نو‪.‬‬
‫کتاب نارنجي؛ اسناد محرمانه وزارت خارجه روسیه‬
‫تزاري درباره وقایع مشروطیت ایران (‪ .)4233‬ترجمة‬
‫حسین قاسمیان‪ .‬بهکوشش احمد بشیري‪ .‬تهران‪:‬‬
‫پرواز‪.‬‬
‫کسروي‪ ،‬احمد (‪ .)4211‬تاریخ هیجده ساله آذربایجان‪.‬‬
‫تهران‪ :‬مجید و صداي معاصر‪.‬‬
‫منابع‬
‫اسناد انتخابات مجلس شوراي ملي کرمانشاهان (در‬
‫بیست و چهار دوره مجلس شوراي ملي) (‪.)4211‬‬
‫بهکوشش اردشیر کشاورز و علي ططري‪ .‬تهران‪:‬‬
‫کتابخانه‪ ،‬موزه و مرکز اسناد مجلس شوراي اسالمي‪.‬‬
‫اسناد نهضت مشروطیت در کرمانشاهان از آرشیو‬
‫آیت اهلل حاج محمّدمهدي کرمانشاهي (فیض‬
‫مهدوي) لیدر ملیون کرمانشاه (‪ .)4233‬بهاهتمام‬
‫محمّدعلي سلطاني‪ .‬تهران‪ :‬مؤسسه تحقیقات و‬
‫توسعه علوم انساني‪.‬‬
‫اوبن‪ ،‬اوژن (‪ .)4233‬سفرنامه و بررسيهاي سفیر فرانسه‬
‫در ایران (ایران امروز ‪ ،4113-4111‬ایران و‬
‫بینالنهرین)‪ .‬ترجمة علياصغر سعیدي‪[ .‬تهران]‪ :‬زوار‪.‬‬
‫براون‪ ،‬ادوارد (‪ .)4231‬انقالب مشروطیت ایران‪ .‬ترجمة‬
‫مهدي قزویني‪ .‬چاپ دوم‪ .‬تهران‪ :‬کویر‪.‬‬
‫بیگلري‪ ،‬هرمز (‪ .)4211‬تاریخ کرمانشاه در عصر قاجار‪.‬‬
‫کرمانشاه‪ :‬طاقبستان‪.‬‬
‫خاطرات و اسناد حسینقلي خان نظامالسلطنه (‪.)4233‬‬
‫بهکوشش معصومه مافي و دیگران‪ .‬چاپ دوم‪ .‬تهران‪:‬‬
‫تاریخ ایران‪.‬‬
‫خاطرات و اسناد ظهیرالدوله (‪ .)4214‬بهکوشش ایرج‬
‫افشار‪ .‬تهران‪ :‬کتابهاي جیبي و فرانكلین‪.‬‬
‫دولتآبادي‪ ،‬یحیي (‪ .)4233‬حیات یحیي‪ .‬چاپ چهارم‪.‬‬
‫تهران‪ :‬عطار‪ ،‬فردوسي‪.‬‬
 ‫پژوهشنامة تاريخهاي محلي ايران‪ ،‬سال هفتم‪ ،‬شمارة دوم‪ ،‬پیاپي ‪ ،41‬بهار و تابستان ‪4932‬‬ ‫‪890‬‬

‫مغیثالسلطنه‪ ،‬یوسف (‪ .)4211‬نامههاي یوسف‬
‫مغیثالسلطنه (‪4221-4231‬ق)‪ .‬بهکوشش معصومه‬
‫مافي‪ .‬تهران‪ :‬تاریخ ایران‪.‬‬
‫ملكزاده‪ ،‬مهدي (‪ .)4232‬تاریخ انقالب مشروطیت ایران‪.‬‬
‫تهران‪ :‬سخن‪.‬‬
‫ناظماالسالم کرماني‪ ،‬محمّدبن علي (‪ .)4211‬تاریخ‬
‫بیداري ایرانیان‪ .‬بهاهتمام علياکبر سعیدي سیرجاني‪.‬‬
‫چاپ پنجم‪ .‬تهران‪ :‬پیكان‪.‬‬
‫کرمانشاهي‬ ‫نقيپور‪ ،‬علياکبر (‪ .)4231‬یارمحمّدخان‬
‫(سردار مشروطه)‪[.‬تهران]‪ :‬مؤلف‪.‬‬
‫امیرتومان‪ .‬بهکوشش محمّدعلي سلطاني‪ .‬تهران‪:‬‬
‫کشاورز‪ ،‬اردشیر (‪ .)4211‬شرح وقایع مشروطیت در‬
‫غرب کشور (زندگاني سردار یارمحمّد کرمانشاهي‬
‫گُردکُرد)‪ .‬کرمانشاه‪ :‬طاقبستان‪.‬‬
‫گروته‪ ،‬هوگو (‪ .)4231‬سفرنامه گروته‪ .‬ترجمة مجید‬
‫جلیلوند‪ .‬تهران‪ :‬مرکز‪.‬‬
‫گودرزي‪ ،‬علیرضا (‪ .)4234‬ایل کلهر در دورة مشروطیت‪.‬‬
‫کرمانشاه‪ :‬کرمانشاه‪.‬‬
‫معتمدي‪ ،‬فرجاهللخان (‪ .)4231‬نهضت مشروطیت در‬
‫کرمانشاه و کنگاور‪ ،‬یادداشتها و خاطرات میرزا‬
‫فرجاهللخان معتمدي و اماناهللخان سارياصالن‬
‫مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انساني‪.‬‬