‫‪47‬‬ ‫صفحات ‪۵۶ - ۴۷‬‬

‫نشریه هنرهایزیبا ‪ -‬هنرهای نمایشی و موسیقی دوره‪ ،۲۳‬شماره‪ ،۴‬زمستان ‪۱۳۹۷‬‬

‫آستانگی در مناسک حج‬

‫(مقایسۀ تحلیلی مناسک حج با مفهوم آستانگی و ویژ گی‏های تئاتر گردشیافتی)‬

‫علی رویین*‬
‫دانشجوی دکترای تئاتر‪ ،‬دانشکده هنرهای نمایشی و موسیقی‪ ،‬پردیس هنرهای زیبا‪ ،‬دانشگاه تهران‪ ،‬تهران‪ ،‬ایران‪.‬‬
‫(تاریخ دریافت مقاله‪ ،95/8/17 :‬تاریخ پذیرش نهایی‪)96/2/26 :‬‬

‫چکیده‬
‫این پژوهش کوشیده است مناسک حج ابراهیمی را‪ ،‬با تمرکز بر مفهوم «آستانگی» نزد ویکتور ترنر و الگوی تئاتر ا کسپدیشن‬
‫یا گردشیافتی تحلیل کند‪ .‬برای انجام این کار‪ ،‬نخست مفاهیم‏کلیدی‪-‬آستانگی‪ ،‬تئاتر ا کسپدیشن‪ ،‬مناسک حج‪ -‬را تعریف‬
‫کرده‪ ،‬سپس با تمرکز بر الگوی ترسیمی ترنر از ویژگی‏های سه‏گانۀ هر آیین‪ -‬تجویزی‏بودن‪ ،‬ریخت‏مندی‪ ،‬باوری‏بودن‪ -‬اعمال‬
‫و ســاختار مناســک حج را‪-‬به عنوان یک آیین و از منظری نمایشــی‪ -‬مورد بررســی قرار‏داده اســت‪ .‬همچنین‪ ،‬با دســته‏بندی‬
‫امــکان «آســتانگی» در مناســک یاد‏شــده و به‏دســت آمــدن چهــار شــاخص(فردی‪ ،‬اندیشــگانی‪ ،‬تبلیغــی‪،‬‬
‫ِ‬ ‫شــرایط‬
‫ِ‬ ‫و بررســی‬
‫اعمال‬
‫ِ‬ ‫تاثیرگذاری مفهوم آســتانگی‪ ،‬الگوی تئاتر ا کسپدیشن یا گردشیافتی با الگوی ساختاری‬
‫ِ‬ ‫انتقادی) به‏عنوان شــیوه‏های‬
‫بیانگر تایید فرضیۀ پژوهش‪ -‬مبنی بر انطباق‪ ،‬مشــابهت و یا همســویی‬
‫ِ‬ ‫نهایی‪،‬‬ ‫دســتاورد‬ ‫و‬ ‫برآیند‬ ‫حج مقایســه شــده اســت‪.‬‬
‫نظریه(آرای ترنر‪ -‬الگوی تئاتر ا کسپدیشن) و متن(مناسک حج)‪ -‬در دو سویۀ مشابهت و همسویی‪ ،‬و ِرد آن در سویۀ انطباقی‬
‫پدیدارشناســاختی الگوی گردشــیافت و مناسک حج‪ ،‬در سطح قالب(اجرا) همسان و در سطح‬
‫ِ‬ ‫برآیند قیاس‬
‫ِ‬ ‫بوده اســت‪ .‬نیز‪،‬‬
‫برآیند این پژوهش‪ ،‬گام کوچکی باشد در راستای‬‫ِ‬ ‫محتوا(انگیزش و هدف‏گذاری) ناهمسان دانسته‏شده است‪ .‬انتظار می‏رود‬
‫نمایشی دین و فرهنگ ایرانی‪ ،‬نقش مفهوم آستانگی(به‏عنوان سنجه‏ای کاربردی‬ ‫ِ‬ ‫‏بیشــتر داشته‏های آیینی و‬
‫ِ‬ ‫شــناخت هرچه‬
‫در تحلیل ریختارهای نمایشی) و نهایتا تئاتر گردشیافتی به‏عنوان یک ریختار نوین نمایشی‪.‬‬

‫واژه‌های کلیدی‬
‫مناسک حج‪ ،‬آستانگی‪ ،‬تئاتر ا کسپدیشن‪ ،‬آرتور ون گنپ‪ ،‬ویکتور ترنر‪.‬‬

‫*تلفن‪ ،09183678616 :‬نمابر‪.E-mail: ali.rooien@ut.ac.ir ،021-89772383 :‬‬


‫الــف) نســبت مناســک حــج و مفهــوم آســتانگی‪ ،‬بــا تمرکــز بــر چه‬
‫ویژگی‏هایی و تا چه میزان‪ ،‬قابل تطبیق و تحلیل است؟‬
‫ب) مهم‏تریــن ویژگی‏هــای ممیز «مفهوم آســتانگی» در مناســک‬
‫حج با دیگر مناسک آیینی‪ /‬اجتماعی چیست؟‬
‫پ) اصلی‏تریــن شــیوه‏(های) تاثیرگــذاری مفهــوم آســتانگی در‬
‫اجتماعــی یک‬
‫ِ‬ ‫‏گیری کنش‏هــای نمایشــی‪ ،‬شبه‏نمایشــی و یــا‬
‫شــکل ِ‬
‫جامعه(با تمرکز بر شرکت‏کنندگان در مناسک حج) چیست؟‬
‫آستانگی مفهومی است برآمده از دیدگاه آرنولد ون‏گنپ‪ 4‬در کتابی‬
‫با عنوان مناسک گذار‪5‬؛ مفهومی که افراد با گذر از آن به عنوان یک‬
‫‏کردن تشــریفاتی خــاص‪ ،‬به مقاطع مهم زندگی و رشــد‬
‫مرحلــه و طی ِ‬
‫‏بندی سه‏گانۀ‬
‫خود تشرف می‏یابند؛ وی آستانگی را بخشی از تقسیم ِ‬
‫خــود از مراســم آیینــی دانســته و آن را جایگاهی مســتقر در ســنت‏ها‬
‫می‏دان��د (‪ .)Ven Gennep et al., 1960, 95‬امــا ســویۀ تفســیری ایــن‬
‫پژوهــش‪ ،‬بــه دالیلــی که از پــی خواهد آمد‪ ،‬بر اســاس تفســیر ویکتور‬
‫ترنر‪ 6‬از مفهوم "آستانگی" انتخاب شده است‪.‬‬
‫ســان‬ ‫‏گیــری مفهــوم آســتانگی ون‏گنــپ‪ ،‬آن را بــه‬
‫ِ‬ ‫ترنــر بــا وام ِ‬
‫موقعیــت یــا مرحله‏ای میان‏ســاختاری ‪ ،‬تعریف کــرده و با تخصیص‬
‫‪7‬‬
‫ســاختاری قابل تاملی‪ ،‬از‬ ‫توان‬
‫ِ‬ ‫ویژگی‏هایی چند‪ ،‬آســتانگی را دارای ِ‬
‫منظ��ر دراماتی��ک معرفی ک��رده اس��ت (‪Crosby, 2009, 10 ; St John,‬‬
‫ـمار‪ 3‬قابل توجهــی از آرای‬
‫بررسی خود از‬
‫ِ‬ ‫‪)2008, 27‬؛ تفسیری که ریچارد شکنر(‪ 8)1388‬نیز‪ ،‬در‬
‫مناسک و آیین‏ها‪ ،‬بر آن تکیه کرده است‪.‬‬
‫ترنر‪ ،‬آیین‏های گذار‪ 9‬را با تاثیر از دیدگاه ون‏گنپ‪ ،‬به ‪ 4‬مرحلۀ اصلی‬
‫اجتماعی‬ ‫(در سطح عمومی خود) تقسیم می‏کند‪ )1 :‬شکاف در روابط‬
‫ِ‬
‫منظــم و قاعده‏منــد ‪ )2‬بحران که در شــدنش‪ ،‬میل به توســعه دارد‪.‬‬
‫‪ )3‬عمــل جبرانی‪ ،‬که تمام موارد پیشــین را به جهت بســیط‏بودنش‬
‫شــامل می‏شــود و ‪ )4‬انســجام و یکپارچگــی دوبــارۀ به‏هم‏ریختگــی‬
‫(شــکنر‪339 ،1388 ،‬؛ ‪ .)Westerveld, 2010, 8‬براســاس ویژگی‏هــا‬
‫و تعاریــف ارائــه شــده‪ ،‬می‏تــوان آســتانگی را این‌گونــه تعریــف کــرد‪:‬‬
‫آســتانگی‪ ،‬مفهومی است که در مرحلۀ دوم‪-‬یعنی بحران‪ -‬جای‬
‫می‏گیــرد‪ .‬در هر بحرانی(عمومی)‪ ،‬جایگاهی شــبه‏انتزاعی وجود دارد‬
‫کــه چونــان میانه(یــا‪ :‬گامــگاه‪ ،‬درگاه‪ ،‬دروازه)ای اســت بــرای مراحل‬
‫با‏ثبات‪‎‬تر یا کم‏ثبات‏تر در فرایند اجتماعی(شدن یا کنش اجتماعی)؛‬
‫بــرای تعریف این مفهوم‪ ،‬نخســت بــه بررســی آرای نظریه‏پردازان‬
‫نمودار‪ -1‬تقسیم‏بندی ون‏گنپ از مراحل یک آیین‪.‬‬
‫ماخذ‪( :‬ترنر‪)70 ،1381 ،‬‬
‫‪48‬‬
‫نشریه هنرهای زیبا ‪ -‬هنرهای نمایشی و موسیقی دوره‪ ،۲۳‬شماره‪ ،۴‬زمستان ‪۱۳۹۷‬‬
‫چنانکه در چکیده گفته شــد‪ ،‬پژوهش حاضر می‏کوشــد مناسک‬
‫حــج ابراهیمــی را‪ ،‬با تمرکز بر مفهوم آســتانگی‪ 1‬در نظــرگاه ویکتور ترنر‬
‫تحلیــل کنــد‪ .‬بــر ایــن اســاس‪ ،‬فرضیــه اصلــی پژوهــش بر ســه ســویۀ‬
‫انطباقــی‪ ،‬مشــابهت و یــا همســویی نظریــه (دیــدگاه ترنــر) و متــن‬
‫ً‬
‫(مناســک حج) اســتوار است‪ .‬نهایتا پژوهش حاضر می‏کوشد با طرح‬
‫پرس ـش‌های زیر‪ ،‬مســیر تحلیلی خود را تا رســیدن به نتایج مطلوب‬
‫سامان دهد‪.‬‬
‫‪ .۱‬پیشینۀ پژوهش‬
‫ً‬
‫دربــارۀ مناســک حــج و فراینــد اجرایــی‪ ،‬قواعــد‪ ،‬احــکام و نهایتــا‬
‫تاریخچــۀ آن‪ ،‬مقــاالت پرشــماری‪-‬ترویجی و پژوهشــی‪ -‬بــه چــاپ‬
‫رســیده اســت‪ .‬اما در خصوص تحلیل‏ و بررسـ ِـی این مناسک از منظر‬
‫نمایشــی‪ ،‬تــا کنون‪ 2‬پژوهش‏هــای متمرکزی صورت نگرفته اســت‪ .‬با‬
‫این وجود‪ ،‬از شــمار پژوهش‏هایی که مناســک حج را از دیدگاه‏های‬
‫ً‬
‫نسبتا تازه‏ای مورد وا کاوی قرار داده‏اند‪ ،‬می‏توان موارد زیر را برشمرد‪.‬‬
‫حــج مناســک گــذار‪ ،‬بــه قلــم رحم ـت‏اهلل صدیــق سروســتانی‪ ،‬با‬
‫رویکردی همسان با پژوهش حاضر‪ ،‬نخست با نگاه تاریخی و سپس‬
‫به شــکلی منســجم و تحلیلی‪ ،‬مناســک حج را در سه بخش کلیات‪،‬‬
‫اجتماعیات و کارکردها بررسی کرده است‪ .‬اثربخشی مناسک حج بر‬
‫ســامت روانی حجاج‪ ،‬به قلم محمدرضــا احمدی‪ ،‬پژوهش دیگری‬
‫ّ‬
‫اســت کــه بــا رویکردی کمی‪ ،‬به بررســی شـ ِ‬
‫به دســت آمده از حجاج ‪-‬بر اســاس یک پرسشــنامۀ روان‌شناســی‪-‬‬
‫پرداختــه اســت‪ .‬مقالــۀ بعــدی‪ ،‬به قلــم آرش نراقی با عنــوان گفتاری‬
‫دربــارۀ معنــای نمادیــن حــج از منظــر عارفــان‪ ،‬بــه شــکلی تطبیقی‪،‬‬
‫اشــعاری ‪-‬با مضمون حج‪ -‬از موالنا را‪ ،‬با محوریت مفهوم خالف‏آمد‬
‫عادت مورد بررسی قرار داده است‪ .‬تفسیر حج در نگارگری اسالمی و‬
‫نقش آن در همبســتگی ملی و وحدت اســامی‪ ،‬از مهناز شایسته‏فر‪،‬‬
‫زمانی‬
‫عنوان مقالۀ دیگری است که با مرور نقاشی‏های ایرانی در بازۀ ِ‬
‫ســدۀ هشتم تا یازدهم‪ ،‬شــماری از نگاره‏های مناسک حج را معرفی‬
‫ً‬
‫کرده اســت‪ .‬نهایتا پژوهــش پایانی با عنوان تحلیل کارکردی مراســم‬
‫و مناســک حــج بــه قلــم علیرضا قبــادی و پرویــن علی‏پور‪ ،‬بــا رویکرد‬
‫جامعه‏شناختی و تفکیک دو مفهوم باورها و اعمال‪ ،‬برداشتی تازه و‬
‫قابل تامل از مناسک حج به دست داده است‪.‬‬
‫‪ .۲‬مفاهیم کلیدی‬
‫‪ -1-2‬آستانگی‬
‫پرداختــه و ســپس بــرای انجــام فرایند پژوهــش‪ ،‬تعریفــی کاربردی و‬
‫حاصل از برآیند این آرا‪ ،‬ارائه می‏شود‪.‬‬
‫‪49‬‬
‫آستانگی در مناسک حج‬

‫‪ -3-2‬مناسک حج‬ ‫مقــدس و نامقدس نیســت و نامیده نمی‏شــود‪ ،‬که در حصــار تابوها‬
‫ً‬ ‫ُ‬
‫حج در لغت‪ ،‬به معنای آهنگ و قصد ســفر کردن اســت و در یک‬ ‫(محرمات) بگنجد و ویژگی کنجی یا دورافتادگی به خود بگیرد‪ :‬کامال‬
‫تعریف کوتاه‪ ،‬به معنای زیارت کعبه در وقت مقرر با اعمال مخصوص‬ ‫درگروهی و میان‏مردمی اســت و گونه‏ای «دســت و پنجه نرم‏کردن با‬
‫(معین‪ .)572 ،1386 ،‬منظور از مناسک حج در این نوشتار‪ ،‬سلسله‬ ‫خود» از ســوی فــرد متقاضی ورود به طبقه یا جایگاه دیگر و پســین‪،‬‬
‫اعمالی اســت که یک شــخص مسلمان‪ ،‬بر اساس یک تکلیف شرعی‬ ‫در جامعۀ خود است‪.‬‬
‫و در صورت داشــتن توان کافی‪ ،‬برای رســیدن به خانۀ خدا در شــهر‬
‫مکه به انجام می‏رساند؛ مناسکی که بنا به گفتۀ قرآن کریم‪ ،‬از زمان‬ ‫‪10‬‬
‫‪ -2-2‬تئاتر ا کسپدیشن(تئاتر گردشیافتی)‬
‫حضرت ابراهیم(ع) از جانب خداوند صادر شــده و از آن پس ابراهیم‬ ‫تئاتــر ا کسپدیشــن یــا تئاترگردشــی و یــا بــه ترجمــۀ نگارنــده‬
‫مامور شد تا مردم را به آن دعوت کند ‪.18‬‬ ‫«گردشــیافتی» را‪ ،‬می‏توان فرم یا شــکلی از تئاتر دانســت که در طول‪:‬‬
‫تحلیلــی کــه در ایــن پژوهــش از مناســک حــج ارائه می‏شــود‪ ،‬بر‬ ‫یــک ســفر(طی کردن)‪ ،‬یــک زمان(یا بازۀ زمانی) و یــک مکان( دارای‬
‫پایــۀ دو تقســیم‏بندی خواهــد بود؛ نخســت تقســیم‏بندی مناســک‬ ‫ســه نقطۀ‪ :‬آغازی‪ ،‬میانی‪ ،‬پایانی) به انجام می‏رســد‪ .‬ریختاری نوین‬
‫ً‬
‫بــر اســاس مفاهیــم‪ :‬باورها(شــامل معــارف و حــوزه فکر و اندیشــه) و‬ ‫از ســفرهای برنامه‏ریزی‌شــده (صرفا در شــکل اجرا و نــه در کیفیت و‬
‫اعمال(شیوه‌ای از کنش اجتماعی و مرتبط با رفتار)‪ ،‬چرا که وابستگی‬ ‫چگونگی انجام آن توسـ ِـط مشــارکت‏کنندگان) که در جریانی پیوسته‬ ‫ِ‬
‫این دو به هم و شناخت باورها‪-‬چنانکه دورکیم نیز می‏گوید‪ -‬تنها و‬ ‫یافتن آهنگ‏ها‪ ،‬آیین‏ها‪ ،‬داستان‏ها و دیگر‬ ‫ِ‬ ‫برای‬ ‫پیمایشی‬ ‫همانند‬ ‫و‬
‫تنها منوط به شــناخت مناسک است (دورکیم‪ .)47 ،1382 ،‬اعمال‬ ‫نمودهای یک زیست‏بوم‪ ،‬به انجام می‏رسد‪.‬‬
‫از باورها مشــتق شــده و باورهــا از راه اعمال از فراموش‏شــدن مصون‬ ‫همچنیــن می‏تــوان تئاتــر ا کسپدیشــن یــا گردشــیافت را‪ ،‬یــک‬
‫می‏مانند و تقســیم‏بندی دوم بر اســاس کارکردهای‪ 19‬مناســک حج‪،‬‬ ‫(روبرویی تماشا گر‬
‫ِ‬
‫‪11‬‬
‫ماجراجویی دانســت که به نام کسانی چون آرتو‬
‫به دو نوع پنهان‪ 20‬و آشکار‪ 21‬صورت می‏گیرد‪.‬‬ ‫بــا درون خــود‪ :‬تئاتــر مواجهــه)‪ ،‬باربــا‪( 12‬مبادلــۀ پایاپــای و تمرکــز بــر‬
‫‪14‬‬
‫تمرین‏های آزمایشگاهی)‪ ،‬برشت‪( 13‬روایت‏گونگی‪ ،‬آموزشی)‪ ،‬بروک‬
‫(تمرکــز بــر تجربــۀ مشــترک) و گروتوفســکی‪( 15‬پرهیز از ابزار ماشــینی و‬
‫تمرکز بر رابطه تماشــا گر و بازیگر) متصل اســت (شکنر‪ 252 ،1388 ،‬و‬
‫‪249‬؛ باربا و نیکولو‪.)327 ،1390 ،‬‬
‫ایــن گونۀ تئاتــری‪ ،‬در دایرۀ واژگان باربا به مثابه یک بده‏بســتان‬
‫یا یک معاملۀ پایاپای اســت؛ مجموع ـه‏ای از تدارکات‪ ،‬تحقیق و یک‬
‫ً‬
‫ـفر (نســبتا) طوالنــی‪ ،‬بــرای به‏دســت آوردن‪ :‬مهارت‏هــای تعامــل‬ ‫سـ ِ‬
‫(بــا محیــط و دیگران)‪ ،‬حل مســئله و حتــی می‏تــوان آن را گونه‏ای از‬
‫مطالعــات بینافرهنگــی (و شــاید) با رویکرد به آموزه‏های سیاســی در‬
‫مناطقی خاص دانست (‪.)Sakowska, 2014, 4‬‬
‫در پایــان اینکــه‪ ،‬گردشــیافت‪ ،‬فراینــدی پدیدارشناســانه‪ 16‬اســت‬
‫کــه بــه دلیل دو ویژگی گردش‏گونگی و دریافت همزمان و بی‏واســطۀ‬
‫ـام گردشــیافت‪ ،‬و پیــش از آن بــه دالیل‪:‬‬ ‫مشــارکت‏کننده‪ ،‬می‏تــوان نـ ِ‬
‫برنامه‏ریــزی و تعییـ ِـن حــدود و نقشــۀ اجرایــی‪ ،‬هــدف از انجــام‪،‬‬
‫متــر از همــه‪ ،‬مطابقت بــا تعریف‬ ‫ویژگی‏هــای مشــارکت‏کنندگان و مه ‏‬
‫آغازیــن تئاتر‪ ،17‬آن را تئاتر نامید؛ ترکیبی از تئاتر‪ ،‬زندگی و صحنه‏های‬
‫روزمره‏ای که برای گردشیافت‏کنندگان‪ ،‬حکم روزمرگی را ندارد؛ چرا که‬
‫نمودار‪ -3‬ویژ گی‏های آستانگی با تمرکز بر آرای ترنر‪.‬‬ ‫به شکلی پدیدارشناسانه آن را اجرا و در حالت کامل‪ ،‬درک می‏کنند‪.‬‬

‫نمودار‪ -2‬مراحل آیین‏های گذار از دید ترنر‪.‬‬

‫ماخذ‪( :‬ترنر‪)70 ،1381 ،‬‬
 ‫‪50‬‬
‫نشریه هنرهای زیبا ‪ -‬هنرهای نمایشی و موسیقی دوره‪ ،۲۳‬شماره‪ ،۴‬زمستان ‪۱۳۹۷‬‬

‫تش��کیل می‏ش��ود (‪)Turner, 1979, 468‬؛ چرا کــه بــه زعــم ترنــر‪ ،‬آنچه‬ ‫‪ .۳‬بحث و بررسی‬
‫فهــم درونــی را به شــناخت‪-‬که بر اســاس متون دینی یکــی از اهداف‬
‫‌مندی آیین‪،‬‬
‫ِ‬ ‫حج می‏باشــد‪ -‬تبدیل می‏کند‪ ،‬ســاختار اســت و ریخت‬ ‫در ایــن بخــش‪ ،‬مراحــل اصلی مناســک حج را –فــار غ از قواعد‪،‬‬
‫چیزی جز قرار دادن فرد شرکت‌کننده در آیین نیست (‪.)Ibid, 469‬‬ ‫دینی مکمل‪ ،‬معمول و مرســوم‪ -‬برشــمرده و‬ ‫روایات و دیگر مفاهیم ِ‬
‫مهم‏ترین این سه بخش‪ ،‬بخش میانی یا آستانگی است؛ بخشی‬ ‫به شکلی تطبیقی‪ ،‬چگونگی انجام و اجرای این مناسک را بر اساس‬
‫که فرضیۀ اصلی نوشــتار حاضر بر آن اســتوار اســت‪ .‬اما نخســت ســیر‬ ‫ویژگی‏های س ـه‏گانه‏ای که ترنر از آیین‏ها ارائــه داده‪-‬یعنی‪ :‬تجویزی‬
‫تمامــی اعمال حــج یا همــان ســاختار(ریخت‏مندی) آن در یک نگاه‬ ‫بــودن‪ ،‬ریخت‏منــدی و بــاوری بــودن‪ -‬در ســه گام ارزیابــی خواهیــم‬
‫‏بندی سه‏گانۀ ترنر آغاز خواهد شد‪.‬‬ ‫بررسی و سپس‪ ،‬تحلیل در دسته ِ‬ ‫کــرد‪ .‬همچنین می‌توان برای ســهولت در ارزیابی‪ ،‬مناســک حج را بر‬
‫گام یکــم‪ ،‬آغــاز یا پیش‏آســتانگی‪ :‬در این مرحلــه‪ ،‬زمان و مکان‬ ‫اســاس تغییــر زمانی‪ ،‬مکانــی و نوعی یک عمل‪ ،‬به شــش مورد یا گام‬
‫ً‬
‫آیینــی‪ ،‬مشــخصا از زمــان و مــکان غیرآیینــی جــدا شــده (همــان‪،‬‬ ‫تقسیم کرد‪( 22‬فالح‏زاده‪.)60 ،1374 ،‬‬
‫ذهــن خود را‪ ،‬برای ورود به مرحلــۀ جدید آماده می‏کند‬ ‫ِ‬ ‫‪ )468‬و فــرد‬
‫(موقعیتی که در آن هستیم)‪ .‬آغاز یا پیش‏آستانگی در مناسک حج‪،‬‬ ‫‪ -1-3‬ریخت‏مندی مناسک حج‬
‫مربــوط به زمانی اســت که شــخص مســلمان برای دیــدن خانۀ خدا‬ ‫منظور از ریخت‏مندی‪ ،‬حرکت گام به گام و دارا بودن حالت‏های‬
‫ـاح دینــی «نیــت» کرده‪ ،‬و قصد ســفر را‪-‬ماننــد دیگر فرایض‬ ‫در اصطـ ِ‬ ‫بخش‬
‫ِ‬ ‫سه‏گانۀ آستانگی در یک عمل آیینی است‪ .‬فرایندی که از سه‬
‫دینــی در اســام‪ -‬برای نزدیکی هرچه بیشــتر به خــدا و انجام تکلیف‬ ‫‪25‬‬
‫آغاز یا پیش‏آستانگی‪ ،23‬میانه یا آستانگی‪ 24‬و پایان یا پس‏آستانگی‬

‫نمودار‪ -4‬تقسیم‏بندی مناسک حج‪.‬‬

‫نمودار‪ -5‬سیر اعمال حج بر اساس تغییرات زمانی‪ ،‬مکانی و نوعی‪.‬‬

‫نمودار‪ -6‬سیر اعمال حج‪.‬‬

‫‪51‬‬
‫آستانگی در مناسک حج‬
‫مســیر حــج آموختــه‪ ،‬خواهد بــود‪ .‬در غیر این صــورت‪ ،‬الــزام و تا کید‬
‫انجــام حج‪ ،‬الزامی بیهــوده تلقی می‏گردد که تنهــا جنبۀ اقتصادی و‬
‫تجاری‏اش‪ ،‬آن را (به لحاظ تاریخی) تا به امروز حفظ کرده است‪.‬‬
‫چنان‏کــه پیش‏تــر ذکر شــد‪ ،‬به دلیــل مرتبه‏ای و مرحلــه‏ای بودن‬
‫مناســک حج‪ ،‬یک نقطۀ آغاز کلی(آغازگاه مناسک) و چند نقطۀ آغاز‬
‫جزئی (به شــمار تمام مراحل پیش‏رو) خواه ناخواه به وجود می‏آید‪.‬‬
‫آســتانگی کلــی‪ ،‬جزئی و متعــددی نیز پدید‬
‫ِ‬ ‫بــه همین نســبت‪ ،‬نقاط‬
‫اصلــی افــراد‪ ،‬در این مرحله‬
‫ِ‬ ‫کنشــگری‬
‫ِ‬ ‫می‏آیــد‪ ،‬امــا بــا این تفاوت که‬
‫(آستانگی) رخ می‏دهد؛ به عبارت دیگر‪ ،‬کنشگری در مناسک حج‪-‬‬
‫همچــون آیین‏هایــی کــه فــرد را در جامعــۀ خــود بــه طبقــه‏ای باالتــر‬
‫می‏رساند‪ -‬به واسطۀ قوانین و محرمات‪ 26‬و نیز به واسطۀ حضور افراد‬
‫در زمان‪ ،‬مکان و فضاهای گونا گون (و آستانه‏ای)‪ ،‬به وجود می‏آید‪.‬‬
‫بــه زعــم ترنر‪ ،‬افــراد در ایــن مرحله دســتخوش تغییــری مثبت به‬
‫منظــور عبــور از یــک بحران‪-‬یعنــی جدایــی از شــخصیت حقیقــی و‬
‫حقوقی خود به واسطۀ قواعد حا کم بر مناسک‪ -‬می‏شوند‪ .‬تغییری‬
‫آغاز راه دانست‪:‬‬ ‫که نخستین نمود آن را در مناسک حج‪ ،‬می‏توان در ِ‬
‫زمانــی کــه افــراد در مکــه محــرم‪ 27‬می‏شــوند و تمــام تن‏پوش‏هــای‬
‫دوخته‏شــده (بــرای مــردان) و غیــر حریــر (بــرای زنــان) خــود را‪ ،‬از تن‬
‫درآورده و به جای آن تن‏پوشی دیگر (دوتکه برای مردان‪ -‬معمولی و‬
‫نه گرانبها‪ ،‬برای زنان) را جایگزین می‏کنند (فالح‏زاده‪.)42 ،1374 ،‬‬
‫‏پــوش همیشــگی و مرســوم‪ ،‬همزمان می‏شــود‬ ‫ایــن رهایــی از تن ِ‬
‫بــا ذ کــر‪ 28‬ویــژه‏ای کــه همراه با پوشــش تازه‪ ،‬بــه زبان می‏آورنــد و نیز‪،‬‬
‫ســازندۀ موقعیتــی اســت کــه در آن‪ ،‬رهایــی از تن‏پــوش(در تفســیر‬
‫خــود مرســوم و شناخته‏شــده‬ ‫دینــی)‪ ،‬نویــد رهایــی از تــن(دوری از ِ‬
‫در جامعــه) را بــه افــراد می‏دهــد‪ .‬ایــن دگرگونــی‪ ،‬نشــان‏دهندۀ‬
‫نوعــی بازگشــت بــه اصــول آغازیــن حیــات(و حتــی یــادآوری آدم و‬
‫داســتان رانده‏شــدنش از بهشــت و نــوع پوشــش او) و بهــره‏وری‬
‫از اندوخته‏هــای افــرادی اســت کــه هــر یــک در تجربــۀ شــخصی‬
‫خــود‪ ،‬بــه گذشــته و نشــانه‏های آشــنای آن بازگشــت می‌کننــد‪.‬‬
‫همچنین است در دو آستانۀ بعدی (هریک به فاصله یک شب)‪،‬‬
‫که در دو فضای آستانگی متفاوت‪ ،‬با وقوف در عرفات و مشعرالحرام‬
‫ایجــاد می‏شــوند‪ .‬دو مرحلــه‏ای کــه بــه واســطۀ ویژگی‏هــای زمانی و‬
‫جغرافیایی خاص‪ ،‬زمینه‏ســاز اعمال بســیار مهمی در منا می‏شــوند؛‬ ‫ِ‬
‫ـتانگی متبلــور در فضا و زمان‪ ،‬در حرکت افراد بــرای انجام اعمالی‬ ‫ِ‬
‫نمــود پیدا می‏کند که هر یــک قواعد و محرمات مخصوص به خود را‬
‫دارد‪ .‬رمــی جمــرۀ عقبه‪ ،‬قربانی و حلق یا تقصیر‪ ،‬ســه عملی هســتند‬
‫که افراد پیش از بازگشت به مکه‪ ،‬در منا انجام می‏دهند‪.‬‬
‫پــس از منــا‪ ،‬حج‏گزاران به مکه بازگشــته و در آنجــا پنج عمل دیگر‬
‫را بــه انجــام می‏رســانند‪ .‬طــواف حج‪ ،‬نمــاز طواف‪ ،‬ســعی بین صفا و‬
‫مروه‪ ،‬بازگشت به مسجدالحرام برای طواف نساء و نماز آن‪ .‬سرانجام‬
‫پایان‏بخش مناســک حج‪ ،‬بازگشــت و بیتوته در منا (برای دو شب) و‬
‫جمرات سه‏گانه خواهد بود‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫انجام رمی‬
‫گام سوم‪ ،‬پس‏آستانگی‪ :‬پس‏آستانگی یا پایان‪ ،‬سومین و آخرین‬
‫گام از مراحل آســتانگی‪ ،‬شــامل اعمالی می‏شــود که ناظر بر بازگشــت‬
‫سـ�اختارمند پیش از آغاز مناسـ�ک است‬
‫ِ‬ ‫حج‏گزاران به فضای پایدار و‬
‫دینــی خــود در ذهــن می‏پرورانــد‪ .‬نکتــۀ الــزام‏آور ایــن آغــازگاه‪ ،‬جنبۀ‬
‫تکلیفی‏بــودن این فریضه اســت؛ چرا که در صــورت انجام ندادن این‬
‫تکــردن)‪ ،‬کلیــۀ اعمالــی که تا اتمام مناســک توســط فرد به‬ ‫عمل(نی ‏‬
‫عنــوان یــک تکلیــف دینــی انجــام می‏شــود‪ ،‬پذیرفتــه نخواهد شــد‪.‬‬
‫چرا که انجام اعمال‪ ،‬از نیت او (برای نزدیکی به خدا) برنیامده است‬
‫‏بندی‬
‫(فــاح‏زاده‪42 ،1374 ،‬و‪ .)25‬هرچنــد کــه بــر اســاس تقســیم ِ‬
‫کارکردها در صفحات گذشــته‪ ،‬بســیارند کســانی که با آ گاهی به این‬
‫مســئله‪ ،‬به ســفر حج می‏رونــد اما‪ ،‬کارکرد مناســک برای این دســته‬
‫ـتن قصــدی بــرای‬ ‫از افــراد‪ ،‬بــه دلیــل متمرکز‏نبــودن بــر نیــت و نداشـ ِ‬
‫ادای تکلیف شــرعی‪ ،‬در رســتۀ کارکردهای پنهان حج قرار گرفته و از‬
‫موضوع این پژوهش خارج می‏شود‪.‬‬
‫اما نیت‏کردن‪ ،‬تنها در بخش پیش‏آســتانگی مناســک حج وجود‬
‫ندارد؛ مسافر این مناسک درآغاز هر یک از اعمال حج‪ ،‬به نوعی خود‬
‫را آمادۀ انجام آن عمل کرده و ســپس گامی به پیش می‏نهد‪ .‬بر این‬
‫اســاس‪ ،‬پایــان هر عملی در مناســک‪ ،‬نقطــۀ آغازین‪ ،‬زمینه‏ســاز و به‬
‫اصطالح ترنر‪ ،‬پیش‏آستانه‏ای است برای مرحلۀ بعدی‪.‬‬ ‫ِ‬
‫گام دوم‪ ،‬میانــه یا آســتانگی‪ :‬در این مرحله کــه (هم رای با ترنر)‬
‫می‏تــوان آن را مهم‏تریــن مرحلــه در ایــن ســه گام خوانــد‪ ،‬افــراد وارد‬
‫دوره‌ی گــذرا‪ ،‬امــا مبهم و گنگی می‏شــوند که گویــی در آن همه چیز‬
‫ب��ه تعلی��ق در آم��ده اس��ت (‪)Turner, 1979, 468‬؛ دوره‏ای کــه در آن‬
‫مســافر حج‪ ،‬دیگر وارد مرحلۀ اجرایی مناســک شده و در آن‪ ،‬معنای‬
‫در‏میان‏بودگــی و بــه عبارت دیگر‪ ،‬آســتانگی را درمی‏یابد‪ .‬اما برخالف‬
‫ویژگی بی‏مســئولیتی و رهایی از قواعد و قوانین توســط‬ ‫ِ‬ ‫عنوان‏کردن‬
‫ترنــر(‪ ، )26 ,1974‬مســافر حج‪ ،‬به واســطۀ قوانیــن حا کم بر چگونگی‬
‫اجرای اعمال مناســک‪ ،‬دچار نوعی از مسئولیت‏پذیری در برابر خود‬
‫و طبیعت می‏شود‪ .‬مسئولیتی که جنبه‏های سلبی آن‪ ،‬بر جنبه‏های‬
‫ایجاب ـی‏اش برتــری و چیرگــی دارد؛ گاه در ممانعــت از کشــتن هــر‬
‫جانداری نمود پیدا کرده و گاه در یک‏عمل(تقصیر)‪ .‬بی‏تردید فردی‬
‫کــه وارد مناســک حــج می‏شــود‪ ،‬بر اســاس جایــگاه و پیش‏انگاشــتی‬
‫تجربه‏‏‏شده (به واسطۀ آموزش‏هایی که قبل از حضور در سفر حج به‬
‫او داده می‏شــود) اعمــال را انجــام می‏دهد‪ ،‬با این تفــاوت که‪ ،‬تجربۀ‬
‫او در جایگاه یک متشــرف‪ ،‬تجربه‏ای پدیدارشناســانه اســت و بر این‬
‫اســاس تجرب ـه‏ای متفاوت از دیگــری و از آنچه تا پیــش از ورودش به‬
‫آسـ‬
‫نمودار‪ -7‬حالت‏های سه‏گانۀ آستانگی در یک عمل آیینی‪.‬‬
 ‫‪52‬‬
‫نشریه هنرهای زیبا ‪ -‬هنرهای نمایشی و موسیقی دوره‪ ،۲۳‬شماره‪ ،۴‬زمستان ‪۱۳۹۷‬‬

‫بــه تحقیق می‏توان گفت‪ ،‬هفت مکان اصلی شــامل‪ :‬کعبه‪ ،‬عرفات‪،‬‬
‫مشــعرالحرام‪ ،‬حدفاصل صفا و مروه(در گسترۀ شهر مکه) و قربانگاه‪،‬‬
‫ِ‬
‫مــکان رمــی جمــرات (در گســترۀ منــا) وجــود دارد و برای‬ ‫ِ‬ ‫تقصیــرگاه‪،‬‬
‫انجــام هــر یک از اعمــال در این هفت مکان‪ ،‬زمــان معینی تخصیص‬
‫داده شده است‪.‬‬
‫کعبــه‪ ،‬در جایگاه قبلۀ مســلمانان و مهم‏ترین نماد وحدت آنان‪،‬‬
‫بــه دلیــل تقــدس و پیشــینۀ تاریخــی‏اش‪ ،‬محوری‏تریــن مــکان در‬
‫مناســک حــج قلمداد می‏شــود‪ .‬از مجموعۀ اعمال یادشــده‪ ،‬احرام‪،‬‬
‫طــواف و نمــاز طواف‪ ،‬طواف نســاء و نماز آن‪ ،‬در اطــراف کعبه انجام‬
‫اعمــال‬
‫ِ‬ ‫می‏گیــرد‪ .‬همچنیــن زمــان مشــخص و چگونگــی هــر یــک از‬
‫مختص این مکان را‪ ،‬می‏توان به این شکل نشان داد‪:‬‬
‫ً‬
‫در عرفــات‪ ،‬کــه بیابانی اســت وســیع و مســطح در جنوب شــرقی‬
‫ـافران حــج الزم اســت از طلــوع آفتــاب تــا غــروب روز نهــم‬ ‫مکــه‪ ،‬مسـ ِ‬
‫ذی‏حجــه در آنجــا بماننــد؛ در دســتورات و احــکام دینــی‪ ،‬انجام کار‬
‫واجبــی در ایــن مــکان در نظر گرفته نشده‌اســت (فــاح‏زاده‪،1374 ،‬‬
‫‪ .)41‬همچنیــن اســت درمشــعرالحرام‪ ،‬اما در بازۀ زمانــی متفاوت (در‬
‫ً‬
‫عید قربان) و نهایتا آخرین مکان از گسترۀ مکه یعنی حدفاصل بین‬
‫صفا و مروه‪ ،‬توســط مســافران حج در هفت نوبت پیموده می‏شــود‪.‬‬
‫بــازۀ زمانــی ایــن ســعی‪ ،‬پــس از نمــاز طــواف آغــاز می‏شــود و شــرایط‬
‫اجرایی مخصوص به خود را داراست‪.‬‬
‫امــا در منــا‪ ،‬بــه عنــوان گســترۀ مکانــی دوم در مناســک حــج‪،‬‬
‫ً‬
‫اعمــال‪ :‬قربانــی‪ ،‬تقصیر‪ ،‬رمی جمرات و نهایتــا بیتوته انجام می‏گیرد‪.‬‬
‫پرتاب ســنگ به جمرۀ عقبی(ســتون ســوم‬ ‫ِ‬ ‫قربانــی پس از نخســتین‬
‫از ســه ســتون منــا)‪ ،‬و بــا رفتــن افــراد بــه قربانگاه انجــام می‏گیــرد؛ در‬
‫قربانگاه فرد مســافر‪ ،‬طبق احکام قربانی‏کردن‪ ،‬حیوانی را که شــرایط‬
‫قربانی‏شــدن را داشــته باشــد‪ ،‬قربانــی می‏کند‪ .‬ســپس مرحلۀ بســیار‬
‫مهم حلق(تراشیدن موی سر) و یا تقصیر(کوتاه کردن مو و ناخن‏ها)‪،‬‬
‫انجــام گرفتــه و از آن پــس محرمــات احــرام‪ ،‬از آنهــا برداشــته شــده و‬
‫می‏تواننــد ماننــد پیــش از احــرام بــه آنهــا دسترســی داشــته باشــند‪.‬‬
‫ســرانجام رمــی جمــرات‪ ،‬یعنــی پرتــاب هفــت ســنگ به ســه ســتون‬
‫ســنگی‪ ،‬آخرین مرحله از بیتوتۀ مســافران در منا بوده و خروج آنها از‬
‫منا‪ ،‬پایان بخش مناسک حج است‪.‬‬
‫مسافران حج به شهر یا‬
‫ِ‬ ‫(‪ .)Turner, 1979, 468‬پس از پایان مناسک‪،‬‬
‫تغییریافتگی‬
‫خود تغییر‏یافته را ‪-‬در صورت‬ ‫کشورهای خود بازگشته و ِ‬
‫حقیقــی‪ -‬بــه دیگــر هم‏کیشــان خــود و نیز به خــود‪ ،‬عرضــه می‏کنند‪.‬‬
‫‏بندی تــازه‏ای بــا عنــوان‬
‫ایــن عرضه‏داشــت را می‏تــوان در دســته ِ‬
‫«بازآستانه‏ســازی» یا «بازآســتانگی» قرار داد؛ مرحله‏ای که شــناخت‬
‫پدیدارشناســانۀ مسافر حج‪ ،‬توسـ ِـط خودش مورد ارزیابی قرار گرفته‬
‫لتــر ارتقاء می‏یابد‪.‬‬
‫و از منظــر دینی‪ ،‬به مرحله‏ای فراتر و انســانی کام ‏‬
‫هرچند که به دلیل موضوعیت نداشتن این بخش از مراحل سه‏گانۀ‬
‫آســتانگی‪ ،‬نمی‌توان بیش از این دربارۀ این مرحله ســخن گفت‪ ،‬اما‬
‫توجــه بــه این نکتۀ مهم‪ ،‬بســیار ضروری می‌نماید کــه ترفیع جایگاه‬
‫خود فــرد‪ ،‬تنها منوط به ارزیابی‬‫اجتماعــی و دینـ ِـی حج‏گزار از دیدگاه ِ‬
‫پدیدارشناسانۀ فرایند حج بوده و در غیر اینصورت‪ ،‬فرایند حج صرفا‬
‫از منظــر جامعــۀ پذیــرا(؟)ی فــرد و آن هــم به شــکلی ظاهــری انجام‬
‫خواهــد پذیرفــت‪ .‬طرفه آنکــه‪ ،‬دگرگونــی بیرونــی و طبقاتی(به لحاظ‬
‫جامعه‏شناختی) در فرد بدون شناخت خویش توسط حج‏گزار میسر‬
‫است‪ ،‬اما دگرگونی درونی بدون این شناخت‪ ،‬نه‪.‬‬
‫مکان‪ 31‬آستانگی‬‫ِ‬ ‫‪ -2-3‬فضا‪ ،29‬زمان‪ 30‬و‬
‫برای بررسی مفهوم آستانگی در مناسک حج‪ ،‬می‌بایست شرایط‬
‫امکان این مفهوم را مورد بررسی قرار دهیم‪ .‬چرا که در صورت وجود‬
‫پیدایی آستانگی فراهم می‏شود‪.‬‬
‫ِ‬ ‫این شرایط است که امکان‬
‫چنانکــه گفتــه شــد‪ ،‬حــج در یــک تعریــف کوتــاه عبــارت اســت از‬
‫زیارت کعبه در وقت مقرر با اعمال مخصوص (معین‪.)572 ،1386 ،‬‬
‫بنابر‏این تعریف می‏توان دریافت که برای رسیدن به کعبه (به عنوان‬
‫یــک مکان)‪ ،‬می‏بایســت از مکان یــا مکان‏های معیــن و همچنین بر‬
‫اســاس دســتور دین‪ ،‬در زمان یا زمان‏های معینی‪ ،‬مســیر مشخصی‬
‫را پیمــود‪ .‬پــس دس ـت‏کم در آغــاز راه‪ ،‬یــک مــکان به عنــوان مقصد‪،‬‬
‫یــک زمــان غیرقابــل تغییــر(در مــاه ذی‏حجه) و بــه تبع ایــن دو‪ ،‬یک‬
‫فضــای دربرگیرنــدۀ این زمان و مکان‪ ،‬در مســیر مناســک حج وجود‬
‫دارد؛ که از این پس به هر یک از این سه‪ ،‬پسوند آستانگی را به دلیل‬
‫امکان آستانگی در مناسک حج‪ ،‬می‌افزاییم‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫شرایط‬
‫ِ‬ ‫مهیا‏کردن‬
‫حال براســاس تقســیم‏بندی مناســک که در آغاز این بخش آمد‪،‬‬

‫جدول ‪ -1‬اعمال مناسک‪ ،‬در گسترۀ مکانی کعبه‪.32‬‬

‫َ‬
‫چگونگی‬ ‫زمان‬ ‫مکان‬ ‫اعمال‬
‫در یکی از میقات‌های حج مثل مسجد‬
‫پوشیدن تن‏پوش تازه‬ ‫تا قبل از ظهر روز نهم ذی‏حجه‬ ‫احرام‬
‫شجره یا ‪...‬‬
‫هفت مرتبه دور کعبه چرخیدن‪ ،‬آغاز و خاتمه از گوشۀ‬
‫پس از اعمال منا‪ ،‬تا پایان ماه ذی‏حجه‬ ‫محوطۀ کعبه‬ ‫طواف‬
‫شرقی حجراالسود‪.‬‬
‫در هر جایی که عرفا بگویند پشت مقام‬
‫دو رکعت به نیت نماز طواف‬ ‫بعد از طواف‪ ،‬قبل از سعی‬ ‫نماز طواف‬
‫است‬
‫به نیت طواف نساء‪ ،‬هفت مرتبه دور کعبه چرخیدن‬ ‫پس از انجام سعی‬ ‫محوطۀ کعبه‬ ‫طواف نساء‬
‫در هر جایی که عرفا بگویند پشت مقام‬
‫حالل شدن محرمات احرام‬ ‫پس از انجام طواف نساء‬ ‫نماز طواف نساء‬
‫است‬
‫‪53‬‬
‫آستانگی در مناسک حج‬

‫مشاهده کرد؛ یعنی چارچوب اجرایی و برآمده از احکام در مناسک‪،‬‬
‫به صورت بالقوه و بالفعل‪ ،‬نمایانگر تجویزی بودن و به تبع آن‪ ،‬لزوم‬
‫ساختاری برای این تجویز است‪.‬‬
‫در مقولــۀ باورمنــدی‪،‬‏بایــد از گفتــۀ ترنــر یــاد کــرد کــه پدیده‏هــا و‬
‫مراســم آیینــی و مراحل آنها‪ ،‬تنها از ســوی کســانی ادرا ک می‏شــود‪،‬‬
‫کــه بــه تاثیــرات هستی‏شناســی ایــن مراســم و مناســک‪-‬از منظــری‬
‫ماهــوی و هســتی شــناختی‪ -‬بــاور دارند (ترنــر‪ .)71 ،1381 ،‬بــه تعبیر‬
‫دیگــر‪ ،‬در صورت همراه نبــودن عنصر باورمندی‪ ،‬اعمال انجام‌شــده‬
‫تاثیرگذار خود را نیافته‬
‫ِ‬ ‫توسط افراد شرکت‏کننده در آیین‪ ،‬هرگز جنبۀ‬
‫و جاودانگی نخواهند داشــت‪ .‬چرا که بقــای باورها‪ ،‬منوط به اجرای‬
‫اعمال برآمده از آن باورهاست؛ در نتیجه‪ ،‬در صورتی که ارتباط درونی‬ ‫ِ‬
‫بین نهادهای ســازندۀ فضای آســتانگی‪-‬به عنوان کلیتی منسجم و‬
‫یکپارچه‪ -‬وجود نداشــته باشــد‪ ،‬تمامیت مناســک زیر ســوال رفته و‬
‫آشــکار اعمال(کــه نمود عینی باورها‬ ‫ِ‬ ‫هیــچ یک از کارکردهای درونی و‬
‫بخش‬
‫ِ‬ ‫هســتند) تحقق نیافته و بودن در آســتانه(به عنوان مهم‏ترین‬
‫آســتانگی منتج به‬
‫ِ‬ ‫تحلیلــی یک آییــن و پژوهش حاضر)‪ ،‬معنایی جز‬
‫کمال خواهد داشت‪.‬‬
‫در نهایــت می‏تــوان برآینــد تجویــزی بــودن‪ ،‬ریخت‏منــدی و‬
‫بــاوری بــودن مناســک را‪ ،‬منتــج به ســاخت فضایــی دانســت که در‬
‫افــراد پایبنــد و معتقــد به کلیــت فرایند‏هــای آیینی یا‬‫صــورت وجــود ِ‬
‫شــبه‏آیینی(در اینجا مناســک حج) می‏توان آن را فضای آســتانگی یا‬
‫فضای متشکل از زمان و مکان آستانگی‪ ،‬نامید‪.‬‬
‫(رمی جمرات) که همگی منتهی به واپسین بیتوتۀ حج‏گزاران در منا‬
‫‪ -3-3‬حج و گردشیافت‬
‫مناسک حج از آغاز تا به انجام‪ ،‬حکم سفری را دارد که مسافرانش‬
‫را می‏تــوان از جنبه‏هــا و ســنجه‏های گونا گونــی دســته‏بندی کــرد‪.‬‬
‫بــا توجــه بــه قدمــت و اهمیت ایــن فریضــۀ دینــی‪ ،‬و تغییراتــی که به‬
‫واســطۀ گذر زمان و پیشــرفت‏های تکنولوژی در صنعت حمل و نقل‬
‫تغییــر بنیادینی‬
‫ِ‬ ‫و ارتباطــات بــه وجود آمــده‪ ،‬در اصــول و اعمال حج‬
‫رخ نــداده اســت و تغییراتــی کــه ر خ‏داده را می‏تــوان نتیجــۀ اتخــاذ‬
‫نکتــۀ مهــم و محوری در مــکان و زمان آســتانگی‪ ،‬در «بودن» یا‬
‫«ســکنی‏گزیدن» در یک بازۀ زمانی و یک بخش مکانی نهفته اســت؛‬
‫همزمان برنامه‏ریزی زمانی و نوع اما کن و مســیرهای‬ ‫ِ‬ ‫با درنظرگرفتن‬
‫ـک مــورد بررسی‪-‬مناســک حــج‪ -‬و گونا گونـ ِـی حج‏گــزاران‪-‬‬ ‫مناسـ ِ‬
‫ـاهد ارتباطــات معنــادار‬
‫ِ‬ ‫ـ‬ ‫ش‬ ‫ـوان‬ ‫ـ‬ ‫‏ت‬
‫ی‬ ‫م‬ ‫ـی‪-‬‬ ‫ـ‬ ‫ملیت‬ ‫و‬ ‫ـی‬ ‫ـ‬ ‫قوم‬ ‫ـاظ‬ ‫بــه لحـ‬
‫ـاخت فضاهای منجر به دگرگونی‬ ‫نشانه‏شــناختی و نمادینی برای سـ ِ‬
‫مشارکت‏کنندگان بود‪.‬‬
‫عنوان جایگاهی ناشناخته‬ ‫ِ‬ ‫وقوف در بیابان(عرفات و مشــعر)‪ ،‬به‬
‫َ‬
‫و ساخته‏شــده برای شــناخت (نیز در ساحت واژگانی‪َ :‬ع َرف به معنی‬
‫زندگی پیش از ورود‬‫ِ‬ ‫شــناخت) و رهایی از امکانات رفاهــی و تمامیت‬
‫بــه مناســک‪ ،‬بــدون انجــام عمل یــا اعمالی تجویــزی‪ ،‬فرصتــی برای‬
‫پیش رو برای مسافران فراهم می‪‎‬آورد‪ .‬بودباش‬ ‫اندیشیدن به مسیر ِ‬
‫یا سکنی‏گزیدنی که شکل دیگر آن را‪ ،‬در پیمودن حدفاصل دو مکان‬
‫یادآوری‬
‫ِ‬ ‫دیگر‪-‬صفا و مروه‪ -‬شاهدش هستیم‪ .‬دو مکانی که عالوه بر‬
‫کوشــش هاجر (مادر اســماعیل و همســر ابراهیم(ع)) برای به دســت‬
‫ـش آدمیان در‬ ‫آوردن آب (و ارزش‏گــذاری بــر آب بــه عنــوان نجات‏بخـ ِ‬
‫بیابان‪ ،‬هم‪ :‬در تعریف جغرافیایی و هم در تعریف اندیشگانی‏اش‪ ،‬که‬
‫نیاز به وجودی برین[خداوند] را نشان می‏دهد) کنشی است برای ارج‬
‫نهادن به زندگی‪ ،‬که بدون «ســعی» و «کوشــش» میسر نخواهد شد‪.‬‬
‫چنین کار و کوششی در گسترۀ مکانی دیگر‪-‬منا‪ -‬نیز وجود دارد؛‬
‫ارجاع به گذشــته (خواسـ ِـت خداوند بــرای قربانی‏کردن اســماعیل)‪،‬‬
‫خود نفسانی و اهریمنی‬ ‫بری شدن از زواید (حلق یا تقصیر) و دوری از ِ‬
‫ً‬
‫خود تغییر یافته است‪.‬‬ ‫شده و نهایتا پایان مناسک گذار‪ ،‬از خود به ِ‬
‫امــا فضــای آســتانگی؛ طبــق آنچــه تا کنــون از فراینــد اجرایــی‬
‫مناســک در ســنجه‏های زمانــی و مکانــی گفته شــد‪ ،‬می‏تــوان کلیت‬
‫ـتانگی نخستین‪-‬شــامل ســه‬ ‫ِ‬ ‫اعمــال مناســک را در یــک فضــای آسـ‬
‫مرحلۀ پیشنهادی ترنر‪ :‬تجویزی بودن‪ ،‬ریخت‏مندی و باوری بودن‬
‫– و دالیلی که از پی می‏آید‪ ،‬در نظر گرفت‪ .‬نمود هر یک از دو مرحلۀ‬
‫آغازیــن را می‏تــوان به راحتی در احکام حا کم بــر نحوۀ اجرای قوانین‬

‫جدول ‪-2‬مقایسه پیشنهادهای استانیه وسکی با کارکنش‌های مناسک حج‪.‬‬

‫کارکنش‏های مناسک حج‬ ‫پیشنهادهای استانیه‏وسکی‬

‫ترک محیط‌های شهری توسط مسلمانان و رفتن به سرزمین خشک و بیابانی عربستان‬ ‫ترک شهر و نه فقط ساختمان تئاتر(تماشاخانه)‬ ‫‪1‬‬
‫مخاطب قرار دادن سه دسته از افراد‪ :‬خود (از منظر پدیدارشناختی)‪ ،‬مسافر دیگر (به عنوان یک‬
‫مخاطب قرار دادن مردم‪ ،‬بینندگان‪ ،‬مصرف‌کنندگان؛ کسانی که‬
‫همراه و یک مسافر)‪ ،‬مردم عادی (کسانی که مستقیم و غیرمستقیم در جایگاه مخاطب قرار‬ ‫‪2‬‬
‫به رفتار و کلیشه‌های روزمره آلوده نشده‌اند‪.‬‬
‫‪36‬‬
‫می‏گیرند‪).‬‬
‫ورود به فضایی‪ :‬شناخته شده (به لحاظ آموزش‏های دینی پیش از سفر) و ناشناخته(به واسطۀ‬ ‫ورود به فضایی که ناشناخته است یا فضایی که تئاتر آن را رها‬
‫‪3‬‬
‫شخصی‏بودن تجربۀ هر مسافر)‬ ‫‪37‬‬
‫کرده‬
‫احکام مناسک‪ ،‬برای احترام به ملیت‏های گونا گون(از تمامی نژادها) و طبیعت(ممنوعیت‬ ‫اولویت دادن رابطۀ هم‌زیستانۀ تئاتر با محیط روستایی[محیط‬
‫‪4‬‬
‫کشتن جانداران) تدارک دیده شده‬ ‫گردشیافت]‬
‫مکان‌ها از پیش گزینش و تثبیت شده‏اند‬ ‫گزینش کامال سخت گیرانۀ مکان‬ ‫‪5‬‬
‫‏کردن افراد برای سفر حج‪ ،‬انتخاب زندگی –هرچند کوتاه مدت‪ -‬در سرزمینی دیگر انجام‬
‫با نیت ِ‬ ‫‏بوم مقصد‬
‫انتخاب زندگی و کارکردن در کنار فرهنگ‏های زیست ِ‬ ‫‪6‬‬
‫می‏شود‪.‬‬

‫ماخذ‪( :‬نگارنده‪ ،‬برگرفته از‪ :‬هاج‪)36 ،1393 ،‬‬

 ‫‪54‬‬
‫نشریه هنرهای زیبا ‪ -‬هنرهای نمایشی و موسیقی دوره‪ ،۲۳‬شماره‪ ،۴‬زمستان ‪۱۳۹۷‬‬

‫جدول ‪ -3‬مقایسه‏ای میان کیفیت گردشیافت و مناسک حج‪.‬‬

‫مناسک حج‬ ‫تئاتر گردشیافتی‬ ‫ویژ گی ها‬

‫سفر به شبه جزیره عربستان‬ ‫بر اساس سفر به یک زیست بوم‬ ‫سفر‬
‫از پیش تعیین‏شده‬ ‫از پیش تعیین‏شده‬ ‫نقشۀ سفر‬
‫از پیش تعیین‏شده (غیر قابل تغییر)‬ ‫از پیش تعیین‏شده(قابل تغییر)‬ ‫زمان معین‬
‫از پیش تعیین‏شده‬ ‫از پیش تعیین‏شده‬ ‫مکان معین‬
‫بر پایۀ شناخت درونی افراد از خود و محیط (تسلط فرد بر‬
‫برنامه‏ریزی شده (کنش بیرونی‪ :‬اجرای مناسک)‪ ،‬تسلط فرد بر کنش درونی‬ ‫کنش در گروه‬
‫کنش درونی و بیرونی)‬
‫ماهیت‬
‫مبتنی بر کنش پدیدارشناسانه و احکام اجرایی‬ ‫مبتنی بر کنش پدیدارشناسانه‬
‫پدیدار‏شناختی‬
‫‏بوم مقصد‬
‫به اندازۀ توان درک مخاطب و نسبت به زیست ِ‬ ‫گاهی پیشینی‬
‫ِ‬ ‫آ‬
‫دینی فرد مسلمان تعیین می‏شود‬
‫بر اساس آموزه‏های ِ‬ ‫تعیین می‏شود‬ ‫مشارکت‏کنندگان‬
‫غیر متغیر‪ ،‬تاثیرگذاری بسیار‬ ‫متغیر‪ ،‬تاثیرگذاری بسیار‬ ‫نقش زیست‏بوم‬
‫تمامی مشارکت‏کنندگان و مخاطبان مراسم (به واسطۀ پخش از رسانه‏ها)‬ ‫مخاطبان گردشیافت‬
‫ِ‬ ‫تمامی مشارکت‏کنندگان و‬
‫‪83‬‬
‫مخاطب‬

‫ً‬
‫مرکزی‪ 34‬که در عمر نه چندان طوالنی خود‪-‬حدودا ‪ 36‬ســال‪ -‬و در‬
‫قالــب برنامه‏هایی با عنــوان «کارورزی‏های تئاتری»‪ ،‬تعداد انگشــت‬
‫شماری‪ 35‬ا کسپدیشن یا گردشیافت را به انجام رسانده‪ ،‬یاد کرد‪.‬‬
‫استانیه‏وسکی در سخنرانی خود(‪ ،)1979‬پیش‏نیاز‏هایی که یک‬
‫بازیگر برای انجام کارورزی‏های تئاتری (در اینجا به مثابه ویژگی‏های‬
‫تئاتر ا کسپدیشن از دید استانیه‏وسکی) به آنها نیاز دارد را بیان کرده‬
‫کــه همزمان به مقایســۀ آنها بــا کارکنش‏ها و اعمال مناســک حج نیز‬
‫پرداخته می‌شود(جدول ‪ .)2‬‬
‫برپایۀ تقســیم‏بندی‏هایی که از مناســک حج و تعریف‏هایی که از‬
‫تئاتر ا کسپدیشــن در صفحات پیشین ارائه شد‪ ،‬می‏توان مقایسه‏ای‬
‫میان کیفیت ویژگی‏های هر یک از این دو مقوله انجام داد(جدول ‪.)3‬‬
‫رویکردهــای گونا گــون سیاســی‪ ،‬اجتماعــی‪ ،‬فرهنگــی‪ ،‬اقتصــادی و‬
‫طبیعی‪-‬و در جزییات مناسک‪ -‬دانست‪.‬‬
‫تحول گونه‏های هنری (در‬‫همین دگرگونی‏ها را نیز می‏توان در سیر ِ‬
‫اینجــا شــیوه‏های اجرایی تئاتر)‪ ،‬بــا ریختارهای کم و بیش یکســان‪-‬و‬
‫البته نه در نتایج‪ -‬مشاهده کرد‪ .‬یکی از این ریختارهای نوین در عرصۀ‬
‫تئاتر‪ ،‬ریختار ا کسپدیشــن یا گردشــیافت است؛ ریختاری که در بخش‬
‫مفاهیم کلیدی تعریفی به اندازۀ دسترسی به منابع و به اندازۀ عمر نه‬
‫ً‬
‫چندان طوالنی آن و قطعا به اندازۀ حوصلۀ این نوشتار‪ ،‬از آن ارائه شد‪.‬‬
‫ـبت گردشــیافت و مناســک حــج (به‬‫درک نسـ ِ‬‫امــا می‏تــوان بــرای ِ‬
‫طــور همزمــان)‪ ،‬از بیانیۀ یکی از پیشــتازان گونۀ ا کسپدیشــن‪ ،‬یعنی‬
‫ولوجیــم استانیه‏وســکی‪ 33‬به عنــوان بنیادگذار و کارگــردان هنری در‬

‫بــا توجــه بــه مقایســه‏های انجام‏شــده‪ ،‬می‏تــوان مهم‏تریــن‬
‫ویژگی‏هــای ممیــز مناســک را در مــوارد زیــر خالصــه کــرد‪ :‬چگونگی‬
‫‏پذیری‬
‫ِ‬ ‫اجــرای احــکام حا کم‪ ،‬کارکردهای پنهان و آشــکار‪ ،‬بازگشــت‬
‫تغییرات درونی‬
‫ِ‬ ‫تغییرات ِاعمال‏شــده در سراسر کارکنش‏ها‪ ،‬اولویت‬
‫تغییرات ظاهری آنان‪ ،‬حذف شــاخصۀ ســن و‬ ‫ِ‬ ‫مشــارکت‏کنندگان بر‬
‫بودن زمان‬
‫جنســیت افراد برای مشــارکت‪ ،‬قطعــی و غیر‏قابل‏تغییــر ِ‬
‫و مــکان برگزاری‪ ،‬اولویت ســویه‏های پدیدارشناســانه بر ســویه‏های‬
‫تجویزی و احکام‪ ،‬تکرارپذیری‪ ،‬برگزاری بی‏وقفه از آغاز شــکل‏گیری‬
‫تــا بــه امروز‪ ،‬مشــارکت سیاســی و اقتصــادی حکومت‏هــا و نژادهای‬
‫گونا گون‪.‬‬
‫پ) اصلی‏تریــن شــیوه(‏های) تاثیرگــذاری مفهــوم آســتانگی در‬
‫اجتماعــی یک‬
‫ِ‬ ‫‏گیری کنش‏هــای نمایشــی‪ ،‬شبه‏نمایشــی و یــا‬
‫شــکل ِ‬ ‫ب) مهم‏تریــن ویژگی‏هــای ممیز «مفهوم آســتانگی» در مناســک‬
‫جامعه (با تمرکز بر شرکت‏کنندگان در مناسک حج) چیست؟‬
‫نخست پاسخ به سه پرسش آغازین پژوهش‪:‬‬
‫الــف) نســبت مناســک حــج و مفهــوم آســتانگی‪ ،‬بــا تمرکــز بــر چه‬
‫ویژگی‏هایی و تا چه میزان‪ ،‬قابل تطبیق و تحلیل است؟‬
‫‏بندی سه‏گانۀ ترنر(تجویزی‬ ‫این نسبت را می‏توان بر‏اساس تقسیم ِ‬
‫بــودن‪ ،‬ریخت‏منــدی‪ ،‬باورمنــدی) از رفتارهای آیینی و شــبه آیینی‪،‬‬
‫‏بندی مناســک بــر اســاس مفهوم (باورهــا و اعمــال) و کارکرد‬
‫تقســیم ِ‬
‫ً‬
‫(پنهان و آشکار) و نهایتا بر پایۀ سه زیرشاخۀ مفهوم آستانگی (مکان‬
‫آســتانگی‪ ،‬زمان آســتانگی‪ ،‬فضای آســتانگی) مورد ارزیابــی قرار داد‪.‬‬
‫امــا میزان ســنجش هر یک از این مفاهیم بــا توجه به هدف‏گذاری و‬
‫گستره آن‪ ،‬متغیر بوده و می‏باید با در نظرگرفتن چارچوب‏های حا کم‬
‫بر هر دو مقوله‪ ،‬به صورت غیر‏الصاقی و غیرانتسابی انجام گیرد‪.‬‬
‫حج با دیگر مناسک آیینی‪/‬اجتماعی چیست؟‬
‫‪55‬‬
‫آستانگی در مناسک حج‬
‫ُ‬
‫از مشــارکت‏کنندگان‪ ،‬در خانــواده (در مقیــاس خــرد) و جامعــه (در‬
‫مقیــاس کالن) گســترش می‏یابــد؛ نتیجــه‏ای کــه انجامــی بودنــش‪،‬‬
‫منــوط بــه دریافتی‏اســت کــه مشــارکت‏کنندگانش‪ ،‬بــه شــکلی قابــل‬
‫حصــول و درک‪ ،‬در مســیر انجــام مناســک از کفر و سلســله مراتب آن‬
‫مبرا شده باشند‪.‬‬
‫همچنیــن می‏تــوان مناســک حــج را بــا تعریف ترنر از آســتانگی‪-‬‬
‫‏ای آن و بــه کیفیــت ارتباطی و درونــی نهادهای‬ ‫در تعریــف غیر‏قبیلــه ِ‬
‫ســازنده‪ -‬همســان دانست و بر این اســاس فرضیۀ اصلی پژوهش در‬
‫سویۀ انطباقی رد شده و در دوسویۀ دیگر (مشابهت و همسویی) به‬
‫قیاس گردشیافت و مناسک‏حج‬ ‫ِ‬ ‫اثبات می‏رسد‪ .‬نیز‪ ،‬می‏توان برآیند‬
‫را –با دیدگاهی پدیدارشناســانه‪-‬در قالب (اجرا) همسان و در محتوا‬
‫(انگیزشی و هدف‏گذاری) ناهمسان دانست‪.‬‬
‫‏بندی پایه‏ای بوده و کارکردهای دیگر مناسک حج ‪ -‬نمادی‪ ،‬آموزشی‪،‬‬
‫تحمــل پذیــری‪ ،‬تفریــح اجتماعــی‪ ،‬انتظــام بخشــی‪ ،‬پیونــد بیــن نســلی و ‪...‬‬
‫زیرمجموعۀ تقسیم‏بندی یاد‏شده قرار می‏گیرند‪.‬‬
‫‪ :Latent Function 20‬شــامل معامــات‪ ،‬خریــد و فــروش و تجــارت‪( .‬منظور‬
‫انجام کارهای ضمنی و حاشیه‏ای است‪).‬‬
‫‪ :Manifest Function 21‬شامل کلیه اعمالی که در مناسک انجام می گیرد‪.‬‬
‫(منظور انجام کارهای اصلی و تثبیت شدۀ مناسک است‪).‬‬
‫‪ 22‬گام هــای در نظــر گرفته شــده‪ ،‬بر اســاس سلســله اعمالی اســت که یک‬
‫مســلمان‪ ،‬بــر اســاس قواعد و احــکام حا کم بر حــج تمتع به انجام می‏رســاند و‬
‫اعمال حج عمره‪-‬در عین شباهت در اعمال اصلی‪ -‬دارای تفاوت های آشکار‪،‬‬
‫زمانی‪ ،‬مکانی و اجرایی است‪.‬‬
‫‪23 Pre-Liminality.‬‬
‫‪24 Liminality.‬‬
‫‪25 Post-Liminality.‬‬
‫‪ 26‬محرمــات اعمالــی هســتند کــه فرد زائــر باید تا پایــان اعمال خــود از آنها‬
‫پرهیز کند‪ .‬مجموع ‪ 24‬کار حرام که ‪ 4‬کار فقط برای مردان و ‪ 2‬کار فقط برای‬
‫زنــان بــوده و باقی کارها برای مرد و زن یکســان هســتند (فالحــت زاده‪،1374 ،‬‬
‫‪27‬و‪.)28‬‬
‫شکار حیوان صحرایی‪ -‬آمیزش یا هرگونه استفادۀ شهوانی‬
‫دیگر‪ -‬عقد کردن‪-‬استمنا‪-‬استعمال عطریات‪-‬سرمه‬
‫کشیدن‪-‬نگاه کردن در آینه ‪-‬فسوق(دروغ گفتن و فحش‬
‫دادن و فخرفروشی)‪ -‬جدال‪ -‬کشتن جانورانی که در بدن‬ ‫محرمات‬
‫سا کن می‌شوند‪ -‬انگشتر به دست کردن برای زینت‪ -‬روغن‬ ‫مشترک‬
‫مالیدن به بدن‪ -‬زدودن مو از بدن‪-‬بیرون آوردن خون از‬
‫بدن‪ -‬ناخن گرفتن‪ -‬کندن دندان‪ -‬کندن گیاه یا درختی که‬
‫در محدودۀ حرم روییده باشد‪-‬سالح همراه داشتن‬
‫پوشیدن جامۀ دوخته‪ -‬پوشیدن چیزی که تمام روی پا را‬
‫محرمات مردان‬
‫بگیرد‪ -‬پوشاندن سر‪ -‬سایه قرار دادن باالی سر‬
‫پوشیدن زیور برای زینت‪ -‬پوشاندن روی خود با نقاب و‬
‫محرمات زنان‬
‫روبنده‬
‫‪ 27‬احرام یا محرم شــدن یعنی پوشــیدن تن پوش ویژه حج‪ ،‬در شــهر مکه‪،‬‬
‫از ظهر روز نهم ذی حجه (فالح‏زاده‪.)42 ،1374 ،‬‬
‫شــیوه‏های تاثیرگــذاری آســتانگی را می‏تــوان در شــاخص‏های‬
‫زیــر خالصــه کــرد‪ :‬فــردی (بــه صورت‏هــای‪ :‬مســتقیم از طریــق‬
‫مشــارکت پدیدارشــناختی‪ -‬و غیرمســتقیم از طریــق مشــاهده دیگــر‬
‫مشــارکت‏کنندگان)‪ ،‬اندیشــگانی (در دو مرحلــۀ پیش‏آســتانگی و‬
‫ـری نتایــج در زندگــی‬
‫آمادگــی بــرای شــرکت و پس‏آســتانگی و به‏کارگیـ ِ‬
‫(استمرار منتج به پایداری مناسک و‬
‫ِ‬ ‫پس از انجام مناسک)‪ ،‬تبلیغی‬
‫گروندگان جدید به دین اســام)‪ ،‬انتقادی (ارزیابی و ســنجش‬ ‫ِ‬ ‫جلب‬
‫چرایی و چگونگی انجام مناسک)‬
‫در نتیجــه می‏تــوان مناســک حــج را‪ ،‬دربردارنــدۀ مراحــل‬
‫آســتانگی کلــی و جزئــی‪ ،‬همــراه بــا مشــتقات مکانــی‪ ،‬زمانــی و نوعی‬
‫دانســت‪ .‬مشــتقاتی که بــه واســطۀ وجودشــان‪ ،‬فضاهای آســتانگی‬
‫گونا گــون بــه وجــود آمــده و در فراینــدی شــناختی‪ ،‬توســط هــر یــک‬
‫پی‌نوشت‌­ها‬
‫تقسیم ِ‬ ‫‪1 Liminality.‬‬
‫‪ 2‬زمان نگارش این مقاله‪.‬‬
‫‪ 22500 3‬نفر‪.‬‬
‫‪.‬مردم شناس آلمانی )‪4 Arnold Van Gennep (1873-1957‬‬
‫‪5 The Rites of Passage (1909).‬‬
‫‪.‬انسان‏شناس انگلیس )‪6 Victor Turner (1920-1983‬‬
‫‪).‬موقعیت درون ساختاری‪/‬میان ساختاری( ‪7 Interstructural Sitiuation‬‬
‫‪ 8‬نظریه اجرا‪ ،‬انتشارات سمت‪.1388 :‬‬
‫‪9 Rites of Passage.‬‬
‫‪ Theatre Expeition. 10‬منابــع ایــن بخش‪-‬تئاتــر ا کسپدیشــن‪ -‬برگرفتــه‬
‫پایانی این‬
‫ِ‬ ‫از پایــگاه هــای اینترنتــی زیر و مقاالتی اســت که نام‏شــان در بخــش‬
‫نوشتار ذکر شده است‪.‬‬
‫‪• http://www.femalerituals.blogfa.com/post/.‬‬
‫‪• http://www.ulyssestheater.com/index.php/2014-01-25-04-53-‬‬
‫‪50/8-persian/2014-01-25-03-48-53/48-2014-06-11-20-53-43.‬‬
‫‪• http://urd.ac.ir/fa/cont/993.‬‬
‫‪11 Antonin Artaud (1896-1984).‬‬
‫‪12 Eugenio Barba (1936- ).‬‬
‫‪13 Bertolt Berecht (1898-1965).‬‬
‫‪14 Peter Brook (1925-).‬‬
‫‪15 Jerzy Grotowski (1933-1999).‬‬
‫‪ 16‬به زعم میلون‪ ،‬پدیدارشناســی عبارت از کوششــی اســت منظم که ذهن‬
‫مــا را از فرضیــات قبــل پا ک می کنــد (میلــون‪)28 ،1352 ،‬؛ وظیفه‏اش‪ ،‬تحلیل‬
‫و بررســی محتــوای آ گاهــی اســت (خاتمــی‪)55 ،1387 ،‬؛ قلمــرو‏اش در عمــل‬
‫علــم خاصــی قــرار داد (دارتیک‪،‬‬
‫نامحــدود بــوده و نمی‏تــوان آن را در محــدودۀ ِ‬
‫‪ )3 ،1373‬و شاید بتوان آن را با دو کارویژه(صفت) کلیدی اینچنین تعریف کرد‪:‬‬
‫فلســفه‏ای که باید گســتردگی متافیزیک و دقت علم را داشته باشد؛ برای درک‬
‫بی واسطه‪ ،‬برای شناخت متکی بر ا کنون پدیدار‪ ،‬برای شناختی از نوع شناسه‬
‫چگونگی (پدیداری) یک پدیدار‬
‫ِ‬ ‫یا پدیدار مورد نظر و دریافت چیستی‪ ،‬چرایی و‬
‫(به نقل از مقالۀ‪ :‬پدیدارشناسی مکان در یک نمایشنامه از محمد رضایی راد‪،‬‬
‫با رویکردی به آثار گاستون باشالر در کتاب بوطیقای فضا‪ ،‬به قلم علی رویین)‪.‬‬
‫‪ 17‬الف در نقش ب در حال که پ او را تماشا می‏کند‪.‬‬
‫‪ 18‬قرآن کریم‪ ،‬سوره حج‪ ،‬آیات ‪26‬تا ‪.29‬‬
‫‪ 19‬الزم به ذکر اســت‪ ،‬تقســیم‏بندی ارایه شــده از کارکردهای مناسک حج‪،‬‬

‫فالح‏زاده‪ ،‬محمدحســین (‪ ،)1374‬راهنمای مصور حجاج‪ ،‬چاپ دوم‪ ،‬نشــر‬
‫مشعر‪ ،‬تهران‪.‬‬
‫قبــادی‪ ،‬علیرضا و پرویــن علی پور(‪ ،)1391‬تحلیل کارکردی مناســک دینی‪،‬‬
‫دوفصلنامه علمی تخصصی اسالم و علوم اجتماعی‪ ،‬سری ‪ ،4‬شماره ‪ ،8‬صص‬
‫‪.74-92‬‬
‫نراقــی‪ ،‬آرش (‪ ،)1388‬گفتــاری دربــاره معنای نمادین حــج از منظر عارفان‪،‬‬
‫کتاب ماه دین‪ ،‬شماره‪ ،۱۴۶‬صص ‪.73-80‬‬
‫هــاج‪ ،‬آلیســون (‪ ،)1393‬آمــورش و پــرورش بازیگــر در قــرن بیســتم‪ ،‬ترجمــۀ‬
‫دانشور‪ ،‬براهیمی و اخگر‪ ،‬چاپ دوم‪ ،‬انتشارات سمت‪ ،‬تهران‪.‬‬
‫‪Crosby, J (2009), Liminality and the sacred: discipline building and‬‬
‫‪speaking with the other, Liminalities: A Journal of Performance Stud-‬‬
‫‪ies:  Liminalities, Department of Communication, University of South‬‬
‫‪Florida, 5(1), pp.1-19.‬‬
‫‪Sakowska, A (2014), The Many Languages of the Avant-Garde, In‬‬
‫‪conversation with Grzegorz Bral of Teatr Pieśń Kozła (Song of the Goat‬‬
‫‪Theatre), Multicultural Shakespeare, 11(26), pp.45- 63.‬‬
‫‪St John, G (2008), Victor Turner and contemporary cultural perfor-‬‬
‫‪mance: An introduction, Victor Turner and contemporary cultural per-‬‬
‫‪formance, Berghahn Books, New York,1-37.‬‬
‫‪Turner, V (1974), Dramas Sociales Y Metaforas Rituales, Cornell‬‬
‫‪University Press, Ithaca.‬‬
‫‪Turner, V (1979), Frame, flow and reflection: Ritual and drama as‬‬
‫‪public liminality, Japanese Journal of Religious Studies, pp. 465- 499.‬‬
‫‪Van Gennep, A; Vizedom, M. B & Caffee, G. L (1960), The rites of‬‬
‫‪passage, trans, University of Chicago Press, USA.‬‬
‫‪Westerveld, Judith (2010), liminality In Contemporary Art, Amster-‬‬
‫‪dam.‬‬
‫)بازدید در ‪http://www.femalerituals.blogfa.com/post/ (95/8/14‬‬
‫‪http://www.ulyssestheater.com/index.php/2014-01-25-04-53-‬‬
‫‪50/8-persian/2014-01-25-03-48-53/48-2014-06-11-20-53-43‬‬
‫)بازدید در ‪(95/8/14‬‬
‫)بازدید در ‪http://www.urd.ac.ir/fa/cont/993 (95/8/14‬‬
‫بازدیــد در( ‪http://www.liminality.org/about/whatisliminality/‬‬
‫)‪95/8/14‬‬
‫‪http://www.ozarkactorstheatre.org/performing-arts-series/‬‬
‫بازدید در( ‪performing-arts-series-archive/the-expedition-show.html‬‬
‫)‪95/8/14‬‬
‫)بازدید در ‪http://www.expedition-metropolis.de/ (95/8/14‬‬
‫)بازدید در ‪http://www.owendaly.com/jeff/grotdir.htm/ (95/8/14‬‬
‫‪http://www.infopoland.buffalo.edu/web/arts_culture/theater/‬‬
‫)بازدید در ‪grotowski/Boros.shtml (95/8/14‬‬
‫‪http://www.polishculture-nyc.org/?siteid=217&itemcategory=35‬‬
‫)بازدید در ‪076&priorId=35073. (95/8/14‬‬
‫‪http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/19443927.2012.‬‬
‫)بازدید در ‪735441?journalCode=rtdp20. (95/8/14‬‬
‫)بازدید در ‪http://hajj.ir/21/12125/ (95/8/14‬‬
‫‪http://www.gerritrietveldacademie.nl/files/scriptie2011/BK/‬‬
‫)بازدید در ‪BK_Westerveld.pdf (95/8/14‬‬
‫‪56‬‬
‫نشریه هنرهای زیبا ‪ -‬هنرهای نمایشی و موسیقی دوره‪ ،۲۳‬شماره‪ ،۴‬زمستان ‪۱۳۹۷‬‬
‫‪« 28‬لبیک اللهم لبیک‪ ،‬لبیک ال شریک لک لبیک»(همان‏جا)‪.‬‬
‫‪29 Space.‬‬
‫‪30 Time.‬‬
‫‪31 Place.‬‬
‫‪ 32‬کلیــه مطالــب مربــوط بــه قواعد و احــکام برگــزاری‪ ،‬برگرفتــه از منابع زیر‬
‫است‪:‬‬
‫• فالح‏زاده‪ ،‬محمدحسین(‪ ،)1374‬راهنمای مصور حجاج‪ ،‬چاپ دوم‪ ،‬نشر‬
‫مشعر‪ ،‬تهران‪.‬‬
‫)بازدید در ‪• http://hajj.ir/21/12125 (1395/8/1‬‬
‫‪.‬لهستانی ) ‪33 Wlodzimierz Staniewski (1950-‬‬
‫‪34 Gardzienice.‬‬
‫طی بیســت ســال که همگی آنها از شــهرت‬ ‫‪ 35‬تنها پنج محصول تئاتری در ِ‬
‫جهانی برخوردارند‪.‬‬
‫‪ 36‬شــکنر در نظریــه اجــرا‪ ،‬مخاطب را به دو دســته اتفاقی و مکمل تقســیم‬
‫می‏کنــد‪ :‬مخاطبــان اتفاقــی (‪ ،)Accidental Audience‬گروهــی از افرادند که در‬
‫قالــب اشــخاص منفرد یــا دســته‏های کوچک به تئاتــر می‏رونــد‪ -‬اجراهایی که‬
‫تبلیــغ عمومــی شــده‏اند و ورود به آنهــا برای همه کس آزاد اســت‪ .‬از مخاطبان‬
‫مکمــل(‪ )Integral Audience‬هنگامــی صحبت به میان می‏آیــد که آمدن افراد‬
‫بــه تئاتــر از ســر اجبــار یــا ناچــاری صــورت گیرد یــا آن رویــداد بــرای آنــان دارای‬
‫اهمیت ویژه باشــد (اقوام برای شــرکت در مراســم عروســی‪ ،‬قبیله برای برگزاری‬
‫مقدمــات افتتــاح یــک پروژه)‪ .‬بــه بیان دیگــر‪ ،‬مخاطــب اتفاقی‬
‫ِ‬ ‫آییــن تشــرف و‬
‫بــه میــل خــودش در نمایــش شــرکت می‏کنــد در حالــی کــه مخاطــب مکمل از‬
‫ســر ضرورت‏آیینــی ایــن کار را انجــام می‏دهد‪ .‬در واقع حضــور مخاطب مکمل‪،‬‬
‫محکم‏ترین گواه در اثبات آیینی بودن اجرا است (شکنر‪ 351 ،1388 ،‬و ‪.)351‬‬
‫معنی یک دایرۀ محدود به سنت‏ها و‬ ‫‪ 37‬در اینجا منظور از فضا ‪ ،space‬به ِ‬
‫قوانین خشک آیین‏ها نیست؛ بلکه منظور یک ‪ area‬یا یک عرصۀ تازه است‪.‬‬
‫‪ 38‬ترنر می‏گوید افراد مشارکت‏کننده نه تنها کارهایی انجام می‏دهند‪ ،‬بلکه‬
‫همزمان‪ ،‬کاری را که در حال انجام دادنش هستند یا انجام داده‏اند به خود و‬
‫دیگران نشان می‏دهند (شکنر‪.)301 ،1388 ،‬‬
‫فهرست منابع‬
‫قرآن کریم‪.‬‬
‫احمــدی‪ ،‬محمدرضــا (‪ ،)1387‬اثربخشــی مناســک حــج بــر ســامت روانــی‬
‫حجــاج‪ ،‬دوفصلنامــه تخصصــی مطالعــات اســام و روانشناســی‪ ،‬ســری دوم‪،‬‬
‫شماره ‪ ،3‬صص ‪.47-73‬‬
‫باربــا‪ ،‬یوجینو و نیکولو ســاوارز(‪ ،)1390‬فرهنگ انسان‏شناســی تئاتر‪ ،‬ترجمۀ‬
‫یداهلل آقاعباسی‪ ،‬انتشارات سوره مهر‪ ،‬تهران‪.‬‬
‫ترنر‪ ،‬ویکتور (‪ ،)1381‬اســطوره و نماد‪ ،‬کتاب ماه هنر‪ ،‬شــماره ‪ ،۵۲-۵۱‬صص‬
‫‪.70-76‬‬
‫دورکیــم‪ ،‬امیل(‪ ،)1382‬صــور ابتدایی حیات دینی‪ ،‬ترجمۀ نادر ســاالرزاده‪،‬‬
‫دانشگاه عالمه طباطبایی‪ ،‬تهران‪.‬‬
‫شایســته‏فر‪ ،‬مهناز(‪ ،)1389‬مناســک حج در نگارگری اســامی و نقش آن در‬
‫همبستگی ملی و وحدت اسالمی‪ ،‬نامۀ پژوهش فرهنگی‪ ،‬سال ‪ ،12‬شمارۀ ‪،12‬‬
‫صص‪.65-88‬‬
‫شکنر‪ ،‬ریچارد (‪ ،)1388‬نظریه اجرا‪ ،‬ترجمه مهدی نصراهلل‌زاده‪ ،‬چاپ دوم‪،‬‬
‫سمت‪ ،‬تهران‪.‬‬
‫صدیــق سروســتانی‪ ،‬رحمــت اهلل (‪ ،)1372‬حــج مناســک گــذار‪ ،‬نامــۀ علــوم‬
‫اجتماعی‪ ،‬جلد‪ ،2‬شماره ‪ ،3‬صص‪.۱۰۰-۶۷‬‬

Liminality in Hajj’s Rituals
(The Comparative Analysis of Hajj’s Rituals and Features of Expedition Theater)
Ali Rooyin*
Ph.D. Student of Theater Studies, College of Fine Arts, University of Tehran, Tehran, Iran.
(Received 7 Nov 2016, Accepted 16 May 2017)
T he purpose of this article is to analyze the
Hajj’s Rituals and its comparison with the
structural pattern of Theater Expedition. The main
concept of this study is Liminality; the concept that
has been taken by Victor Turner from Arnold Van
Gennep’s, The Rites of Passage (1909). Accord-
ing to Van Gennep, every ritual has three parts,
phases or main stages: Separation, Liminality and
Return. In Turner’s view, the most important part of
this triple process is Liminality: the stage that takes
shape for a person or group, after the formation of
a gap or crisis in social or individual rules. At the
individual and social levels, this concept (Liminal-
ity) exists in all situations of crisis. Based on this
feature, it depends on the time, place, beliefs,
choices and commands of religious, ritual or social
leaders. Regarding the central concept of the two
theorists and the main purpose, the roadmap for
this research is designed to compare the structure
of the Hajj’s Rituals with Theater Expedition. In this
article, Theater Expedition means an adventure
and immediate encounter with itself (as a person or
an actor) and the others (People, Animals, Things,
Places, Nature, Spaces and Objects). The analysis
method in this article is qualitative and begins with
the classification of the structure of the Hajj’s Ritu-
als and Theater Expedition. For this categorization,
the elements are separated from each one and the
most important sections are analyzed with the main
aforementioned definition. This categorization is
based on the functional role and concept and in-
cludes, respectively, hidden and obvious functions
and the performers’ beliefs and practices. The out-
come of this research gives three main perceptual
levels or index of Liminality: Spatial, Place and
*Tel: (+98-918)3678618, Fax: (+98-21) 89772383, E-mail: ali.rooien@ut.ac.ir.
7
Honar-Ha-Ye-Ziba:Honar-Ha-Ye-Namayeshi Va Moosighi
Time. All of these three indicators are mentioned
in the three main parts of the concept: pre-Liminal-
ity, Liminality, past-Liminality, which at each stage,
will entail different conditions and executives due
to the quality and quantity of those conditions. The
other results of this research could be presented in
these phrases: The influential ways of the Liminality
stage are “individual,” “thoughtful,” “promotional,”
and “critical.” These stages in Hajj’s rituals are the
result of the ritual-education process for a person,
at two levels (family and religion and society). The
Hajj’s rituals and Liminality have the same direction
and same meaning in terms of origin. They are dif-
ferent in the performing approach and finally, the
research hypothesis is confirmed by their similar-
ity and alignment in terms of content and perfor-
mance. It is hoped that this article and its results
will help to raise the level of understanding of the
rituals’ influences. It is expected the quantity and
quality of the comparative and interdisciplinary re-
search in the field of performing arts and their inter-
disciplinary can be an exam to evaluate and apply
Turner’s extrapolation of Van Gennep’s thesis and
to provide a wider scope for other activists in the
field of cultural studies to study rituals and perform-
ing opportunities as a parallel phenomenon which
can be summarized by interdisciplinary approaches
such as this study.
Keywords
Hajj’s Rituals, Liminality, Theater Expedition, Ritual,
Arnold Van Gennep, Victor Turner.