Opšta astrofizika / vežbe VII

Prividne i apsolutne zvezdane veličine II (razni zadaci i prijemnici zračenja)

1. Trigonometrijskom paralaksom određeno je rastojanje do zvezde i dobijena je vrednost od

oko 20 pc. Ukoliko je prividna magnituda tačno određena, kolika je približna neodređenost
apsolutne magnitude (uzeti da je greška merenja paralakse reda 0.005")?

R1. Kako je rastojanje u parsecima obrnuto proporcionalno paralaksi u lučnim sekundama, vezu
između apsolutne i prividne veličine možemo napisati preko paralakse:
M = m + 5 - 5 log r = m + 5 + 5 log π
Neodređenost ∆π u merenju paralakse uzrokovaće neodređenost ∆M apsolutne veličine.
M + ∆M = m + 5 + 5 log ( π + ∆π )
Ako od druge jednačine oduzmemo prvu dobijamo
∆π
∆M = 5 log ( π + ∆π ) - 5 log π = 5 log ( 1 + )
π
Za ∆π = 0.005" i π = (1/20)" = 0.05" nalazimo ∆M = 0.2m.

2. Ugaona veličina zvezde merena je interferometrom i nađeno je da ona iznosi 10-5 ugaone
veličine Sunca. Ako je zvezda prividne bolometrijske veličine 4.0m, kolika je njena efektivna
temperatura? (mbol = - 26.8 za Sunce)

R2. Ugaoni radijus zvezde određen je odnosom njenog radijusa i rastojanja do nje.
R
α= r
Prema tome za osvetljenost koja potiče od te zvezde imamo
R2
E = σ r2 T4 = σ α2 T4.
Zvezdu poredimo sa Suncem:
E α T
m - m = 2.5 log  = 5 log  + 10 log 
E α T
T = T 10 -0.1 (m - m) + 2.5 = 1600K.

3. Po analogiji sa apsolutnom magnitudom može se definisati veličina H kao:

H = m + 5 + 5 log µ
gde je µ sopstveno kretanje. Šta se može zaključiti o rastojanju do grupe zvezda koje sve
imaju neuobičajeno velike vrednosti H?

R3. Šta možemo da zaključimo o ovako definisanoj veličini H?

H = m +5 +5 log µ
Vidimo da H uzima velike vrednosti u slučaju kada je m veliko (to jest kada su zvezde slabog sjaja
i, prema tome, jako udaljene) i kada je µ veliko (veliko sopstveno kretnje implicira da su zvezde
blizu). Dakle, ne možemo da kažemo kakva je zavisnost H od rastojanja. Prividnu veličinu i
sopstveno kretanje možemo da eliminišemo preko relacija:
m = M - 5 - 5 log π
1
µ = 4.74 π Vt
gde je Vt tangencijalna komponenta prostorne brzine zvezde. Sledi da je H jednako
H = const + M + log Vt
gde je konstanta funkcija samo paralakse. Ako imamo skup zvezda sa neuobičajeno velikim
vrednostima H možemo da zaključimo samo da se radi o stvarno slabim zvezdama koje imaju
velike tangencijalne komponente brzine, odnosno, H nije u direktnoj korelaciji sa rastojanjem.

4. Smatrajući da su u okolini Sunca zvezde ravnomerno raspoređene i približno istog

apsolutnog sjaja, odrediti:
a) odnos broja zvezda dve susedne prividne veličine mi i mi+1, i
b) odnos broja zvezda sjajnijih od mi+1 -ve prema broju zvezda sjajnijih od mi -ve prividne
veličine.

R4. a) Zvezde prividne veličine m ∈ (mi, mi+1) nalaze se u sfernoj ljusci radijusa r ∈ (ri, ri+1) sa
centrom u Suncu. Neka je n broj zvezda u jedinici zapremine. Broj zvezda mi+1 - ve veličine biće:
4
Ni+1 = (ri+13 - ri3) π n,
3
a broj zvezda mi - te veličine:
4
Ni = (ri3 - ri-13) π n.
3
Deljenjem ovih jednačina dobijamo:
Ni+1 ri+13 - ri3
Ni = ri3 - ri-13 .
Nađimo sad odnos susednih poluprečnika.
M = mi + 5 - 5 log ri = mi+1 + 5 - 5 log ri+1
ri+1
5 log r = 1
i
ri+1 0.2
ri = 10
Konačno
Ni+1 100.6 - 1
=
Ni 1 - 10-0.6 ≈ 3.98.

b) Slično kao pod a). Zvezde sjajnije od mi+1 - ve veličine nalaze se u sferi radijusa ri+1, a zvezde
sjajnije od mi - ve veličine u sferi radijusa radijusa ri. Traženi odnos je isti kao i maločas.
Ni+1 0.6
Ni = 10 ≈ 3.98.

5. Odrediti intenzitet zvezde (u cd) ako su poznate prividna veličina zvezde m i paralaksa π.

R5. Iz prividne veličine izračunavamo osvetljenost (m0 = - 14.18 m, E0 = 1 lx):

E0
m - m0 = 2.5 log E ,

E = E0 10 -0.4 (m - m0) ,
a iz osvetljenosti intenzitet:
1
I = r2 E= r2 E0 10 -0.4 (m - m0) = 2 E0 10 -0.4 (m - m0)
π
Ako je paralaksa izražena u lučnim sekundama, rastojanje je u parsecima. Dobijenu formulu
moramo pomnožiti faktorom za konverziju kvadratnih parseka u m2.
1 pc2 = (206 265 AJ)2 = (206 265 × 149 109 m)2 = 9.45 1032 m2.
Krajnji rezultat je
k
I = 2 10 -0.4 (m + 14.18)
π
32 2
gde je k = 9.45 10 m .
6. Izvesti izraz za poluprečnik zvezde (R / R =?) ako je poznat odnos temperatura T / T = γ i
ako su poznate prividna veličina i paralaksa zvezde (m, π) i apsolutna veličina Sunca M.

R6. Iz prividne veličine i paralakse zvezde odredićemo njenu apsolutnu veličinu,

M = m + 5 + 5 log π
a iz nje luminoznost:
L
M - M = 2.5 log  ,
L
L
= 10 -0.4 (M - M) .
L
Poredeći luminoznost
L = 4πσ R2T4
sa luminoznošću Sunca, možemo, konačno, da nađemo traženi odnos.
L R2 T4
= 2 ,
L R  T4
R
= γ -2 10 -0.2 (m + 5 + 5 log π - M) .
R

7. Luminoznost Sunca je L = 3.844 1026 W, a apsolutna bolometrijska veličina M = 4.74m.1

Koliku će osvetljenost izmeriti instrument koji se nalazi van atmosfere, a koliku instrument
na površini Zemlje? Naći prividnu veličinu Sunca za posmatrača u ta dva slučaja. Uzeti da
atmosfera apsorbuje 23% upadnog zračenja.
Srednje rastojanje između Zemlje i Sunce iznosi 1 AJ = 149597870 km.

R7. Uvodimo sledeće oznake:

E' = osvetljenost koju meri instrument van atmosfere,
E = osvetljenost koju beleži instrument na zemljinoj površini.
Osvetljenost van atmosfere (solarna konstanta) jednaka je
L
E' = S = = 1366.86 W/m2,
4π (1 AJ)2
a osvetljenost E jednaka je
E = (1 - k) E' = (1 - 0.23) 1366.86 W/m = 1052.48 W/m2.
Prividnu bolometrijsku veličinu Sunca nalazimo iz poznate apsolutne veličine i rastojanja:
M - m' = 5 + 5 log r [pc],
1
m' = + 4.74m - 5 - 5 log 206265 ,
m' = - 26.83m.
Prividnu veličinu za posmatrača na Zemlji dobijamo dodavanjem ∆m = 0.29m.

8. Dokazati da je promena prividne veličine zvezde pri maloj promeni daljine te iste zvezde
proporcionalna promeni daljine, a obrnuto proporcionalna daljini.

R8. Na daljini r zvezda ima prividnu veličinu m. Apsolutna veličina tada je jednaka:
M = m + 5 - 5 log r.
Ukoliko se daljina promeni ∆r, prividna veličina promeniće se za ∆m, ali će apsolutna veličina
ostati ista:
M = m + ∆m + 5 - 5 log (r + ∆r).
Ako oduzmemo od druge jednačina prvu dobijamo:
∆m = 5 log (r + ∆r) - 5 log r,

1
Podaci za Sunce preuzeti su iz monografije Stix, M., 2002, The Sun, 2nd Ed., Springer-Verlag, Berlin, Heidelberg.
 r + ∆r
∆m = 5 log r ,
 ∆r 
∆m = 5 log  1 + r  ,
 
 ∆r 
∆m = 5 log e ln  1 + r  .
 
Kada x teži nuli, ln(1 + x) ≈ x. To možemo da primenimo ako pretpostavimo da je ∆r << r :
∆r ∆r
∆m ≈ 5 log e r = const r .
QED
Napomena: Isti rezultat se dobija i direktnim diferenciranjem izraza
M = m + 5 - 5 log r,
dM = 0 = dm + 0 - 5 d (log r),
dr
dm = const r .

9. Pretpostavimo da postoje samo dva tipa zvezda. Jedan tip ima apsolutnu veličinu M = 5.0m,
a drugi M = 0.0m. U jedinici zapremine manje sjajni tip je 10 puta više zastupljen od sjajnijeg.
Uporediti srednju apsolutnu veličinu zvezda u datoj zapremini sa srednjom apsolutnom
veličinom zvezda sjajnijih od neke zadane prividne magnitude.

R9. Srednju apsolutnu veličinu naći ćemo na osnovu broja zvezda pojedinih tipova:
10 n × 5 + 1 n × 0
<M>= 11 n = 4.5m
Pretpostavimo da je prividna veličina izabrana tako da su sve zvezde slabijeg tipa unutar radijusa r
sjajnije od nje. Zvezde sjajnijeg tipa su 100 puta sjajnije, pa su prema tome i sjajnije od zadane
prividne veličine ako se nalaze u sferi radijusa 10 r.
Ako je n broj zvezda slabijeg tipa po jedinici zapremine, uzorak sjajniji od zadane prividne veličine
sadrži 4πr3D/3 slabih zvezda i 4π (10r)3 0.1 D/3 sjajnijih zvezda. Srednja apsolutna veličina uzorka
je tada
1 × 5 + 100 × 0
<M>= = 0.05m.
101
Sjajnije zvezde vide se i ako se nalaze u mnogo većoj zapremini nego što je to slučaj sa manje
sjajnim zvezdama. Posledica toga je činjenica da u svakom uzorku izabranom po prividnoj veličini
veću težinu imaju zvezde sa većom luminoznošću.
Prijemnici zračenja

1. U uslovima Lick opservatorije, oko potpuno adaptirano na mrak, nazire zvezde osme
prividne veličine. Smatrajući da se svetlost tih zvezda emituje na talasnoj dužini za koju je
oko u noćnim uslovima najosetljivije (λ0 = 513 nm), odrediti koliko fotona u sekundi naše oko
prima dok posmatra takvu zvezdu. Prečnik zenice je D = 6 mm.

R1. Snaga snopa od N fotona za vreme t je

NE
P= t =nE
gde je n broj fotona u jedinici vremena, a E energija jednog fotona. S druge strane, snaga P može se
izraziti kao
1
P= F
K kλ
gde je kλ K mehanički ekvivalent svetlosti na talasnoj dužini λ, a F fluks. Za talasnu dužinu
λ0 = 513 nm, spektralna osetljivost je kλ = 1, pa je 1 / kλ K = 1 / K = 0.00058 W/lm. Sada za snagu
možemo da pišemo
1
P = K S E8
gde je S površina zenice, a E8 osvetljenost koju daje zvezda osme prividne veličine. Iz Pogsonovog
zakona nalazimo da je
E8 = 10 -0.4 (m8 - mo) lx = 1.343 lx.
Prema tome snaga upadnog snopa fotona je
1
P = K (D/2)2 π E8 = 2.202 10-17 W.
Energija jednog fotona je
hc
E= = 3.869 10-19 J
λ
tako da za broj fotona sa zvezde osme prividne veličine koji u jedinici vremena pogađaju zenicu u
datim uslovima dobijamo
P foton
n = E = 57 s .

2. Najveći teleskop u Jugoslaviji je veliki refraktor Astronomske opservatorije u Beogradu.

Njegov prečnik je D = 0.65 m. Ako je prečnik zenice D0 = 0.006 m, odrediti graničnu prividnu
veličinu koja može biti posmatrana ovim teleskopom. Kolika je razdvojna moć ovog teleskopa
u vidljivom delu spektra (tj. u granicama od 370 do 785 nm)?

R2. Fluks koji stiže sa zvezde jednak je proizvodu osvetljenosti i površine na koju pada
F = E σ.
Za oko imamo:
F = E0 σ0 = E0 (D0 /2)2 π,
a za teleskop:
F = E σ = E (D /2)2 π.
Kako su leve strane jednačina identične možemo da izjednačimo desne:
E0 (D0 /2)2 π = E (D /2)2 π,
E0 D02 = E D2,
E0 D2
E = D02 .
Ako dobijeni količnik zamenimo u Pogsonovom zakonu, dobijamo:
 E0 D2 D
m - m0 = 2.5 log E = 2.5 log D 2 = 5 log D ,
0 0
m
gde je m0 granična prividna magnituda za oko (m0 = 6 ):
0.65
m = 6m + 5 log m
0.006 = 16.17 .
Razdvojnu moće teleskopa računamo iz Airyeve formule:
λ
θ = 1.22 D .
Prema tome, najveća razdvojna moć biće na crvenoj granici vidljive oblasti (λ = 785 nm):
θmax = 1.47 10-6 rad = 0.30",
a najmanja na plavoj (λ = 370 nm):
θmin = 0.67 10-6 rad = 0.14".

3. Uporediti razdvojnu moć teleskopa Keck na Havajima (prečnik DK = 10 m) na talasnoj

dužini λ = 500 nm i radio teleskopa RATAN na Kavkazu (prečnik DR = 576 m) na talasnoj
dužini λ = 21 cm.

R3. Na oba teleskopa primenićemo formulu:

λ
θ = 1.22 D .
Poređenjem dobijamo:
θK λK DR
= ,
θR λR DK
θK = 1.37 10-4 θR.
Vidimo da se najvećim optičkim teleskopom mogu radvojiti približno 10000 puta bliži izvori nego
najvećom radio antenom.

4. Proceniti kolika je razdvojna moć radio interferometra (baza d = 10000 km) na talasnoj
dužini λ = 21 cm.

R4. Slično kao u prethodnim zadacima dobijamo:

λ 0.21 m
θ ∼ D = 107 m ≈ 0.0045".
Ovde nismo uračunali Airyev faktor 1.22 jer se on odnosi samo na kružne aperture. U slučaju
interferometara račun je nešto složeniji, ali rezultat koji smo dobili može da posluži kao gruba
procena.

Literatura:

1. Allen, C.W.: 1973, Astrophysical Quantities, The Athlone Press, London

2. Мартынов, Д.Я.: 1979, Курс общей астрофизики, Наука, Москва
3. Мартынов, Д.Я.: 1977, Курс практической астрофизики, Наука, Москва
4. Stix, M.: 2002, The Sun, 2nd Ed., Springer-Verlag, Berlin, Heidelberg
5. Swihart, T.L.: 1968, Astrophysics and Stellar Astronomy, John Wiley & Sons, New York
6. Swihart, T.L.: 1992, Quantitative Astronomy, Prentice Hall, New Jersey
7. Vujnović, V.: 1990, Astronomija 2, Školska knjiga, Zagreb
8. Vukićević-Karabin, M. i Atanacković-Vukmanović, O.: Opšta astrofizika, u pripremi
9. ..., 1995, Lexicon der Astronomie, Spektrum Akademischer Verlag, Heidelberg, Berlin, Oxford