Professional Documents
Culture Documents
AFONSO X E GALICIA
E UNHA ESCOLMA DE CANTIGAS
A CRUl\IA
1980
XOSÉ FILGUEIRA VAL VERDE
AFONSO X E GALICIA
E UNHA ESCOLMA DE CANTIGAS
A CRUJ\IA
1980
Depósito Legal : vo. !OS • 1980 I.S.B.N.: 84 • 600 - 1705 • 2
Achegarse á figura e aos feitos de Afonso X é atopar unha das
máis flrentes paradoxas da vida histórica de Galicia, onde tantas se
teñen dado. •Foi, sen dúbida, o meirande "clásico" da nosa lingua.
O seu rol nas letras galegas do medievo pode ter comparanza co que
ten o Dante nas da Toscana; non é doado atoparlle parella de obra
persoal e de corte nas outras literaturas da Romania. E, nembar-
gantes, o home que fixóu e erguéu tan outo a fala !iteraria, foi un
rei alleo cando non adverso á nosa Terra.
Dícese, e con fundamento, que o seu abó Afonso I-X foi o derra-
deiro Rei de Galicia. Sen asentarse nin participar como el no vivir
deste Fisterre atlántico, San Fernando mantivo en moitas liñas o
seu esprito. Criárase eiquí, voltóu, agasallóu aos nosos segreles nunha
corte que soerguéu o galego como língua non soio poética, senón co-
tián, e foron galegos algúns dos seus mellores persoeiros. E mesmo
elexíu un casal de xenia galega ,p ra a crianza do herdeiro.
- 5-
A INFANCIA DE DON AFoNSO
O fillo de ·San Fernando e de dona Beatriz de Suabia tivo por
ama de cria a Urraca Pérez, nada "in vlUa ·Lifierno" localidade non
identificada, e por aios a Garci Fernãndez, señor de Villardemiro
e de Celada, e ã súa muller dona Maior Arias. Os dous eran de estir-
pe galega e tiñan pazo e terras na •bisbarra ourensã de Maceda, onde
Marcelo Macias supón que Afonso pasóu parte da infancia, en Man-
zaneda de Limia, Alariz e outros lugares que lles pertescían e que
eiqui adeprendéu o galego,
Garci Fernández, que fora maiordomo de dona Berenguela e de-
!endéu a sucesión rexia de don Fernando, asistiu ao cerco de Sevilla
cas súas mesnadas, foi favorecido no "Repartimiento". A súa dona
seria da linaxe dos Arias de Galicia. El morréu no 1242 i ela sobre-
viveuno perto de vinte anos.
Garcí Fernândez e Maior Arias recibiron, no 1232, de El-Rei San
Fernando a doación d11. vila que chama Manzaneda i é Maceda, na
Limia, con tódolos seus términos e pertenencias e cos dereitos do
fisco rexlo. A doación coincide ca viaxe do Rei Santo a Gallcia. Garci
Fernândez estivo ausente de Villamayor de Celada durante un ano
despóis desa doación. ÉSte é o tempo que se supón que pasóu o In-
fante ·herdeiro en terras de Ourense, cando tiña once anos,
O Principe don Juan Manuel refírese a este costume do criar
fora da corte, acougado, sen sofrir os trastornos do constante viaxar
dos reis, que non tiñan ainda lugar de asento fixo, e mirando ben
pola súa saúde: "Luego que los podian sacar de aquel lugar que
nascían, luego los daban a alguno que los criase en su casa". Don
Afonso fala nas "Cantigas" da crianza do seu pai e do regreso á
corte: " ...seu avoo, que do reino de Galiza o fezera-viir ... ". En tro-
ques cando outorga no 1255 un privilexo ao matrimonio que o coi-
dara di: " ... por que don García Ferrândez e su muger donna Mayor
Arias me criaron e me fízieron muchos servicios e sennaladamiente
porque me criaron en Villardemiro e en Celada". Cita os dous luga-
res da veiga de Arlanzón, en Burgos, defendidos polo castelo de Muñó,
que era dos reis, e non fai referencia á posible moradia en terras
galegas.
- 7-
•E L-REI NON VEN A GALICIA
Don Afonso quebra as tradicións rexias de vir a Galicia, de per-
correla, de facer a "píadosa viaxe" a Compostela. O seu fillo don
Sancho faino notar con amargura, nun diploma do 1286:
''Sepades que, por muohas querelas que me fezieron por toda la
tierra de Gallicía por donde yo andé, et me embiaron fazer de los
otros lugares que non fui, que por razón después que el rey don
Fernando, mío abuelo, veniere a &mtlago, a enterrar su padre, el
rey don Alfonso mlo bisabuelo, que habia más de L annos que non
entrara en Gallizía otro Rey si non yo agora; et que los Prelados,
et los Ricosomes, et los Abades et los Cavalleros et los Terreos et
los Coteros les avian fecho mochos maios despechamentos..."
-8-
Portomarln (1268), confirmóu os fuel'Os de Pontevedra (1264), soia
pobla con foro, a moi importante de Pontedeume no 1270.
En canto aos mosteiros galegos, o que predominan son os diplo-
mas de confirmación de prívilexios dados polos seus devanceiros e
a resolución de algún pleito. Nótase certa preferencia por Samos e
por Monforte ·(San Vicente do Pino); teñen interés os documentos
endereitados a outros cenobios lucenses: Chantada, ·Penamaior, Meira.
Das terras ourensás: 'Melón, Oseira, Celanova e Ribas de Sll; das
de 'Pontevedl'a: Oia. ·Sobrado fora ouxeto dun privilexio rodado no
segundo ano do seu mando. Sol'prende a case total ausencia de re-
lacións cas ordes de frades mendicantes eiqui radicadas de tan cedo.
De certo non poderian favorecelo con subsidios nln manter litixios.
O feito non concorda ca atención que adicóu sobre todos aos domi-
nicos de outras terras e ca presencia de franciscáns na corte.
A mingua de documentación en asuntos persoáis é ainda mei-
rande e tanto máis sorprendente canto eran tantos os galegos aca-
roados á corte.
Atizóu, medióu ou resolvéu litis dos concellos cos obispados. Cou-
tóu o desenrolo das confrarias gremiáis e favorecéu os movimentos
dos burgueses, sempre á percura da incorporación dos señorios e
tendo moi en conta as percepcións de impostos que as guerras, as
·pretensións ao Imperio e a fachendosa e nutrida corte facian tan
necesarias. 'Dirixiuse a Santiago (1253, 1261, 1264, 1267), Mondoñedo
(1258, 1261) e Lugo (1 270) á que confirmóu privilexios, Cando esco-
menzóu a gobernar lembrouse da eirexa de Santiago, que entón rexia
un seu amigo don Johan Airas (documentos do 1253 ao 1255), des-
póls...
AFONSO X E COMPOSTELA
É revelador que no prólogo versificado das ''Cantigas de Santa
Maria" (C.ª A} o monarca, en lugar de se nomear como nos docu-
mentos "Rei de Gallicia", escomence:
Don Afonso de CMtela
de Toledo, de Le6n,
Rei e ben des Compostela
ata o Reyno de Arag6n...
Compostela é dese xeito unha referencia xeográfica, espacial. A
frase ten un valor somellante á que toman outros puntos de Galicia,
como termo de distancia, en outras cantigas, a 386, cando di: "Des
Tui ata Compostela", na 273 "daqui ata Ribadulla". E, ademáis, un
-9-
siño, inconscente, de alleamento, pois, á letra, poderia quedar a ci-
dade do Apóstolo tan fora como os domínios de El-Rei de Aragón.
Mais a mención o que tamén querel"Ía revelar era o degoiro de facer
seu de cheo o que estaba coutado pola xurisdlcción do señorio arce-
bispal de Santiago.
Foi notoria a nemiga do Rei. Seria motivada, según as verbas do
seu fillo na restitución de 1282, "por sanna que ovo del Arcipispo
don Gonçalo Gomes". Esta desavenencia foi máis ben un de tantos
froitos do desvio. ·Don Afonso tivo, é certo, a cobiza de facer terra
realenga a de Santiago; pro haberia, ademáis, unha causa que rrós
temos chamado o seu radical "toledanismo". Como hlstoriador, re-
-vélao na ''Crónica General" non soio na omisión da referencia á
vinda de Santiago, senón ca .aceptación da predicación paulina
" ...que después de Jhesu Cristo vern\e su mandadero a España a
predígar a los gentiles... et este fue San Pablo".
•Na lirica narrativa atopamos outra testemuña pintoresca de opo-
sición ao "camiño de Santiago": das seis "Cantigas de Santa Marla"
que teñen relación con el dúas son temas universá\s e o apóstolo
figura na 26 ·pro na do "aforgado despendurado" a súa mediación
queda fora da refenda. Nas outras catro a romaxe marial a Villa-
Sirga preséntase como oposta ao santuario de Santiago. Unha cega
francesa retorna sen lograr eiquí a súa curación e acádaa alí; cando
sigue atopa a un cego e disuádeo de que non siga a Compostela
(C. 278). Un mercader tolleito pide aos romeiros que o traian; non
sanda, queda cego, a·bandóanno os compañeiros; encoméndase á Virxe
de Villa-Sirga que o atende (C. 218) . ·Un tolosán viña en romaxe de
penitencia cun bordón de vintecatro libras. En Villa-Sh·ga, pide per-
dón á Virxe, québrase o bordón, en sinal de que xa cumpriu, e non
ten que seguir (C. 253). Outra eivada francesa que percorre moitos
santuarios sen atopar remedio sigue o consello duns romeiros, vai
ao santuario palentino e logra a curación (C. 268). Mesmo a ideía
da "Orden de Santa Maria de España" pode, en certo modo, querer
sinificar unha frustrada supera.ción da de Santiago,
Polo que di á política compostelana, trameteuse nas loitas antre
concello e prelados: sentencia de proposta de xueces (1261), nomea-
mento de Alcaldes do Rei (1261-1263), petición de homaxe por parte
dos Arcebispos e do Cabidoo...
Conxeitos adversos e ineficaces intrigas mantiveron vacante a
sede compostelana 7 anos, dende a morte de don Johan Airas (1·266),
que o servira con tanta lealtade. Propostos Joan Afonso, o famoso
Arcediano de Trastamara, tamén afeito a El-Rei, e don Bernardo,
- 10-
Coengo de Tui, Arcediago de Salnés e Capelán do Papa, gran cano-
nista, Roma non aceptóu ningún. Clemente IV nomea no 1267 ao
bispo de Coimbra, •Egas Fafez, que morre sin tomar posesión. Tam-
pouco chega a tomala Joan Afonso. Finalmente é nomeado Arcebispo
don Gonzalo Gómez, no 1273, xustamente no intre en que Grego-
rio X influíra a favor da e!ección de Rodolfo de Haubsburg como
Emperador e Rei de Romanos, desbotando as pretensións de don
Afonso que se coidaba chamado a ser o " princep cristiano" que en-
carnase un novo Imperio.
Nunha cantiga de escarño (EM. :33) ·El-Rei queixouse da actitude
do Pontifice e atacóu rexamente aos cardeáis da curia. Acúsao de
roubarlle os "panos" (os seus poderes) e de cortarlle logo mal a
"capa" (nomearlle arcebispo ao seu xeito), de levar o máis (os "pa-
nos"), e lle deixar o menos (os "cabos"):
Se me graça fezesse este Papa de R071ia!
Pois que ele os panos da mía reposte toma,
que, en, levass' el os cabos e dess"a min a soma;
mais, doutra guisa me foi vende-la galdrapa.
Quisera en assi ora deste nosso Papa
que me talhase melhor aquesta capa.
OS dous fracasos co Papa, sobre todo o do "fecho do Imperio",
alporizaron a don Afonso, que descarregóu escontra do Frelado san-
tiagués a rechineira: pediulle un p!.eito-nomenaxe, sen precedentes;
quixo impedirlle que nomease ·Pertigueiro Maor da Terra de San-
tiago, púxose, máis ainda, da parte, dos burgueses contra el, quixo
privalo dos dereitcs dos portos e das terras do señorio.
Nicolás III saiu á defensa do Arcebispo o 13 de febreiro do 1278,
cunha faterna de termos arrufados, pouco dada na linguaxe diplo-
mática, que revela a qué punto chegara a disconformidade antre El-
Rei e o Vaticano.
"Grande ansiedade apoderouse d.o noso ánimo diante as faladu-
rlas espalladas nesta Sede Apostólica e diante as queixas do Arce-
bispo Compostelán; por elo sabemos que, en lugar de ravorecelo a
el e á súa eirexa, que por respeto ao reverendo Corpo de Santiago
é diña de veneración en tódolos países do mundo, persigueos, .pro-
vócaos con aldraxes, os premes con noxos, e tratas de arrepañarlles
as xurisdiccións e os derei tos e de maltraelo con bélicos arremete-
mentos" ... "Que excusa poderias alegar, se o teu rexio ánimo, mo-
vido pola ira se arrisca a feitos taes, como o de mandar ao teu fillo,
cun forte exército, contra o dito Arcebispo e a súa Igrexa".
- 11 -
El•Rei non retrocedéu; fixose ca Pertigueiria da diócesis e nomeóu
adeministrador da Arquidiócesis, en 1281. O Arcebispo don Gonzalo
fuxiu de España; -Martíño J.V negouse a nomear outro.
•Felipe III de Francia aproveitóu o ensexo pra facer á Igrexa de
Compostela os favores que don Afonso non lle da:ba. Don Sancho na
súa revolta contra o pai ,percuróu atraer aos galegos, logróu que
fixesen Irmandade carón seu e fixo reconto dos malfeitos que escon-
tra deles se fixeran, sobre todo "por razón del manerino", " ... por
estas cosas sobredichas que eran pobres, et que se hermó la terra,
et que iban a morar a Portugal et a otros logares fuera de mlo se•
ñorio".
-12-
·Noustante eran moitos e moi soados os galegos que cantaban
carón del. Téfioos enumerados deste xeito: ali estaban Fernán Fro-
jaz; ,F ernán García ·Esgaravufia, que lidaba con Martin Gil, tan leal
sempre a don Afonso; Fernán Pérez de Seabra, afeito ás formas in-
novadoras; Garela Pérez Sarmiento, que foi merino de Galicia, ca-
sado cunha irmá de 'Oharifio, e cicáis poidera identificarse co cha-
mado ' 'el de los libros" no séquito de Sancho IV; Joan Garela de
Vilamaíor, casado con outra irmá do Almirante, maordomo e pri-
vado do Rei Sabio; García Soares, irmán do que foi gabado como
o mellor dos trovadores; Gil -Pérez Conde, descreido, que se extrafióu
e que tomóu parte nas campañas de Andalucia; o santiagués Joan
Vaasquiz de ·Calaveira, que tivo amores ca famosísima soldadeira
Marfa "Leve" e tensoóu cos outros segreles; cicáis Nuno Pérez San-
deso; o crego .Per Amigo de 6evilla; Pero García, burgalés, de moito
talento parodístíco; outro Pero Garela, o "de Ambroa"; Gómez Ba-
rroso, cabaleiro principal que fora favorecido no "Repartimiento de
Sevilla"; Roi Martinez do Casal, que andivo na guerra de Granada;
Vasco Gil, clérigo, como el intervira xa nas campafias de San Fer-
nando e recibira os seus favores no reparto das terras, dialogóu con
don Afonso; Vasco ·Pérez ·Pardal, que se sumaba aos escarfios de El-
Rei contra don Ansur e axuntouse aos mouros na rebelión do 1262;
os irmáns •Eans Mariño, cultivados membros da nobreza galega; e
tres dos máis outos poetas dos Cancioneiros: Pay Gómez Chariño,
Johan Airas e Airas Nunes, do que sa•bemos a presencia no traballo
das ª'Cantigas de Santa Marfa", pois consta o seu nome na canti-
ga 223 do códice escurialense I. •b. 2 (E).
Segreles galegos eran Pero da •Ponte, que fixera o planto da dona
Beatriz e que recibira logo os denostos do fillo; Joan Baveca e o
seu contradictor Juiao Bolseiro, que estivo ao servicio de don Rodri-
guez Tenorio, e Lourenzo, o músico vello.
E ainda se documentan outros cantores de obra descoñecida:
Ponz, •Pedro Bodiño, Martin, Joan de Cerecinos, Fernán Diaz de Es·
callo...
Antre os portugueses, seria o máis achegado a don Afonso, anque
non o máis constante, Gonzalo Eans do Vinhal, amigo dende a mo-
cedade, compañeiro de campañas, ferido en Granada, denostador de
don Enrique, presente nos escarños cortesáns; Joan ·Soares Coelho,
outra das figuras sobranceiras da escola, residiu na Corte de Castela
dende o 1250 ao 1279 e tivo moito papel nas liortas de mal-dizer
frente. a trovadores e xograres, suscitando o preito das "amas e te-
cedeiras"; Joan Peres de Avoim, .privado e Alférez Maior de Afonso lil
de Portugal, "partidor" na custión dos lindeiros (1264) e na entrega
-13-
dos castelos e que foi testigo na maldición contra o Infante don
Sancho; Afonso Meendez de Beesteiros, que acompañóu as expedi•
cións, antre o 1260 e o 1268; Airas Peres Vuiturom, que traballaba
as formas burlescas; Fernam Velho, morador na corte cando o gran-
de alpurnar da galega María Balteira, soldadeira e diplomática, ra-
meira e romeira ...
O mestre <:otarelo Valledor ten feito notar que tamén era moi
sinalada a presencia de señores galegos nas cortes de don Fernando
e de don Afonso, e que repartiran antre eles dinidades e beneficios.
Ademãis dos trovadores xa enumerados, compre citar ao mestre de
Santiago Pelay Pérez Correa, Meendo Pérez, sobriño de Lorenzo Suá-
rez Gallinato; Rodrigo Gómez de Traba, Andrés Fernández de Cas-
tro, Nuno Fernández, Garci Pél"ez de Ambia, Fernán Rodriguez de
Castro, Fernán Yáñez, Domingo Roiz, Joan e Gonzalo González,
Arias Gonzalo, Martin Pérez, Rodrigo Gómez, Pero Magro, Arias
Gago, Pay de Mora, Pero Espiga, Gonzalo Caamaño, Martin Cha-
pela ...
-14 -
idioma. •E vemos cómo se comproba unha fonda intercomunicación
con eles: rin, gostan, prestan atención, negan ... compre atraelos
cando alonxan o seu interés, están sempre presentes e mesmo cicáis
activos, se, como somella posíbel, coreaban os refráns.
O galego impoñíase, fora de fronteiras, como o provenzal e o tos-
cano, en canto era unha "língua lírica e narrativa", mais de certo
non tiña o feitio dun falar poético arbitrario nin dunha "koiné" de
minorias intelectuáis, senón un medio de comunicación, a un tempo
culto e popular, con "topoi" e con estereotipos de escola, mais tamén
cunha froitosa, riqulsima oralidade, familiar e inmediata nos diálo-
gos e nas descripcións, chea de locucións, de modismos e de xiros,
esmaltada polas fórmulas afectivas e polos " verbos antigos", polos
apóstrofes e as frases interxectivas. A cercanla ao latin, a somellanza
cas formas mozárabes ... engadlanlle o atraemento do arcaico. Xo-
goral, Iene, dúctil pra o canto, tiña unha métrica codificada, con
fartura de recursos; compá.rese a riquisima das "Cantigas" afonsíe~
ca probe e monótona que oferecen, en contraste, Berceo ou Gautier
de Coincy. E, ao mesmo tempo, abria .perspectivas aos máis variados
xogos rítmicos e melódicos.
Non é mester, pois, vagar en percura de hipótesis xustificativas
da elección da lingua galega. Na corte de don Afonso era natural
cantar na fala lírica do prego e do amor, dos bailados, das refendas
e tamén das rexoubas cortesáns.
A paradoxa está en que El-Rei se di.riXira aos galegos en castelán.
xa o fixera o seu pai. ·Eso tiña un senso moi distinto. A língua de
Castela era, como xa dixemos, a que sustitula ao latin, xa oficial-
mente, pra a redacción dos documentos e na escola de traductores
e de compiladores pra a expresión romance, en "vulgar e plano len-
guaje" da erudición, coméndolle o terreo á expresión clásica, deica
entón "hierática".
A de Afonso X é obra cumial no decorrer das letras galegas.
Non, certamente, primitiva, nin dun incerto abrente, senón da ma-
turidade dunha escola poética. Non é sementes o ben de temas e
o contraste de formas o que acuña o seu valor "clásico", senón tamén
axuste da expresión á versión aquecida dos sentimentos, das ideias,
do refrexo das situacións, dos estados de ánimo, das paixóns, da sen-
sibilidade ...
A Real Academia Gallega adícalle a conmemoración anual que
é un chamamento ás xentes pra que se acheguen aos escritos so-
branceiros de ontes e de hoxe, pro, tamén, pra que traballen, tendo
conciencia do que é o legado dos devanceiros e a obriga de man-
- 15,-
telo vivo e de erguer sobor del, como alicerce, os novos moimentos
da fala. E de poder gozalo, coñecéndoo de cheo.
Esta escolma de El-Rei Sabio, a primeira que se fai en Galicia,
quer comprir, dentro da súa sinxeleza, os fins, no "Día das Letras
Galegas" do ano 1980.
OBSERVACIÓNS
1. A escolma abrangue un curto feixe de cantigas. No cancio-
neiro marial escollimos as sete que teñen localización galega ben
manifesta; dúas de tema universal que tamén se contan, ainda •hoxe,
na nosa literatura oral; dúas dos "grandes miragres" da pelerinaxe
a Santiago de Compostela. No "de escarño e maldicer", sete que fan
referencia a persoaxes a vencellados a Galicia.
2. Damos, con moi lixeiras modificacións, as transcripcións de
Mettmann das "Cantigas de Santa Maria", polo códice •E, sen indi-
cacións críticas nin variantes, e as de Rodrigues Lapa ,p ra os can-
tares de escarño.
3. Respective ás diferencias que se atopan antre a lingua das
cantigas profanas e as relixiosas, non pode esquecerse que a compi-
lación marial foi feita no tempo de Afonso X, e con mentes de es-
crlbir en galego; en troques a colleita dos cancioneiros profanos é
tardía, suscitada en boa parte por un portugués, o Conde de Bar-
celos, no século XIV, e transcrita, nos apógrafos, na Roma do XVI
e por italianos alleos á nosa fala.
4. Na lectura deben pronunciarse como o xe da actual ortografia
galega as graflas ge, xe; como íi, a nn dobre e tamén ny. A ch ten
o valor actual. Na fala da época diferenciábanse a ss de "passarinha"
e a s de "rosa". Empregamos un acento diacrítico pra diferenciar o
í, ou mesmo o y, determinativo, do copulativo.
5. •Pola índole mesma deste libriño se non requiren nel notas
bibliográficas. Os leitores poden atopar amplias referencias no "ítem"
Alfonso X da "Grande ·Enciclopedia Gallega"; no volume "The poetry
of Afonso X" de Joseph SNow, da serie "Research Bibliographies and
checkelist", Londres-Valencia, 1977, e no tomo de estudos da recente
edición monumental do Códice Rico do Escorial, de Edilán, Madrid,
1979.
6. As transcripcións musicáis que incruimos son as feitas polo
mestre Hlginio Anglés, a quen se debe o mellor estudo das melodias
do cancioneiro marial colleitado por orde do Rei Afonso e ca S·ú a
persoal intervención.
~16 -
DAS "CANTIGAS DE SANTA MARÍA"
SETE MiRAGRES DE GALI CIA
O LABREGO DEFENDIDO POLA VIRXE
-19-
22
[E, 22; To, 22)
Cómo un en.valeiro queria. matar un ome por desamor Que avía con seu sennor.
Cómo o feriron das azcoas e non entraron en êl por que chamóu Sancta Maria.
Cómo m •lançóu a az.oõa o cava.leiro e non lle entróu PQr que chamóu Sancta
Mar!a.
Cómo sse repentlron e rogaron o ia vrador que os per-dõa.sse.
Cómo lll todos deron de seos dlneyros con Que toss'a Rocamador.
Cómo entróu na eigreja de Rocamador con outros roméus.
-21 -
A••
•
To, 21,f.3td--32a
Bt ,H,f.Ha-6
19
, ,..•
po - du tioNa-dr, i,
,. "rJ
\1
~
• •
'•• r- ,.,'\ • •
Q_J , (J J J J 1 i J J J J J ! J-....;;__:_
J J Jlfi J J i
', D,111
• • r-
dif-/,• - ~ - ,,
""d,
• • ,..,
'--
...rJ
,.,.
♦..J
os
'4
1
/(IJI. ,,
Gnnp9-<ler
'-
co 31C11 PI - l l o ~ 11•~
i
deu,
,' •
~
• r- ~., • , • ,.., ,...
•• °r'/
,,
•
M J J...__J @) J 1J J IJJJJIRJJI J. 1
•• del-leo der quea •• cha .. m . u ~ p o ~ a~;
• , To •1
'(
r-
\~
•••
•••
• j r- ... ,. JI'·
(· ,.,
4· ••J J d'"t' ••
J ,.ID; 1J r ílf 1~U10±'JJ1wQJ ']
,.., ••• ,,
ml ra--ere vos dl td
,. r·
• •
•
r· \ 1 • , • ,.., ,..+,,.·.,
',4 J J J...__J 1 f ¡ J J J J 1; ; J 4uJ J J J
"-.C..~
'-.:.. ~
!I
q .. e - li fez, grao .. de,
••• di .. ~ meus,
-22-
A TOLLEITA DE LUGO
Nárrase na e<mtiga 77 cómo sandót, unha muller tolleita na eirexa de
Lugo, onde se axuntan dous cultos fondamente enra;gados na .-eliriosidade
galega: o marial e o eucarístico. Pon bo coidado o redactor en nos decir
que foi un milagre certo e que non houbo engano: "e non traxeito". Se 110
santuario se levaba un rexisto cas "Legenda", a noticia poderia oir de él,
pois mmlta doación do 1112 consta a sona dous milagres: " .. .ad ltonorem
precelse Regine Domine Marie Virginis cuius sacre re[u¡uie et venerandum
nomem lucensem inoolunt urbi ubi a Deo crebra miracula mirabiliter atque
innúmera 11$$idua fiunt ...".
f; un favor da "Virxe dos Ollos Grandes", advocación que somei/a aludir
a ,mlw frase da "Salve Regina", tan nosa, i,ivocada e" diplomas medieváis
como o da Raíña dona Urraca do 1107, onde lembra que de neno l>jreceul.le
(tO que logo seria Afonso Vll o Emperador: "Quem aUario iam dicte domina
Marie obfotum obtu/.it". Vázquez Saco adicóu amprio estudo ao tema.
O refrán da cantiga conterfa unha alusió" moi concreta á belida imaxe
trece11tista que sigue oenerán-lÚ>se na Sede lucense, canda di: "Da que Deus
mamó1t leite do seu peito ...". Non é a única que se refire ao leite da Virxe.
Podemos atopar o me.smo motivo e11 outras ( 46, 64, 93, 420 ... ). Convén anotar
que a iconografía ven da eirexa oriental., que os primeiros exempros da.
"Parwgia Gataktotroplwsa" son dos séculos X e Xl, e que logo, xustamente
110s tempos de don Afo11so e de don Jaume, escome11za. a representarse 110s
miniados e Ms tallas. As aparicións e dons da. Virxe aos seus santos devotos,
como San Bemardo, dan azo o que fosen chamados "colactáneos" de Cristo.
Polo que di ás relícas do "santo leite", teñen a. súa orixe ou 11a greda do
cha" da cova de Belén º" no óleo destilado no/os iconos, como o âe Sayd-
naya, tema recollido en out-ra cantiga.
A melodía e o ritmo trocaico deste oirelai, que somellan galegos, paden
querer evocar a radicaci6n do milolíre "fremoso", "grande e piadoso" da
m11ller que se fixo levar no seu lei/O, 'pequeno e estreito", á eire,, a de Lugo.
- 23·-
77
(E, 771
~24-
35 •P ero av-êo,ll' atai que ali (¡ sãnva,
cada un nembro per si mui de rig' esta-lava,
•ben come madeira mui seca de teito,
quando ss' estendia o neí\10 odeito
Da que Deus mam611 leite ,lo seu 71eito ...
4.0 O 1bisp' e toda a gente deantc est<1ndo,
vcend aquest' e oynd' e derrijo chorando,
viron que mir<tgce foi e non trasgeito;
n>0rendc loaron a Virgen a feito.
Da <¡ue De1<s mamóu leite do seu ¡ieito...
- 25 -
BRUXERIA E MIRACRE EN CALDAS DE IIEIS
-26 -
104
IE, IOt; To, 981
- 21 -
6e ,IJe disseran verdade I ou se dle foran mentir
aquelas que 4le disseran I que Ue tfarían viir
fog' a ela- seu amigo I eJ'ª máis nunca <partir
40 déla, se ja .podería, 1 e e con ela viver.
Nunca ¡a pocl aa Virgen I ome tal pesar fazer ...
•E entrant -a •bua vila I que dizen Caldas de Rey,
ond' aquesta rnoller era, 1 <per com' end' eu aprés ey,
>aveo en mui gran cousa I que vos ora contaréy;
45 ca- ,lle viron rpelas toucas \ sangue vermello correr.
Nunca ja tJOcl aa Virgen ome tal pesar fazer ...
•E a gent' entón dizía, 1 quando aquel sangue vlu:
"Di, rn~ller, qué foi aquesto, 1 ou quén te tan ,ma<! feríu?"
E ela maravilJada I foi tanto que est' oyu,
50 assí que nunca lles soube I ntbua ren re~nder,
Nunca ¡a pod: 1,a V irgen I ome tal pesar fazer ...
.E ,pos a ,mão nas 10ucas, 1 e sentiu e viu .mui iben
9ue era sangue caente, 1 e disso assí porén:
A mí -non me >feriu outre I senon queno mundo ,t en
55 en seu ,poder, ,por gran erro I que ,me ll'eu foi merecer."
Nunca ¡a pocl aa Virgen I ome tal ·pesar fazer .. ,
Entón contóu•lles o feito, 1 tremendo con grao pavor,
todo como miveera; 1 e deron ,porén ,Ioor
1odos a Santa María, 1 Madre de Nostro Senoor,
60 e a seu FilJo •bêeyto, chorando con gran prazer.
Nunca ja pod' aa Virgen I ome tal pesar fazer ...
•E a moller se tornóu log I à eigreja outra vez,
e deitóu-ss' ant' a omagen I e disse : "Sennor de prez,
non cates a meu ,pecado .¡ que mi o demo fazer .fez."
65 ,E •log' -a -un mõesteiro I se -tor-nóu rnonja meter.
Nunca ¡a pod' aa Virgen I ome -tal pesar fazer ...
-28-
AII
A"II
, ;u ;; ;ul
,...
... ,ou:
• )'
•
..,, ,, •• .
•
• \ , • ·n • , .J,
Et, 77, r. tt3 o.. tl
Ea. n. r. 94 o-d 4 ~~iai, J l J J. J. 1
1 l J J J IJ J-._;1
2·
1
lla qu, Dtus mo. .. #KJII C•l •l ,,, - ,, do
~
s,u ptl .. IO
., • , • .J .,, ., •
J J J I l. J J_J 1 I J. J. J 1 1 ,,1
AOJI ., .a, .. r4 .. ttl .. lla dt sõ-or ((//1 .. h'tl .. f(I, D'et .. to tez Sao-
"11 n , , , , ,,
• • •
l',
• , • ·n
"
, •I
4 Q J Jlg
ta ~ - ri -
J .1 J J J ! .J. J J JI J J
1
, , , •, , , , , ,,
• • ■I • • • •
4 1 Jâ 1
¡nod 1
• pi - a. .. do
J
- ªº·
J' 1
1
)
por hi -
JJ J
a mo .. Uer
,).
q••
J. ,J JJJJ
a .. vl .. a
~
to •
1
, .J,
6
, •,• , , ,• .J • , 1
4J. llel .. to
J_} IJ J
o mai.8 do
,1 J J, J.
••• eorp• •
IA
de
J J._.,1 .J 1 J, J, 1
mal •• - co .. Uel .. to.
-29-
UNHA CES,l;REA ACCIDENTAL
O feito sillíase "en terra de Sant-ia~o, en un lugar montannoso". A refe-
reneia¡Mese interpretar tanto co-mo atusi6n a Galicía, .. terra Beati Jacobi",
como xurisdicci611 señoreada ¡,o/es pre/ados ,la l)ila sagra 011 tamén 6s roas
cercanfas. Responde 110 topos da fec1111did<1de da muller ¡;alega o ¡,ormenor
de que a protagonl!Jta "era 71renn ameude", 1111q11e, matpocada, mmca lle
vMan os fillas.
O feito narrado é, de certo, extraordinario: unha. ces6rea de 0011t11ra 71ro-
d11clda ,pola c11itelada q11e matara 6 11al nunha liorta onde feriran ao marido.
A criat11ra vioo mercé ao amparo da Virxe a quen a m11ller a encome11dara
no 11nceio de logra/a.
Del,e s11p<>rse unha fonw oral yra o ·relato. Alg6n dos cortes6ns galegos
t.erfti contado c6mo Santa M arfa g11ardó11 o meniino q11e ll'encomend611 sa
nu1dre q,umdo o tragía no oe,,tre e s<1y11 o moço ¡,ela ferid,i"' (Cotl. T.).
Anglés fixo notar o carácter excepcio110l ela melodía desta cantiga, q11e
ten 11nha feitura musical q11e se non dá en 11ing11nha oulra. O insine m11si-
cólogo comparouna con algunlta canci6n po¡,11/ilr catal<ma; poderíon tamén
atoparse paralelos galegos.
-30-
184
[E, 11$4)
~31 -
Ante quiso que vivesse I e crecess' e se criasse,
e sempre rec<>nnocesse I a Virgen e a loasse,
e o sinal pnrccesse I da ohagn, per que ,provasse
40 este -feito e que sempre I om' en ssa •loor estude.
A Madre tle Deus...
- 32 -
A•
• ,"' ••
y .
:·11:·
'
•' •' •'
,·
e-' ~
,· ;·1 :
111
;' 1
r
..• ,, • , ,, • ,, •• ,,
~
• • (!)
• •
•
r-
r•
:,. 18),r.21'l c
. ,• r Fr 1
e·,,.1 r ¡t r r r~r
~ .. 181, r. n~ a- 6 Ê
,.
,,,,
,1 ,'tfo•dl'I de Dtul ta11t 1 a• J,f / gran ,.,,.
• D • r-
r-..
,..._ /\
,..r- • , • r-
n -
.u
r
® D
s:J..,
r rF1
l 1 e
A, 1 • r r ar- os 1 t e
- ,., -
1 J
Já ,.
,,
,
tu dr, p1r9u1
., "
I I IIS (t
r-J
r-J • D • , •
ij
•
.,
ª J
d,.
1J
•
t-r 1 ê F f'
., .
1 r
es .. 1.,
,. '••
UI) m\
'
rr
• , ·~r • D
Ir r ÕJ
. , . _ ,, .,·,·r- nr• n r- - •• ••
do Rei 80 to ler - ra d-: S:io- ti a -KO,
• r·
~~ err r r r] r J. ·5· r r r R er ,:;J •'n o
I 1 , I 1
. , • r- r-J , . , . , .. ,, ..
lo-P.ac moo.ia. - ooo so, bu bu'. - .l mo-Utr mo .. n. - va que o
r-J ,, . , . '\
ffdrl r r- r l ¿J ½
f9 •
Jdfttff~ ~
¡: 1
rr r
d<. A Jla .Jr , d t ttt SI gran
- 33-
NOSA SEJQORA DE RlBELA QUER ACEITE DO BO
A contigo 304 danos cont/1 d,m feito coHán na. /,ermida de Santa Mar/a
de Ribela. Tense suposto unlia loco/íu1ci6n luceMe. Ribelas lioinas dabondo
en aquelas terras: P1mt6n, Sat,iliao, 1'rabad11, Abadín, Cospeito, Foz... Outras
at6panse na Coruña: Abegondo, Coristanco, Laraclia. En Ourense liai un/10,
perto de Maceda. Parece me/.lor percuror un lugar onde houbera un mos-
teiro e que responda aos 71ormenores q ue a mesma cantiga, proli,X{Jmentes,
nos oferece, que non coinciden cos dos 1/emáis fogares, nin tan siquera co
que está situado na bisbarra onde se supón eslioo El-Rei, sendo neno. Non
está moi lonxe dela Santa Maria de Mosteiro de llibeiro; en Xinzo de Limia,
un cios termos doados por Ordoiio 11 ao poi de San Rose,ulo. Foi, como
cli a canl-iga, mosteiro de monxes .bieitos e cleix6u de sé/o, por un privilexio
de Afonso lX, confimwdo por Slln Fernando, no 12.12, 7iasando a depender
de Celano11a, como priorato. Todo encaixa cos 1/atos do texto.
Somella oir de fonte oral e so,-prende a excepcionlll e rigurosa informa-
ci6n l1ist6rica sobre /1 supresión, producida no tempo cio abá de don Afon-
so X ,e refrendacla ¡,olo seu 7,ai, e máis aíncla a anotaci6,i d11 que soio que-
daba a eirexa, e que titia cinco a/tares. Anque poiclera ben refrexar 11nlia
lembranza de neno, a noticia que clesenoolve o contigo, dun xeito breve e
sinxelo, poi1lera oir dos seus aios, que t.iñan 71or alá facenda, Mais tamén
compre caidor que a trouxese lll~ân outro .personaxe ela corte !iteraria. Un
importante e desvergoñado segret gillego, Roi Paes clc l!ibelo, de;xounos o
legado de ointeun/,a cantigas nos cancíoneiros. P11ido ser ele o que t>iñese
co conto.
A oert11de que se amostraba n.a eirexa cio antigo mo~teiro era a de que
non 7,odía arder nas lám¡,aras máis que aceite de oliva "mul limp'e mui es-
merado"; o de lifw:w que ardia noutras ¡iartes, <1/í apagábase cleseguid<1.
Tamén nas lampadas da Catedrol d e Santiago compría queimar aceites arO•
máHcos. O q11e non sabemos é si se a.p11gaba sempre o olio barato.
O feito está contado, con metro longo, parorítono, en cinco estrofas de
cat.ro versos, o de"adeiro aconsont1ntaclo co dfstico monorrimo do refrán. A
melodia, según Anglés, cicáis sexa nova, anque ten 1111 ¡,osible sustrato po-
p11lar.
-34-
304
!E 304 F 11I
Esta é como Santa Maria de Ribela non quer que arça outr'
oyo .a nt' o seu altar senon d' olivas que seja ben claro e
muit' esmerado.
-35 -
e ~~ .J IJ
• , , , • • r, • ,1 •
•
r- •
'fr r IJ ,) 1 â ¡j
,~ ,. r r Ir
11
,,,. r
E,.ao,, ,. 111•-• .)
..,,,
. , ,,m ,1• , , r- ,, r- ,
•fUt ... qu, bt11s pr'11dt11 ti AOS
J
J.llrF?I ,.,, =¡ .r ---¡¡
,J, 1• ,l 1J
• •
r r Ir r lf r IJ,., ,..1
dos (~ll- lQI 11• -plas u
sr•-pr1¡
1
• •
po.gq
• •
,1 ., ., · r· . , · r- . ,
J Ir O Ir r I r ri IU r 'l'r F~1J .J
,
s,u cos- tu mt. E d'es .. a:io,-trou mi - r~- erc Vb - eea San-
, ...... ,,
10 a.
• • •
'
4 J .l
t¡,
1
lb - ri
f Ef 1 ,l L
• r
Ir r t 1r r
3 1 gr11nd~ni
➔
hii- ~
,1 . , • , • r- . , , ,. r-
J. , 1..J ,1 i J J Ir Ir r l'r fâ ra 1
., . ,
di ... t-de - a. qur
,1 . , • , . r- . , ·. r-
p 11 1 J ,) 1 f Ef lri '(J11 i J .J Ir ir r 'r; fd ,-¡¡ 1
, , ,,
a. a-,·cr un inõ -
, , ..,
d lil.- de
• • ,1
•
• • • r- •
:t@.l IJ J IRtD 1 J, 1J ri IJ J Ir r ; 1 r r
es-ttlr' • 1G
coa - .... . '" ,. 9'" DoJS ,l - 9111 (~f- /ft
- 36 -
DO ESCUDEIRO ARREITADO
Non é doado Mina/ar cál será esta Santa Marfa do Monte, antre as da
Galícia que terien este topónimo ou que "en logar a/to"están e fan festa a
mediados do mes de agosto. Poderíamos escol.ler, antre M 7JOrroquias que
o levan adicadas a Nosa Señora, as lucenses de CMtroverde, Triacastela e
G1111tin (Monte da MedCL), º" nas moitas hermidiñas ergueitas noutros ltt-
gares chamados dese xeito e que non son ¡JOrroquias i en montes con outro
apelativo como o Faro de ChantadCL onde Xohán de Requeixo puxo as es-
cenas das súas "cant-igas de amigo".
Na refenda afonsí atopamos ese contraste de piedade e de festa, de
relixiosidade e de erotismo que nos amostra a nosa 7,oesia medieval "de
santuarios" e que inda perdura hoxe nas romarias aldeáns. ·
No breve ensaio que adiquéi ao tema, lembraba, a par desta cantip:a,
de ambente valleinclanesco, unha descripción que se atopa noutra, a 351,
que re/rexa un pareUo ambente festeiro, nun santuario galego:
,En a ssa festa d' agosto, muy gran iente ven alí,
por oir tochrl-as oras et é costum' assí
que trageo í -pan e vio en carretas, ct <ben í
o dan, f)Or seu amor d' ela <1 quen o quer receber.
Ond' aveo, non ha •muito tempo que s1 í ajuntou
-gr<1n ,g ent' e aquela festa e cada uuo tiuñou
en fazer grand' alegria: quen soube luitar, -luitou,
e quen soube chacotares boos, ! os .foi dizer,
outros ar corrian vacas '<¡Ue fazían pois matar
q ue cozian en caldeiras grandes e íanas dar
a probes que as comessen ...
A cantiga que traemos a esta escolma non refire unha gracia sen6n un
castigo. O que recibe o escudeiro rixoso que ve unl,a moza, préndase dela,
quer forza/a, persíguea deica a eirexa e, como a xente lle pechara a entrada,
comenzóu a couces e qued6ri tolleito e sen slio, a pedir polas portas.
Non somentes as colleitas de "exemvla", sen6n os marioles, recollen na-
rracións de castigos. Nas propias Clmtigas afonsíes atopamos temas desta
xenia er> trinta miragres; pola meirande parte van seguidas dunha miseri-
cordiosa perdoanza.
Respondendo ao ambente festeiro en que se desenvolven os feitos e ao
mooimento axitado ,la acción, a melodfr,•é ,m/w. "tonada popular", a métrica
ze¡elesca percura, cun ritmo trocaico combincmdo co binario, un aire xogoraL
e levián., alternando versos endecasílabos con pes quebrados, ck acento oxí-
tono salvo o segundo do refrán máis acougado.
-37-
317
[E 317 To 81 F 92)
- 38-
35 As -gentes, temendo de íles vfu mal,
foron sarra-las portas •logo sen al,
e chamando: "Vaf,
Madre de Deus, ca mester nos sería."
Mal ss' á end' acliar...
40 O escudeiro, tanto 9ue viu .fugir
a •moça, foixou-sse depos ela ir
dizendo: "Guarír
non rne podes, rapariga sandia."
Mal ss' á end' achar... .
45 E quando as ,Portas sarrodas -aoh6u,
'Per poucas que de sanna sandéu tom6u,
e tlogo jur6u
que a couces toda-las •britaría.
Mal si á end' ,achar...
50 Como era atrevudo e sandéu,
quis aca•b ar aquelo que ,prometéu,
e o ,pe ergéu
e en-a ,porta &ran couce dar ya.
Mal ss á encf <ichar...
55 Mais aveo,11' en como vos eu diréi:
britou-xe 0II' a perna, segund' apres' ey,
ij>er 'Prazer do Rey,
Fillo da Virgen, a que desprazya.
Mal ss' á end' achar...
60 E d'al ,11:aveo aynda muy 'Peyor:
esmoreceu <.'On coita e con door.
e Nostro Sennor
sen tod' aquest' a fala lle tollya
Mal ss' á end' acliar...
- 39-
•
• ••
• • •,. •
r IQJ
.
•,
fl
,1 ( ., • .... , • , •
• • ,.
~
•
u J-'I Brr I@ J IJ J J IJ ..11 J J l@I ,]
g,;---:--
"º 1
m•I
·n • , ,.- t, ,...
te • l oa brl
•
bl - .\ ~¡.
\1 • ,
J• COD
•
ft • !o-at
,.. • • ,,
••
"" ....
-._
'@f¿_, ulJ J 1 J. 11• f' rr I@. J 1, J 1 r J JI.J JJ J 1 ),2 (•
-..:,..,
{.(lol IJ"Ó ,,,,, 4 • t 4tlr... Saa.t• )h r\ • a • btr. t»l•dll ;,
, ,... \1 • , •
~ ri' Q l @J Jl J
dv Ml)n • te, por que
r.- • . _, • .... , • , • V ·n •
•
tf' Br t+QJ ;I ( , ulJ JIJ ;l{f!J ,j [g¡ J 1
-40 -
SANTA MARIA DO VISO SANDA UN AZOR
Dende Vo/mar a 1\lettma1111 identificase estt1 Santll Marfa do Viso ca
parroquia galega, "que ;az c,i hiia altura", ,u, Peneda, e11 terras de Ponte-
vedra, perto d« foz do río Verdugo, antre o solar dos Soutomaior e o "Ul/6",
señoreado no medievo ¡io/o castelo de Luto.
C-aberia, nembargantes, caidor en Viso do A/cor ou nos Visos de Toledo,
de C6rdoba. "O cabaleiro dono da ave curada pola Virxen seroía ao Rei,
exercendo no seu nome a xusticia, o azor dérallo outro señor 'natural'
d'Estremadura". Viax6u do Viso a 1·011ro (Toro). A visita ao santuario fíxoa
"no tenpo quanáas oilias vendimian•.
A car6n das moita, cantiga$ que narran curaci6ns e rexurdimentos de
homes, mulleres e nenos, ésta c6ntonos a c11raci6n dun azor. Como a "do-
neziña" da cantiga 354 011 a "muleta" da 178, eiquí é un a11imaliño de Deus
o que recibe a benfeitoría da Nosa Señora: un azor que valfa 11,i tesouro:
"Pillaba garços, e àades e betouros ..." e amostrara as SÚ/IS lwbelencias diante
do propio Rei. E11/erm611 o ave e<1z1ulora, levouna o dono ao Viso; seguia
doente, no,i queria comer, inclwba, andaba co /}escozo torto, como se fose
morrer axi/ia. E11t6n o cabaleiro fixo facer 1111 azor de cera, 1111 destes ex-
votos que con tantas figuras sig11e11 oferecé11dose nos nosos santuarios, re-
·petindo formas xa us111/as hai dous mil anos.
A Virxe, en/611, ate111leuno. O azor recobr6u a saúde. As penas mudadas
eran "atan ben coorada.t que ¡ior ren non ¡ioderían taes pintar de pintura•.
P.ste foi o "mui fremoso" miragre da Virxe do Viso.
Metro usual, de refenda, rimando o coarto verso da cstrofa co refrán.
Tonada moi belida, c,1 ritmo binario.
- 41-
352
[8 352)
I
25 :E el con el cada dia muit' a ssa caça andava
e quantas aves podia !lllar, con cle fillava;
1>ero foron •ben dous anos I que o açor non mudava,
e o cavaleiro avia I desto 1_>csar e tristura.
Fremosos miragres mostra ¡ a Modre da frcmosura...
-42-
35 E qunndo chegou a Touro I ouv' outro ,gran desconorto
do nçor, que non queria I comer e tal -come morto
era, e o bie' ynchado I muito e o colo torto,
di~endo todos: "Mort' éste I se ~le dous dias atura."
Fremosos miragres mostra I a Madre da fremosura ...
40 O cavaleiro°'de çera I fez log' •hun semeUança
do açor e .foi con ela, 1 avendo ,grand' csperança
ena Virgcn groriosa I e ereendo sen dultança
que seu açor lle daria I viv' e são sen ilaidura.
Fremosos miragres mostra Ia Madre da fremosura...
45 E foi-ssc logo con ela I quanto .pod' ,aa eigreja
da Virgen ·Santn Maria I q ue é ibêeita e scja,
que ll'amostrou essa noite I mui gran merece sobeja,
ca tornou o açor são I e a el tolleu loucttra.
Fremosos miragres mostra I a Madre da fremosura ...
50 E demais fez-11' outra cousa, 1que ,as penas que mudadas
ante aver non ¡podera, 1 ouve-as <logo deitadas
e meteu outras tan ooas I e atan ben cooradas,
que per ren non poderían I taes pintar de pintura.
Fremosos miragres mostra I a Madre da fremosura ...
55 •Esto .fez Santa Maria, 1 'Madre do que formou suso
os ceos maravillosos I e ar pos a terra juso,
q ue rniragres mui fremosos I foz senpr', e á-o por '\ISO,
,por nos fazer ben c[re]entes I e ¡?uardar-nos de loucura.
Fremosos miragres mostra J a Madre da fre mosura...
- 43-
, .J , \ , , , ·n ·n , , "'
E,,3$,,,.3,$~-• ª ,~·r tr 11 U91J .1 Ir fr.l\-O e1 IJ .QI
fl', .. ,no - .s,.u .,,., - rtt-&rts •oi-tra a. /ilo • dr, do
, ♦•• , , , ·n ·n ,
~ r1 eJJIJ .i Ir
ro-dee com' ~ Vlr-gen
m·tg i1 po -der
-44-
DOUS MIRAGRES UNIVERSAIS
QUE TAMEN TEÑEN LOCALIZACIÓN
GALEGA
A MONXA REFUGA SUPRIDA PELA VIRXE
-47 -
94
[E. 94; To, 311
-48 -
40 "Ay, Madre de Deus", entón
diss' ola en ssa razón,
"·l~ixo.vos est' encomenda,
e a. vós de coraçón
ro' acomcnd'." 'E foi-ss·, e non
45 por ben fazcr ssa fazenda,
con aquel que muit' amar
máis ca ssí sabín,
f. 136r e foi gran tenpo durar
coo él en folia.
50 De verg[ oJnnll nos guardar...
E o cavaleyro ícz,
poi-la fovóu dessn vez,
en ela fillos e (illas;
mais J.a Virgcn de bon prez,
55 que nunca '.lmóu sandez,
emostróu 'f maravillas,
que a vida estl'iyar
lle fc-¿ que fazin,
por en sa claustra tomar,
60 í1 ante vivia.
De vergonno nos guardar...
-49 -
Dissérom-11' entón sen al:
85 "A1badess' avemos tal
e ipriol' e tesoureira,
ca<la hiia delas Yal
muito, e de •ben, sen mal,
nos ,fazen de gran maneira."
90 Quand' est' oyu, a sinar
,logo sse prendia,
<p0rque ss' ass( nomear
<lôn elas oya.
De vergonna nos guardar...
-50-
, . •',
• '
To,:u.,.,oc. .-,uu •
To •
, , ,
• • • r-
•
•
• ,,., • • ,I'
E,.~•.r.mc-.t ~► ~• J •
6 ,'4, r.to~J-10,a-A
1 r ,1 J U1t,4
T,
,1, 'rv .J □
,, ,, •• . ,•
b, rutr - , ,,, ,V - nno. to-d~
""•
,,
l)lf' - tO•M~
.,
, , ,
~ t) • • •
• r-
,~,
? • • •I
'f' ,1 • • • • 1)
T, p
i' 1 y
•
• ,
• •
•
n
·n
•
• ,, ,,•• ,•
•I
4• ,CJ J, 1t f' J
•••
Q J
..,.J , - ,,"
1
,.. • r- ••• • E
,; de fa - llr
,
- da el
,
Rta.tr
•
• ·n , • ,,. • • ••
r r?r½ J I J J J J J I il,
-- = .. r
,)_
, ,
co .. brtr
, ..,
<IR - f!n u - ro ea - e mos¡
• • "11 • ,, • • •
r lf J J
El J 1 ,) ''J .t r J J1
du
,
DOt
..,
ro - pen .. llt
,,
e - s:nea .. d•
,
,t .
,~ -- • ,, 1• •
•
r-1 • • •J • •• •
J .J
•• J J J I J. ,li
• s
1 r ,)
1, d .. .,. .. ca-doe
e::: i
quo
.::,:;:
O'e,a• ou
-51 -
, ,r-
• • • .,., .. ,, T, o
• • r
• • ••
2
.¡
.,.
,,..
•I
• • • • "'
4~ ml
,l
. -·.,.. ,••. ... - ,
Jf,li, J
ra .. g,c
,l
hU
2 1✓• ,
n
J J J J J= J J
o. - ba. di
"
• 1
•
, , , ,
To •
• • • • ,, ·n • • T• 2
• • • ·n
«·
• • f
~ r
ti• g
1 .J
,t J ,çrn. J J ¡¡.i~I r J 1g u1,C J
4011
,, •
, ,
Ro.
, · ~ ,,
y - ••• pa,,
iaoa
=. ,~, que
•••
,~ ,1,
••
. •
1r J
/)1 ..,
JJ J
l'tr
j
go .. nr.o
• •
tu'1r .
,].
Jar
' 1
«
"1\
4= J J J LJ
pu .
""ª 'º ..
• • ••
d4
~
-52 -
O MONXE E A PAXARllvA CELESTIAL
Nesta "cantiga" acóllese unha mirración que fai parte do acervo uni-
versal dos relatos exemplares. Mostra o contraste antre o tempo e a eterni-
dade, •perante unha a,wloxía m1i.sical; os séetilos fuxe,i como un instante:
1111 monxe pasa trescentos anos escoitando o cantar dun/ia ·paxar-iña do ceo.
-53-
103
(E, 103; To, 931
Po!. 147v
-54-
O convent'." -E foi-sse logo j e aoh6u un gran ,portal
35 que nunca vira, e disse: 1 • Ai, Santa María, vwll
Non é est' o meu ,mõesteiro, 11>ois de mí qué sse fará?''
Quena Vir¡¡en ben seroírñ...
Des i ell'tróu na eigreja, l"e ouveron gran pavor
os mooges quando o viron, 1 e demandóu-11' o prior,
40 dizeod': "Amigo, vós quén sodes 1 0\1 quó <buscades acá?•
Quena Virgen be,. seroir-6...
Diss' él: "Busco meu ~bade, 1 que agor' aqui ·leixéy,
e o prior e os frades, 1 de <¡ue mi agora quitéy
quando f 1ú a aquela orla; 1 (i .seen quén •nÍo dirá?"
45 Quena Virgen ben servirá...
Quand' est' oyu o abade, 1 téve-o por de mai seo,
e outrossí o 001went-0; 1 mais des <1ue souberon ben
de cóm-0 fom este foyto, 1 disseron: "Quén oyrá
Quena Virgen ben seroiró ...
50 Nunca tan gran maravilla I como Deus por este foz
polo rogo de ssa ·Madre, 1 Virgen Santa de gran ,prez!
E vor aquesto a loemos; 1 mais quéna- non ioará
Quena Virgen ben seroirá: ..
Máis d'outra cousa que seja? 1 Ca, par Deus, gran dercit' é,
S5 -pois quanto nós 11e pedimos I nos dá seu Fill', a fa .ffe,
,por ela, e aqui nos mostra I o que nos depóis dará'".
Quena Virgen ben seruirlt.' ..
-55 -
b; !
,,. .,,
~
111
b'I ."' ,•':
)' ' ~
, - rJ ·•
To,sa, r. ,~o it~6
to •"• •
V . ,.._. • 'f' ...,
Et, 103, f . ll7V
E,. 103, r. 112b.c 16 r r Ir1 r IJ ,CJ 1J J J'1 '-..:....-'
Qutn o Yir - gm l,u, ro,
r• •r• ., • J
T• • n
Za • n
r•
••• • r•
r•
,. • .J ,
• " r• •.• • r- • •J • r·
-=i: •
a pa • r~ -
JJ~ J
33!~. J J) J.._.J I'-L
so ,a.
!/
r
,). 1J [} 1J J.._.J
E d a· -
- un
o
~re.o m1 -
I 1 qDe&t1
• ,, • 1 • r- • 1 1 • 1 • r-
>:' r·
J J ' 1 J t J I J J J I J & 3 1 J1 I J gJ I J J J 1
1
J ;.g 1 J J J
Y'
, 1
L4 1 J t_
1 J
•• M,, . ri - a por uo mouge, que gar ll'i . a
'º
., N ,.. • r• .,r- •,1
,)
V
1,o•
• ,....
• 1 ,.... ,111
•
• ,r
1
• .,.
••• • r-
..
... • r- ,,,,
••
• I" r-
• n•>r•
• "•<!lr-
f ..Or
.,, - - lr2 r 1 J ,U IJ'-'J 1'15 JJ;;IJ1JJtJI
1
pre quo lle mos
_, . J. 1
- lra21 - so
. qu.al ben en p~ ra-i&1
••
-56 -
DOUS MIRAGRES DA PELERINAXE
A COMPOSTELA
O RO.\IEIRO DE SANTIAGO QUE SE FANóU A NATURA
-59-
26
(E. 26: T O, 24]
Fols. 39v y •o r
-60-
,polo tosi' enganar.
Non é gran cousa se sabe
bon ¡oízo dar ...
-61-
80 A a:lma do -meu roméu que ,f;JJnstes,
ca por razón de ,mí o enganastes;
gran traiçón y pcnssastes,
e, se Deus mºanpar,
,pois falssament' a ioostes,
85 non vos .p ode durar."
No,1 é gran cousa se sabe
bon ¡oí::o dar...
Responderon os dcmões louçaos:
"Cuj:a est' alma foi dc-t feitos vãos,
90 1)0r que somos •ben certãos
que non dcv' entrar
ante Deus, •pois con sas mãos
se foi d esperentar. •
Non é gran cousa se sabe
95 bo11 ¡olzo dar...
Santiago diss' : "Atanto faç:,mos:
pois nós e vós est' assl rezõa·mos,
ao jo9zo vamos
da que non á par,
100 e o que julgar façamos
fogo sen alongar.''
No11 é gran co11sa se sabe
bon joízo dar...
•Log' ante Santa :-faria veeron
105 e rezõaron quanto máis .poderon.
Dela ta<I joíz' ouveron:
que fosse tornar
a alma onde {t trouxeron,
¡por se d ep6is salvar.
110 Non é gran cousa se sabe
bon ¡ofzo dar...
•Este joyzo fogo foi comprido,
e o roméu morto foi resorgi<lo,
de que foi pois Deus servido;
115 1nas nunca cobrar
,pod' o de que foi .falido,
con que fora peccar.
No11 é gran co11s11 se sabe
bon ¡ofzo dor...
RôTULOS DAS MINIATURAS
Cómo Santa Matia mnmentóu Ihesu Cbrlsto seu fillo do seu peito.
Cómo o demo parecéu a o roméu en forma de sanctlago no cam.rno.
Cómo o roméu cortóu ssa natura e $C degotóu per consello do demo.
Cómo sa.nctlago quls tmar a o demo n alma do seu ro.méu.
Cómo SancUago e o derno veneron a Jolzo snte Sancta Marla poli.\ alma do roméu.
Cómo o roméu resurgfu ""' manctato de santa Mana.
-62 -
N1
.
A'
.-.,- 11'
,
,_,_A• 11 f tO :: ¡10
,. : ,.
¡ -...-..
fl o• .,
---.-.
, :
o•::
., n
To ♦ ♦ 1) • ♦
,, ·n·n r-
·n
·n
,, ,, ,, ,, ,.,,
•I • ♦
•
IJ i J lg J 1
--
J 1J J j ' 1J 1
) , ,, , ·n ·n ,
' 1J;1JJ 1Jh1J i 2'I
, lt,, .•.• , ,
cotp'i e do s tu pc\ to ma.-mea- tou, ct d'el de~ - pti - l:
J 1;.{8 L1 J 1
, ·n ,
OYn- ca. foi ti - U.:u ¡
, , , , ·n
po, .. en do aco coe
, , , ,,
n -- ·n
•
•
JJ lg ) j IJ J IJ O IJ 1 g' I J J 1g .1 1
- ,.. -
a
.
,, • • , , ,
.von Nun¡
, , .. , ,
~ d:\t, ~ran ,iu - Jo 6c•
J (J - " '
-63-
O AFORCADO DESCOLGADO
&te é o outro dos dous "grandes mir(lgres" elo comi,io de Santiago, o
do aforc1ulo que se mantivo oioo.
No • Líbe, Beatí Jacobi" recóllese como escríto polo ¡m:;pio Papa Calixto,
e a¡,arez resumido na "¡,rosa• final mbroclo ¡,or Aymerico Picoud. Dáse por
acaecido en Toulouse, 110 ano 1090.
P, unlta refen1/a comentada por moitos eruditos. Xúntanse nela tres li,ias
naffatioas: a cio home lionrado acusado de furto por oengcmza ou cio mozo
casto que refuga os tentacións da muller C(ISCulo, temo que entronco na his-
toria bíblica e/e José. A segunda é a ela l11oce11cia defenclicla: un e"o rucli-
cial queda, prooicle11cialmente, revisado, co supert>ioenclo do reo. A terceira
é e, cio escepticismo vencido pofo probada supervioe11cic, dun anim11l morto
e cociñado; é o miragre do rerurclimento ela aoe que oe11 nas oidos cios
p(lc/res do monacato. A ida e o retorno cio pai do ¡,rotagonista, na piadosa
viaxe a Com¡JOstela, dcm no relato xacobeo a noción cio decorre, temporal.
Na ccmtiga foi mester e,igadír os elementos marioles: viaxe a RoCC1mado,,
deuoción cio pai, mediación âirecta de Nosa Señora. Aclemdls, o o/bergueiro
é un herexe, aludindo aos albixenses. Non se fala ela aoe, que é unha gali,10
en Santo Domingo do Calzado e un ""'º de Barcelos onde se fixo a lcencla,
con notas pintorescas: unha localidciê 110 "camiño francés", e outr(I 110 que
ch11mamos "ela Rainlia Santa".
Contrlbuiron á difusión cio relato - que tamén se conta antre os de San
Cil, e/e Pierre Cuillaume- o "Dialogues Miraculorum• de Cesareo de fleis-
tcrbacli, o "Speculum" tle Vincent cle Beauoais e a "Lege,u/a Amea" tle
Jacobo de Vor11gi11e. Na trciducción galega dos "Miragru" conséroasc so-
mentes o comenzo. Outras versións, no señor de C(l11111ont, en Nico/ás Ber•
trcrncl, en Lucio Marineo Sículo... Southey aclicoullc 1111 longo poema satí-
rico. Antre as clerivaciáns dramáticas o "Pcregrlnus Compostellcm us" do
teatro de colcrio, alemán, cio XV II I e, cio noso tempo, "La force clu 7Jenclu
clépendu" e/e flenri Cl,eon.
A meloclía, semigregoriana, ten un alre litúrxico, como axeitado ao e$JX1-
llamento cio tema nas ,oitos da pclerinare.
-64-
175
[E, 175]
-66-
,E :logo toda a gente j enviaron a Tolosa
,polo ereg'; e ,pois veo I con ssa cara vergonnosa,
souberon di\! a verdade j e •morte 'l.'erigoosa
Jle deron dentr' en un fogo, j dizéndo;ll': "Aqui folgade."
85 Por dereito ten a Virgen, 1a Sennor de lealdade...
Esta jostiça tan ,bõa I a Madre do Josticeiro
fez 1,>0r aquel ome ,bõo j mui deal e verdadeiro,
que lle deu seu ~illo vivo, l e o ereg' ,usureiro
ar fez que prendesse ,morte j qual buscóu .por ssa ma,ldade.
90 Por dereito ten a Virgen, ¡ a Sem,or cle lealdade ...
E .por aquest', ai, amigos, 1 démos.Jlle grandes loores
que. sempr' acorr' os coitados j e parç' aos peccadores,
e a todos faz mercees, 1 a grandes e a .mêores;
e ,porend' os seus ,miragres I tan nobres .muito foade.
95 Por dereito ten a Virgen , ¡ a Semwr de lealdade ...
ROTULO$ DAS MINIATURAS
Cómo un orñe e seu fillo yan en romeria a Santyago.
Cómo o herege de Tolosa do l)Ou.-;aron metéu un vaso de prata no rardel do tmo.
Cómo o herege foy dlzer a o baYle como dos romeos l1l furtaran o vaso.
Cómo o bayle foy tras os romeos e Uls dis.se "este.de, e.stade".
Cómo o bayJe fez catar o tardei do fillo et acharon y o vaso.
Cómo enforcaron o fillo do romeo e Sancta Marfa o soteve nas mãos.
Cómo o padre eompriu ssa romeria a Santyago e fez ssa oraç6n.
Cómo o padre tomóu a Tolosa e foy veer seu fillo e achóu-o vlv'e sllo.
Cómo o padre o toy dlzer a o ba,yte cóm'estava seu tmo na forca vtvo.
Cómo o bayle foy aló e decéu o romeo da forca.
Cómo o ba.yle foy prender o herege e connoeéu ssa. trayç6n que fez.era.
Cómo deron a o here-ge morte qual merecéu pessa maldade.
,n , l-,
I"' n I"' •
E 2 ,11s. f,232a-.o
E 1, 175, f.t&$6.o
a
f . o .l
(:ou J 1 filllLJ o 1 J'--'.J J 1
2·
, ,
r,/
,
t 111,
, • u ••• ,, n
*' .,ffil
J, 2 ~ j
J 1 .J J J11 1. 1 J) 1
a ~·, - nnor d, ,, - t••
do
"'· sobr'
-67-
, L-i r- n r- • , • UI n
4 ffil • y
,l
ti s,
f 1
-
J J J
l ()f11'
•
1
do -
J J J 1 .J
. •• dt
J
t¡Utll
1J)
ju ----- ,.
JG-1#-½J
, • , i.-,
i.-, r- n
1J /at •
J
.
J. êcS 10 [JJ
, ., ,,
Ssl da di - rei un
r- • I , ir, r- i
u ""'
t J JJl ,l
-!__J J'( ,¡ ffil IJ...__..J "-:L..- J l I J J?p./ G@
"""
,, 11!
ra ... gre, dc gta,o ma - ra .. vill'
i.-, .,
,. r- n r- , r- ..•
dêer I U t, 1LJ .: LJ ffiJ It) J J JLl ~
f-Jij
trou San - la M,1 - ri - a po r lu)
,
ro - mtu d'A - le -
i
,, n r i 111 r- n r- •I
, ,
a
ºªª'
•>,
• u , '· , ., , n , 1.-,
4',] J IJ J
~ j
.
¡J Q_J1 ) J'K,• 1 r ¡ I,¡ J_j@d
que Ct - te P, droo d' Es . p.t - ona 1 <t P" Ro . e•
, \¡I'
n • ,, ,,,,
r- n ,..' • • Ir n :J •
~ ....
J J f J IJJ+f(s
~
·~ flW ¡ l IJ ¡ 1 1 Jffâ:d
::..-- +
. dor
•• . o • T,o - lô . •• a el . rl, . d'-· ·
- 68 -
SETE CANTIGAS DE BURLAS DE
EL REY AFONSO X
CON REFERENCIAS A PERSOAXES GALEGOS
O DESAMPAllO DE EL-REI
Don Afonso escribe esta cantíga de burlas 111m des intres en que se
ato1,a soio e desasi$1ide pola súa xente. Na mesma liña están-: unha alusión
110 cantiga marial 235, as sáliras 16, 21, 24 e 26 de "Escartio e Maldizer"
e o descordo 10, unha das máis fondas creación.s ela poesía galega de tódo-
los tempos.
A situación deuse repetidas veces na s,ía oida: cando a campaña do 1264
11a chamada "traición nazarí"; cando as oilas refugaron prestar os seus homes
de armas, polo impago das "fon.sadeiras"; na clesfeita do "feclio do lmpe-
rio"; 11as revoúas dos fillos e dos nobres...
Pra asinalar a circunstancia e fixar a fecha -Rodrigues Lapa prefire
11 ¡,rimeira- sería mester escodrifíar o oalor des nomes. Se "Pedro" ven
usada como siño de indeterminación persoal -como ao decirmos un "Pedro",
un "loan• calisquera.- , os aludidos serán os "galegos", os "espoñois" e os
• galiñas•, é decir, os cobardes. Se a presencia de Pero Carcía nos leoo ,,
coidar en persoaxes indíoídualizados, éste 71oderfa ser Pero García de Arro-
niz, fígura de moito 71orqué na corte, leal, 1ior certo, ao monarca na reoolta
dos infantes, oii o trovador burgalés a quen se dirixira Jolia,i Airas de San-
tiago (EM. 175), cheo de medo a unha dona María, cicáis a Balteira, e a
quen se acolléu, en van, o xograr Lourenzo cando o aldraxaban os seus
com1)(lñeiros. A Pero de Espoña caberia identificalo con Petrus His¡><mus,
Petrns Juliani, un sobranceiro liumanista que cursara estudos er• Compos-
tela, recibira grados en París, que andivo na corte de Federico 11 e foi
eleito Papa no 1276 co nome de Joon XXl. Pmose de 7iarte de don Afonso,
faoorecéu a xestión das trégoas do 1276 con Felipe lll de Froncia. A can.-
liga estaria, entón, escrita 111111 momento en que El-Rei dubidase das axudas.
Neste xogo de identificacións, Pero Galego 71oderia ser o erudito frade
franciscán deste nome (1207-1267), que exercéii o ¡JOsto de confeso, na corte,
foi o -primeiro bispo de C11rtoge,w e siiponse un dos ,-edactores das "Parti-
das". O verso final que podería aludir á fidelidade dos nosos cabaleiros,
interpretado como referencia a este personaxe, viria ser como wi ocollerse
de don Afonso ás cousas do esprito, cando as do mundo lle fal./.aban, ou
diria que o que fa necesitar era du11 frade que o confesase. Na rio/a de.las
pouco probobles interpretacións, se a cantiga se referise á rebe/.ió11 de do11
Sancho, o xogo do nome "Pedro" teria a connotación do outro infante, cuíll
insumisión tanto o fería.
A leitura como referencia ao refugamento de acudir ás algaras so,nella
a máis doada. Agás do seu valor histórico o escariio é 1111/ta xentil mostra
da ¡,oesía de burlas de ti¡,o tradicional.
-71-
Pero que ei ora mêogua de e<>m,panha,
neo Pero Garcia nen ·Pero d'Espanha
nen Pero Galego •non irá e<>mego.
·E ,b en vo,Jo juro par Santa Ma ria :
5 que Pero d'Espanba nen Pero Garcia•
nen Pero Galego non iran cõmego.
Nunca cinga espada con bõa •baioha,
se Pero d'Espanha nen Pero Galinba
nen Pero Gafogo tfor ora cõmego.
10 Galego, Galego, outren irá comego.
<CBN. 472 = CB. 365. E<l. EM. 2)
- 72 -
GARCIA PEREZ CRITICA O VESTIR DE DON AFONSO
"Esta é a única ocasi611 en q11e figura nos Cancioneiros o trovador GarcÍ<I
Pérez (EM. 150). Moita confianza podía ter co Rei pra "tensoar" facendo
a burla d11n seri tabardo ou plwnacho de variegadas e cicáis macias coores:
a prenda, critie<ula é unha "pena ueira". O calltor tiña de ser 1111 outo per-
soaxe. Somella certeiro reco,íecer nel CIO Sarmiento, Conde de RibadC1r.,fo e
de Santa Marta de Ortigueirll, "Merino mayor" de Galicia, Alcaide de Za-
mora, casado cunl,a irmá de PCli G6mez Charifio; a 011tra, dorw. María, des-
posara cOll Joha11 García de Vil/amayor. Os dous gozaro11 da prívanza de
do11 AfollSO i emparentaron ca família reaL Poidera ser, tamén, Garcfa Pérez
"el de /os libros", que desp6is se atopa "° cancelaría de Sancho IV. Menos
probabilidades oferecen outros hom6nimos: 1111 despellSeiro, 1111 ceboleiro .. ,
que anda11 nos rexistos,
El-Rei discútpase: nunca quixera traer, e11 corte, unha prenda de tal
xeito; so11 tempos que non da11 vagar pra a escoUa de adobíos elegantes:
"Estas guerras nos fozen bulir". O cortesán prop6nlle que <1 tire a "" basu-
rciro; o monarC<1 r~tr11C<l que será mellor <lar/,la a un "coteife", un soldado
r.,i/án,
Coido que se 11011 tr/ltCI dun sinxelo xogo de 111C1ldizer, serió11 d11nlia t,e11-
s6n "escarniña". Esa "pena ,;eira", 710slC1 sobre clu11 "'bon pano", que se non
tira sen6n que se dá a wis denostados escudeir611s, non fidalgos, que fuxítm
diante as hostes dos árabes, pode ter un dobre se11So, e mesmo aludir <1
un mando militar que debera ser relevado.
-73-
15 - Sen}1or, mu.i ben me vos fostes salvar
de pena veira, que trager vos vi;
e, ,pois de vós a quere<les deitar,
se ,me creverdes, faredes assi:
mandade fogu' cst' e non aja i aJ :
2-0 dcita[de-a] fogu' en un muradal,
ca peior pena nunc:i d' esta vi.
- Carcia PérC'L, non sabedes dar
bon conselho, ,per quanto vos oí,
pois que me vós conselhades deitar
25 en 1al logar esta pena; ca, s'i
o fezcsse, faria mui(to] mal;
e ,multo tenh' o.ra q1,1e imui 1mais va.'l
en dá-la eu a un coteif' aqui.
(CBN. 4115 = CB. 357. Ed. EM. l~Ol
- 74-
PAI GóMEZ CHAnmo CONVERSA co REI SOBllE os "XANTARES"
O noso Almirante-trovador é 1111 ef!,rexio poeta, dino de 1mioersal nom-
bradía. Como mariño, guerreiro e politico servfa a tres monarcas e foi oíc-
tíma das loitas que entebreceron a sucesi6n de Sancho lV. Non era soio 1111
lírico de "cantigas de amor" e "de amito"; a súa elOJleia do Rei, na com-
paranw do poder e o mor, p6110 tam611 en cabeza da ¡,oesia civil galega
do se11 temJI0. E da libertade erJ1resioo, frente a frente con don Afonso,
dá testemmia esta tensón, que á letra refirese á pasión elo rei ¡¡ola bOCI
mesa e, no trC1sfonclo, ao tem11 elo cobro dos "xantC1res".
Non t6dolos autores concordan no persoa do Rei, xa que os códices calan
o nome, mais, non temos proba alg11nh11 ele que Sancho "el Bravo" cultivase
a poesia e menos en galego-portugués, e ténelose suscitC1do 11 cuesti611 dos
xantares de Le6n no tempo de don Afonso ¡,odemos acoller, sen reservas,
a tese dos que lle apo,ien estas estrofas.
Veleiq11í os raz611$. El-Rei declara, abertamentes, que houbo monarcas
máis conqueridores e de meirande poder; ni11gú11 como el que tivese tanto
wacer de comer "qucmdo 1/ii dan bon ¡anta,-", é decir, meirande necesidade
cle cobrar fortes im¡¡ostos. Os "herdeiros", di o almirante, referfodose aos
lnfantes, queren estar clefendidos respeito ao "foro de /,e6n", que eximfo
á cidade elo ¡,ago. E podemos, por elo, asinalar unha data co,.,:etural pra a
"tens6n". O 23 de obril de 1271, don Afollso, crto¡,ándose en Palencia, recibíu
carta elo lllfa11te don Femanclo manifestando qr,e cobrtrra xantC1res e11 terrCI
cle Le6n, sen saberen os prit>ilexios que sobre cio ti1ia11 os bisJ)Os de aquela
di6cue. Don Afonso, o día 25, rexista 8allesteros, dirixiu cortas ao Prelacio
asegurando que 110n ~o/verian a ser tomados os xantares aos seus oasalos.
A este feito debe referírse a conoersa oersiffoada.
- Oa pregunta vos quero .fazer,
senhor, que mi <levedes nfazer:
por que viestes jantares comer,
que ome nunca de vosso logar
5 comeu? [·El esto que pode seer,
ca vej' ende os erdeiro.s queix<ir?
-75'-
- 6eohor, por esto non digu' eu de non,
de ben ja-ntardes, ca é -gran razoo;
15 mai,Jos erdeiros foro de Leon
querran vosco, ,por que an .pavor
d' aver sobr' elo convosco eotençon
e xe !J1is parar outr' ano pcior.
-Pa[a]i Gómez, assi Deus mi pardoo,
20 mui gran 1empo' !t que non .foi en Carrion
nen mi deron meu jantar en Monçon;
e .por esto non sõo ,pecador
de comer ben, pois mi o dan [i) en don,
ca de mui bon ·jantar ci gran ~-abor,
(CBN. 1624; CV, ll58, Ed. EM, 305)
- 76 -
MESTRE JOAN A SOA VOZ E A BOA MESA
En dous esc1mios, El-Rei fai a burla de "Mestre }0011". N,m (E,W. 19)
xoga ca bisemia "ter voz", 110 senso da o¡ititude pra o canto, ou de tela
011 ·non nunha c11sti6n xurídica. Pfdelle, 1>oís quéreo be11, que 110n "teña wz"
11as festas de Natal, nín da Asce11si611 nín e11 outras do Señor º" dos santos,
JJ0is o ArcebiSJJO quererá pre11darlle todo o seu. Na "fíínda", aguda de máis,
,,consella que deixe " "maa voz" 1iorq11e non deben. "ter voz" nin rapaz 11/11
¡udeo.
Na outra (EM. 20), El-Rei amostra os desexos, em¡,arellados, do bon
xantm· pra ele e do bon e curto canto do "Mestre /01111", na eírexa: "Boa
comida de P11sc11a" e son "ligeiro" de cantar; "bon salm6n" e 7ieq11eno evan-
xeo; manxares sabrosos e xurdio canto de remate; "bon vinho de Ouréns"
e bon "o c1111ctipotens".
Pretendin e" a identificaci6n co "Magiste,· Jol,anes", organista, testigo
dunha ve11da na rr1a dos Zapateiros ,le Ourense. Mellor 71odeña ser o Joan
Nicalás 011 Nico/ao, médico e cantor, que aparez ·11as canligas de Airas Pércz
V11it11rom (CV. 1096), Pero de Ambro<i (CB. 441) e Afo11so de Cot611
(CV.1116). A mestura das idcias do cante e dil mantenza pocle11 sw:erirnos
a ideia de que o músico ¡iretendera rexir a dieta do Rei cas súas prescrip-
ci6ns. E terían máis lóxica as com¡,ara11zas, e tamén a acusación racial, se
fora tm converso ou descendente, que se sospeitara aborrecido 11ola parti-
ci¡iaci6n no canto littírxico e que 11011 debera facer demasiadas 1eclamaci6ns
nin trameterse a gobernar de máis, cont·ra os gostos e os 1JOsibles excesos
gastron6micos de don Afonso.
Nada desto some/la encaixar ca idcia de Pellegrini de que Mestre Joan
fose Joan Afonso, dito tamén Joon Peláez, memvro moi 11omeado do Ca-
bf,loo com¡JOstelán, Arcediago de Trastámara, notario de El-Rei, caJJelán do
Pontifice, embaixador diante del pra o "fecho del Im¡1erio"', dende o 1263,
e que foi 1111 dos eleitos pra o Arcebi.tpado de Santiago no 1268.
e graciosa a "cantiga de escartio"' de· tipo. tradicional, cas graciosas in-
clusións latinas; cicáis con triple senso a da estrofa derradeira.
Quero-vos ora mui li>en consclhar,
-meestre Joan, s~undo meu sen:
que, macar preit ajades con a1gucn,
non q ueirades con el en voz entrar,
5 mais dad' a outren que tenha por vós;
ca vossa onra é [a) 'todos nós
e quantos nós .wemos ,per amar.
-77-
-E pero se a quiserdes tccr,
nõna tenhades per ren ant' el-rei;
10 e direi-vos ora por que o ci:
,¡>or que nunca vo..Jo vej[ o] .fazer
é¡uo vo•lo non veja ·teer ussi
que, ,pero vos el-rei queira des i
•ben juigar, non á end' o .poder.
15 ,E ainda vos conselharei a 1,
,por que -vos amo [mui] de coraçon:
que nunca vo:o en dia d'Aceoson
-tenhades, nen en <lia de Natal,
nen doutras festas de ·Nostro Senhor
20 nen de seus santos, ca ei gran pavor
de vos V\ir mui toste deles mal.
-Nen ar na cgreja -non vos cooselh' eu
de tcer voz,. e.a vos non á mester;
ca, se i.,elcja sobr' ela ouver,
25 o arcebispo, voss' amigu' e ,meu,
a quen o Jcito do sagrado jaz,
e n quen ,pesa do mal, se s' i faz,
<¡ucrrá que seja ,quanto avcdes seu.
-E, pol' amor de Deus, estad' en paz
30 e •leixade ,nna -voz, en rapaz
sol nõna <lev' a têer nen judeu.
(CBN. 189; CV. 12. Ed. EM. 19)
-'18-
DON AFONSO RESPONDE A UNHA "DEMANDA" DE JOflAN AIRAS
O compostelán Johan Airas, 11n dos máis vizosos ¡Joetas dos Cancioneiros,
deixo11nos oitenta e d,ias cantigas e trllba/1611 nas tres liñas líricas cun xeito
anovado,. Andivo "en c(1s' el' El-Rei'' dende os tempos de San Fernando e
[!.Oz6u da amistllde de don Afonso. Dirixiuse a el 111111l,a canti~a, fogosa e
dialéctica, de tema amoroso, anque al.g1111ha vez tense comentado e gabado
como si tivera 1111 contido polftico (CV. 605; CBN. 1015):
-79 -
Don Airas, pois me rogades
que vos dia roeu conselbo,
direi-vo,lo en con~-elho:
por ben tenh' eu que vaades
5 mui longe de mi e mui con meu grado.
-80 -
PERO DA PON1'E, APRENDIZ DO DEMO
Dous fortes denostos de don Afonso endereitáronse contra Pero da Ponte.
Ntm trátao de ¡,laxiario, neste o combate -el, o autor da impia cantiga
"Fun eu poer a man ... "- de ter incurrido en herex.fa. E: posible que o mo-
ti~-o fosen os prantos, en especíal o feito pola morte de don Tel.lo Afonso
de Meneses, onde xoga o "topos" da queixa contra Deus.
De outra parte, a sátira ten tamén o seu aspecto literm·io. El-Rei acusa
ao cantor de que non trova como proençal, se11611 como Bemarda de Bona-
val, que non é "t·rovt1r natural", "pois que o del e do Dem't1prendestes".
Enténdese que o aprendido do Demo non son somentes as irreverencias,
máis ou menos estereotípicas, sen6n o xeito de trovar. Como Da Ponte non
é, de certo, un reaccío,iario na s,ía poética, El-Rei trata, con seguranza, de
feri/o no seu amor propio de home do seu tempo. E na fiinda alude a aquel
mal viño que o fixera matar e despoxt1r -literariamente- a Cot6n, outro
poeta da escola tradicional. Nestes versos a mencí6n de Vila Real oferesce
unha ·data; a cantiga ten de ser posterior ao 1255 en que Pozuelo Seco
recibfu este nome, trocado hoxe 110 de Ciudad Real. Queda un pouco lonxe
da que teñen os prantos con hip6rboles bl<tsfematorias.
Pero da ,Ponte, ,p are-vos en mal
per ante o Domo do fogo inferna,1,
,por que eon •Deus, o ,padre spirital,
minguar quisestes, mal per desereestes.
5 •E ,ben vej' ora que trobar vos fai,
,pois .vós tan -louca razon <:<>metestes.
E .pois razon [a] tan descomunal
fostes fHhar, e que ta-n pouco vai,
¡pesar,mi-â en, se vos ,pois a ,ben sal
10 ante o Diahoo, a que obedecestes.
E ben vej' ora que trobar vos fai,
.pois vós tan •louca razon cometestes.
Vós non 1robades come proençal,
mais come Bernaldo de Bonaval;
15 ,por ende non é trobar natural,
1_)0is que o del e do Dem' aprendestes.
E ,ben -vej' ora que -trobar vos .fai,
pois vós tan fouca razoo cometestes.
E .poren, Don 'Pedr', en Vila, Real,
20 en mao .ponto vós tanto -bcvestes.
(CBN. 48'1; CV. 70. FA. EM. 17)
- 81 -
PERO DA PONTE E O SEU CRIME LITERARIO
- 82-
,E ,p oreod' é gran trae<lor provado,.
20 de ,que se já nunca .pode salvar,
come quen a seu &migo jurado,
ibevendo con ele, o foi mat<lr:
todos 'Polos cantares del ,levar,
con os quaes oj' anda arr<.>fado.
-Sl -
REXISTRO
Pá:es.
AFONSO X E 0ALICIA ........ .... ................ .. ...... .. ..... .. ......... , .... ·•• . ... 5
A lnfancla de do" Afo1'so .. ... .. .... .. .. . . .. ... ..... ......... •.... .... .. .. . 7
El-Rei non ven a Galicia .. ......................... ........................ 8
O " código" da Terra de Santiago .. .......... ........ ........ ...... .. .. . 8
o dest!:o de don Afonso ..... .. ............. .... .. .... .. .. .................. 8
A/011so X e Compostela ........................, .. .... .. .... .. , ...... .. ..... 9
Temas galegos na poesia afonsi .. .. ...... ,.............................. . 12
Galegos e portugueses 11a corte .. .. ...... .. .. .... .. ........ .... .. .. ...... 12
O uso do galego por Afonso X .. .. ...... .. .............................. 14
A ESCOLMA. Observacións ...... ..... ... .... . .. .... .. ...... .... .... .. .. ........ ....... lG
SETE MIRAGRES DE 0AJ,IC1A
O labrego defendido pola Virxe. Arm,entefra (CM. 22) 19
A tolleita de Lugo (CM. 77) .......... .. .. ........ .. ...................... .. 23
Bruxer-la e mlragre e-n Caldas de Re-;s (CM. 104) .. ...... .. .... . 26
Unha cesárea acclde-ntal. Terra de Santiago (OM. 184) .... .. 30
Nosa Señora de Ribela quer aceite dO b6 (C!lj:. 304) .... ........ 34
O escudeiro arreitado. Santa Marfa do Monte (CM. 317) ...... 37
Santa Maria do Vlso sanda un azor (CM. 352J' .. ...... .. ...... .. .. . 41
-85-
Pá:ts.
D O CANCIONEIRO DE ESCARÑO E MALDICER
O desamparo do Rei. "Pero q ue eí ora mengua" (EM. 2) 71
Garela Pérez critica o vestir de don Afonso. "Ua preg,mta
quer ar faceer a Et-Ret" (EM. 150) ..... .. ....... .. ....... ....... ... 73
Pai G6mez Chariño conversa co Rei sobre os "xantares". "Ua
pregunta vos quero fazer" (EM. 305) .... .. .. .. . .. .. .. .... . .. .. .... 75
Mestre Joan a súa voz e a ooa mesa. " Quero-vos ora ben
conselhar" (EM. 19) e "Com eu en dia de Pascoa" (EM. 20) ?7
Don Afonso responde a unha "demanàa" de Johan Alras.
"Don Airas, pois me rogades" (EM. S) ....... ....... .. ........... 79
Pero da Ponte, aprendiz do demo. " Pero da Ponte pare-vos
en mal" (EM. 17) ......... . ....... .... ......................... ...... ..... 81
Pero da Ponte e o seu crime llterario. "Pero da Pont'a feito
gran pecado" (EM. 20) .. .. .. .. .. .. .. ........ .. ...... .. ...... .. .. .... .. .. 82
..
-86 -
Rematou.se de imprentar
nos talleres de "Artes Gráficas Gallela, S. A.",
rúa segovla, 15, de Vigo,
o dla 17 de maio do 1980,
l>L\ t)AS LZTRAS CALEC-'S