250700VIETNAME101OFFICIAL0USE0ONLY1

Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized
25070
Quyïìn àûúåc noái:
Vai troâ cuãa truyïìn thöng àaåi chuáng àöëi vúái phaát triïín kinh tïë
Ngûúâi dõch: NGUYÏÎN THÕ HOÂA

TÖN THU HUYÏÌN
NGUYÏÎN THAÅC PHÛÚNG
Hiïåu àñnh: VUÄ CÛÚNG
NHAÂ XUÊËT BAÃN VÙN HOÁA - THÖNG TIN

HAÂ NÖÅI - 2006
THE RIGHT TO TELL
The Role of Mass Media in Economic Development
QUYÏÌN ÀÛÚÅC NOÁI

Vai troâ cuãa truyïìn thöng àaåi chuáng àöëi vúái phaát triïín kinh tïë
© 2005 The International Bank for Reconstruction and Development / The World Bank
1818 H Street, NW
Washington, DC 20433 USA
All rights reserved.

First printing
1 2 3 4 5 03 02
Nhûäng phaát hiïån, kiïën giaãi, vaâ kïët luêån àûúåc thïí hiïån trong cuöën saách naây laâ cuãa caáctaác giaã vaâ
khöng nhêët thiïët phaãn aánh nhûäng quan àiïím cuãa Höåi àöìng Giaám àöëc àiïìu haânh cuãa Ngên haâng
Thïë giúái hay caác chñnh phuã maâ hoå àaåi diïån.
Ngên haâng Thïë giúái khöng àaãm baão tñnh chñnh xaác cuãa nhûäng dûä liïåu trong cuöën saách naây.
Àûúâng biïn giúái, maâu sùæc, viïåc goåi tïn vaâ nhûäng thöng tin khaác àûúåc thïí hiïån trïn bêët cûá baãn àöì
naâo trong cuöën saách naây khöng haâm yá möåt sûå xaác nhêån hay thûâa nhêån naâo àöëi vúái caác àûúâng
biïn giúái, hoùåc võ thïë phaáp lyá cuãa bêët cûá laänh thöí naâo tûâ phña Ngên haâng Thïë giúái.
Quyïìn vaâ giêëy pheáp
Têët caã caác tû liïåu trong baãn phêím naây àïìu coá baãn quyïìn. Viïåc sao cheáp hoùåc chuyïín taãi tûâng phêìn
hoùåc toaân böå êën phêím naây maâ khöng àûúåc pheáp laâ vi phaåm phaáp luêåt hiïån haânh. Ngên haâng Taái thiïët
vaâ Phaát triïín quöëc tïë / Ngên haâng Thïë giúái khuyïën khñch viïåc truyïìn baá caác taác phêím cuãa Ngên haâng
vaâ cho pheáp taái baãn tûâng phêìn cuãa cuöën saách naây àûúåc kõp thúâi.
Àïí àûúåc pheáp sao cheáp vaâ in laåi bêët cûá phêìn naâo cuãa cuöën saách naây haäy gûãi àïì nghõ vúái thöng tin àêìy
àuã àïën Copyright Clearance Center Inc., 222 Rosewood Drive, Danver, MA 01923, USA;
telephone: 978-750-8400; fax: 978-750-4470; Internet:www.copyright.com.
Moåi cêu hoãi khaác vïì quyïìn vaâ giêëy pheáp kïí caã quyïìn àûúåc múã chi nhaánh phaãi gûãi vïì: Office of the
Publisher, The World Bank, 1818 H Street, NW, Washington, DC 20433, USA; fax: 202-522-2422;
e-mail: pubrights@worldbank.org.
Muåc luåc
Lúâi nhaâ xuêët baãn vii
Lúâi noái àêìu ix
Vïì caác taác giaã xi
1 Soi mònh trong gûúng: Truyïìn thöng noái gò vaâ taåi sao? -
Möåt töíng quan 1
Roumeen Islam
PHÊÌN I. TRUYÏÌN THÖNG HÖÎ TRÚÅ THÕ TRÛÚÂNG NHÛ THÏË NAÂO? 31
2 Sûå minh baåch trong chñnh phuã 33

Joseph Stiglitz
3 Truyïìn thöng àaåi chuáng vaâ traách nhiïåm chñnh trõ 57

Timothy Besley, Robin Burgess, vaâ Andrea Prat
4 Truyïìn thöng vaâ caác thõ trûúâng úã Myä 79

Edward S. Herman
5 Sûå hùng haái phi lyá trong truyïìn thöng 109

Robert J. Shiller
iii
iv Quyïìn àûúåc noái: Vai troâ cuãa truyïìn thöng àaåi chuáng àöëi vúái phaát triïín kinh tïë
6 Phên phöëi tin tûác vaâ aãnh hûúãng chñnh trõ 125
David Strömberg
7 Vai troâ quaãn trõ doanh nghiïåp cuãa truyïìn thöng 141
Alexander Dyck vaâ Luigi Zingales
PHÊÌN II . ÀIÏÌU GÒ TAÅO THUÊÅN LÚÅI CHO TRUYÏÌN THÖNG? 183
8 Quyïìn súã hûäu trong ngaânh truyïìn thöng vaâ sûå thõnh vûúång 185
Simeon Djankov, Caralee McLiesh, Tatiana Nenova, vaâ Andrei Shleifer
9 Truyïìn thöng vúái tû caách laâ möåt ngaânh: Cú súã kinh tïë
cuãa truyïìn thöng àaåi chuáng 219
Bruce M.Owen
10 Möi trûúâng phaáp lyá cho truyïìn thöng tin tûác 245
Peter Krug vaâ Monroe E. Price
11 Luêåt vïì lùng maå 269

Ruth Walden
12 Truyïìn thöng trong sûå chuyïín àöíi: Quyïìn laänh àaåo

cuãa kinh tïë hoåc 293
Tim Carrington vaâ Mark Nelson
PHÊÌN III. TRUYÏÌN THÖNG NOÁI GÒ VÏÌ TRUYÏÌN THÖNG? 321
13 Nghïì nghiïåp töët nhêët trïn thïë giúái 323

Gabriel Garcña Maárquez
14 Truyïìn thöng vaâ Tiïëp cêån thöng tin úã Thaái Lan 333
Roumeen Islam
Soi mònh trong gûúng: Truyïìn thöng noái gò vaâ taåi sao? - Möåt töíng quan v
15 Truyïìn thöng vaâ Phaát triïín úã Bùnglaàeát 347

Mahfuz Anam
16 Túâ Thúâi baáo Cairo àûúåc xuêët baãn tûâ Àaão Sñp nhû thïë naâo 357
Hisham Kassem
17 Vai troâ cuãa truyïìn thöng úã Dimbabuï 365

Mark G. Chavunduka
18 Baáo chñ hêåu chuã nghôa cöång saãn: Mûúâi àiïìu rùn cho
möåt nhaâ baáo chên chñnh 377
Adam Michnik
19 Sûå töìn taåi cuãa möåt àaâi truyïìn hònh cêëp tónh trong thúâi kyâ diïîn ra
nhiïìu àöíi thay to lúán 389
Viktor Muchnik and Yulia Muchnik
Phuå luåc
Lúâi nhaâ xuêët baãn
Trong “Baáo caáo phaát triïín thïë giúái nùm 2002: Xêy dûång thïí chïë cho thõ
trûúâng” àaä daânh möåt chûúng viïët vïì vai troâ cuãa truyïìn thöng àöëi vúái phaát triïín.
Cuöën “Quyïìn àûúåc noái: Vai troâ cuãa truyïìn thöng àaåi chuáng àöëi vúái phaát triïín kinh
tïë” laâ sûå nöëi tiïëp cöng viïåc cuãa Baáo caáo trïn nhùçm baân röång hún vêën àïì naây.
Cuöën saách, ngoaâi phêìn töíng quan noái vïì nöåi dung vaâ yá nghôa cuãa truyïìn
thöng, coá ba phêìn:
Phêìn I: Truyïìn thöng höî trúå thõ trûúâng nhû thïë naâo? göìm 6 chûúng.
Phêìn II: Caái gò taåo thuêån lúåi cho truyïìn thöng? göìm 5 chûúng.
Phêìn III: Truyïìn thöng noái gò vïì truyïìn thöng? göìm 7 chûúng.
Caác chûúng trong cuöën saách àaä goáp phêìn vaâo nhêån thûác cuãa ngûúâi àoåc vïì
aãnh hûúãng cuãa truyïìn thöng àïën kïët quaã phaát triïín trong nhûäng böëi caãnh khaác
nhau; àûa ra nhûäng bùçng chûáng vïì hoaåt àöång cuãa ngaânh truyïìn thöng vaâ caác
quy àõnh vïì truyïìn thöng úã möåt söë nûúác trïn thïë giúái; àöìng thúâi chó ra àiïìu kiïån
kinh tïë vaâ möi trûúâng chñnh saách naâo laâ cêìn thiïët àïí giuáp cho truyïìn thöng coá
thïí höî trúå cho phaát triïín kinh tïë.
Cuöën saách laâ möåt êën phêím cuãa Ngên haâng Thïë giúái nhùçm goáp phêìn vaâo viïåc
xêy dûång möåt thïë giúái minh baåch vaâ quaãn trõ nhaâ nûúác coá traách nhiïåm vaâ hiïåu
quaã hún.
Nhaâ xuêët baãn xin giúái thiïåu cuöën saách àïí baån àoåc tham khaão.
Thaáng 8 nùm 2006
NHAÂ XUÊËT BAÃN VÙN HOÁA - THÖNG TIN
vii
Lúâi noái àêìu
Hiïån nay, coá trïn 1,2 tyã ngûúâi àang söëng dûúái mûác möåt àöla möåt ngaây. Vaâ trong
söë nhûäng ngûúâi ngheâo naây, nhiïìu ngûúâi khöng nhûäng chõu caãnh bêìn cuâng vïì
vêåt chêët vaâ thïí chêët, maâ coân khöng coá quyïìn lïn tiïëng trong nhûäng quyïët àõnh
aãnh hûúãng àïën cuöåc söëng cuãa hoå. Hún thïë nûäa, tham nhuäng cuâng cöng taác quaãn
trõ nhaâ nûúác loãng leão àaä laâm xoái moân tñnh hiïåu quaã cuãa viïån trúå. Roä raâng laâ àaä
coá nhûäng tiïën böå nhêët àõnh trong viïåc giaãi quyïët nhûäng thaách thûác naây, song
phaát triïín laâ möåt vêën àïì phûác taåp liïn quan àïën nhiïìu haânh àöång trïn nhiïìu
mùåt trêån. Möåt phêìn then chöët cuãa chiïën lûúåc phaát triïín hiïåu quaã laâ phöí biïën
kiïën thûác vaâ tùng cûúâng tñnh minh baåch. Àïí giaãm ngheâo, chuáng ta phaãi tûå do
hoáa quyïìn tiïëp cêån thöng tin, cuäng nhû nêng cao chêët lûúång thöng tin. Vúái
nhiïìu thöng tin hún, ngûúâi dên seä àûúåc tùng cûúâng quyïìn lûåc àïí coá thïí àûa ra
nhûäng lûåa choån töët hún.
Vúái nhûäng lyá do naây, töi luön cho rùçng tûå do baáo chñ khöng hïì laâ thûá “xa
xó”. Àoá chñnh laâ cöët loäi cuãa sûå phaát triïín cöng bùçng. Truyïìn thöng coá thïí vaåch
trêìn tham nhuäng. Noá coá thïí kiïím chûáng chñnh saách cöng thöng qua viïåc hûúáng
sûå chuá yá cuãa ngûúâi dên vaâo caác hoaåt àöång cuãa chñnh phuã. Noá cho pheáp ngûúâi
dên àûúåc baây toã nhiïìu quan àiïím khaác nhau vïì sûå quaãn trõ nhaâ nûúác vaâ caãi
caách, cuäng nhû goáp phêìn xêy dûång sûå àöìng thuêån trong cöng chuáng àïí taåo ra
sûå thay àöíi. Noá coân höî trúå cho caác thõ trûúâng vêån haânh töët hún - tûâ thõ trûúâng
buön baán rau quaã qui mö nhoã úã Inàönïxia, àïën thõ trûúâng vöën vaâ ngoaåi tïå toaân
cêìu úã Luên Àön vaâ Niu Yoáoc. Noá taåo àiïìu kiïån thuêån lúåi cho viïåc buön baán,
truyïìn baá yá tûúãng, vaâ sûå àöíi múái tûâ nûúác naây sang nûúác khaác. Chuáng ta cuäng
thêëy rùçng, truyïìn thöng quan troång àöëi vúái phaát triïín con ngûúâi, thöng qua viïåc
phöí biïën kiïën thûác giaáo duåc vaâ sûác khoãe túái nhûäng vuâng xa xöi heão laánh úã caác
quöëc gia tûâ Uganàa àïën Nicaragoa.
ix
x Quyïìn àûúåc noái: Vai troâ cuãa truyïìn thöng àaåi chuáng àöëi vúái phaát triïín kinh tïë
Song kinh nghiïåm cho thêëy, tñnh àöåc lêåp cuãa truyïìn thöng rêët mong manh
vaâ rêët dïî bõ töín thûúng. Moåi chñnh phuã àïìu thûúâng xuyïn boá buöåc truyïìn
thöng. Àöi khi truyïìn thöng coân bõ kiïím soaát búãi nhûäng lúåi ñch caá nhên àêìy thïë
lûåc àang muöën bûng bñt thöng tin. Hoåc vêën thêëp, vöën con ngûúâi vaâ cöng nghïå
ngheâo naân, cuäng coá thïí haån chïë vai troâ tñch cûåc cuãa truyïìn thöng. Vaâ chuáng ta
tûâng thêëy taác haåi cuãa viïåc vêån àöång vaâ àûa tin tùæc traách - bùçng chûáng laâ taác haåi
khuãng khiïëp cuãa viïåc tuyïn truyïìn chiïën tranh úã Ruanàa. Roä raâng laâ, àïí höî trúå
cho phaát triïín, truyïìn thöng cêìn möåt möi trûúâng phuâ húåp - xeát vïì sûå tûå do, nùng
lûåc, kiïím soaát, vaâ àöëi troång.
Baáo caáo phaát triïín thïë giúái nùm 2002 “Xêy dûång thïí chïë cho thõ trûúâng” àaä
daânh möåt chûúng vïì vai troâ cuãa truyïìn thöng àöëi vúái phaát triïín. Cuöën saách naây
seä baân röång hún vïì vêën àïì naây. Àêy laâ àoáng goáp quan troång vaâo nhêån thûác cuãa
chuáng ta vïì aãnh hûúãng cuãa truyïìn thöng àïën nhûäng kïët quaã phaát triïín trong
nhûäng böëi caãnh khaác nhau, àûa ra bùçng chûáng vïì möi trûúâng chñnh saách naâo laâ
cêìn thiïët àïí giuáp truyïìn thöng coá thïí höî trúå thõ trûúâng chñnh trõ vaâ kinh tïë, àöìng
thúâi noái lïn tiïëng noái cuãa nhûäng ngûúâi yïëu thïë. Cuöëi cuâng, quan àiïím cuãa caác
hoåc giaã cuäng nhû têìm nhòn cuãa chñnh nhûäng ngûúâi trong nghïì - caác nhaâ baáo -
cuäng seä àûúåc kïët húåp vúái nhau. Cuöën saách seä rêët hûäu ñch àöëi vúái caác nhaâ hoaåch
àõnh chñnh saách, caác töí chûác phi chñnh phuã, nhaâ baáo, nhaâ nghiïn cûáu, vaâ sinh
viïn.
ÊËn phêím naây phuåc vuå cho cöng viïåc maâ Ngên haâng Thïë giúái àang laâm vïì
minh baåch vaâ quaãn trõ nhaâ nûúác. Noá böí sung cho nhûäng nöî lûåc khöng ngûâng
cuãa Viïån Ngên haâng Thïë giúái nhùçm àaâo taåo caác nhaâ baáo trong viïåc àûa tin àiïìu
tra trïn hún 50 quöëc gia. Noá cuäng höî trúå cho hoaåt àöång cuãa Vuå Àöëi ngoaåi chuáng
töi trong viïåc cöång taác vúái caác chñnh phuã nhùçm thiïët lêåp cöng taác thöng tin liïn
laåc vïì phaát triïín coá hiïåu quaã.
Mong rùçng, cuöën saách naây laâ möåt trong nhiïìu hoaåt àöång maâ Ngên haâng
Thïë giúái, vúái caác àöëi taác cuãa mònh, cuâng phêën àêëu àïí xêy dûång möåt thïë giúái
minh baåch vaâ möåt chñnh phuã coá traách nhiïåm hún.
James D.Wolfensohn
Chuã tõch Nhoám Ngên haâng Thïë giúái
Vïì caác taác giaã
Cuöën saách naây laâ sûå tiïëp nöëi cöng viïåc cuãa Baáo caáo Phaát triïín Thïë giúái 2002: Xêy
dûång thïí chïë cho thõ trûúâng. Cuöën saách do möåt nhoám taác giaã biïn soaån, àûáng àêìu
laâ Roumeen Islam, vaâ caác thaânh viïn laâ Simeon Djankov vaâ Caralee McLeish.
Alice Faintich chõu traách nhiïåm hiïåu àñnh baãn thaão vaâ John Didier giaám saát quaá
trònh xuêët baãn.
Mahfuz Anam laâ töíng biïn têåp baáo Daily Star cuãa Bùnglaàeát.
Timothy Besley laâ giaáo sû kinh tïë hoåc trûúâng Kinh tïë hoåc Luên Àön vaâ laâ
giaám àöëc Trung têm Quöëc tïë Kinh tïë hoåc vaâ caác chuyïn ngaânh liïn quan mang
tïn Suntory vaâ Toyota.
Robin Burgess laâ giaãng viïn kinh tïë hoåc trûúâng Kinh tïë hoåc Luên Àön vaâ
laâ giaám àöëc Chûúng trònh Nghiïn cûáu Töí chûác Kinh tïë vaâ Chñnh saách Cöng cuãa
Trung têm Quöëc tïë Kinh tïë hoåc vaâ caác chuyïn ngaânh liïn quan mang tïn
Suntory vaâ Toyota.
Tim Carrington laâ chuyïn viïn cao cêëp vïì thöng tin àaåi chuáng cuãa Viïån
Ngên haâng Thïë giúái taåi Oasinhtún D.C.
Mark Chavunduka laâ cûåu biïn têåp viïn baáo The Standard, möåt túâ baáo àöåc
lêåp haâng àêìu cuãa Dimbabuï.
Kavi Chongkittavorn laâ trûúãng phoâng biïn têåp baáo The Nation, túâ baáo tiïëng
Anh haâng àêìu úã Thaái Lan.
Simeon Djankov laâ chuyïn gia kinh tïë cao cêëp cuãa böå phêån Dõch vuå Tû vêën
xi
xii Quyïìn àûúåc noái: Vai troâ cuãa truyïìn thöng àaåi chuáng àöëi vúái phaát triïín kinh tïë
Khu vûåc Tû nhên cuãa Ngên haâng Thïë giúái.
Alexander Dyck laâ phoá giaáo sû vïì kinh doanh vaâ quaãn trõ taåi trûúâng Kinh
doanh Harvard.
Gabriel Garcña Maárquez laâ nhaâ baáo vaâ nhaâ vùn àaä àoaåt giaãi Nobel Vùn hoåc
nùm 1982.
Edward Herman laâ giaáo sû danh dûå vïì taâi chñnh taåi trûúâng Wharton thuöåc
Àaåi hoåc Pennsylvania.
Roumeen Islam laâ trûúãng böå phêån Giaãm ngheâo vaâ Quaãn lyá Kinh tïë cuãa
Viïån Ngên haâng Thïë giúái.
Hisham Kassem laâ biïn têåp viïn baáo Cairo Times, möåt taåp chñ tin tûác bùçng
tiïëng Anh taåi Ai Cêåp.
Peter Krug laâ giaáo sû vïì thöng tin liïn laåc taåi Trûúâng Luêåt, thuöåc Àaåi hoåc
Oklahoma.
Caralee McLiesh laâ nhaâ kinh tïë thuöåc böå phêån Dõch vuå Tû vêën Khu vûåc Tû
nhên cuãa Ngên haâng Thïë giúái.
Adam Michnik laâ töíng biïn têåp cuãa baáo Gazeta Wyborcza, nhêåt baáo haâng
àêìu cuãa Ba Lan.
Victor Muchnick laâ töíng biïn têåp Àaâi truyïìn hònh TV2 úã Tomsk, Nga.
Yulia Muchnik laâ phoáng viïn Àaâi truyïìn hònh TV2 úã Tomsk, Nga.
Mark Nelson laâ giaám àöëc chûúng trònh caác hoaåt àöång cuãa Viïån Ngên haâng
Thïë giúái taåi Paris.
Tatiana Nenova laâ nhaâ kinh tïë taâi chñnh thuöåc böå phêån Dõch vuå Tû vêën Khu
vûåc Tû nhên cuãa Ngên haâng Thïë giúái.
Bruce Owen laâ chuã tõch Cöng ty Econmist Incorporated, möåt cöng ty tû vêën
chuyïn vïì phên tñch kinh tïë vi mö.
Andrea Prat laâ giaãng viïn kinh tïë hoåc cuãa trûúâng Kinh tïë hoåc Luên Àön vaâ
laâ thaânh viïn cuãa ban biïn têåp túâ Review of Economic Studies.
Monroe Price laâ saáng lêåp viïn vaâ àöìng giaám àöëc Chûúng trònh Luêåt
Truyïìn thöng So saánh vaâ Chñnh saách taåi Àaåi hoåc Oxford, Vûúng quöëc Anh,
Vïì caác taác giaã xiii
àöìng thúâi laâ giaáo sû àoaåt giaãi thûúãng mang tïn Joseph vaâ Sadie Danciger vïì
Luêåt taåi Trûúâng Benjamin N. Cardozo thuöåc Àaåi hoåc Yeshiva, New York.
Robert Shiller laâ giaáo sû Kinh tïë hoåc àoaåt giaãi thûúãng mang tïn Stanley B.
Resor taåi Àaåi hoåc Yale.
Andrei Shleifer laâ giaáo sû Kinh tïë hoåc àoaåt giaãi thûúãng mang tïn Whipple
V. N. Jones taåi Àaåi hoåc Harvard vaâ laâ ngûúâi àoaåt giaãi thûúãng mang tïn John
Bates Clarke nùm 1999.
Joseph Stiglitz laâ giaáo sû vïì taâi chñnh vaâ kinh tïë hoåc taåi Trûúâng sau àaåi hoåc
vïì Kinh doanh, Trûúâng Cöng vuå vaâ Ngoaåi giao, vaâ khoa Kinh tïë thuöåc Àaåi hoåc
Colombia, vaâ laâ ngûúâi àoaåt giaãi thûúãng Nobel Kinh tïë nùm 2001.
David StrÖmberg laâ nghiïn cûáu viïn cuãa Viïån Nghiïn cûáu Kinh tïë Quöëc
tïë, Stockholm, Thuåy Àiïín.
Ruth Walden laâ giaáo sû vaâ giaám àöëc chûúng trònh sau àaåi hoåc taåi Trûúâng
Baáo chñ vaâ Truyïìn thöng Àaåi chuáng thuöåc Àaåi hoåc North Carolina taåi Chapel
Hill.
Luigi Zingales laâ giaáo sû vïì Töë chêët Doanh nhên vaâ Taâi chñnh, àoaåt giaãi
thûúãng mang tïn Robert C. McCormack cuãa Trûúâng Sau àaåi hoåc vïì Kinh
doanh, thuöåc Àaåi hoåc Chicago.
1
Soi mònh trong gûúng:
Truyïìn thöng noái gò vaâ taåi sao? - Möåt töíng quan
Roumeen Islam
Ngaânh truyïìn thöng, duâ cuãa nhaâ nûúác hay tû nhên, àïìu àoáng möåt vai troâ quan
troång trong bêët kyâ nïìn kinh tïë naâo thöng qua viïåc tranh thuã sûå uãng höå hay
phaãn àöëi tûâ caác àöëi tûúång bõ quaãn lyá, bùçng viïåc coá nïu bêåt àûúåc hay khöng
quan àiïím vaâ/hoùåc nhûäng löîi lêìm cuãa ngaânh, bùçng viïåc coá noái lïn àûúåc tiïëng
noái vò cöng chuáng hay khöng, hoùåc chó àún giaãn bùçng viïåc àùng taãi caác thöng
tin kinh tïë. Vò muåc àñch söëng coân cuãa mònh, truyïìn thöng phuå thuöåc vaâo nhaâ
nûúác àang àiïìu tiïët ngaânh, vaâo caác doanh nghiïåp traã tiïìn àïí quaãng caáo trïn
àoá, vaâ vaâo khaách haâng maâ noá àang phuåc vuå. Cên bùçng àûúåc caác nhoám lúåi ñch
khaác nhau naây laâ möåt viïåc khoá khùn. Viïåc ngaânh truyïìn thöng laâm thïë naâo àïí
cên bùçng seä quyïët àõnh khöng chó khaã nùng sinh töìn cuãa ngaânh, maâ caã aãnh
hûúãng cuãa noá àïën diïån maåo kinh tïë. Cuöën saách naây àïì cêåp túái caác nhên töë
quyïët àõnh liïåu ngaânh truyïìn thöng coá thïí höî trúå àûúåc hay khöng vaâ höî trúå
nhû thïë naâo cho caác tiïën böå kinh tïë.
Roä raâng, vúái vai troâ quan troång cuãa möåt nhaâ cung cêëp thöng tin, truyïìn
thöng coá veã nhû dïî daâng khñch lïå nhûäng thaânh quaã kinh tïë töët hún khi noá thoãa
maän àûúåc ba àiïìu kiïån sau àêy: truyïìn thöng àöåc lêåp, cung cêëp thöng tin chêët
lûúång töët, vaâ coá àûúåc möåt phaåm vi aãnh hûúãng lúán. Àoá laâ, khi noá giaãm àûúåc hiïån
tûúång bêët àöëi xûáng tûå nhiïn vïì thöng tin, nhû Joseph Stiglitz àïì cêåp úã chûúng
2, giûäa nhûäng nhaâ cêìm quyïìn vaâ nhûäng àöëi tûúång maâ chñnh quyïìn àûúåc xem
laâ phaãi phuåc vuå, vaâ khi noá giaãm tñnh bêët àöëi xûáng thöng tin giûäa caác àöëi tûúång
tû nhên. Möåt ngaânh truyïìn thöng nhû vêåy coá thïí tùng cûúâng àûúåc tñnh traách
nhiïåm cuãa caã doanh nghiïåp vaâ chñnh phuã, thöng qua viïåc giaám saát vaâ àe doaå vïì
uy tñn, trong khi cuäng cho pheáp ngûúâi tiïu duâng àûa ra àûúåc nhûäng quyïët àõnh
coá àêìy àuã thöng tin.
Cuöën saách naây trñch dêîn nhiïìu vñ duå vïì giaá trõ cuãa thöng tin do truyïìn
1
2 Quyïìn àûúåc noái: Vai troâ cuãa truyïìn thöng àaåi chuáng àöëi vúái phaát triïín kinh tïë
thöng mang laåi. Alexander Dyck vaâ Luigi Zingales (chûúng 7) thaão luêån laâm
thïë naâo truyïìn thöng coá thïí buöåc caác giaám àöëc vaâ nhaâ quaãn lyá doanh nghiïåp
phaãi ûáng xûã theo caách àûúåc xaä höåi chêëp nhêån, qua àoá traánh àûúåc nhûäng haânh
àöång coá thïí bõ chó trñch vaâ bõ khaách haâng têíy chay. Caác taác giaã cuäng cho biïët
úã Malayxia, möåt cuöåc àiïìu tra gêìn àêy vïì caác nhaâ àêìu tû thïí chïë vaâ caác nhaâ
phên tñch cöí phiïëu àaä hoãi hoå vïì nhûäng nhên töë naâo laâ quan troång nhêët àöëi vúái
hoå trong quaãn trõ doanh nghiïåp vaâ quyïët àõnh àêìu tû vaâo caác cöng ty àûúåc
niïm yïët cöng khai. Nhûäng ngûúâi àûúåc àiïìu tra coi tñnh thûúâng xuyïn vaâ
khaách quan cuãa nhûäng nhêån xeát cuãa cöng chuáng vaâ baáo chñ vïì caác cöng ty coá
yá nghôa quan troång hún laâ nhûäng yïëu töë khaác, vöën vêîn hay àûúåc coi laâ then
chöët trong caác cuöåc tranh luêån lyá thuyïët. Tuy nhiïn, viïåc àûa tin àaáng tin cêåy
möåt caách kõp thúâi phuå thuöåc lúán vaâo viïåc ngaânh truyïìn thöng àûúåc quaãn lyá
vaâ àiïìu tiïët nhû thïë naâo. Caác chûúng trong cuöën saách naây seä ghi laåi bùçng
chûáng vïì hoaåt àöång cuãa ngaânh truyïìn thöng vaâ caác qui àõnh vïì truyïìn thöng
taåi caác quöëc gia trïn toaân thïë giúái, àöìng thúâi chó roä loaåi chñnh saách cöng vaâ
àiïìu kiïån kinh tïë naâo coá thïí ngùn caãn truyïìn thöng goáp phêìn höî trúå phaát triïín
kinh tïë úã caác nûúác ngheâo.
Hònh 1.1. Tûå do baáo chñ vaâ dên chuã
Nguöìn: Viïån Tûå do

Soi mònh trong gûúng: Truyïìn thöng noái gò vaâ taåi sao? - Möåt töíng quan 3
Trûúác khi baân vïì ba tiïu chuêín cuãa truyïìn thöng hiïåu quaã: àöåc lêåp, chêët
lûúång, vaâ phaåm vi aãnh hûúãng - töi xin nhêën maånh hai vêën àïì chung, liïn quan
trûåc tiïëp àïën nhûäng chuã àïì trong caác chûúng cuãa êën phêím naây. Àêìu tiïn laâ
möëi quan hïå giûäa truyïìn thöng tûå do vaâ tñnh dên chuã. Nhòn chung, coá veã hiïín
nhiïn laâ caác quöëc gia caâng dên chuã thò baáo chñ caâng tûå do hún, nhû hònh 1.1
àaä thïí hiïån, nhûng truyïìn thöng tûå do thuác àêíy dên chuã hún hay möåt nïìn dên
chuã thûåc sûå àêíy maånh truyïìn thöng tûå do? Roä raâng laâ taác àöång naây diïîn ra
theo caã hai chiïìu vaâ coá caác mûác àöå khaác nhau vïì tûå do truyïìn thöng vaâ dên
chuã. Ngay trong caác quöëc gia dên chuã, mûác àöå tûå do truyïìn thöng cuäng khaác
nhau, vaâ ngay úã caác nûúác tûúng àöëi khöng dên chuã, thaái àöå nhòn nhêån àöëi vúái
tûå do truyïìn thöng cuäng rêët khaác nhau. Vñ duå, coá hai nûúác dên chuã, Nga vaâ
Myä, coá thaái àöå hoaân toaân khaác nhau vïì truyïìn thöng vaâ khaái niïåm tûå do
truyïìn thöng. Hún nûäa, trong cuâng möåt nïìn dên chuã, nhûng möåt söë loaåi tin
tûác nhêët àõnh coá thïí khöng bõ àiïìu tiïët, trong khi caác loaåi khaác laåi coá, vñ duå,
tin kinh tïë coá leä ñt bõ àiïìu tiïët hún so vúái tin chñnh trõ thuêìn tuáy. Tûå do baáo chñ
cuäng tûúng quan vúái thu nhêåp: caác nûúác giaâu hún dûúâng nhû coi troång thöng
tin hún, song vêîn töìn taåi sûå khaác biïåt. Caác nûúác nhû Cölömbia, Böì Àaâo Nha
vaâ Ucraina coá cuâng thûúác ào dên chuã, song laåi hoaân toaân khaác nhau vïì thûúác
ào tûå do baáo chñ.
Vêën àïì thûá hai töi muöën àïì cêåp úã àêy liïn quan àïën sûå phuâ húåp noái
chung cuãa luêåt lïå vaâ qui àõnh chñnh thûác vïì tñnh àöåc lêåp, chêët lûúång vaâ phaåm
vi aãnh hûúãng cuãa truyïìn thöng. Trong nhiïìu trûúâng húåp, luêåt àiïìu chónh lônh
vûåc truyïìn thöng thiïëu tñnh phuâ húåp. Thïm vaâo àoá, viïåc ban haânh möåt luêåt
cuäng khöng àaãm baão rùçng luêåt naây àûúåc thi haânh hoùåc coá hiïåu lûåc. Phêìn vò
thi haânh luêåt khoá hún viïåc àún thuêìn thöng qua noá. Ngoaâi ra, caác qui tùæc ûáng
xûã khöng chñnh thûác coá thïí mêu thuêîn vúái luêåt vaâ laâm suy yïëu hiïåu lûåc cuãa
luêåt. Trong hêìu hïët caác quöëc gia, tñnh tûå do vaâ àöåc lêåp cuãa truyïìn thöng àûúåc
àaãm baão khöng chó àún thuêìn bùçng luêåt maâ coân búãi vùn hoáa hay têåp tuåc xaä
höåi àûúåc chêëp nhêån. Do àoá, trong khi nûúác Anh cho ra àúâi Luêåt Bñ mêåt Chñnh
thûác khaá khùæt khe, (àïën têån nùm 1989, ngay caã loaåi baánh qui daânh cho thuã
tûúáng cuäng phaãi giûä bñ mêåt), thò truyïìn thöng cuãa Anh laåi àûáng úã võ trñ rêët
cao, xeát theo moåi thûúác ào vïì tûå do: Viïån Tûå do cho nûúác Anh 80/100 àiïím
vïì chó söë tûå do baáo chñ.
Thay àöíi vïì tûå do truyïìn thöng chõu aãnh hûúãng tûâ thay àöíi trong vùn hoáa
vaâ kyâ voång, cuäng nhû vùn hoáa vaâ kyâ voång coá thïí thay àöíi thöng qua thöng tin
do truyïìn thöng cung cêëp. ÚÃ caác quöëc gia coá truyïìn thöëng lêu àúâi vïì àöåc lêåp
truyïìn thöng vaâ ngaânh truyïìn thöng àaä hoaåt àöång lêu nùm, thò caác raâng buöåc
phaáp lyá cuãa möåt chñnh phuã chuyïn quyïìn khoá maâ töìn taåi àûúåc lêu daâi. Coân
nhûäng nïìn truyïìn thöng non treã seä phaãi àöëi mùåt vúái thaách thûác lúán nhêët. ÚÃ caác
quöëc gia maâ thöng tin thûúâng xuyïn thiïëu hay bõ bûng bñt thò coá möåt söë thaách
thûác bêët lúåi vúái truyïìn thöng, nhû: (a) giaá trõ tiïìm nùng cuãa viïåc tùng cûúâng
thöng tin bõ àaánh giaá thêëp hay khöng àûúåc nhêån thûác àêìy àuã; (b) cöng chuáng
coi chó coá thöng tin khöng thöi thò chùèng giuáp ñch àûúåc gò, búãi caác liïn minh quaá
maånh àïí khiïën cho khöng ai coá thïí sûã duång àûúåc nhûäng thöng tin sùén coá; vaâ (c)
tònh traång taâi chñnh öëm yïëu cuãa truyïìn thöng vaâ nguöìn khaách haâng bêëp bïnh
khiïën nïìn cöng nghiïåp naây eâo uöåt. Tuy nhiïn, möîi nhên töë àïìu coá thïí àûúåc caãi
thiïån theo thúâi gian.
Bùçng chûáng cho thêëy hïå thöëng luêåt phaáp àoáng vai troâ quan troång. Caác
chñnh phuã duâng cöng cuå luêåt phaáp vaâ hïå thöëng phaáp luêåt nhùçm húåp phaáp
hoáa caác hoaåt àöång chöëng laåi truyïìn thöng, song cuäng nhùçm baão vïå quyïìn
cuãa truyïìn thöng. Caác nhaâ baáo cuäng dûåa vaâo luêåt phaáp àïí baão vïå quyïìn
àûúåc biïët vaâ àûúåc noái cuãa mònh. Àöi khi, luêåt rêët quan troång búãi leä cho duâ
chñnh phuã coá thïí khöng chuã têm bûng bñt thöng tin, song thöng tin cuäng vêîn
khöng sùén saâng coá sùén chó vò khöng ai yïu cêìu thöng tin phaãi àûúåc trònh baây
theo nhûäng hònh thûác coá thïí tiïëp cêån àûúåc. Viïåc luêåt phaáp thuác àêíy tûå do baây
toã vaâ tûå do thöng tin coá thïí coá lúåi, ngay caã khi têët caã caác bïn àïìu chûa thêëy
sûå phuâ húåp cuãa noá úã àêu. Àún giaãn laâ viïåc thöng qua möåt àaåo luêåt coá thïí haån
chïë haânh vi laåm duång naâo àoá vaâ coá thïí taåo kyâ voång vïì viïåc naâo laâ chêëp nhêån
àûúåc, viïåc naâo khöng, àùåc biïåt trong trûúâng húåp toâa aán laâm viïåc hiïåu quaã vaâ
àöåc lêåp. Viïåc ban haânh luêåt seä àûa vêën àïì tûå do thöng tin lïn baân nghõ sûå
trong caác cuöåc trao àöíi cöng khai, vaâ coá thïí àûa àïën nhûäng thay àöíi ngoaån
muåc. Nhû Kavi Chongkittavorn giaãi thñch trong chûúng 14, viïåc Thaái Lan
thöng qua Luêåt tûå do thöng tin àaä khuyïën khñch quêìn chuáng yïu cêìu chñnh
phuã cung cêëp thöng tin, maâ thûåc chêët laâ laâm thay àöíi kyâ voång vaâ haânh vi.
Ngûúåc laåi, nhû Mark Chavunduka thaão luêån trong chûúng 17, chñnh phuã
Dimbabuï ban haânh möåt söë luêåt vïì bñ mêåt thöng tin trong baáo chñ. Tuy nhiïn
úã chûúng 16, theo Hisham Kassem, caác haäng truyïìn thöng tên tiïën thûúâng
tòm caách laách luêåt.
Trong phêìn coân laåi cuãa chûúng, töi xin daânh àïí thaão luêån xung quanh ba
nhên töë aãnh hûúãng àïën diïån maåo truyïìn thöng àaä àûúåc àïì cêåp úã trïn: tñnh àöåc
lêåp, chêët lûúång, vaâ phaåm vi aãnh hûúãng cuãa truyïìn thöng1.
1. Möåt söë tû liïåu àûúåc àïì cêåp trong Ngên haâng Thïë giúái (2001).
Tñnh àöåc lêåp vaâ chêët lûúång
Tñnh àöåc lêåp àïì cêåp túái khaã nùng cuãa ngaânh truyïìn thöng trong viïåc chuyïín
taãi thöng tin àaä nhêån àûúåc maâ khöng quaá lo ngaåi bõ trûâng phaåt. Tiïu chuêín
naây giuáp cho ngaânh truyïìn thöng khöng bõ bêët kyâ möåt nhoám lúåi ñch naâo
khöëng chïë, song vêîn coá thïí tiïëp cêån àûúåc thöng tin cêìn thiïët. Khöng coá möåt
cú quan truyïìn thöng naâo hoaân toaân àöåc lêåp: ngay caã khi chñnh phuã khöng
trûåc tiïëp trûâng phaåt viïåc àûa tin bêët lúåi, truyïìn thöng vêîn coá thïí tûâ chöëi àûa
tin vïì nhûäng cêu chuyïån hay. Stiglitz lûu yá àïën sûå phuå thuöåc lêîn nhau giûäa
nhûäng ngûúâi tiïët löå thöng tin cho baáo chñ vaâ baáo chñ. Tiïët löå thöng tin laâ quan
troång, búãi möåt mùåt noá àûa àûúåc tin mêåt ra cöng chuáng, mùåt khaác hoå cuäng cho
pheáp caác quan chûác àûúåc àõnh daång tin tûác theo caách phuåc vuå cho lúåi ñch vaâ
àöång cú cuãa chñnh hoå.
Àaánh giaá, hay thêåm chñ mö taã chêët lûúång truyïìn thöng laâ rêët khoá. Truyïìn
thöng chêët lûúång cao úã àêy àûúåc àõnh nghôa laâ coá khaã nùng tiïëp cêån vaâ coá nùng
lûåc àùng taãi (ñt nhiïìu) khaách quan caác thöng tin kinh tïë, xaä höåi, vaâ chñnh trõ; coá
thïí chuyïín taãi nhiïìu quan àiïím khaác nhau vaâ chõu traách nhiïåm àöëi vúái nhûäng
thöng tin àaä àùng taãi; coá khaã nùng phên tñch thöng tin àïí xaác àõnh giaá trõ cuãa
tin tûác vaâ tñnh “chên thêåt” cuãa noá. Trong chûúng 13, Gabriel Garcña Maárquez
àõnh nghôa tin “töët nhêët” khöng nhêët thiïët phaãi laâ tin lêëy àûúåc súám nhêët, maâ
thûúâng laåi laâ “tin àûúåc trònh baây töët nhêët”. Àõnh nghôa cuãa Edward Herman vïì
tñnh khaách quan (chûúng 4) – möåt yïëu töë then chöët cuãa chêët lûúång – laâ “trûúác
hïët... diïîn àaåt àûúåc nhiïìu mùåt cuãa möåt cêu chuyïån, tòm ra caác sûå kiïån maâ
khöng bõ chñnh trõ chi phöëi vaâ diïîn àaåt möåt caách khaách quan vaâ vö tû; vaâ thûá
hai, quyïët àõnh àûúåc mûác àöå àaáng giaá cuãa tin tûác dûåa trïn nhûäng giaá trõ tin tûác
àûúåc vêån duång nhêët quaán, khöng bõ taác àöång búãi caác thïë lûåc chñnh trõ hay bõ
boáp meáo búãi caác àõnh kiïën yá thûác hïå hay chõu thoãa hiïåp búãi nhûäng tñnh toaán
lúåi nhuêån hay chiïën lûúåc”.
Tuy nhiïn, truyïìn thöng àöåc lêåp cuäng coá thïí vaâo huâa hoùåc khöng àûa tin
àaáng tin cêåy. Vúái khaã nùng gêy aãnh hûúãng àïën haânh vi cuãa àöng àaão cöng
chuáng hay cuãa möåt vaâi nhên vêåt chuã chöët, truyïìn thöng coá thïí thöíi phöìng hay
thu nhoã nhûäng vêën àïì trong con mùæt cuãa quêìn chuáng, vaâ do àoá aãnh hûúãng
túái phên phöëi lúåi ñch xaä höåi. AÃnh hûúãng kiïíu naây cêìn phaãi àûúåc kiïím soaát vaâ
coá àöëi troång, nhû seä àûúåc baân àïën úã phêìn sau. Truyïìn thöng chêët lûúång cao
coá quyïìn lûåc lúán hún nûäa trong viïåc gêy aãnh hûúãng túái ngûúâi sûã duång thöng
tin: Dyck vaâ Zingales cho rùçng úã Haân Quöëc, túâ Thúâi baáo Taâi chñnh àùng tin vïì
viïåc thoãa thuêån ngêìm taåi SK Telecom àaä laâm cho mûác àöå tin cêåy cuãa cêu
chuyïån naây tùng maånh, vò túâ thúâi baáo naây coá uy tñn hún hùèn so vúái caác túâ baáo
àõa phûúng.
Möåt söë nhên töë aãnh hûúãng àïën tñnh àöåc lêåp cuãa truyïìn thöng bao göìm:
• Cêëu truác súã hûäu cuãa truyïìn thöng.

• Cú cêëu kinh tïë cuãa ngaânh, tònh hònh kinh tïë, vaâ khaã nùng taâi chñnh.
• Luêåt qui àõnh vïì viïåc tiïëp cêån, àùng taãi thöng tin vaâ gia nhêåp ngaânh truyïìn
thöng, vaâ nöåi dung àùng taãi.
• Chñnh saách vïì nhûäng ngaânh liïn quan àïën truyïìn thöng.
Quan niïåm vïì chêët lûúång vaâ tñnh àöåc lêåp cuãa truyïìn thöng coá möëi liïn quan
lêîn nhau, vñ duå, chêët lûúång coá thïí bõ giaãm suát búãi sûå phuå thuöåc cuãa truyïìn thöng
vaâo nguöìn taâi chñnh . Vò vêåy, nhûäng khaái niïåm naây àûúåc baân àïën cuâng vúái
nhau. Hai yïëu töë böí sung liïn quan àïën chêët lûúång bao göìm:
• Vêën àïì àaâo taåo vaâ nùng lûåc cuãa caác nhaâ baáo vaâ nhûäng nhaâ quaãn lyá cú quan
truyïìn thöng.
• Cú chïë kiïím soaát vaâ àöëi troång àöëi vúái caác nhaâ baáo vaâ ngûúâi trong ngaânh
truyïìn thöng.
Tñnh chêët súã hûäu
Tñnh chêët súã hûäu trong truyïìn thöng bao haâm quyïìn kiïím soaát tñnh chêët
thöng tin àûúåc àùng taãi. Nhûäng ngûúâi uãng höå súã hûäu nhaâ nûúác trong
truyïìn thöng cho rùçng, vò thöng tin laâ haâng hoáa cöng cöång, coá nghôa laâ, möåt
khi haâng hoáa àûúåc cung cêëp cho möåt söë ngûúâi sûã duång thò khoá coá thïí ngùn
ngûúâi khöng traã cho dõch vuå naây sûã duång noá – truyïìn thöng tû nhên coá xu
hûúáng cung cêëp ñt thöng tin hún mûác xaä höåi mong àúåi. Hoå cuäng cho rùçng
vúái súã hûäu tû nhên, ngaânh truyïìn thöng seä coá nguy cú chó àaåi diïån cho
quan àiïím cuãa möåt nhoám nhoã trong xaä höåi2, vaâ cêìn coá súã hûäu nhaâ nûúác àïí
phöí biïën cho cöng chuáng nhûäng vêën àïì vïì giaáo duåc, vùn hoáa hoùåc nhûäng
2. Vò nhûäng lúåi ñch phi taâi chñnh tiïìm nùng vaâ to lúán tûâ viïåc súã hûäu caác töí chûác
truyïìn thöng, caã nhaâ nûúác lêîn tû nhên àïìu coá àöång cú muöën kiïím soaát caác haäng truyïìn
thöng bùçng viïåc súã hûäu têåp trung ngaânh truyïìn thöng.
chuêín mûåc giaá trõ cêìn thiïët vaâ àïí àaãm baão duy trò viïåc phaát thanh truyïìn
hònh caác vêën àïì àõa phûúng bùçng tiïëng àõa phûúng3.
Nhûäng ngûúâi phaãn àöëi súã hûäu nhaâ nûúác cho rùçng viïåc chñnh phuã kiïím soaát
ngaânh truyïìn thöng coá thïí àûúåc duâng àïí thao tuáng quêìn chuáng vaâ boáp meáo
thöng tin theo yá muöën cuãa chñnh phuã àûúng nhiïåm. Hún nûäa, kinh nghiïåm cho
thêëy, caác doanh nghiïåp nhaâ nûúác (doanh nghiïåp nhaâ nûúác ngaânh truyïìn thöng
trong trûúâng húåp naây cuäng vêåy) coá veã keám nhaåy beán trûúác nhu cêìu cuãa khaách
haâng. Cuöëi cuâng, töí chûác truyïìn thöng cuãa nhaâ nûúác khöng phaãi caånh tranh, do
àoá dïî àûa tin vûâa keám chêët lûúång vûâa keám hiïåu quaã. Möåt baâi baáo gêìn àêy vïì
Têåp àoaân Phaát thanh Truyïìn hònh Anh (BBC) (Economist 2002a) cho rùçng, chñnh
súã hûäu nhaâ nûúác àaä caãn trúã haäng phaát triïín so vúái caác haäng truyïìn thöng khaác.
Baâi baáo cuäng cho rùçng, BBC àaä àûúåc trao cho möåt doanh thu thuïë lúán khiïën hoå
coá lúåi thïë tûúng àöëi so vúái caác cöng ty tû nhên. Baâi baáo cuäng daám chùæc rùçng, nïëu
laâ möåt cöng ty tû nhên, BBC seä nùng àöång hún, vaâ do àoá coá khaã nùng caånh tranh
vúái caác haäng truyïìn thöng toaân cêìu hún.
Thûåc tïë, úã caác nûúác àang phaát triïín cuäng àang phaãi àöëi mùåt vúái nhiïìu vêën
àïì liïn quan àïën caã hai mùåt cuãa lêåp luêån trïn, song vêën àïì cöë hûäu trong quaãn
lyá doanh nghiïåp nhaâ nûúác coá hiïåu quaã coá thïí gêy bêët bònh àùèng àöëi vúái caác
doanh nghiïåp tû nhên. ÚÃ nhiïìu quöëc gia, caác haäng thöng têën nhaâ nûúác tûå chuã
khoá coá thïí duy trò tñnh tûå chuã thûåc sûå vaâ hoaåt àöång trïn möåt sên chúi bònh àùèng.
Àoá laâ vêën àïì àùåc trûng úã caác nûúác àang phaát triïín. Caác cöng ty truyïìn thöng tû
nhên coá möëi liïn hïå mêåt thiïët vúái giúái kinh doanh hay chñnh phuã cuäng coá nguy
cú boáp meáo thöng tin. Hún nûäa, nïëu hoå khöng phaãi àöëi mùåt vúái caånh tranh thò
coá leä hoå cuäng àaáng traách nhû viïåc cöng ty truyïìn thöng nhaâ nûúác taãng lúâ trûúác
nhu cêìu cuãa cöng chuáng. Vñ duå úã YÁ, viïåc möåt vaâi gia àònh nùæm quyïìn kiïím soaát
ngaânh truyïìn thöng laâ chuã àïì gêy tranh caäi söi nöíi. Herman cho rùçng, núi naâo
ngaânh truyïìn thöng chñnh thöëng do tû nhên nùæm giûä vaâ chuã yïëu do caác nhaâ
quaãng caáo thûúng maåi taâi trúå nhû úã Myä, thò úã àoá, hoå ùn yá vúái cöång àöìng doanh
nghiïåp, àùåc biïåt laâ caác cöng ty lúán, nhûäng ngûúâi rêët thuâ gheát nhûäng thöng àiïåp
baâi xñch doanh nghiïåp. Tuy nhêët trñ laâ ngaânh baáo chñ coá uãng höå chñnh saách cöng,
nhûng trong chûúng 6, David Strömberg vêîn cho rùçng, lúåi nhuêån tùng theo qui
mö cuãa viïåc àùng taãi tin tûác laâm suy yïëu quyïìn lûåc chñnh trõ cuãa caác nhoám lúåi
3. ÚÃ Haâ Lan möåt àaåo luêåt nùm 1998 yïu cêìu caác chûúng trònh dõch vuå cöng phaãi
chûáa ñt nhêët 25% tin tûác, 20% vùn hoáa, vaâ 5% giaáo duåc. Nûúác YÁ laåi yïu cêìu 50% tin phaát
thanh truyïìn hònh phaãi lêëy nguöìn tûâ chêu Êu. Phêìn lúán lúåi ñch nhúâ súã hûäu nhaâ nûúác
cuäng coá thïí coá àûúåc vúái súã hûäu tû nhên vaâ caác qui àõnh chung.
ñch àùåc biïåt vaâ nhoám thiïíu söë, àöìng thúâi tùng cûúâng quyïìn lûåc chñnh trõ cuãa àa
söë. Do àoá, viïåc àùng taãi tin tûác cuãa caác haäng tû nhên vò lúåi nhuêån cuäng coá lúåi
cho caác nhoám lúán.
Nghiïn cûáu gêìn àêy cuãa Simeon Djankov, Caralee McLiesh, Tatiana
Nanova, vaâ Andrei Shliefer trong chûúng 8, chó ra rùçng, tñnh chêët súã hûäu caác
haäng truyïìn thöng coá xu hûúáng têåp trung cao. Caác haäng naây chuã yïëu thuöåc súã
hûäu nhaâ nûúác hoùåc möåt söë gia àònh, vaâ cú cêëu súã hûäu hiïëm khi bõ phên taán
röång. Hún nûäa, caác haäng thuöåc súã hûäu nhaâ nûúác chiïëm tyã lïå cao, àùåc biïåt úã caác
nûúác àang phaát triïín. Trung bònh, nhaâ nûúác kiïím soaát khoaãng 30% trong 5 túâ
baáo lúán nhêët vaâ 60% trong 5 àaâi truyïìn hònh lúán nhêët trong caác quöëc gia naây.
ÚÃ Bó, Phaáp, vaâ Nhêåt Baãn, söë khaán giaã cuãa truyïìn hònh tû nhên chiïëm 56% àïën
60% thõ phêìn. ÚÃ Öxtrêylia, 83% söë khaán giaã xem chûúng trònh truyïìn hònh tû
nhên, coân úã Canaàa con söë naây laâ 66%. ÚÃ caác nûúác cöng nghiïåp, baáo chñ chuã
yïëu thuöåc súã hûäu tû nhên. ÚÃ caác nûúác ngheâo nhû Trung Quöëc, Ai Cêåp, vaâ
Malauy, truyïìn hònh hoaân toaân do nhaâ nûúác kiïím soaát. Coá veã nhû súã hûäu nhaâ
nûúác trong truyïìn thöng chiïëm tyã lïå cao hún úã caác nûúác ngheâo hún vaâ chuyïn
chïë hún. Djankov vaâ caác taác giaã khaác thêëy rùçng, mûác àöå súã hûäu nhaâ nûúác cao
seä laâm giaãm tñnh hiïåu quaã cuãa truyïìn thöng trong viïåc taåo cú chïë kiïím soaát vaâ
àöëi troång trong haânh vi cuãa khu vûåc cöng vaâ quan hïå nghõch biïën vúái caác kïët
cuåc kinh tïë vaâ xaä höåi.
Nhùçm khuyïën khñch viïåc àùng tin àöåc lêåp, nhiïìu nûúác nhû Haâ Lan vaâ Anh
àaä thaânh lêåp caác haäng truyïìn thöng nhaâ nûúác àöåc lêåp hoùåc tûå chuã coá nhiïåm vuå
cung cêëp nhûäng chûúng trònh vò lúåi ñch cöng - chûúng trònh maâ khu vûåc tû nhên
khöng cung cêëp, song àûúåc pheáp tiïën haânh khöng coá sûå can thiïåp chñnh trõ. Vñ
duå, àaâi BBC thuöåc súã hûäu nhaâ nûúác vaâ ban quaãn trõ do nhaâ nûúác böí nhiïåm, chõu
traách nhiïåm trûúác chñnh phuã. Tuy nhiïn, baãn àiïìu lïå cuãa àaâi cho thêëy àaâi laâ möåt
cöng ty àöåc lêåp, àûúåc àaãm baão khöng chõu sûå can thiïåp cuãa chñnh phuã vïì nöåi
dung vaâ thúâi lûúång àûa tin cuäng nhû quaãn trõ nöåi böå.
Vïì lyá thuyïët, möåt hïå thöëng kiïím soaát vaâ àöëi troång coá thïí àûúåc thiïët lêåp
trong caác haäng truyïìn thöng tûå chuã cuãa nhaâ nûúác nhùçm traánh chõu aãnh
hûúãng quaá mûác tûâ chñnh phuã hay tûâ doanh nghiïåp, song vêën àïì liïåu caác
haäng truyïìn thöng tû nhên coân phaãi àöëi mùåt vúái caånh tranh “bêët bònh àùèng”
hay khöng, hay noái caách khaác, liïåu caác haäng truyïìn thöng nhaâ nûúác coá àûúåc
hûúãng ûu àaäi nhû trúå cêëp hay khöng, vêîn coân àïí ngoã. Möåt vêën àïì khaác laâ
tñnh àöåc lêåp cuãa caác haäng truyïìn thöng naây dêìn mai möåt úã nhûäng nûúác thiïëu
hïå thöëng kiïím soaát vaâ àöëi troång coá hiïåu lûåc àöëi vúái khu vûåc nhaâ nûúác. Nùm
1981, Chñnh phuã Dimbabuï thaânh lêåp Têåp àoaân Mass Media Trust thuöåc súã
hûäu nhaâ nûúác nhûng àöåc lêåp vïì chñnh trõ, nhùçm quaãn lyá maång baáo chñ quöëc
gia duy nhêët - Zimpapers. Chñnh phuã àaä tûâng hai lêìn giaãi thïí cú quan naây àïí
trûâng phaåt viïåc àùng tin bêët lúåi, vaâ hiïån vêîn thûúâng xuyïn can thiïåp túái nöåi
dung àùng tin.
Núi naâo nhaâ nûúác khöng thöëng trõ thõ trûúâng maâ chó chiïëm möåt thõ phêìn
tûúng àöëi nhoã, núi êëy “dïî thúã” hún àöëi vúái caác haäng truyïìn thöng tû nhên.
Tuy nhiïn xaác àõnh möåt thõ trûúâng phuâ húåp khöng àún giaãn. Nïëu baáo chñ,
phaát thanh truyïìn hònh vaâ truyïìn thöng àiïån tûã àïìu phuåc vuå cuâng möåt àöëi
tûúång khaán giaã maâ chó coá nhaâ nûúác thöëng trõ möåt lônh vûåc, thò viïåc caånh tranh
vúái caác haäng tû nhên trïn thõ trûúâng àïí lêëy tin tûác coá thïí laâ àuã. Nïëu thõ trûúâng
phên àoaån tuyâ theo loaåi truyïìn thöng (baáo chñ, truyïìn hònh, truyïìn thanh,
truyïìn thöng àiïån tûã) vaâ nhoám dên cû phên theo thu nhêåp hay trònh àöå hoåc
vêën, thò vai troâ thöëng trõ trong möåt lônh vûåc coá thïí seä coá taác àöång tiïu cûåc, bêët
kïí àoá laâ súã hûäu nhaâ nûúác hay tû nhên. Nhûäng ngûúâi khöng thïí àoåc seä khöng
mua baáo maâ chó lêëy thöng tin tûâ àaâi; tuy nhiïn, nïëu haâng xoám hay ngûúâi thên
cuãa hoå coá thïí àoåc vaâ truyïìn taãi thöng tin thò aãnh hûúãng cuãa nhên töë taác àöång
naây giaãm búát.
Tû nhên hoaá, vúái têët caã nhûúåc àiïím cuãa noá, vêîn laâ möåt giaãi phaáp tiïìm nùng
àïí àaãm baão àùng tin khaách quan. Vñ duå, úã Mïhicö, viïåc tû nhên hoaá phaát thanh
truyïìn hònh nùm 1989 thûåc chêët àaä tùng cûúâng viïåc vaåch trêìn caác vuå bï böëi tham
nhuäng cuãa chñnh phuã. Viïåc naây goáp phêìn àêíy thõ phêìn cuãa truyïìn thöng tû
nhên thïm 20%, buöåc caác àaâi cuãa nhaâ nûúác cuäng phaãi àïì cêåp àïën nhûäng kiïíu
tin naây. Nhúâ taác àöång cuãa quaá trònh tûå do hoaá thõ trûúâng vaâ quaá trònh chuyïín
giao kiïën thûác maånh meä tûâ caác haäng truyïìn thöng nûúác ngoaâi giaâu kinh
nghiïåm, quaá trònh tû nhên hoaá caác cöng ty truyïìn thöng nhaâ nûúác úã caác nûúác
chuyïín àöíi àaä taåo ra bûúác tiïën àaáng kïí trong viïåc àûa tin kinh tïë vaâ taâi chñnh
(Nelson 1999). Bruce Owen trong chûúng 9 cho rùçng, nhòn chung, quaá trònh tû
nhên hoaá vaâ núái loãng caác qui àõnh trong truyïìn thöng àiïån tûã àaä tùng cûúâng
caånh tranh vaâ giaãm búát sûå têåp trung hoaá.
Coá thïí noái gò vïì sûå lûåa choån giûäa tû nhên hoaá vaâ thaânh lêåp caác haäng truyïìn
thöng nhaâ nûúác tûå chuã? Quaá trònh tû nhên hoaá coá thïí traánh àûúåc viïåc kiïím soaát
luöìng thöng tin cuãa chñnh phuã, song quaá trònh naây cuâng vúái nhûäng qui àõnh
keâm theo cêìn phaãi àûúåc tiïëp cêån thêån troång àïí traánh àöåc quyïìn kiïím soaát thöng
tin. Trûúâng húåp thaânh lêåp haäng truyïìn thöng nhaâ nûúác tûå chuã keám thuyïët phuåc
hún, nïëu xeát àïën vêën àïì tñnh tûå chuã seä dïî daâng bõ mai möåt vaâ caác qui àõnh ài
cuâng vúái viïåc phên böí taâi trúå tûâ ngên saách cho caác chûúng trònh “xaä höåi mong
muöën” dûåa trïn cú súã caånh tranh cuäng coá thïí mang laåi kïët quaã tûúng tûå. Trong
bêët kyâ tònh huöëng naâo thò cuäng rêët khoá baão vïå cho möåt vai troâ thöëng trõ cuãa nhaâ
nûúác trong truyïìn thöng.
Cú cêëu kinh tïë vaâ taâi chñnh
Caác ngaânh phi truyïìn thöng àûúåc cú cêëu thïë naâo vaâ caác chñnh saách kinh tïë noái
chung cuãa chñnh phuã coá aãnh hûúãng àaáng kïí nhû thïë naâo àöëi vúái hoaåt àöång vaâ
tñnh àöåc lêåp cuãa truyïìn thöng. Vuå cöng ty truyïìn thöng tû nhên úã Nga, möåt
haäng thûúâng xuyïn chó trñch chñnh phuã, bõ Gazprom, möåt cöng ty khñ àöët maâ
nhaâ nûúác coá quyïìn kiïím soaát vaâ aãnh hûúãng lúán, laâ möåt vñ duå àaáng quan têm.
ÚÃ àêu maâ caác doanh nghiïåp nhaâ nûúác thöëng trõ nïìn kinh tïë thò úã àoá, ngay caã
caác haäng truyïìn thöng tû nhên cuäng khoá coá thïí töìn taåi nïëu khöng àûúåc nhaâ
nûúác höî trúå. Trong lõch sûã truyïìn thöng úã Bùnglaàeát, Mahfuz Anam (chûúng
15) cho rùçng thêåm chñ tû nhên hoaá ngaânh truyïìn thöng cuäng khöng giaãi quyïët
àûúåc vêën àïì thiïn võ nïëu têët caã caác nhaâ quaãng caáo, tûác laâ caác nhaâ taâi trúå, àïìu
laâ doanh nghiïåp nhaâ nûúác, hay thêåm chñ laâ möåt nhoám doanh nghiïåp tû nhên
àaä àûúåc lûåa choån tûâ trûúác. ÚÃ möåt söë quöëc gia, caái àûúåc lûåa choån coá leä laâ
phûúng aán ñt töìi tïå nhêët trong hai trûúâng húåp naây.
Nhû Bruce Owen (chûúng 9) vaâ Tim Carington vaâ Mark Neldoson (chûúng
12) chó ra, sûå töìn vong cuãa truyïìn thöng - vúái tû caách laâ möåt ngaânh kinh doanh
- vaâ thûúâng xuyïn chõu nhûäng àiïìu kiïån kinh tïë bêët lúåi - laâ àiïìu quan troång
nhêët. Nïëu viïåc kinh doanh coân khöng àûáng vûäng, thò chêët lûúång khöng coân gò
àïí baân. ÚÃ nhiïìu nïìn kinh tïë non treã, doanh nghiïåp nhoã, múái coá thïí coá àuã nùng
lûåc taâi chñnh àïí laâm truyïìn thöng nhû trûúâng húåp TV2 úã Tomsk, àûúåc Victor vaâ
Yulia Muchnik mö taã úã chûúng 19. Chñnh saách kinh tïë noái chung seä quyïët àõnh
sûå gia nhêåp hay töìn taåi cuãa caác haäng naây. Möëi quan hïå vaâ maång lûúái quen biïët
cuäng àoáng vai troâ quan troång. Trong trûúâng húåp TV2, chi phñ khúãi nghiïåp àûúåc
taâi trúå nhúâ vay vöën tûâ möåt ngên haâng trong nûúác. Caác doanh nghiïåp naây tiïëp
cêån àûúåc nguöìn tñn duång nhúâ vöën vay cuãa hoå àûúåc möåt ngûúâi baån, chuã tõch höåi
àöìng thaânh phöë Tomsk, baão laänh.
Carrington vaâ Nelson chó ra têìm quan troång cuãa àêìu tû nûúác ngoaâi trong
viïåc dòu dùæt caác haäng truyïìn thöng non treã úã caác nûúác àang phaát triïín dêìn tûå
àûáng trïn àöi chên cuãa mònh. Dûúái chïë àöå múái nùm 1991, túâ baáo chñnh phuã
Rzeczpospolita úã Ba Lan bõ mêët dêìn nguöìn taâi trúå tûâ ngên saách nhaâ nûúác, bõ buöåc
phaãi kinh doanh àöåc lêåp, vaâ rúi vaâo tònh traång kinh tïë sa suát. Túâ baáo naây töìn
taåi àûúåc laâ nhúâ àêìu tû nûúác ngoaâi: Têåp àoaân baáo chñ French Hersant àaä mua
49% túâ baáo naây vaâ nêng cêëp cöng nghïå cuäng nhû nhaâ in. Tûúng tûå nhû vêåy, úã
Cöång hoaâ Xlövùæc, Quô Cho vay Phaát triïín Truyïìn thöng àaä hêåu thuêîn cho möåt
túâ baáo tû nhên. Ngoaâi ra, möåt khu vûåc tû nhên maånh meä cuäng àaä ra àúâi àïí höå
trúå cho ngaânh truyïìn thöng.
Möåt cú cêëu thõ trûúâng caånh tranh (cuäng nhû caác nguöìn taâi trúå) thuác àêíy sûå
àa daång vaâ laâ möåt caách àïí kiïím soaát chêët lûúång. Theo Stiglitz, caách kiïím soaát
quan troång nhêët chöëng laåi tònh traång thöng tin bõ baáo chñ laåm duång laâ sûå töìn taåi
aáp lûåc caånh tranh phaãn aánh nhiïìu lúåi ñch khaác nhau. Owen chó ra rùçng, nöåi dung
truyïìn thöng phuåc vuå töët nhêët cho caác öng chuã truyïìn thöng coá muåc tiïu giaânh
quyïìn lûåc vaâ têìm aãnh hûúãng, nhòn chung khöng phaãi laâ nöåi dung mang laåi sûå
thaânh cöng vïì thûúng maåi, vaâ do àoá, khöng phaãi laâ caái àïí coá thïí truå àûúåc trong
möåt möi trûúâng thõ trûúâng caånh tranh. Àiïìu naây giaãi thñch taåi sao möåt möi
trûúâng caånh tranh hún seä haån chïë àûúåc viïåc caác öng chuã truyïìn thöng laåm duång
quyïìn lûåc.
Viïåc cêëp pheáp hoaåt àöång cho caác cöng ty truyïìn thöng coá thïí laâ möåt biïån
phaáp hûäu hiïåu nhùçm kiïím soaát nöåi dung thöng tin cuäng nhû haån chïë tñnh caånh
tranh4. Viïåc haån chïë cêëp pheáp hoaåt àöång coá thïí cöng khai, nhû viïåc cêëm möåt söë
nöåi dung phaát thanh truyïìn hònh nhêët àõnh hay ngêëm ngêìm, bùçng viïåc chñnh
phuã seä khöng gia haån giêëy pheáp cho àïën khi thêëy rùçng nöåi dung àùng tin àaä coá
lúåi cho hoå. Àöëi vúái ngaânh baáo chñ, khaác vúái phaát thanh truyïìn hònh, vïì mùåt kyä
thuêåt thò khöng cêìn cêëp pheáp. Muåc àñch chñnh cuãa viïåc cêëp pheáp cho baáo chñ laâ
cho pheáp chñnh phuã gêy aãnh hûúãng àïën luöìng thöng tin thöng qua viïåc haån chïë
gia nhêåp thõ trûúâng truyïìn thöng5. ÚÃ Haân Quöëc, ngay sau khi caác qui àõnh vïì
cêëp pheáp àûúåc núái loãng, söë túâ nhêåt baáo úã riïng Xúun àaä tùng tûâ 6 àïën 17 túâ, vaâ
haâng chuåc túâ nhêåt baáo ra àúâi úã caác khu vûåc khaác trong toaân quöëc. Hún thïë nûäa,
phaãi kïí àïën sûå phong phuá trong viïåc àûúåc baây toã quan àiïím phaãn àöëi, uãng höå
chñnh phuã, vïì kinh doanh, thïí thao, vaâ caã thuyïët giaáo úã caác nhaâ thúâ cuäng chaåy
4. Àöëi vúái truyïìn hònh, cêìn coá nhûäng hònh thûác cêëp pheáp nhêët àõnh cho phaát thanh
viïn àïí xaác àõnh baãn quyïìn àöëi vúái têìn suêët àûa tin coá giúái haån; tuy nhiïn nhiïìu chñnh
phuã àaä baânh trûúáng hïå thöëng cêëp pheáp vûúåt quaá giúái haån maâ kyä thuêåt yïu cêìu, bao göìm
caã viïåc haån chïë vïì nöåi dung phaát thanh truyïìn hònh.
5 Möåt söë ngûúâi cho rùçng viïåc cêëp pheáp phuåc vuå cho lúåi ñch cöng thöng qua viïåc cöí
vuä cho tñnh traách nhiïåm vaâ chuêín mûåc àûa tin. Nhûäng ngûúâi phaãn àöëi laåi cho rùçng, giêëy
pheáp cho pheáp ngûúâi ra qui àõnh caãn trúã cöng viïåc cuãa caác nhaâ baáo, ngûúâi coá thïí àûa
nhûäng tin bêët lúåi cho chñnh phuã. Caác toâa aán quöëc tïë uãng höå quan àiïím thûá hai. Vaâo nùm
1985, trong möåt vuå kiïån àaáng nhúá vïì möåt nhaâ baáo khöng coá giêëy pheáp úã Cöxta Rica, Toâa
aán Liïn Myä vïì nhên quyïìn àaä cöng nhêån rùçng viïåc cêëp pheáp cho nhaâ baáo laâ mêu thuêîn
vúái Hiïåp àõnh chêu Myä vïì nhên quyïìn.
àua vúái nhau (Heo, Uhm, vaâ Chang 2000; Webster 1992). ÚÃ möåt söë nûúác nhû
Ïtiöpia, caác túâ baáo coá thïí gia haån giêëy pheáp haâng nùm sau khi àoáng möåt khoaãn
phñ gia haån. Viïåc cêëp pheáp phuå thuöåc vaâo khaã nùng taâi chñnh, àiïìu naây àoâi hoãi
moåi túâ baáo hiïån haânh hay tiïìm nùng phaãi duy trò möåt taâi khoaãn kyá quô coá söë dû
laâ Br 10.000 (1.250 àöla) phoâng trûúâng húåp caác nhaâ baáo cuãa hoå bõ kiïån tuång. Caác
cú quan xuêët baãn khöng chûáng minh àûúåc khaã nùng thanh toaán taåi thúâi àiïím
àêìu nùm hay bêët cûá luác naâo àûúåc Böå Vùn hoaá thöng tin yïu cêìu seä bõ thu höìi
giêëy pheáp (Uyã ban baão vïå nhaâ baáo).
Nhûäng raâo caãn àöëi vúái viïåc gia nhêåp cuäng coân thïí hiïån dûúái möåt daång khaác
nûäa. Nhûng Kassem àaä baáo caáo, nhûäng yïu cêìu quaá mûác vïì viïåc àùng kyá vaâ sûå
trò hoaän vö thúâi haån àaä khiïën caác nhaâ baáo úã Ai Cêåp phaãi àùåt vùn phoâng cuãa
mònh úã nûúác ngoaâi. Hún nûäa, caác nhaâ baáo khöng àûúåc pheáp trúã thaânh caác thaânh
viïn cöng àoaân, vaâ do àoá, khöng àûúåc hûúãng nhûäng phuác lúåi y tïë nhêët àõnh,
trûâ phi hoå laâm viïåc cho caác toaâ baáo cuãa nhaâ nûúác. Hún möåt phêìn ba söë nûúác úã
chêu Myä La tinh quaãn lyá caác nhaâ baáo bùçng caách cêëp giêëy pheáp hoùåc qua caác thuã
tuåc àïí àûúåc cöng nhêån (xem cú súã dûä liïåu Hiïåp höåi Baáo chñ Liïn Myä taåi trang
web http://www.sipiapa.org).
Ngoaâi möåt cú cêëu àiïìu tiïët, nghïì baáo coân phaãi àöëi mùåt vúái nhûäng thïë lûåc
maâ möåt mùåt, chuáng ûu àaäi cho caác lûåc lûúång àöåc quyïìn, mùåt khaác laåi uãng höå
viïåc àa daång hoaá caác nhaâ cung ûáng, nhû Owen àaä mö taã. Thûá nhêët, nöåi dung
caác saãn phêím truyïìn thöng coá möåt àùåc trûng laâ chuáng coá tñnh hiïåu quaã kinh tïë
to lúán theo qui mö. Àiïìu naây coá xu hûúáng coá lúåi cho nhûäng haäng lúán. Thûá hai,
quaãng caáo vúái khöëi lûúång êën baãn lúán coá hiïåu quaã hún so vúái quaãng caáo trïn söë
lûúång êën baãn ñt. Tuy vêåy, àùåc àiïím cú baãn thûá ba laâ saãn phêím coá tñnh àún chiïëc:
caác haäng caånh tranh vúái nhau bùçng caách khaác biïåt hoaá saãn phêím cuãa mònh, vò
nhûäng àöåc giaã khaác nhau thò coá khêíu võ khöng giöëng nhau. Àiïìu naây coá nghôa
laâ nhûäng cöng ty nhoã coá thïí laâm cho nöåi dung cuãa mònh coá sûå khaác biïåt, vaâ do
àoá, tòm ra nhûäng khe húã (cuãa thõ trûúâng). Caác haäng nhoã vaâ múái tòm thêëy àûúåc
nhûäng khe húã naây coá xu hûúáng àa daång hoaá dïî daâng hún so vúái caác haäng lúán
vaâ cuä6. Thñ duå, nhûäng túâ baáo àõa phûúng coá thïí chuyïn mön hoaá bùçng caách
àùng nhiïìu nöåi dung mang tñnh chêët àõa phûúng hún (àiïìu naây cuäng coá nghôa
laâ hoå khöng thïí caånh tranh hiïåu quaã úã caác àõa phûúng khaác). Owen viïån dêîn
möåt thñ duå úã Ulanbato, Möng Cöí, núi coá leä khöng thïí hêåu thuêîn àûúåc àïën 18 túâ
6. Owen cho rùçng, caác haäng àöåc quyïìn àïën möåt mûác àöå nhêët àõnh cuäng quan têm
àïën viïåc àa daång hoaá àïí coá thïí töìn taåi.
baáo àö thõ nùm 1994 nïëu nhûäng túâ baáo naây khöng coá sûå khaác bõït hoaá àaáng kïí
vïì mùåt quan àiïím chñnh trõ vaâ caác khña caånh khaác.
Cöng nghïå, cú súã haå têìng, vaâ àõa lyá cuäng haån chïë qui mö cuãa caác túâ baáo
vaâ taác àöång àïën baãn chêët cuãa sûå caånh tranh thõ trûúâng, vò chuáng aãnh hûúãng
túái chi phñ chuyïn chúã vaâ sûå chêåm trïî trong phaát haânh. Àöëi vúái nhûäng phûúng
tiïån phaát thanh truyïìn hònh thò nhûäng raâo caãn naây coá thïí dïî daâng bõ phaá vúä,
vò thïë ngay taåi Myä cuäng coá nhûäng maång lûúái truyïìn thanh, truyïìn hònh quöëc
gia töìn taåi song song vúái caác túâ baáo quöëc gia. ÚÃ chêu Phi, núi maâ trònh àöå cöng
nghïå keám phaát triïín hún vaâ dên trñ thêëp, caác àaâi phaát thanh tû nhên vêîn phaát
triïín buâng nöí (Economist 2002b). Thñ duå, úã Uganàa, úã nhûäng laâng maâ vaâo nùm
1985 múái chó coá 10 àaâi phaát thanh cöång àöìng thò àïën nay àaä coá trïn 300 àaâi.
Möåt àiïím bêët lúåi maâ chñnh phuã caác nûúác àang phaát triïín àang phaãi àöëi mùåt
laâ khaã nùng haån chïë cuãa hoå trong viïåc thûåc thi chñnh saách caånh tranh úã nhûäng núi
cêìn caác chñnh saách àaãm baão nhû vêåy. Möåt söë nûúác, kïí caã caác nûúác cöng nghiïåp lêîn
nûúác àang phaát triïín, viïåc ngùn cêëm hoùåc haån chïë hònh thûác àa súã hûäu àöëi vúái caác
phûúng tiïån truyïìn thöng àang caånh tranh vúái nhau laâ möåt cöë gùæng nhùçm àaãm
baão duy trò tñnh àa daång hún vïì nguöìn tin vaâ quan àiïím. Nhû Owen àaä nïu, viïåc
têåp trung hoaá caác phûúng tiïån truyïìn thöng laâm dêëy lïn möëi quan ngaåi laâ noá coá
thïí dêîn àïën tònh traång àöåc quyïìn hoùåc thuác àêíy sûå cêëu kïët laâm tùng giaá caã vaâ
giaãm saãn lûúång. Ngoaâi viïåc caånh tranh vaâ àa daång hoaá vïì nöåi dung, sûå têåp trung
caác àêìu möëi truyïìn thöng trïn àõa baân möåt thaânh phöë naâo àoá coá thïí laâm naãy sinh
vêën àïì caånh tranh kinh tïë liïn quan àïën möåt söë haäng quaãng caáo nhêët àõnh, ngay
caã khi vêîn coân vö söë caác phûúng tiïån khaác nhû truyïìn hònh, baáo chñ, taåp chñ dõch
vuå trûåc tuyïën… àïí baây toã quan àiïím, kïí caã sûå bêët maän vïì chñnh trõ. Àaánh giaá haânh
vi chöëng caånh tranh luác naâo cuäng laâ möåt nhiïåm vuå khoá khùn, vaâ nhiïìu cú quan úã
caác nûúác àang phaát triïín vêîn thûúâng thiïëu nhûäng kyä nùng vaâ nguöìn lûåc cêìn thiïët.
Cêëu truác phaáp lyá
Coá hai loaåi thïí chïë phaáp lyá rêët thiïët yïëu àöëi vúái hoaåt àöång cuãa giúái truyïìn thöng,
àoá laâ (a) nhûäng thïí chïë quyïët àõnh khaã nùng tiïëp cêån thöng tin, vaâ (b) nhûäng thïí
chïë haån chïë viïåc giúái truyïìn thöng sûã duång thöng tin maâ hoå coá àûúåc. Khaã nùng
thöng baáo cuãa ngaânh cöng nghiïåp truyïìn thöng bõ haån chïë búãi lûúång vaâ thïí loaåi
thöng tin - vïì caác töí chûác cöng vaâ tû, vaâ vïì tònh traång kinh tïë noái chung – maâ vúái
nhûäng thöng tin àoá, hoå coá thïí tiïëp cêån thöng qua caác kïnh chñnh thûác hoùåc phi
chñnh thûác. Nhû Dyck vaâ Zingales àaä chó roä, viïåc tiïët löå thöng tin do nhaâ nûúác
uãy nhiïåm laâ àaáng tin cêåy nhêët, vò noá khöng chõu aãnh hûúãng cuãa sûå choån loåc, vaâ
khöng phaãi àûúåc cung cêëp nhùçm àöíi lêëy möåt thûá gò khaác. Nhûäng con àûúâng phi
chñnh thûác hoùåc khöng bõ àiïìu tiïët nhùçm coá àûúåc thöng tin àoá bao göìm caác möëi
quan hïå àïí phoãng vêën hoùåc lêëy thöng tin tûâ nhûäng ngûúâi muöën trònh baây möåt
quan àiïím cuå thïí vúái cöng chuáng. ÚÃ àêy, töi chó giúái haån nhûäng bònh luêån cuãa
mònh vúái qui trònh chñnh thûác àïí thu lûúåm thöng tin.
Luöìng thöng tin do nhiïìu böå luêåt khaác nhau àiïìu chónh, maâ nhûäng böå luêåt
naây coá thïí cho pheáp tiïëp cêån röång raäi hoùåc coá lûåa choån, àïën nhûäng dûä liïåu quan
troång. Luêåt bùæt buöåc caác cöng ty phaãi cöng khai hoaá taâi khoaãn hoùåc cho pheáp tòm
hiïíu lyá lõch vay vöën cuãa caá nhên quyïët àõnh mûác àöå dïî daâng vaâ thûúâng xuyïn
maâ giúái truyïìn thöng coá thïí khai thaác àûúåc thöng tin “chñnh thûác” vïì nhûäng vêën
àïì àoá. Luêåt àiïìu chónh viïåc truyïìn baá thöng tin cho khu vûåc tû nhên thûúâng
àûúåc xêy dûång nhùçm giuáp thõ trûúâng vêån haânh suön seã vaâ tùng cûúâng hiïåu lûåc
thûåc thi cuãa caác qui àõnh phaáp lyá khaác, nhûng phaãn ûáng thõ trûúâng thûúâng cuäng
phuå thuöåc rêët nhiïìu vaâo nhûäng thöng tin chuã yïëu cung cêëp trong khu vûåc cöng.
Stiglitz cho rùçng, thöng tin maâ caác quan chûác nhaâ nûúác thu thêåp àûúåc bùçng ngên
saách cöng thò do cöng chuáng súã hûäu, vaâ viïåc sûã duång taâi saãn trñ tuïå àoá àïí mûu
lúåi riïng cuäng laâ möåt sûå vi phaåm lúåi ñch cöng cöång nghiïm troång chùèng keám gò
viïåc tûúác àoaåt bêët kyâ möåt loaåi taâi saãn cöng naâo khaác cho muåc àñch caá nhên.
Cùn cûá tûâ hiïën phaáp, möåt loaåt caác qui àõnh phaáp lyá seä quyïët àõnh àiïìu kiïån
àïí caác caá nhên vaâ töí chûác cöng cöång, tû nhên, coá thïí tiïëp cêån àûúåc vúái thöng tin
“cöng cöång”. ÚÃ nhiïìu nûúác, hiïën phaáp chó qui àõnh möåt caách khaái quaát nhûäng
quyïìn cú baãn cuãa caá nhên àûúåc tûå do ngön luêån vaâ àöi khi laâ quyïìn àûúåc tiïëp
cêån thöng tin. Caác vùn baãn luêåt höî trúå coá thïí mang nhiïìu caái tïn khaác nhau, tuây
thuöåc vaâo tûâng nûúác. Nhûng ngay caã khi caác quyïìn cú baãn àaä àûúåc nïu roä thò
viïåc thûåc sûå àûúåc biïët thöng tin kõp thúâi (trong nhûäng khoaãng thúâi gian àuã ngùæn
àïí chuáng coân coá yá nghôa àöëi vúái nhûäng ngûúâi coá nhu cêìu àûúåc biïët) vêîn coân rêët
khoá khùn, vò luêåt coân phaãi àûúåc thûåc thi, vaâ ngûúâi dên coân phaãi àûúåc têåp huêën
vaâ phaãi coá àöång cú àïí àûa ra nhûäng phaãn ûáng mau leå, coân thöng tin phaãi àûúåc
cung cêëp kõp thúâi, dûúái nhûäng hònh thûác dïî hiïíu vaâ dïî sûã duång.
Nhiïìu nûúác àaä chêëp nhêån luêåt vïì tûå do thöng tin vaâ caác nûúác khaác cuäng
àang trong quaá trònh àoá. Muåc àñch cuãa nhûäng luêåt naây laâ nhùçm taåo ra möåt
khuön khöí qui àõnh mûác àöå tiïëp cêån thöng tin cöng cöång vaâ quyïìn tiïëp cêån
nhûäng thöng tin àoá cuãa caá nhên vaâ töí chûác. Viïåc thöng qua luêåt vïì tûå do
thöng tin laâ möåt dêëu hiïåu cho thêëy chñnh phuã cam kïët minh baåch hoaá. Noá
cuäng coá thïí khuyïën khñch caác töí chûác tû nhên yïu cêìu àûúåc biïët thïm thöng
tin, nhû Chongkittavorn àaä giaãi thñch trong trûúâng húåp cuãa Thaái Lan. Hiïån
nay, coá khoaãng 46 quöëc gia àaä coá luêåt vïì tûå do thöng tin, vaâ con söë naây àang
Baãng 1.1. Tûúng quan giûäa caác biïën vïì tûå do truyïìn thöng
Súã hûäu Luêåt

Tûå do nhaâ nûúác tûå do Ngûúåc àaäi
Nöåi dung baáo chñ vïì baáo chñ thöng tin nhaâ baáo
Tûå do baáo chñ 1
a
Súã hûäu nhaâ nûúác vïì baáo chñ -0,64 1
(0)
Luêåt tûå do thöng tin 0,36 -0,49 1
(0)
Ngûúåc àaäi nhaâ baáob -0,5 0,157 -0,2 1
(0) (0,63) (0,03)
Chuá thñch: Con söë trong ngoùåc àún laâ giaá trõ p daânh cho caác hïå söë tûúng quan (giaá trõ p
caâng thêëp thò tûúng quan giûäa hai biïën söë caâng chùåt cheä).
a. Biïën naây laâ giaá trõ trung bònh cuãa caác biïën vïì tònh traång súã hûäu do Djankov vaâ caác taác
giaã khaác (2001) xêy dûång.
b. Chó söë bònh quên gia quyïìn vïì söë nhaâ baáo bõ giïët haåi hoùåc giúái truyïìn thöng bõ aáp chïë.
Nguöìn: Tûå do baáo chñ: Viïån Tûå do (n.d.); biïën giaã vïì luêåt tûå do thöng tin: töíng húåp cuãa
taác giaã tûâ nhiïìu nguöìn; súã hûäu nhaâ nûúác vïì baáo chñ: Djankov vaâ caác taác giaã khaác (2001); ngûúåc
àaäi nhaâ baáo: Phoáng viïn Sans Frontieáres (2000).
tùng lïn tûâng ngaây; tuy nhiïn, söë nûúác ngheâo coá luêåt naây thò ñt hún, vaâ àiïìu
kyâ laå laâ chó coá khoaãng 54 phêìn trùm caác nûúác thu nhêåp cao thöng qua luêåt àoá
(Islam, sùæp xuêët baãn)7. Baãng 1.1 thïí hiïån möåt söë tûúng quan àún giaãn giûäa chó
söë vïì mûác àöå tûå do baáo chñ vaâ chó söë vïì ngûúåc àaäi nhaâ baáo vúái sûå hiïån diïån
cuãa luêåt tûå do thöng tin. Sûå ra àúâi cuãa luêåt tûå do thöng tin coá tûúng quan
nghõch biïën vúái tònh traång súã hûäu nhaâ nûúác àöëi vúái giúái truyïìn thöng úã mûác
cao vaâ sûå ngûúåc àaäi nhaâ baáo, vaâ coá tûúng quan àöìng biïën khaá chùåt cheä vúái sûå
tûå do baáo chñ8.
7. Töi sûã duång àõnh nghôa cuãa Ngên haâng Thïë giúái vïì nûúác thu nhêåp cao, tûác laâ
nhûäng nûúác coá thu nhêåp bònh quên àêìu ngûúâi tûâ 9.266 àöla trúã lïn.
8. Lûu yá rùçng, sûå tûúng quan khöng nhêët thiïët phaãn aánh quan hïå nhên quaã. Coá thïí
úã nhûäng nûúác maâ baáo chñ luác àêìu àaä àûúåc tûå do thò coá xu hûúáng ban haânh luêåt tûå do
thöng tin nhiïìu hún nhùçm àaãm baão quyïìn tûå do baáo chñ.
Mùåc duâ viïåc thöng qua luêåt vïì tûå do thöng tin laâ möåt saáng kiïën quan troång,
nhûng cêu hoãi cùn baãn laâ caác nûúác thûåc hiïån luêåt àoá nhû thïë naâo? Möåt phûúng
aán laâ, thaânh lêåp möåt cú quan àöåc lêåp coá möëi quan têm duy nhêët laâ giaãi quyïët
caác yïu cêìu vïì nhiïìu loaåi thöng tin khaác nhau, hoùåc caách khaác laâ, möîi böå,
ngaânh cuãa chñnh phuã phaãi àûúåc nhêån möåt hûúáng dêîn cuå thïí vïì viïåc cung cêëp
thöng tin. Möåt khi àaä xaác àõnh àûúåc cú quan vaâ nhên sûå (chõu traách nhiïåm vïì
viïåc naây), thò cêìn thiïët kïë caác thïí chïë sao cho yïu cêìu àûúåc biïët thöng tin coá thïí
àûúåc àaáp ûáng kõp thúâi. Möåt vêën àïì khaác laâ viïåc thiïët kïë hònh thûác àïí truyïìn baá
thöng tin vaâ mûác phñ liïn quan àïí àûúåc tiïëp cêån thöng tin.
ÚÃ Böì Àaâo Nha, UÃy ban Tiïëp cêån caác Tû liïåu Haânh chñnh chõu traách nhiïåm
quyïët àõnh xem coá cho pheáp cung cêëp thöng tin liïn quan àïën nhûäng tû liïåu
chñnh thûác naâo àoá hay khöng, cuäng nhû quyïët àõnh loaåi taâi liïåu, naâo seä àûúåc
chia seã giûäa caác nhaánh chñnh quyïìn, töí chûác caác buöíi chêët vêën, thiïët lêåp hïå
thöëng phên loaåi tû liïåu vaâ giaám saát viïåc vêån duång chñnh xaác Luêåt vïì Tiïëp cêån
caác Tû liïåu Haânh chñnh vaâ caác luêåt tûúng tûå (xem http://www.infocid.pt/info-
cid/2092%5F1.asp). ÚÃ Laátvia, tûâng cú quan chñnh phuã hoùåc töí chûác cöng àûúåc
yïu cêìu phaãi cöng böë baãn toám tùæt têët caã nhûäng thöng tin hiïån coá taåi cöng súã.
Khöng coá möåt cú quan àöåc lêåp duy nhêët naâo giaám saát viïåc thûåc hiïån Luêåt Tûå do
thöng tin, vaâ quy trònh tiïëp cêån thöng tin àûúåc àiïìu chónh búãi nhûäng vùn baãn
phaáp lyá riïng reä, trong àoá qui àõnh roä vïì thuã tuåc xem xeát caác àïì xuêët, khiïëu naåi,
vaâ àïå trònh. Coá thïí khaáng nghõ àöëi vúái viïåc tûâ chöëi tiïëp cêån thöng tin, nhûng
khaáng nghõ àoá trûúác tiïn phaãi àûúåc chuyïín àïën giaám àöëc cuãa töí chûác bõ khaáng
nghõ (xem http://www.delna.lv/english/legal_norms/ln2.htm).
Tuy nhiïn, khu vûåc cöng taåo ra rêët nhiïìu thöng tin coá thïí sùén saâng cung
cêëp maâ khöng cêìn àïën möåt luêåt vïì tûå do thöng tin. Têët caã caác nûúác àïìu cöng
böë nhûäng thöng tin nhêët àõnh vïì möåt söë nhûäng kïët quaã kinh tïë cú baãn; tuy
nhiïn, nhûäng thöng tin àoá khaác nhau vïì söë lûúång, chêët lûúång, têìn suêët, vaâ
mûác àöå dïî daâng tiïëp cêån9. Camúrun thêåm chñ coân cung cêëp nhûäng söë liïåu cú
baãn nhû töíng saãn phêím quöëc nöåi (GDP), thöëng kï vïì ngoaåi thûúng, àêìu tû
trûåc tiïëp nûúác ngoaâi, vaâ taâi chñnh nhaâ nûúác chêåm àïën möåt vaâi nùm. Traái laåi,
9. Nhûäng söë liïåu naây luön sùén coá trong Thöëng kï Taâi chñnh Quöëc tïë cuãa Quyä Tiïìn
tïå Quöëc tïë, caác trang web cuãa chñnh phuã, caác êën phêím cuãa chñnh phuã, hoùåc cuöën Caác chó
baáo phaát triïín thïë giúái cuãa Ngên haâng Thïë giúái. Lûu yá rùçng, nhûäng nguöìn naây àïìu
khöng phaãi dïî coá, àöëi vúái nhûäng ai khöng coá khaã nùng tiïëp cêån àïën nhûäng taâi liïåu àoá
thò khöng thïí mua hay mûúån nhûäng êën phêím naây hoùåc khöng coá khaã nùng tiïëp cêån àïën
caác trang web.
cuäng laâ möåt nûúác thu nhêåp thêëp nhûng AÁcmïnia laåi cung cêëp thöng tin rêët
cêåp nhêåt, vúái têìn suêët khaá thûúâng xuyïn, vïì hêìu hïët caác söë liïåu thöëng kï chñnh
vïì kinh tïë vaâ taâi chñnh, cho thêëy viïåc thu thêåp vaâ truyïìn baá nhûäng thöng tin
nhû vêåy khöng nhêët thiïët chó phuå thuöåc vaâo thu nhêåp. Trong söë hún 200 nûúác
trïn thïë giúái, thò ngên haâng trung ûúng cuãa khoaãng 100 nûúác àaä coá trang web
cöng böë thöng tin, mùåc duâ chêët lûúång vaâ tñnh kõp thúâi cuãa nhûäng thöng tin
naây coân rêët khaác biïåt.
Caác luêåt khaác haån chïë viïåc sûã duång nhûäng thöng tin àaä thu lûúåm àûúåc. Muåc
àñch cuãa caác luêåt cêëm phó baáng vaâ lùng maå, àûúåc Peter Krug vaâ Monroe Price baân
àïën trong chûúng 10 vaâ Ruth Walden trong chûúng 11, thûúâng nhùçm baão vïå caác
caá nhên traánh bõ baáo giúái laåm duång. Tuy cuäng cêìn nhûäng luêåt naây dûúái hònh thûác
naâo àoá àïí baão vïå uy tñn cuãa caác caá nhên vaâ àaãm baão tñnh xaác thûåc cuãa caác thöng
tin àûúåc cöng böë, nhûng chuáng cuäng coá thïí àûúåc duâng àïí quêëy röëi caác nhaâ baáo,
vaâ vò thïë, seä khuyïën khñch baáo chñ tûå kiïím duyïåt mònh (Walden 2000).
Noái vïì viïåc thiïët kïë nhûäng luêåt naây, nöíi lïn ba vêën àïì lúán: (a) khi sûå böi nhoå
bõ coi laâ töåi hònh sûå hún laâ möåt löîi dên sûå, thò caác nhaâ baáo seä nghiïng vïì hûúáng
tûå kiïím duyïåt; (b) khi sûå thêåt khöng phaãi laâ caách baão vïå trûúác sûå böi nhoå thò nhaâ
baáo coá àöång cú tûå giúái haån mûác àöå àiïìu tra cuãa mònh; vaâ (c) khi luêåt coá nhûäng
qui àõnh baão vïå chöëng laåi nhûäng phaát biïíu coá tñnh chêët böi nhoå vïì nhûäng vêën
àïì cöng chuáng quan têm hoùåc yïu cêìu caá nhên phaãi chûáng minh àûúåc nhûäng
phaát biïíu coá tñnh chêët böi nhoå àoá laâ sai lêìm cöë yá hoùåc thiïëu thêån troång, àûúåc àûa
ra vúái duång yá xêëu, thò nhûäng qui àõnh àoá seä coá lúåi cho tûå do baáo chñ. Chñnh phuã
cuäng coá thïí kiïím duyïåt thöng tin bùçng caác qui àõnh phaáp lyá yïu cêìu trûúác khi
xuêët baãn hoùåc cöng böë phaãi àûúåc caác cú quan nhaâ nûúác thêím àõnh. Àöëi vúái caác
nhaâ baáo thò phaãn ûáng tûå nhiïn cuãa hoå trong nhûäng trûúâng húåp naây laâ tiïën haânh
tûå kiïím duyïåt àïí traánh bõ àònh baãn.
Chñnh saách àiïìu chónh nhûäng ngaânh cöng nghiïåp coá liïn quan àïën truyïìn thöng
Caác ngaânh cöng nghiïåp coá liïn quan trûåc tiïëp àïën truyïìn thöng, bao göìm
ngaânh cöng nghiïåp giêëy vaâ phaát haânh. Ngay caã khi coá truyïìn thöng tûå do vaâ
àöåc lêåp, nhûng nïëu viïåc phaát haânh bõ chñnh phuã àiïìu tiïët chùåt cheä, thò tñnh àöåc
lêåp cuãa truyïìn thöng vêîn bõ àe doaå. Chñnh phuã cuäng coá thïí duâng biïån phaáp
kiïím soaát giaá hoùåc àaánh thuïë àêìu vaâo nhùçm gêy giaán àoaån hoaåt àöång (cuãa
truyïìn thöng), vaâ cú cêëu àiïìu tiïët hay àiïìu kiïån cú súã haå têìng cuäng coá thïí haån
chïë hoaåt àöång cuãa truyïìn thöng. Thñ duå, Internet thûúâng laâ möåt kïnh caånh
tranh vúái truyïìn thöng nöåi àõa vaâ noá cho pheáp tiïëp cêån dïî daâng àïën truyïìn
thöng toaân cêìu; tuy nhiïn, úã nhiïìu nûúác viïåc kïët nöëi Internet vêîn rêët khoá khùn
hoùåc töën keám, vò ngaânh viïîn thöng chûa phaát triïín. Tuy nhiïn, mùåc duâ cafe
internet àang ngaây caâng thõnh haânh nhûng úã nhiïìu nûúác, mûác àöå sûã duång maáy
tñnh vêîn coân haån chïë.
Àaâo taåo vaâ nùng lûåc cuãa caán böå trong ngaânh truyïìn thöng
ÚÃ nhiïìu nûúác àang phaát triïín, caán böå ngaânh truyïìn thöng vêîn coân thiïëu trònh
àöå chuyïn mön kyä thuêåt, do àoá àaä haån chïë khaã nùng viïët tin vïì kinh tïë vaâ
chñnh trõ. Àiïìu naây liïn quan caã àïën kyä nùng cuãa nhûäng ngûúâi trûåc tiïëp tham
gia nghiïn cûáu, phên tñch, töí chûác, vaâ àùng hoùåc phaát tin lêîn kyä nùng quaãn lyá
cêìn thiïët àïí duy trò möåt doanh nghiïåp laâm ùn coá laäi. Cuäng nhû trong caác
ngaânh kinh doanh khaác, qua thúâi gian, kyä nùng quaãn lyá coá thïí hoåc àûúåc,
nhûng viïåc àaâo taåo coá thïí höî trúå thïm, nhêët laâ bùçng caách cho caác nhaâ quaãn lyá
coá dõp coå xaát vúái caác kyä thuêåt ra quyïët àõnh vaâ saãn xuêët àûúåc sûã duång úã caác
nûúác khaác. Nhû Muchnik vaâ Muchnik àaä viïët, trong trûúâng húåp àaâi truyïìn
hònh Tomsk TV, sûå hiïån diïån cuãa caác tû vêën nûúác ngoaâi taåi Nga àêìu thêåp niïn
90 laâ cûåc kyâ hûäu ñch, vaâ sûå tham mûu cuãa chuyïn gia nûúác ngoaâi vïì viïåc quaãn
lyá quaãng caáo vaâ saãn xuêët laâ nguyïn nhên chuã yïëu dêîn àïën thaânh cöng cuãa àaâi
naây. Tûúng tûå úã Ba Lan, àêìu tû nûúác ngoaâi àaä giuáp lêëp àêìy khoaãng tröëng vïì
quaãn lyá vaâ kyä nùng.
Caái maâ nhiïìu yá kiïën tranh caäi cho laâ khoá khùn hún laâ viïåc tûúâng thuêåt caác
vêën àïì vïì kinh tïë vaâ taâi chñnh. Möåt daång àaâo taåo naâo àoá coá thïí nêng cao àaáng
kïí khaã nùng phên tñch nhûäng vêën àïì naây cuãa caác nhaâ baáo. Sûå phên tñch ngheâo
naân seä khöng thïí thu huát àûúåc sûå chuá yá cuãa nhûäng àöåc giaã tûúng àöëi sùæc saão vaâ
coá thïí àõnh hûúáng sai cho nhûäng ngûúâi khaác keám hiïíu biïët hún. Nhûng thuï
caán böå truyïìn thöng coá kyä nùng phuâ húåp coá thïí laâ möåt giaãi phaáp khöng coá laäi,
ngay caã khi coá thïí thuï àûúåc, trûâ phi lûúång àöåc giaã ûa thñch thïí loaåi naây tûúng
àöëi àöng àaão. Tuy vêåy, viïåc phaát hiïån nhûäng vuå tham nhuäng hoùåc laâm sai
khöng phaãi luác naâo cuäng àoâi hoãi phaãi hiïíu biïët thêëu àaáo vïì chi tiïët cuãa caác vuå
giao dõch coá liïn quan. Thñ duå, viïåc cöng chûác nhaâ nûúác nhêån höëi löå coá thïí bõ
àûa ra aánh saáng maâ khöng cêìn hiïíu roä xem noá coá liïn quan nhû thïë naâo àïën caác
kïët cuåc kinh tïë. Marquez cho rùçng, nhûäng ngûúâi tûå hoåc thûúâng laâ nhûäng hoåc
viïn khao khaát vaâ tiïëp thu nhanh, vaâ bêët kyâ hònh thûác giaáo duåc naâo cuäng phaãi
chuá troång àïën ba lônh vûåc then chöët: xaác àõng nùng khiïëu vaâ thiïn hûúáng, khùèng
àõnh rùçng têët caã baáo giúái àïìu coá xu hûúáng nghiïn cûáu vaâ nhêën maånh àïën têìm
quan troång cuãa caác chuêín mûåc àaåo àûác.
Kiïím soaát vaâ àöëi troång
Mùåc duâ khu vûåc truyïìn thöng àöåc lêåp laâ àiïìu rêët nïn coá, nhûng moåi cú quan,
töí chûác àïìu cêìn coá sûå kiïím soaát vaâ àöëi troång. Rêët nhiïìu ngûúâi trong giúái truyïìn
thöng coi truyïìn thöng coá vai troâ baão vïå chên lyá vaâ àaåi diïån cho tiïëng noái cuãa
ngûúâi dên. Maárquez (chûúng 13) vaâ Adam Michnik (chûúng 18) àïìu baân àïën
vinh quang cuãa nghïì baáo, nhûng cuäng àoâi hoãi nhaâ baáo phaãi trong saåch, trung
thûåc, vaâ khöng àõnh kiïën. Tiïëc thay, baãn chêët con ngûúâi vêîn nhû vêåy, vaâ àöi
khi chuáng ta khöng thïí duy trò àûúåc chuêín mûåc cao nhû chuáng ta mong muöën
àaåt túái. Khöng coá cú chïë kiïím soaát vaâ àöëi troång àïí àaãm baão tñnh traách nhiïåm
vaâ tinh thêìn traách nhiïåm, thò baáo giúái coá thïí laåm duång sûác maånh cuãa mònh.
Nhû Victor Muchnick vaâ Yulia Muchnkick àaä chó roä, sûå laåm duång quyïìn lûåc
coá thïí xuêët phaát tûâ chöî ngûúâi ta hiïíu khöng roä raâng vïì nghïì baáo. Hoå baân àïën
viïåc laâm thïë naâo àïí coá thïí tham gia tûå do vaâo chñnh trõ, àûáng vïì bïn noå bïn
kia, cho àïën khi hoå nhêån ra sûå khaác biïåt giûäa viïåc hiïën dêng cho lyá tûúãng vúái
viïåc hònh thaânh caác liïn minh chñnh trõ vúái nhûäng caá nhên cuå thïí, vaâ nghïì baáo
chêët lûúång cao cuäng coá nghôa laâ phaãi giûä möåt khoaãng caách nhêët àõnh vúái caác
nhaâ chñnh trõ.
Nhû Robert Shiller (chûúng 5) vaâ Timothy Besley, Robin Burgess vaâ
Andrea Prat (chûúng 3) àaä chó roä, giúái truyïìn thöng khöng chó coá viïåc
truyïìn baá thöng tin, maâ coân phaãi àõnh hûúáng cöng luêån vaâ nêng têìm caác vêën
àïì àïën mûác quan troång hoùåc “im lùång” chûa tûâng coá trong con mùæt cuãa cöng
chuáng. Hoå coá thïí àêíy nhanh töëc àöå truyïìn tin, gêy aãnh hûúãng àïën nhûäng
ngûúâi maâ tin tûác àûúåc truyïìn àïën cho hoå, vaâ taác àöång àïën loaåi haânh àöång
seä àûúåc àûa ra trong möåt tònh huöëng cuå thïí. Hoå coá thïí khöng àûa tin vïì têët
caã moåi mùåt cuãa vêën àïì. Àöi khi, haânh àöång cuãa giúái truyïìn thöng coá thïí hêåu
thuêîn maånh meä cho sûå minh baåch, nhûng chùèng coá gò àaãm baão laâ hoå àûúng
nhiïn seä laâm àiïìu àoá. Sûå theâm muöën àûúåc àùng nhûäng tin múái vaâ giêåt gên
coá thïí lêën aát caã mong muöën àûúåc “noái vïì sûå viïåc theo àuáng baãn chêët cuãa
noá”. Àaáng tiïëc, xu hûúáng nghiïng vïì àûa tin giêåt gên laåi töìn taåi trong têët caã
caác loaåi hònh truyïìn thöng tin tûác, kïí caã nhûäng phûúng tiïån coá uy tñn lúán,
mùåc duâ ai àoá coá thïí cho rùçng, vúái nhûäng nguöìn tin coá uy tñn caâng lúán thò xu
hûúáng naây caâng thêìm lùång hún. Möåt caách kiïím soaát tûå àöång vïì viïåc laåm
duång quyïìn lûåc chñnh laâ sûå suy giaãm uy tñn qua thúâi gian, nïëu viïåc laåm
duång àoá töìn taåi dai dùèng.
Möåt hïå thöëng phaáp lyá thñch húåp phaãi cöë gùæng cên bùçng giûäa tûå do ngön
luêån vaâ sûå laåm duång cuãa giúái truyïìn thöng. Möåt giaãi phaáp khaác vïì thïí chïë laâ
thaânh lêåp caác höåi àöìng tûå àiïìu tiïët. Caác cú quan tûå àiïìu tiïët àaä àûúåc thaânh lêåp
thaânh cöng úã möåt söë nûúác cöng nghiïåp, nhûng úã caác nûúác àang phaát triïín thò
chuáng múái chó manh nha. Trong söë caác nûúác àang phaát triïín, Guyana vaâ
Tandania laâ hai nûúác àaä thaânh lêåp höåi àöìng baáo chñ tûå àiïìu tiïët vúái vai troâ xaác
àõnh qui chïë vïì sûå chên thûåc, cöng têm, tön troång sûå riïng tû vaâ caác chuêín mûåc
chung vïì thõ hiïëu. Höåi àöìng sûã duång nhûäng qui chïë naây àïí àõnh hûúáng cho caác
quyïët àõnh cuãa mònh khi xûã lyá nhûäng khiïëu naåi vïì baáo giúái. Trong nhiïìu trûúâng
húåp, nhûäng höåi àöìng àoá àaä thay thïë cho caác qui trònh töë tuång truyïìn thöëng. Thñ
duå, úã Öxtrêylia, nhûäng ngûúâi khiïëu naåi àûúåc yïu cêìu kyá vaâo möåt baãn cam kïët
rùçng hoå seä khöng àûa vêën àïì khiïëu naåi ra toaâ nïëu hoå chûa thoaã maän vúái quyïët
àõnh cuãa höåi àöìng.
Sûå thaânh cöng cuãa nhûäng höåi àöìng nhû vêåy phuå thuöåc vaâo möåt söë yïëu töë.
Thûá nhêët, quyïët àõnh thaânh lêåp nhûäng höåi àöìng nhû thïë cêìn xuêët phaát tûâ baãn
thên baáo giúái vaâ phaãi àûúåc caác thaânh viïn cuãa baáo giúái mong muöën. Chñnh
phuã, caác töí chûác phi chñnh phuã hay caác àaãng phaái khaác coá thïí khuyïën khñch
sûå thaânh lêåp nhûäng höåi àöìng nhû vêåy. Chñnh phuã coá thïí laâm àiïìu àoá bùçng
caách hûáa heån seä giaãm búát àiïìu tiïët nïëu nhûäng höåi àöìng naây àûúåc thaânh lêåp.
Caác thïí chïë höî trúå, nhû caác töí chûác xaä höåi dên sûå vò sûå tûå do vaâ traách nhiïåm
cuãa giúái truyïìn thöng, coá thïí tùng cûúâng hiïåu lûåc cöng viïåc cuãa höåi àöìng. Thûá
hai, höåi àöìng baáo chñ phaãi coá möåt troång lûúång àuã maånh àöëi vúái tûâng töí chûác
truyïìn thöng àïí caác haäng truyïìn thöng phaãi caãm thêëy hoå coá nghôa vuå tuên
thuã quyïët àõnh cuãa höåi àöìng (Trung têm quöëc tïë chöëng kiïím duyïåt 1993, Àiïìu
19). Coá thïí àaáp ûáng àiïìu naây bùçng nhiïìu caách, chùèng haån nhû caác thaânh viïn
höåi àöìng coá thïí khai trûâ cöng khai nhûäng thaânh viïn naâo khöng chêëp haânh
quyïët àõnh cuãa höåi àöìng. Thûá ba, nhûäng höåi àöìng nhû thïë cêìn coá ban laänh
àaåo vaâ möåt khaát voång chên thûåc trong giúái truyïìn thöng laâ nhùçm hoaân thiïån
cöng viïåc cuãa hoå. Thûá tû, viïåc soaån thaão àûúåc nhûäng hûúáng dêîn vïì àaåo àûác
trong àoá cên bùçng giûäa tûå do truyïìn thöng vúái tinh thêìn traách nhiïåm laâ vêën
àïì cöët yïëu. Thûá nùm, tñnh húåp lïå vaâ nhûäng chuêín mûåc naây phaãi àûúåc duy trò
möåt caách nhêët quaán.
Hïå thöëng tû phaáp àöåc lêåp vaâ hûäu hiïåu, cuâng vúái nhûäng cú chïë khaác nhùçm
trûâng phaåt caác haânh vi khöng àaáng coá, coá thïí böí sung thïm cho vai troâ cuãa
truyïìn thöng trong viïåc tùng cûúâng hiïåu quaã cöng taác quaãn trõ nhaâ nûúác, mùåc
duâ möåt hïå thöëng tû phaáp àöåc lêåp chûa àuã àïí haån chïë caác haânh àöång tuây tiïån
cuãa nhaâ nûúác. Möåt hïå thöëng tû phaáp àöåc lêåp coá thïí giuáp baão vïå quyïìn cuãa nhaâ
baáo, höî trúå viïåc àaãm baão rùçng vêën àïì naâo maâ baáo chñ àaä àûa ra thò seä coá haânh
àöång xûã lyá, vaâ coá thïí baão vïå caác caá nhên khöng bõ giúái truyïìn thöng laåm duång.
Thñ duå, úã Dimbabuï, toaâ aán àaä coá nhûäng thaânh cöng nhêët àõnh trong viïåc baão
vïå quyïìn cuãa nhaâ baáo, nhû Chavunduka àaä àïì cêåp. ÚÃ Philñppin, viïåc baáo chñ
vaåch trêìn caác lûåc lûúång quên sûå nûúác ngoaâi àöí chêët thaãi àöåc haåi àaä buöåc quöëc
höåi, röìi chñnh phuã phaãi töí chûác àiïìu tra chñnh thûác. Röët cuöåc, chñnh phuã àaä phaãi
ra lïånh chêëm dûát viïåc àöí chêët thaãi.
Phaåm vi aãnh hûúãng
Phaåm vi aãnh hûúãng laâ muöën noái àïën khaán thñnh giaã: ngûúâi dên coá thïí tiïëp cêån
àïën mûác àöå naâo túái caác kïnh truyïìn thöng in êën, àiïån tûã hoùåc àaåi chuáng?
Truyïìn thöng coá phaåm vi aãnh hûúãng khi noá phuâ húåp vaâ mang àûúåc nhiïìu tin
tûác àïën cho àöng àaão nhên dên. AÃnh hûúãng maâ truyïìn thöng coá àûúåc vúái xaä
höåi phuå thuöåc rêët lúán vaâo àöëi tûúång maâ noá vûún túái. Phaåm vi aãnh hûúãng cuãa
baáo chñ, truyïìn hònh, phaát thanh giûäa caác quöëc gia coá sûå khaác biïåt nhau rêët lúán,
trong àoá thu nhêåp coá tûúng quan khaá chùåt cheä vúái khaã nùng xêm nhêåp cuãa baáo
chñ. Dyck vaâ Zingales cho rùçng, söë lûúång àöåc giaã cuãa baáo chñ vûâa phaãn aánh
mûác àöå truyïìn baá cuãa baáo, vûâa laâ möåt thûúác ào nhêët àõnh vïì uy tñn noái chung
cuãa baáo. Coá nghôa laâ, nïëu baáo chñ khöng àaáng tin cêåy thò seä khöng ai àoåc
chuáng. Caác taác giaã naây cuäng phaát hiïån thêëy, têåp trung quyïìn súã hûäu coá taác
àöång tiïu cûåc, vaâ coá yá nghôa thöëng kï, àïën mûác àöå truyïìn baá cuãa baáo chñ vaâ
phaãn ûáng cuãa khu vûåc tû nhên trûúác nhûäng thöng tin maâ baáo chñ àùng taãi.Baãng
1.2 cho thêëy sûå khaác biïåt lúán vïì mûác àöå xêm nhêåp vaâ töëc àöå phaát haânh giûäa
caác nûúác coá mûác thu nhêåp khaác nhau. Caác nûúác thu nhêåp cao nhû Àan Maåch,
Nhêåt Baãn, hay Myä àïìu coá mûác àöå xêm nhêåp cuãa truyïìn thöng rêët cao, coân Saát,
Ïtiöpia vaâ Dùmbia, têët caã àïìu laâ nûúác coá thu nhêåp thêëp, laåi coá mûác àöå xêm
nhêåp cuãa truyïìn thöng rêët khaác biïåt. Böëtxoana vaâ Thaái Lan coá mûác GNP bònh
quên àêìu ngûúâi tûúng àûúng nhau, nhûng laåi khaác nhau rêët xa vïì mûác àöå phöí
biïën maáy thu hònh.
Nhòn chung, ngûúâi dên úã caác nûúác cöng nghiïåp àûúåc àoåc nhêåt baáo nhiïìu
gêëp hún 25 lêìn so vúái ngûúâi dên caác nûúác chêu Phi; tuy nhiïn, theo Hiïåp höåi
Baáo chñ Thïë giúái (2001), úã nhiïìu nûúác chêu Phi, möåt túâ baáo trung bònh chó àûúåc
khoaãng 12 ngûúâi àoåc. ÚÃ caác laâng xaä taåi Bùnglaàeát vaâ Nïpan, baáo chñ àûúåc àoåc
to àïí nhiïìu ngûúâi khaác cuâng àûúåc nghe, chûá khöng chó ngûúâi àùåt baáo. Mùåc duâ
dên trñ coá vai troâ nhêët àõnh trong sûå khaác biïåt vïì söë phaát haânh thöëng kï àûúåc
giûäa caác nûúác, nhûng àoá chó laâ möåt yïëu töë aãnh hûúãng àïën mûác àöå lan toaã cuãa
baáo chñ. Ïcuaào coá caã GNP bònh quên àêìu ngûúâi lêîn trònh àöå dên trñ thêëp hún
so vúái Panama hay Paragoay, nhûng söë phaát haânh úã Ïcuaào laåi lúán hún. Truyïìn
Baãng 1.2. Sûå khaác biïåt vïì mûác àöå xêm nhêåp cuãa truyïìn thöng taåi möåt söë nûúác choån loåc
Söë lûúång Söë lûúång baáo GNP bònh quên

vö tuyïën/1.000 dên, phaát haânh/1.000 àêìu ngûúâi 1994-98
Tïn nûúác nùm 1999 dên, nùm 1996 (nghòn àöla)
Bölivia 118 55 2.143

Böëtxoana 21 27 5.486
Saát 1 1 898
Trung Quöëc 292 42 2.644
Àan Maåch 772 311 21.376
Ïtiöpia 6 2 573
Àûác 580 311 19.536
ÊËn Àöå 75 27 1.882
Nhêåt Baãn 719 580 20.952
Haân Quöëc 361 394 12.333
Malauy 3 3 614
Nam Phi 128 30 7.943
Cöång hoaâ Arêåp Xiri 67 20 3.041
Thaái Lan 279 65 5.541
Myä 854 212 28.567
Dùmbia 145 14 659
Nguöìn: Söë lûúång baáo phaát haânh: UNESCO (1999); söë lûúång vö tuyïën: cú súã dûä liïåu Liïn
hiïåp Viïîn thöng Quöëc tïë (http://www.itu.int/ITU-D/ict/publications/world/world.html,
vaâ “Baáo caáo phaát triïín viïîn thöng quöëc tïë” (http://www.itu.int/ITU_D/ict/publications/
wtdr_02/index.html); GNP: Ngên haâng Thïë giúái (2002).
thöëng vaâ vùn hoaá cuäng coá thïí aãnh hûúãng àïën caách thûác ngûúâi dên nhêån thûác vïì
truyïìn thöng: möåt söë vùn hoaá ñt kyâ thõ truyïìn hònh hoùåc êën phêím hún so vúái caác
nûúác khaác coá cuâng mûác GDP bònh quên àêìu ngûúâi. Tònh traång cú súã haå têìng
cuäng coá thïí aãnh hûúãng àïën sûå khaác biïåt naây.
Phên tñch höìi quy chñnh thöëng àaä cho thêëy (baãng 1.3), söë lûúång baáo phaát
haânh coá quan hïå nghõch biïën vúái tònh traång muâ chûä vaâ thu nhêåp. Möëi quan hïå
Baãng 1.3: Pheáp höìi quy vïì söë lûúång baáo phaát haânh
Nöåi dung 1 2 3 4
GNP bònh quên àêìu ngûúâi, trung 1,2*** ,80*** ,76*** ,64***
bònh cho giai àoaån 1991-95 (13,6) (8,24) (7,58) (6,89)
Tó lïå muâ chûä, trung bònh cho giai -,03*** -,03*** -,02***
àoaån 1991-95 (-6,89) (-6,15) (-5,7)
Sûå àa dên töåc -,88** -,50* ,19
(-2,88) (-1,70) (,75)
Chêu Phi -,94***
(-5,05)
Hùçng söë -5,17*** -2,11** -1,57* -,70
(-6,73) (-2,46) (-1,77) (-,89)
R2 ,78 ,80 ,81 ,84
Söë quan saát 96 79 76 76
* Coá yá nghôa úã mûác 10%

** Coá yá nghôa úã mûác 5%
*** Coá yá nghôa úã mûác 1%
Nguöìn: GNP: töíng húåp tûâ cú súã dûä liïåu cuãa Ngên haâng Thïë giúái; tó lïå muâ chûä: UNESCO
(1999); chó söë phên hoaá àa dên töåc: Taylor vaâ Hudson (1972); mûác àöå súã hûäu nhaâ nûúác vúái
baáo chñ: Djankov vaâ caác taác giaã khaác (2001).
naây rêët coá yá nghôa thöëng kï. Vuâng chêu Phi coá söë phaát haânh thêëp hún àaáng kïí
so vúái caác vuâng khaác, ngay caã sau khi àaä tñnh àïën sûå khaác biïåt vïì thu nhêåp vaâ
dên trñ. Tònh traång muâ chûä coá veã nhû ñt coá aãnh hûúãng àïën mûác àöå xêm nhêåp
cuãa truyïìn hònh nhû sûå khaác biïåt vïì dên töåc, mùåc duâ ai àoá coá thïí cho rùçng trong
möåt möi trûúâng àa ngön ngûä, cêìu àöëi vúái möåt loaåi truyïìn thöng nhêët àõnh coá
thïí seä ñt ài nïëu noá phuåc vuå cho ngön ngûä chñnh. Caác nûúác Chêu Êu vaâ caác nûúác
thuöåc Töí chûác Húåp taác vaâ Phaát triïín Kinh tïë (OECD) coá tó lïå xêm nhêåp cuãa
truyïìn hònh cao hún so vúái caác nûúác khaác, ngay caã sau khi àaä tñnh àïën sûå khaác
biïåt vïì thu nhêåp vaâ dên töåc (baãng 1.4). Dyck vaâ Zingales àaä nhêån thêëy rùçng,
truyïìn thöëng vùn hoaá cuãa möåt quöëc gia coá aãnh hûúãng àïën mûác àöå truyïìn baá
cuãa baáo chñ.
Söë ngûúâi xem truyïìn hònh khöng cêìn phaãi biïët chûä, nhûng hoå cêìn nhûäng
Baãng 1.4: Pheáp höìi quy vïì tó lïå xêm nhêåp cuãa truyïìn hònh
Nöåi dung 1 2 3 4
GNP bònh quên àêìu ngûúâi, trung ,07*** ,13*** ,09*** ,08***
bònh cho giai àoaån 1994-98 (5,43) (12,41) (6,12) (5,66)
Tó lïå muâ chûä, trung bònh cho giai -,002*** -,0003 -,0001
àoaån 1994-98 (-3,12) (-,58) (-,29)
Sûå àa dên töåc -,08** -,08** -,06*
(-2,46) (-2,29) (-1,87)
Chêu Êua ,09**
(2,24)
Hùçng söë -,56*** -,85*** -,56*** -,53***
(-4,10) (-9,06) (-4,1) (-3,88)
R2 ,58 ,69 ,58 ,61
Söë quan saát 98 135 98 98
* Coá yá nghôa úã mûác 10%

** Coá yá nghôa úã mûác 5%
*** Coá yá nghôa úã mûác 1%
a. Biïën giaã
Nguöìn: GNP: töíng húåp tûâ cú súã dûä liïåu cuãa Ngên haâng Thïë giúái; tó lïå muâ chûä: UNESCO
(1999); mûác àöå xêm nhêåp cuãa truyïìn hònh: cú súã dûä liïåu Viïîn thöng Quöëc tïë
(http://www.itu.int/ITU-D/ict/publications/world/world.html) vaâ “Baáo caáo Phaát triïín
Viïîn thöng Quöëc tïë” (http://www.itu.int/ITU-D/ict/publications/wtdr_02/index.html).
thiïët bõ àùæt tiïìn, cöng nghïå vaâ àiïån. Àiïìu naây khiïën truyïìn hònh nùçm ngoaâi khaã
nùng tiïëp cêån cuãa nhiïìu ngûúâi úã caác nûúác àang phaát triïín, nhûng cuäng coá möåt
àiïím cêìn lûu yá. Nïëu chó cêìn möåt ngûúâi trong cöång àöìng hoùåc trong laâng coá vö
tuyïën thò nhiïìu khaác cuäng seä àûúåc tiïëp cêån. Àaâi phaát thanh thò reã hún, khöng
cêìn phaãi coá àiïån, vaâ coá thïí truyïìn taãi àïën vuâng sêu, vuâng xa vaâ àïën vúái nhûäng
ngûúâi khöng biïët àoåc. Khöng coá gò laâ laå khi thêëy tó lïå xêm nhêåp cuãa maáy thu
thanh úã têët caã caác vuâng àïìu cao hún so vúái caác phûúng tiïån truyïìn thöng khaác,
vaâ maáy thu thanh laâ phûúng tiïån chuã yïëu àïí vûún àïën ngûúâi dên úã nhiïìu nûúác
àang phaát triïín. Theo Strömberg úã chûúng 6, maáy thu thanh àaä giuáp phaá vúä thïë
cö lêåp cuãa vuâng nöng thön úã Myä vaâ laâm tùng quyïìn lûåc chñnh trõ cuãa caác àõa haåt
nöng thön. Strömberg cuäng thêëy rùçng, maáy thu thanh vaâ vö tuyïën àaä laâm thay
àöíi lúåi thïí chñnh trõ cuãa nhiïìu nhoám bùçng caách taác àöång àïën nhûäng àöëi tûúång
àûúåc chuáng cung cêëp thöng tin. Àùåc biïåt, caác nhoám ngûúâi thiïíu söë vaâ ñt hoåc
àûúåc lúåi rêët nhiïìu nhúâ viïåc sûã duång vö tuyïën trong thêåp niïn 50.
Sûå khaác biïåt trong phaåm vi aãnh hûúãng cuãa maáy thu thanh vaâ caác phûúng
***
tiïån truyïìn thöng khaác úã caác nûúác àang phaát triïín lúán hún nhiïìu so vúái caác nûúác
cöng nghiïåp, trong àoá caã thu nhêåp lêîn trònh àöå dên trñ àïìu coá taác àöång àïën caã
01 cung vaâ cêìu. Àïí giaãi quyïët nhûäng haån chïë vïì cêìu do thu nhêåp, úã Cöång hoaâ Dên
chuã Cönggö vaâ Nigiïria, nhûäng ngûúâi baán baáo daåo chó thu möåt phêìn tiïìn so vúái
giaá baán tûâ nhûäng ngûúâi thuï baáo àoåc taåi chöî. Caác nhaâ taâi trúå quöëc tïë coá thïí àoáng
vai troâ quan troång trong böëi caãnh naây, vaâ àaä höî trúå cho caác trung têm tûâ xa àïí
* giuáp ngûúâi dên coá thïí tiïëp cêån vúái nhiïìu loaåi phûúng tiïån truyïìn thöng vaâ liïn
laåc úã caác vuâng sêu, vuâng xa.
** Mûác àöå xêm nhêåp truyïìn thöng cao seä laâm tùng khaã nùng phaãn ûáng cuãa
cöng chuáng vaâ caác töí chûác tû nhên, nhû Dyck vaâ Zingales vaâ Besley, Burgess,
vaâ Prat àaä chûáng minh. Ba taác giaã cuöëi àaä xem xeát mûác àöå tiïëp cêån truyïìn thöng
úã caác bang khaác nhau cuãa ÊËn Àöå, vò so saánh trong cuâng möåt nûúác coá lúåi thïë hún
do khöng phaãi àiïìu chónh theo nhûäng khaác biïåt trong hïå thöëng chñnh trõ vaâ kinh
tïë giûäa caác nûúác. Hoå àaä thêëy rùçng, phên böí caác khoaãn chi cûáu trúå cuãa chñnh phuã
vaâ phên phaát thûåc phêím cöng cöång khi gùåp thiïn tai úã caác bang coá söë lûúång baáo
phaát haânh nhiïìu hún thò cao hún. Sûå hiïån hûäu nhiïìu hún caác phûúng tiïån
truyïìn thöng àõa phûúng seä cho pheáp ngûúâi dên hònh thaânh nïn tiïëng noái têåp
thïí, vaâ taác àöång naây seä lúán hún nïëu baáo chñ àûúåc xuêët baãn bùçng tiïëng àõa
phûúng (Besley vaâ Burgeess 2000).
Ngay úã nhûäng nûúác coá tó lïå xêm nhêåp cuãa truyïìn thöng tûúng àöëi thêëp,
haânh àöång cuãa truyïìn thöng cuäng coá hïå quaã maånh meä àïën möåt lûúång ngûúâi
àöng àaão. Thñ duå, úã Kïnia, mùåc duâ tó lïå xêm nhêåp cuãa baáo chñ chó thêëp úã mûác 9
trïn 1.000 dên, nhûng baáo chñ àõa phûúng àaä buöåc phaãi múã möåt cuöåc àiïìu tra
tham nhuäng dêîn àïën sûå ra ài cuãa möåt böå trûúãng. Ngoaâi ra, nhúâ tiïëp cêån àûúåc
nhûäng liïn minh coá thïë lûåc, àöëi tûúång coá thïí taác àöång àïën caác chñnh saách taâi
chñnh vaâ kinh tïë vô mö, maâ truyïìn thöng coá thïí aãnh hûúãng àïën àúâi söëng cuãa dên
cû noái chung.
Chñnh saách cuãa chñnh phuã cuäng coá thïí laâm tùng khaã nùng tiïëp cêån truyïìn
thöng. Baäi boã nhûäng raâo caãn gia nhêåp àöëi vúái caác haäng truyïìn thöng múái, chùèng
haån nhû yïu cêìu vïì giêëy pheáp, seä laâ bûúác àêìu tiïn. Saáng kiïën cuãa caác nhoám
cöång àöìng vaâ töí chûác phi lúåi nhuêån cuäng coá thïí giuáp tùng töëc àöå xêm nhêåp cuãa
truyïìn thöng úã caác nûúác ngheâo. Caác töí chûác phi lúåi nhuêån àaä laâm tùng àaáng kïí
khaã nùng tiïëp cêån àïën truyïìn thanh cöång àöìng úã caác nûúác àang phaát triïín
thöng qua viïåc cung cêëp maáy thu thanh vaâ cöng nghïå vïå tinh. Nhûäng dõch vuå
naây àaä àûúåc chûáng minh laâ rêët quan troång àïí chuyïín taãi caác thöng tin vïì vêën
àïì sûác khoeã vaâ giaáo duåc. Chuáng cuäng trúã thaânh möåt kïnh àïí ngûúâi dên caác cöång
àöìng vuâng sêu, vuâng xa coá thïí noái lïn nhûäng quan ngaåi cuãa hoå vaâ chia seã thöng
tin vúái caác cöång àöìng khaác. Cuöëi cuâng, àêìu tû vaâo cú súã haå têìng vaâ caác qui àõnh
phuâ húåp nhùçm àaãm baão khaã nùng tiïëp cêån cú súã haå têìng coá thïí laâ bûúác tiïën daâi
trong viïåc múã röång phaåm vi aãnh hûúãng cuãa truyïìn thöng.
Truyïìn thöng tin tûác cuãa nûúác ngoaâi
Trong möåt thïë giúái toaân cêìu hoaá ngaây caâng maånh meä, truyïìn thöng cuãa nûúác
ngoaâi coá thïí aãnh hûúãng àïën nhûäng kïët cuåc trong nûúác. Nhûäng aãnh hûúãng àoá
coá thïí theo hai kïnh: (a) bùçng caách taác àöång àïën quan àiïím vaâ caác liïn minh
trong nûúác; (b) taác àöång àïën quan àiïím vaâ caác liïn minh nûúác ngoaâi, röìi caác
lûåc lûúång naây gêy sûác eáp vúái chñnh phuã cuãa hoå hoùåc caác töí chûác quöëc tïë àïí coá
nhûäng haânh àöång nhùçm aãnh hûúãng àïën quöëc gia àang trong têìm ngùæm. Cho
pheáp caác kïnh truyïìn thöng tin tûác cuãa nûúác ngoaâi àûúåc gia nhêåp thõ trûúâng
trong nûúác coá thïí ngay lêåp tûác laâm giaãm tñnh chêët àöåc quyïìn vïì tin tûác maâ
nhiïìu nïìn kinh tïë hiïån nay àang coá. Thñ duå, haäng Herald Online thuöåc súã hûäu
nhaâ nûúác àaä cho biïët, nhûäng cuöåc bêìu cûã gêìn àêy úã Tandania diïîn ra trong hoaâ
bònh, tûå do, vaâ cöng bùçng. Traái laåi, Hiïåp höåi Baáo chñ laåi cho biïët, àaåi diïån cuãa
àaãng cêìm quyïìn àaä xua àuöíi cûã tri ra khoãi caác khu vûåc boã phiïëu.
Mùåc duâ truyïìn thöng nûúác ngoaâi àûa tin vïì nûúác chuã nhaâ coá veã nhû coá tñnh àöåc
lêåp hún, nhûng qua thúâi gian, tñnh àöåc lêåp àoá thûúâng bõ xoái moân trong àiïìu kiïån
truyïìn thöng trong nûúác bõ troái buöåc nghiïm troång. Tuy truyïìn thöng nûúác ngoaâi
cuäng coá thïí chõu nhûäng haån chïë vaâ quêëy röëi tûúng tûå, nhûng trong möåt söë trûúâng
húåp, hoå coá thïí tûúng trúå cho truyïìn thöng trong nûúác. Thñ duå, sûå quêëy röëi caác nhaâ
baáo nûúác ngoaâi seä thu huát rêët nhiïìu sûå cöng phêîn tûâ cöång àöìng quöëc tïë. Caác nhaâ
baáo nûúác ngoaâi tûâ caác nûúác coá thu nhêåp cao cuäng coá thïí àûúåc àaâo taåo töët hún, ñt bõ
töín thûúng trûúác nhûäng biïën àöång nöåi àõa hún (chùèng haån nhû khi cöng ty meå coá
thïí chu cêëp cho hoå vûúåt qua nhûäng thúâi àiïím khoá khùn), vaâ àûúåc quaãn lyá töët hún
(xem chûúng 12 vaâ chûúng 19), vaâ coá thïí caånh tranh töët vúái truyïìn thöng trong
nûúác. Chuyïín giao kiïën thûác tûâ nhûäng chuã súã hûäu nûúác ngoaâi vöën rêët giaâu kinh
nghiïåm trong nghïì baáo coá thïí giuáp caãi thiïån àaáng kïí diïån bao phuã vaâ chêët lûúång
cuãa tin tûác. Cuöëi cuâng, truyïìn thöng nûúác ngoaâi vaâ toaân cêìu cho pheáp tiïëp cêån àïën
thöng tin hoùåc vêën àïì maâ truyïìn thöng trong nûúác khöng àùng taãi, nhû àaä thêëy qua
vö söë nhûäng trûúâng húåp maâ ngûúâi dên trong nûúác lêìn àêìu tiïn biïët tin tûác vïì khuãng
hoaãng chñnh trõ trong nûúác mònh thöng qua truyïìn thöng nûúác ngoaâi.
Thêåt laå laâ lûúång tin tûác trong nûúác àûúåc caác cú quan truyïìn thöng nûúác ngoaâi
àùng taãi phuåc vuå thõ trûúâng trong nûúác coân rêët haån chïë, vaâ möåt dûå aán cuãa Ngên
haâng Thïë giúái (2001) àaä cho thêëy, mûác àöå súã hûäu nûúác ngoaâi vêîn coân tûúng àöëi
thêëp. Trong söë 97 nûúác àûúåc nghiïn cûáu, mùåc duâ hêìu hïët caác nûúác àïìu cho pheáp
súã hûäu nûúác ngoaâi trong ngaânh truyïìn thöng, nhûng chó coá 10% trong nùm túâ baáo
àûáng àêìu vaâ 14% trong nùm àaâi truyïìn hònh àûáng àêìu úã nhûäng nûúác naây laâ do
ngûúâi nûúác ngoaâi súã hûäu (chûúng 8). Lyá do dêîn àïën tó lïå thêëp nhû vêåy coá thïí laâ do
mûác sinh lúåi thêëp, xuêët phaát tûâ thõ phêìn nhoã vaâ doanh thu tûâ quaãng caáo thêëp, hoùåc
trong möåt söë trûúâng húåp laâ do nhûäng haån chïë cuãa chñnh phuã.
Vïì khña caånh tiïu cûåc, nhiïìu ngûúâi thêëy rùçng, caác têåp àoaân truyïìn thöng
quöëc tïë coá thïí gêy ra sûå caånh tranh khöng bònh àùèng vaâ thön tñnh thõ trûúâng
truyïìn thöng úã caác nûúác àang phaát triïín. Giöëng nhû caác têåp àoaân àa quöëc gia
úã nhûäng lônh vûåc khaác, nhúâ qui mö gêìn nhû tuyïåt àöëi vaâ nùng lûåc taâi chñnh hún
hùèn cuãa mònh maâ caác haäng naây dïî daâng trúã thaânh àöëi thuã chñnh trong möåt söë
thõ trûúâng. Àiïìu naây thûåc tïë coá thïí boáp chïët caånh tranh vaâ chñnh phuã coá thïí cêìn
phaãi àûa ra nhûäng qui àõnh nhû haån chïë vïì thõ phêìn. Nhiïìu ngûúâi cuäng thêëy
rùçng, viïåc traân ngêåp caác haäng truyïìn thöng nûúác ngoaâi coá thïí huyã hoaåi vùn hoaá
trong nûúác. Nhû Owen àaä chó ra, trong thïë giúái caånh tranh, kinh tïë hoåc cuãa
truyïìn thöng àaåi chuáng khöng hïì coá lúåi cho sûå töìn taåi cuãa nhûäng ngön ngûä hay
vùn hoaá maâ khöng àûúåc phêìn lúán dên cû uãng höå hay khöng phuåc vuå cho nhu
cêìu kinh tïë chuyïn biïåt lúán. Àiïìu naây àún thuêìn phaãn aánh khaã nùng vûúåt tröåi
cuãa nhûäng loaåi truyïìn thöng coá khaã nùng àaáp ûáng sûå thoaã maän cuãa khaách haâng
úã mûác giaá hêëp dêîn so vúái sûå thöëng trõ cuãa vùn hoaá. Cho duâ nguyïn nhên thaânh
cöng cuãa truyïìn thöng toaân cêìu coá laâ gò ài nûäa, thò möëi quan ngaåi vïì viïåc vùn
hoaá àõa phûúng vöën rêët quan troång àöëi vúái phuác lúåi xaä höåi daâi haån seä luåi taân
dêìn coá thïí àûúåc giaãi quyïët bùçng caách bùæt buöåc phaãi phaát nhûäng chûúng trònh
vùn hoaá vaâo nhûäng thúâi àiïím nhêët àõnh; tuy nhiïn, cêìn phaãi cên nhùæc kyä caâng
nhûäng quan ngaåi naây vúái àiïìu maâ ngûúâi dên cêìn trïn thõ trûúâng.
Kïët luêån
Nhû àaä àûúåc minh chûáng roä raâng trïn khùæp thïë giúái, truyïìn thöng coá aãnh
hûúãng àïën caác kïët cuåc vïì kinh tïë, chñnh trõ vaâ xaä höåi. Bùçng caách àoá, cho duâ
nhûäng kïët cuåc àoá coá höî trúå cho sûå phaát triïín kinh tïë hay khöng, coân phuå thuöåc
vaâo nhiïìu yïëu töë, maâ rêët nhiïìu trong söë nhûäng yïëu töë àoá seä àûúåc baân àïën
trong cuöën saách naây. Ngaânh cöng nghiïåp thöng tin, trong àoá truyïìn thöng
àoáng vai troâ then chöët, coá xu hûúáng phaát triïín nhanh hún úã caác xaä höåi dên chuã,
núi thûúâng nuöi dûúäng caác luöìng thöng tin tûå do. Tuy nhiïn, cöng nghiïåp
truyïìn thöng cuäng coá thïí tùng cûúâng mûác àöå tûå do vaâ cuãng cöë thïm nïìn dên
chuã qua thúâi gian. Tuy caác yïëu töë naây coá taác àöång qua laåi vúái nhau, nhûng cêu
hoãi quan troång cho nhûäng ai tham gia vaâo viïåc hoaåch àõnh chñnh saách laâ, cêìn
coá nhûäng bûúác ài thêån troång ra sao àïí coá thïí thiïët lêåp vaâ duy trò truyïìn thöng
tûå do vaâ àöåc lêåp. Àêy laâ sûå quan têm cuãa têët caã caác nûúác, khöng phên biïåt nûúác
giaâu hay ngheâo. Nhûäng haânh àöång tuây tiïån cuãa chñnh phuã luác naâo cuäng àaáng
lo ngaåi. Nïëu ai àoá thiïn vïì lûúång thöng tin àûúåc àùng taãi thò löîi lêìm gêy ra do
coá nhiïìu tûå do hún dûúâng nhû ñt tai haåi hún so vúái löîi lêìm do haån chïë tûå do.
Ngay caã ngaânh truyïìn thöng sú khai úã nhûäng nûúác thiïëu dên chuã vaâ coá
chñnh quyïìn tuây tiïån vêîn coân cú höåi. Tiïën böå coá thïí múái chó úã nhûäng bûúác nhoã,
vaâ thêåm chñ coá luác coân coá thïí bõ àêíy luâi, nhûng nïëu ngûúâi dên coân àêëu tranh
cho tûå do baáo chñ thò coân hy voång. Möåt luác naâo àoá, khi truyïìn thöng àaåt túái vaâ
duy trò àûúåc úã möåt mûác àöå tûå do àûúåc goåi laâ mûác ngûúäng hay àiïím nuát, khi
ngûúâi dên àaä trúã nïn quen vúái sûå tûå do àoá, thò nhûäng raâng buöåc àöëi vúái sûå tûå
do naây seä khöng coân khaã thi nûäa.
Nhòn vïì khña caånh hoaåch àõnh chñnh saách nhùçm cho pheáp vaâ hêåu thuêîn
ngaânh truyïìn thöng truyïìn taãi àûúåc tiïëng noái cuãa ngûúâi dên, thò hiïån nay, têìm
quan troång cuãa viïåc nghiïn cûáu, tòm hiïíu, thu thêåp söë liïåu, tûúng tûå nhû cöng
viïåc úã caác lônh vûåc khaác, nhiïìu khi coân chûa àûúåc àaánh giaá àuáng mûác. Lõch sûã
phaát triïín ngaânh truyïìn thöng úã caác nûúác coá truyïìn thöng àöåc lêåp cho ta nhûäng
chó dêîn vïì loaåi qui àõnh phaáp lyá hoùåc liïn minh naâo seä thaânh cöng trong viïåc
taåo ra sûå thay àöíi úã caác quöëc gia. Khöng thïí phuã nhêån vai troâ cuãa nhûäng àaåo
luêåt thuác àêíy tûå do ngön luêån: baãn thên viïåc ban haânh nhûäng luêåt naây àaä taåo
ra sûå thay àöíi haânh vi. Nhûng laâm thïë naâo àïí caác àaåo luêåt chñnh thûác coá thïí coá
hiïåu lûåc úã caác nûúác khaác nhau laåi phuå thuöåc phêìn naâo vaâo vùn hoaá cúãi múã, úã àoá
ngûúâi ta coá möåt tiïìn giaã àõnh rùçng, cöng chuáng cêìn àûúåc biïët vaâ àûúåc tham gia
vaâo têët caã caác quyïët àõnh coá liïn quan àïën cuöåc söëng cuãa hoå.
Trong khi khuön khöí phaáp lyá qui àõnh nhûäng quyïìn nhêët àõnh, thò cú cêëu
súã hûäu cuäng coá taác duång tûúng tûå. Bùçng chûáng cho thêëy, cú cêëu súã hûäu caác haäng
truyïìn thöng vaâ baãn chêët cuãa chuã súã hûäu, thuöåc giúái kinh doanh hay nhaâ nûúác,
roä raâng coá aãnh hûúãng àïën caách thûác truyïìn taãi thöng tin vaâ loaåi thöng tin àûúåc
truyïìn taãi. Àiïìu kiïån kinh tïë vaâ cú cêëu ngaânh noái chung, cuäng quyïët àõnh
phûúng thûác hoaåt àöång cuãa truyïìn thöng.
Chñnh phuã naâo mong muöën múã röång thûåc sûå phaåm vi aãnh hûúãng cuãa truyïìn
thöng, àïìu coá thïí xuác tiïën muåc tiïu naây bùçng caách thuác àêíy caånh tranh, haå thêëp caác
raâo caãn gia nhêåp (thõ trûúâng), khuyïën khñch vaâ tham gia vaâo nhûäng phûúng thûác
saáng taåo àïí àïën àûúåc ngûúâi dên. Xêy dûång trûúâng baáo chñ, hoùåc cuâng caác cú quan
bïn ngoaâi höî trúå àaâo taåo phoáng viïn, laåi laâ möåt caách khaác. Cuöëi cuâng, khöng coá gò
thay thïë àûúåc cho tiïëng noái cuãa chñnh ngûúâi dên. Nïëu ngûúâi dên muöën vaâ lao
àöång vò möåt nïìn kinh tïë minh baåch vaâ hiïåu quaã hún, thò hoå seä phaãi àêëu tranh vò sûå
tûå do cuãa nhûäng àöëi tûúång coá chûác nùng truyïìn taãi thöng tin. Hoå phaãi àêëu tranh
vò quyïìn àûúåc biïët vaâ quyïìn àûúåc noái nhûäng gò àuáng nhû baãn chêët cuãa chuáng.
Taâi liïåu tham khaão

Besley, Timothy, and Robin Burgess. 2000. “The Political Economy of Government
Responsiveness: Theory and Evidence from India.” Working Paper. London School of
Economics, Department of Economics, London.
Committee to Protect Journalists. n.d. Available on: http://www.cpj.org/
attacks00/africaO0/Ethiopia.html.
Djankov, Simeon, C. McLiesh, T. Nenova, and A. Shleifer. 2001. “Who Owns the Media.”
Working paper. National Bureau of Economic Research, Cambridge, Massachusetts.
Econonmist. 2002a. “Free TV-Britain’s Media Bill.” May 11.-2002b. “Media Freedom in Africa-
Watch What You Say.” May 11.
Freedom House. n.d. Freedom of Press Index. http://www.freedomehouse.org/research/
pressurvey.htm.
Heo, Chul, Ki-Yul Uhm, and Jeong-Heon Chang. 2000. “South Korea.” In Shelton A.
Gunaratne, ed., Handbook of the Media in Asia. New Delhi: Sage Publications.
International Center against Censorship. 1993. “Article 19.” In Press Law and Practice: A coni-
parative Study of Press Freedoni in European and Other Denmocracies. London: United
Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization.
Islam, Roumeen. Forthcoming. “Do More Transparent Governments Govern Better?”
Nelson, Mark. 1999. “After the Fall: Business Reporting in Eastern Europe.” Media Studies
journal 13(5): 150-57.
Reporters Sans Fronti6res. 2000. Annual Report 2000. Available online: http://www.rsf.fr.
Taylor, Charles Lewis, and Michael C. Hudson, with the collaboration of Katherine H. Dolan
and others. 1972. World Handbook of Political and Social Indicators. New Haven,
Connecticut: Yale University Press.
UNESCO (United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization). 1999.
Statistical Yearbook. Paris.
Walden, Ruth. 2000. “Insult Laws: An Insult to Press Freedom.” World Press Freedom
Committee, Reston, Virginia.
Webster, David. 1992. “Building Free and Independent Media.” Freedom Paper no. 1. United
States Information Agency, Washington, D.C.
World Association of Newspapers. 2001. World Press Trends 2001. Paris: Zenith Media.
World Bank. 2001. World Development Report 2002: Buildinig Institutionsfor Markets. New York:
Oxford University Press.
________2002. World Developnient Indicators 2000. Washington, D.C.
Phêìn 1
TRUYÏÌN THÖNG HÖÎ TRÚÅ THÕ TRÛÚÂNG NHÛ THÏË NAÂO?
31
2
Sûå minh baåch trong chñnh phuã
Joseph Stiglitz
Chñnh phuã àûúåc mong àúåi laâ seä haânh àöång vò lúåi ñch cuãa toaân dên. Khi caác
chñnh saách khaác nhau aãnh hûúãng khaác nhau àïën caác nhoám dên cû, thò cêìn phaãi
nhêån diïån nhûäng sûå àaánh àöíi, tûác laâ phaãi biïët àûúåc ai àûúåc lúåi, ai chõu thiïåt tûâ
caác chûúng trònh khaác nhau àoá. Ngûúâi ta khöng tröng chúâ chñnh phuã seä sûã
duång quyïìn lûåc khöíng löì cuãa mònh àïí laâm lúåi cho giúái laänh àaåo hay caác nhoám
lúåi ñch àùåc biïåt vúái caái giaá phaãi traã laâ àöng àaão quêìn chuáng nhên dên.
Khi cûã tri biïët rùçng chñnh phuã àang vi phaåm chên lyá naây, thò hoå seä duâng laá
phiïëu cuãa mònh àïí baäi miïîn Chñnh phuã, nhûng thûúâng thò chñnh phuã roä raâng
khöng haânh àöång vò lúåi ñch chung, cho duâ chuáng ta àõnh nghôa tûâ naây “thoaáng”
àïën àêu ài nûäa. Chùæc chùæn laâ ngûúâi ta thûúâng duâng nhûäng luêån cûá myä miïìu àïí
giaãi thñch vò sao caái àang phaãn aánh nhûäng lúåi ñch àùåc biïåt laåi thûåc sûå phuâ húåp
vúái lúåi ñch chung, vaâ thûúâng thò cöng chuáng seä chêëp nhêån nhûäng luêån cûá àoá.
Trïn thûåc tïë, caác vêën àïì kinh tïë rêët phûác taåp, vaâ ngay caã giûäa caác nhaâ kinh tïë
cuäng coân chûa nhêët trñ vúái nhau nïn khöng coá gò laâ laå nïëu ai àoá caãm thêëy rêët
khoá phên biïåt giûäa vö söë nhûäng luêån cûá àoá. Tuy nhiïn, nhiïìu quan chûác chñnh
phuã thêåm chñ coân ài xa hún thïë nûäa, vaâ cöë gùæng giûä bñ mêåt nhûäng gò mònh àaä
laâm, tûác laâ àùåt chuáng ra ngoaâi sûå giaám saát chùåt cheä cuãa cöng chuáng.
Giûäa nhûäng ngûúâi cai trõ vaâ nhûäng ngûúâi maâ hoå leä ra phaãi phuåc vuå coá hiïån
tûúång thöng tin khöng àöëi xûáng rêët tûå nhiïn, cuäng giöëng nhû sûå bêët àöëi xûáng
Baâi viïët naây trñch trong Stiglitz (1999). Töi àùåc biïåt biïët ún David Ellerman vò sûå hiïíu
biïët thêëu àaáo cuãa öng, àùåc biïåt laâ kiïën thûác cuãa öng vïì nhûäng cuöåc tranh luêån lõch sûã vïì sûå
bñ mêåt, vaâ Roumeen Islam vïì nhûäng gúi yá liïn quan àïën möëi quan hïå giûäa truyïìn thöng vaâ
tñnh minh baåch. Töi cuäng chên thaânh caám ún sûå höî trúå taâi chñnh cuãa Quyä Rockefeller, Quyä
Ford, Quyä McArthur, vaâ Cú quan Húåp taác Phaát triïín Thuåy Àiïín.
33
vïì thöng tin giûäa ngûúâi quaãn lyá cöng ty vaâ caác cöí àöng. Giaãi thûúãng Nobel 2001
àaä àûúåc trao cho George Akerlof, Michael Spence, vaâ töi vò cöng trònh cuãa
chuáng töi nghiïn cûáu vïì yá nghôa kinh tïë cuãa hiïån tûúång thöng tin khöng àöëi
xûáng, nhûng sûå bêët àöëi xûáng vïì thöng tin naây cuäng naãy sinh trong quan hïå vúái
caác qui trònh chñnh trõ vaâ coá hêåu quaã nghiïm troång trong lônh vûåc naây. Cuäng
nhû sûå bêët àöëi xûáng naây àaä trao cho nhaâ quaãn lyá quyïìn tuây quyïët khi theo àuöíi
caác chñnh saách coá lúåi cho caá nhên hoå nhiïìu hún laâ vò lúåi ñch cuãa cöí àöng, úã àêy
noá cuäng cho pheáp caác quan chûác chñnh phuã tuây yá theo àuöíi caác chñnh saách vò lúåi
ñch cuãa chñnh hoå hún laâ lúåi ñch cuãa ngûúâi dên. Tùng cûúâng thöng tin vaâ caác qui
tùæc àiïìu chónh viïåc truyïìn baá thöng tin coá thïí giuáp thu heåp phaåm vi cuãa nhûäng
sûå laåm duång naây, caã trïn thõ trûúâng cuäng nhû chñnh trûúâng. Trong thõ trûúâng,
caác nhaâ phên tñch vaâ kiïím toaán àoáng vai troâ quan troång trong cung cêëp thöng
tin. ÚÃ Myä, caác quy àõnh cuãa UÃy ban Chûáng khoaán yïu cêìu phaãi cöng khai hoaá
möåt söë loaåi thöng tin1. Chûúng naây baân àïën sûå khöng hoaân haão cuãa thöng tin
vaâ sûå bêët àöëi xûáng trong caác qui trònh chñnh trõ, cuäng nhû vai troâ cuãa truyïìn
thöng, nhêët laâ trong viïåc tùng cûúâng tñnh minh baåch trong caác vêën àïì cöng
cöång. Chûúng naây cuäng cho thêëy, cêìn phaãi coá möåt khuön khöí phaáp lyá thñch húåp
cho pheáp giúái truyïìn thöng àûúåc thu lûúåm thöng tin vaâ caách ly hoå khoãi caác
haânh àöång quêëy röëi phi phaáp. Tuy nhiïn, àïí hiïíu àûúåc vai troâ cuãa truyïìn
thöng, trûúác hïët chuáng ta cêìn nùæm àûúåc nhûäng àöång cú khiïën giúái cöng chûác
muöën giûä bñ mêåt.
Mùåc duâ nhiïìu ngûúâi coá thïí coi baãn thên tûå do ngön luêån vaâ tûå do baáo chñ
laâ muåc àñch cuöëi cuâng - möåt thûá quyïìn khöng thïí chuyïín nhûúång maâ chñnh phuã
khöng thïí tûúác àoaåt cuãa cöng dên - nhûng chûúng naây laåi tiïëp cêån nhûäng vêën
àïì àoá tûâ phûúng diïån coi chuáng chó laâ phûúng tiïån, tûác laâ coi chuáng nhû nhûäng
cöng cuå nhùçm àaåt àûúåc nhûäng muåc tiïu khaác cú baãn khöng keám. Tûå do ngön
luêån vaâ tûå do baáo chñ khöng chó khiïën cho viïåc laåm duång quyïìn lûåc chñnh phuã
búát nghiïm troång, maâ chuáng coân tùng cûúâng khaã nùng àaáp ûáng caác nhu cêìu xaä
höåi cú baãn cuãa ngûúâi dên. Thñ duå, Sen (1980) àaä lêåp luêån rùçng, caác nûúác coá tûå
do baáo chñ khöng bõ lêm vaâo naån àoái, vò tûå do baáo chñ seä thu huát sûå quan têm
àïën vêën àïì naây, vaâ ngûúâi dên seä nhòn nhêån sûå thêët baåi cuãa chñnh phuã khöng
haânh àöång àûúåc trong tònh huöëng nhû vêåy laâ khöng thïí tha thûá àûúåc. Nhûäng
1. Tûác laâ, dûåa trïn kinh nghiïåm thûåc tïë vaâ lyá thuyïët kinh tïë, ngûúâi ta tin rùçng caác bïn
tham gia thõ trûúâng coá thïí khöng sùén loâng tiïët löå têët caã caác thöng tin coá liïn quan. Edlin vaâ
Stiglitz (1995) àaä chûáng minh rùçng, caác nhaâ quaãn lyá coá àöång cú - vaâ phûúng tiïån - àïí tùng
thïm sûå bêët àöëi xûáng vïì thöng tin vöën dô àaä töìn taåi giûäa hoå vaâ nhûäng ngûúâi bïn ngoaâi.
Sûå minh baåch trong chñnh phuã 35
thñ duå naây àaä nhêën maånh vai troâ cuãa thöng tin, vúái tû caách laâ möåt böå phêån cuãa
quaá trònh quaãn trõ nhaâ nûúác. Tûúng tûå, thñ duå nhû nghiïn cûáu cuãa Ngên haâng
Thïë giúái vaâ nhiïìu núi khaác cho thêëy, yïu cêìu phaãi cöng böë vïì tònh traång ö nhiïîm
coá thïí laâ möåt cú chïë hûäu hiïåu àïí haån chïë mûác àöå ö nhiïîm (vïì phêìn töíng quan,
xem Ngên haâng Thïë giúái 1998). Cöng luêån coá thïí buöåc chñnh phuã, nhêët laâ nhûäng
chñnh phuã bêìu cûã dên chuã, phaãi haânh àöång trong trûúâng húåp naây vaâ haån chïë
haânh àöång cuãa chñnh phuã trong trûúâng húåp khaác.
Möåt àiïím quan troång trong lyá thuyïët thöng tin hiïån àaåi laâ, xeát vïì nhiïìu
khña caånh, thöng tin laâ haâng hoaá cöng cöång. Cho duâ kiïën thûác vïì caán cên thanh
toaán chùèng haån, coá taác duång nhû thïë naâo chùng nûäa àïën haânh àöång cuãa caác bïn
khaác nhau tham gia thõ trûúâng, thò viïåc sûã duång thöng tin naây cuäng coá chi phñ
biïn bùçng khöng. Cuäng nhû vúái caác loaåi haâng hoaá cöng cöång khaác, chñnh phuã
coá vai troâ quan troång trong viïåc cung cêëp thöng tin. Traái vúái lyá thuyïët chuêín vïì
kinh tïë hoåc thöng thûúâng (tiïìn thöng tin), trong nïìn kinh tïë hiïån àaåi vaâ phûác
taåp, giaá caã khöng phaãn aánh hïët têët caã thöng tin coá liïn quan. Caác doanh nghiïåp
vaâ höå gia àònh coá thïí rêët quan têm àïën thöng tin vïì tùng trûúãng cuãa nïìn kinh
tïë, tó lïå thêët nghiïåp, hay töëc àöå laåm phaát. Haâng thaáng, hoå kiïn nhêîn chúâ cöng böë
caác söë liïåu múái maâ caác chñnh phuã thûåc sûå àang thu thêåp.
Thöng tin naây khöng chó aãnh hûúãng àïën quyïët àõnh cuãa caác taác nhên tû
nhên, thñ duå nhû vïì saãn xuêët hay àêìu tû, maâ coân taác àöång àïën nhêån àõnh cuãa
moåi ngûúâi vïì chñnh phuã. Nïëu söë liïåu cho thêëy thêët nghiïåp àang lan röång, thò hoå
seä cho rùçng chñnh phuã àang quaãn lyá sai caác chñnh saách kinh tïë vô mö. Nïëu söë
liïåu cho thêëy bêët bònh àùèng àang tùng lïn, thò möëi quan ngaåi cuãa hoå vïì caác
chñnh saách phên phöëi vaâ liïåu chñnh phuã àaä laâm hïët sûác mònh àïí giuáp ngûúâi
ngheâo hay chûa, seä àûúåc àûa lïn haâng àêìu. Vò thïë, àöi khi chñnh phuã coá àöång
cú boáp meáo hay haån chïë thöng tin. Àöi luác, nhûäng ngûúâi hûúãng lúåi tûâ thöng tin
bõ boáp meáo coá thïí khöng trûåc tiïëp laâ chñnh phuã, maâ laâ nhûäng nhoám naâo àoá maâ
nhûäng thöng tin naây phuåc vuå lúåi ñch cuãa hoå. Thñ duå, nïëu phuác lúåi baão hiïím xaä
höåi cuãa ngûúâi vïì hûu phuå thuöåc vaâo sûå gia tùng tñnh toaán àûúåc trong giaá sinh
hoaåt, hoùåc nïëu tiïìn lûúng tùng theo mûác tùng giaá sinh hoaåt thò thûúác ào cûúâng
àiïåu hoaá mûác tùng giaá caã sinh hoaåt seä coá lúåi cho nhûäng ngûúâi vïì hûu vaâ cöng
nhên. Nhêån thûác àûúåc àöång cú cung cêëp thöng tin bõ boáp meáo, chñnh phuã cêìn,
vaâ àöi luác thûåc sûå àaä, thiïët lêåp nïn nhûäng cêëu truác thïí chïë àïí haån chïë nguy cú
bõ laåm duång. Vò thïë, àiïìu quan troång laâ, caác söë liïåu thöëng kï phaãi àûúåc nhûäng
cú quan thöëng kï àöåc lêåp thu thêåp, chûá khöng phaãi nhûäng cú quan coá quan hïå
gêìn guäi vúái möåt söë nhoám lúåi ñch naâo àoá.
Theo caách noái cuä, caái gò ào lûúâng àûúåc thò seä thu huát àûúåc sûå chuá yá. Rêët
nhiïìu biïën söë töìn taåi maâ trïn nguyïn tùæc coá thïí giaám saát àûúåc, nhûng viïåc giaám
saát rêët töën keám vaâ qui mö thu huát sûå chuá yá laåi haån heåp. Vò thïë, chñnh phuã coá
àöång cú lûåa choån giaám saát nhûäng biïën söë phaãn aánh àûúåc caác chûúng trònh haânh
àöång cuãa mònh hoùåc chûúng trònh cuãa nhûäng lúåi ñch àùåc biïåt maâ chñnh phuã àoá
coá thïí àang phuåc vuå, chûá khöng phaãi giaám saát nhûäng biïën söë seä chõu taác àöång
bêët lúåi búãi nhûäng chûúng trònh haânh àöång àoá. Thñ duå úã Myä, chñnh quyïìn
Reagan àaä cöë gùæng ngùn caãn viïåc thu thêåp caác söë liïåu thöëng kï liïn quan àïën
bêët bònh àùèng vaâ àoái ngheâo, vaâ hiïån nay, möåt söë núi vêîn àang chöëng àöëi viïåc
xêy dûång hïå thöëng haåch toaán töíng saãn phêím quöëc nöåi xanh, trong àoá coá tñnh
àïën sûå suy thoaái möi trûúâng vaâ caån kiïåt taâi nguyïn thiïn nhiïn.
Trong khi phên tñch vïì sûå bêët àöëi xûáng thöng tin àaä roåi nhûäng tia saáng múái
vaâo möëi quan hïå giûäa nhûäng ngûúâi cai trõ vaâ bõ trõ, thò nhûäng hiïíu biïët cú baãn
tûâ lêu àaä laâ möåt phêìn trong sûå tû duy vïì caác qui trònh dên chuã. Trong caác xaä höåi
dên chuã, ngûúâi dên coá quyïìn cú baãn àûúåc biïët, àûúåc noái, vaâ àûúåc thöng tin vïì
nhûäng gò chñnh phuã àang laâm vaâ vò sao, tûâ àoá hoå àûúåc tranh luêån vïì chuáng. Caác
xaä höåi dên chuã coá möåt giaã àõnh rêët maånh vïì tñnh minh baåch vaâ cúãi múã cuãa chñnh
phuã. Nhûng tûâ lêu ngûúâi ta àaä nhêån ra rùçng, vïì phña mònh, chñnh phuã vaâ nhûäng
ngûúâi laänh àaåo cuãa hoå khöng coá àöång cú àïí tiïët löå, chûá chûa noái àïën truyïìn baá,
nhûäng thöng tin ài ngûúåc laåi vúái lúåi ñch cuãa hoå. Hún 200 nùm trûúác, Thuåy Àiïín
àaä ban haânh caái coá leä laâ böå luêåt àêìu tiïn, tùng cûúâng sûå minh baåch trong lônh
vûåc cöng.
Cêìn thiïët phaãi coá sûå cúãi múã
Francis Bacon àaä chó ra rùçng, baãn thên tri thûác àaä laâ quyïìn lûåc. Sûå bñ mêåt àaä
giuáp nhûäng ngûúâi trong chñnh phuã coá quyïìn kiïím soaát àùåc biïåt trong nhûäng
lônh vûåc tri thûác nhêët àõnh, vaâ vò thïë, laâm tùng thïm quyïìn lûåc cuãa hoå. Vò thïë,
khöng lêëy laâm laå nïëu vêën àïì giûä bñ mêåt trong nhûäng vêën àïì liïn quan àïën cöng
vuå tûâ lêu àaä laâ möåt möëi quan ngaåi cuãa cöng chuáng (xem phêìn töíng thuêåt toaân
diïån trong Bok 1982). Lêåp luêån phaãn àöëi sûå che àêåy naây ài cuâng vúái lêåp luêån
phaãn àöëi sûå kiïím duyïåt nhùçm uãng höå cho tûå do baáo chñ (xem cuöåc àiïìu tra
trong Emerson 1967, 1970). James Madison, kiïën truác sû cuãa lêìn Tu chónh thûá
nhêët Hiïën phaáp Hoa Kyâ àaä cam kïët quyïìn tûå do ngön luêån, àaä ruát ra cöët loäi
cuãa lêåp luêån: “Möåt dên töåc muöën laâm chuã thò phaãi tûå trang bõ cho mònh sûác
maånh maâ tri thûác taåo ra. Möåt chñnh phuã cuãa nhên dên maâ khöng coá thöng tin
àaåi chuáng hoùåc phûúng tiïån àïí coá àûúåc nhûäng thöng tin àoá, thò chñnh phuã àoá
chùèng laâ gò khaác hún sûå múã maân cuãa möåt têën haâi kõch hoùåc bi kõch, hoùåc caã hai”
(thû cuãa James Madison gûãi W. T. Barry, ngaây 4 thaáng 8 nùm 1822, àûúåc trñch
àùng úã Padover nùm 1953 vaâ Carpenter nùm 1995).
Jeremy Bentham àaä àùåt hïå thöëng hiïën phaáp cuãa mònh trïn cú súã triïët lyá “lúåi
ñch caá nhên coá thïí àûúåc àiïìu chónh bùçng sûå cöng khai hoaá röång raäi nhêët” (1838-
43, têåp iv, trang 317) vaâ coi cöng khai hoaá laâ sûå kiïím soaát cú baãn àöëi vúái möåt
nïìn cai trõ yïëu keám2. Trong tham luêån nöíi tiïëng cuãa mònh, Vïì sûå tûå do, John
Stuart Mill (1859) àaä cho rùçng, àùåt moåi luêån cûá trûúác sûå giaám saát cuãa cöng
chuáng laâ möåt lúåi ñch vö àiïìu kiïån vaâ noá taåo ra caách chùæc chùæn nhêët àïí loåc nhûäng
luêån cûá töët ra khoãi nhûäng luêån cûá töìi3. Trong Sûå xem xeát vïì möåt chñnh phuã àaåi diïån,
Mill (1861) àaä múã röång lêåp luêån naây àïí nhêën maånh àïën taác duång to lúán cuãa sûå
tham gia röång raäi4.
Vïì cú baãn, viïåc tham gia coá yá nghôa trong caác tiïën trònh dên chuã àoâi hoãi
nhûäng ngûúâi tham gia phaãi àûúåc biïët thöng tin. Che àêåy laâm giaãm búát thöng
tin sùén coá cho ngûúâi dên, laâm cho khaã nùng tham gia möåt caách coá yá nghôa cuãa
hoå bõ khêåp khiïîng. Bêët cûá ai àaä tûâng ngöìi trong höåi àöìng quaãn trõ àïìu hiïíu roä
rùçng, quyïìn lûåc cuãa höåi àöìng naây trong viïåc chó thõ vaâ àïì ra kyã luêåt cuäng chó
giúái haån trong nhûäng thöng tin maâ höåi àöìng naây coá. Nhaâ quaãn lyá biïët àiïìu àoá,
2. “Khöng coá sûå cöng khai thò têët caã moåi sûå kiïím soaát khaác àïìu vö ñch: so vúái sûå cöng
khai, têët caã moåi sûå kiïím soaát khaác chó coân khöng àaáng kïí. Chñnh sûå cöng khai, vûúåt trïn têët
caã nhûäng gò khaác cöång laåi, maâ hïå thöëng caác thuã tuåc cuãa Anh hiïån haânh àaä trúã thaânh hïå thöëng
ñt keám coãi nhêët, chûá khöng phaãi hïå thöëng töìi tïå nhêët” (Bentham 1838-43, têåp iv, trang 317;
cuäng àûúåc trñch trong Haleávy 1972).
3. Mill lêåp luêån nhû sau: “Àiïìu àùåc biïåt sai traái cuãa sûå yïn lùång khöng böåc löå quan àiïím
laâ noá cûúáp àoaåt cuãa loaâi ngûúâi, caã thïë hïå höm nay lêîn hêåu duïå mai sau, vò nhûäng ngûúâi bêët
àöìng vúái möåt quan àiïím vêîn coân nhiïìu hún so vúái nhûäng ngûúâi àöìng yá vúái noá. Nïëu quan
àiïím àoá laâ àuáng thò hoå mêët ài möåt cú höåi àïí àöíi sûå sai lêìm lêëy sûå thêåt; coân nïëu noá sai thò hoå
mêët ài caái maâ gêìn nhû laâ möåt lúåi ñch rêët lúán lao, àoá laâ möåt caách nhòn nhêån roä raâng hún vaâ êën
tûúång söëng àöång hún vïì chên lyá, coá àûúåc nhúâ sûå coå xaát cuãa noá vúái sai lêìm” (xem Mill 1859,
trang 205, 1961).
4. “Cuäng nhû giûäa hònh thûác naây vúái hònh thûác khaác cuãa chñnh phuã cuãa dên, lúåi thïë vïì
mùåt naây ài cuâng vúái lúåi thïë cuãa viïåc truyïìn baá àûúåc röång raäi nhêët viïåc thûåc hiïån caác chûác
nùng cöng cöång;… bùçng caách múã ra àïí têët caã caác têìng lúáp dên cû, vúái àiïìu kiïån noá nhêët quaán
vúái caác muåc tiïu khöng keám phêìn quan troång khaác, tham gia röång raäi nhêët vaâo chi tiïët caác
cöng viïåc tû phaáp vaâ haânh chñnh; cuäng nhû qua höåi àöìng thêím àõnh àïí àûúåc nhêån vaâo caác
vùn phoâng thaânh phöë; vaâ trïn hïët, trong khaã nùng töëi àa coá thïí àûúåc, laâ sûå cöng khai vaâ tûå
do thaão luêån, sao cho khöng chó àún thuêìn laâ möåt vaâi caá nhên kïë nhiïåm maâ toaân böå cöng
chuáng àïìu coá thïí tham gia, trong chûâng mûåc nhêët àõnh, vaâo chñnh phuã, vaâ cuâng nhau chia
seã sûå hûúáng dêîn cuäng nhû yá nghôa tinh thêìn ruát ra tûâ àoá” (Mill 1861, 1972, trang 325).
vaâ thûúâng cöë gùæng kiïím soaát luöìng thöng tin. Chuáng ta thûúâng noái chñnh phuã
phaãi coá traách nhiïåm giaãi trònh trûúác ngûúâi dên, nhûng nïëu muöën coá àûúåc sûå
giaám saát dên chuã hûäu hiïåu thò cûã tri phaãi àûúåc cung cêëp thöng tin: hoå phaãi àûúåc
biïët hiïån coá nhûäng phûúng aán lûåa choån naâo vaâ kïët quaã cuãa nhûäng phûúng aán
àoá coá thïí ra sao. Nhûäng ngûúâi trong chñnh phuã thûúâng coá nhiïìu thöng tin liïn
quan àïën nhûäng quyïët àõnh àûúåc àûa ra hún nhiïìu so vúái nhûäng ngûúâi ngoaâi
chñnh phuã, cuäng giöëng nhû ngûúâi quaãn lyá möåt doanh nghiïåp thûúâng coá thöng
tin vïì thõ trûúâng, triïín voång vaâ cöng nghïå àang sûã duång cuãa doanh nghiïåp kyä
hún nhiïìu so vúái caác cöí àöng, àoá laâ chûa kïí àïën nhûäng ngûúâi ngoaâi khaác nûäa.
Thûåc ra, nhaâ quaãn lyá àûúåc traã cöng laâ àïí thu thêåp thöng tin àoá.
Ai àoá coá thïí cho rùçng, trong xaä höåi coá baáo chñ tûå do vaâ thïí chïë tûå do thò sûå
che àêåy trong chñnh phuã cuäng khöng gêy phûúng haåi laâ bao; búãi leä, têët caã caác
nguöìn thöng tin liïn quan khaác àïìu sùén coá. Quaã thûåc, nhêån thûác àûúåc têìm quan
troång cuãa thöng tin àöëi vúái cöng taác quaãn trõ nhaâ nûúác hiïåu quaã, caác xaä höåi dên
chuã hiïån àaåi àaä cöë gùæng baão vïå sûå tûå do vaâ àöåc lêåp cuãa baáo chñ, vaâ cöë gùæng khñch
lïå caác viïån nghiïn cûáu vaâ trûúâng àaåi hoåc àöåc lêåp, têët caã àïìu laâ cöng cuå kiïím soaát
hûäu hiïåu àöëi vúái chñnh phuã. Vêën àïì laâ úã chöî, caác cöng chûác chñnh phuã thûúâng
laâ nguöìn duy nhêët hoùåc laâ nguöìn thöng tin liïn quan vaâ kõp thúâi chuã yïëu. Nïëu
caác cöng chûác àûúåc lïånh phaãi im lùång thò ngûúâi dên chùèng coân möåt phûúng tiïån
thay thïë thûåc sûå hûäu hiïåu naâo khaác. Àiïìu naây àuáng caã vúái viïåc thaão luêån chñnh
saách lêîn cung cêëp söë liïåu (thöng tin), vò hêìu hïët thöng tin thu thêåp àûúåc, baãn
thên chuáng àïìu laâ haâng hoaá cöng cöång. Nïëu chñnh phuã khöng cung cêëp söë liïåu
thò seä chùèng coân ai cung cêëp, hoùåc nïëu coá, cuäng khöng àêìy àuã. Chñnh phuã naâo
tham gia vaâo nhûäng chñnh saách coá taác àöång laâm tùng sûå bêët bònh àùèng seä khöng
muöën nhûäng söë liïåu phaãn aánh hiïåu ûáng bêët lúåi cuãa chñnh saách àïën sûå bêët bònh
àùèng, àûúåc moåi ngûúâi biïët àïën, ñt ra laâ cho àïën khi caác chñnh saách àoá àaä an baâi
vûäng chùæc. Tûúng tûå, caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách thûúâng tin rùçng, nïëu hoå coá
thïí tranh thuã àûúåc sûå àöìng thuêån àûáng sau möåt chñnh saách cuå thïí naâo àoá coân
chûa cöng böë, thò chñnh saách àoá seä coá khaã nùng truå vûäng töët hún trûúác sûå phaãn
àöëi. Nhûng nïëu chiïìu hûúáng àöìng thuêån naây àûúåc tiïët löå vúái cöng chuáng ngay
caã trûúác khi sûå àöìng thuêån àoá àûúåc hònh thaânh, thò noá seä taåo ra aáp lûåc lúán tûâ
cöng chuáng àïí ngùn caãn viïåc àaåt àûúåc sûå àöìng thuêån àoá, hay thêåm chñ bêët kïí
sûå àöìng thuêån naâo khaác.
Cêìn nhùæc laåi rùçng, sûå cúãi múã laâ möåt phêìn khöng thïí thiïëu trong quaãn trõ
nhaâ nûúác. Hirschman (1970) àaä mö taã sûå ruát lui vaâ tiïëng noái nhû nhûäng cöng cuå
àïí thiïët lêåp kyã luêåt trong töí chûác. Àöëi vúái caác thaânh viïn cuãa töí chûác cöng, tûác
laâ nhûäng cöng dên, sûå ruát lui chùæc chùæn khöng phaãi laâ caách hoå lûåa choån, vaâ vò
thïë, caâng cêìn phaãi dûåa nhiïìu hún vaâo tiïëng noái. ÚÃ thõ trûúâng tû nhên, viïåc caác
haäng tûå töí chûác nhû thïë naâo - coá bûng bñt hay khöng - cuäng chùèng taåo ra sûå khaác
biïåt gò lúán lao. Khaách haâng quan têm àïën saãn phêím vaâ giaá caã, bêët kïí haäng töí
chûác viïåc saãn xuêët cuãa mònh nhû thïë naâo, nïëu noá saãn xuêët àûúåc nhûäng saãn
phêím töët vúái giaá thaânh haå thò hoå seä thaânh cöng. Têët nhiïn, vêën àïì minh baåch
cuäng àûúåc àùåt ra. Caác doanh nghiïåp thûúâng khöng coá yá muöën tiïët löå àêìy àuã
thaânh phêìn saãn phêím cuãa hoå, vaâ do àoá chñnh phuã phaãi aáp duång haâng loaåt caác
yïu cêìu vïì cung cêëp thöng tin, nhû sûå trung thûåc trong quaãng caáo, yïu cêìu
cung cêëp thöng tin àïí àûúåc vay vöën, cöng böë cöng khai viïåc doanh nghiïåp
muöën huy àöång vöën múái vaâ caác luêåt lïå vïì sûå gian lêån (baân vïì àöång cú thõ trûúâng
àöëi vúái viïåc tiïët löå thöng tin vaâ sûå cêìn thiïët phaãi coá can thiïåp cuãa chñnh phuã, vñ
duå coá thïí xem Grossman 1981; Stiglitz 1975a, b, 1998).
Tuy nhiïn, caác töí chûác cöng khöng chõu sûå raâng buöåc cuãa cuâng möåt loaåi kyã
luêåt nhû thïë. Thûúâng thò chó thöng qua tiïëng noái - thöng qua viïåc baân luêån möåt
caách hiïíu biïët vïì nhûäng chñnh saách àang theo àuöíi - múái coá thïí thûåc haânh àûúåc
cöng taác quaãn trõ coá hiïåu quaã. Vò caác cú quan cöng coá võ thïë àöåc quyïìn maånh
trong nhiïìu lônh vûåc hoaåt àöång cuãa hoå, nïn sûå ruát lui khöng phaãi laâ möåt caách
lûåa choån. Haäy xeát sûå khaác biïåt giûäa möåt baác sô laâm viïåc trong möåt cöång àöìng
àang coá rêët nhiïìu thêìy thuöëc, vúái möåt baác sô khaác àang laâ ngûúâi duy nhêët chùm
lo sûác khoeã cho caã cöång àöìng, tûác laâ ngûúâi baác sô naây coá võ thïë àöåc quyïìn. Võ
baác sô àöåc quyïìn coá thïí coá xu hûúáng àöí löîi cho bïånh nhên khi àún thuöëc khöng
hûäu hiïåu bùçng caách caáo buöåc rùçng bïånh nhên àaä khöng tuên thuã nghiïm ngùåt
chó dêîn cuãa mònh. Traái laåi, trong cöång àöìng àang coá sûå caånh tranh giûäa caác baác
sô, nhûäng ai kï àún khöng coá hiïåu quaã àöëi vúái bïånh nhên, röët cuöåc seä mêët uy
tñn, vaâ bïånh nhêån seä “ruát lui” khoãi anh ta. Nïëu chó coá duy nhêët möåt baác sô khaám
chûäa bïånh thò ngûúâi baác sô àoá coá thïí seä cöë gùæng hïët sûác àïí kiïím soaát thöng tin.
Anh ta coá thïí viïån cúá rùçng, laâm nhû vêåy laâ cêìn thiïët àïí giûä bñ mêåt phûúng phaáp
àiïìu trõ cuãa mònh (vaâ vò taác duång trêën an bïånh nhên nïn ngay trong caách lêåp
luêån àoá cuäng coá àöi ba phêìn sûå thûåc). Ngûúâi baác sô biïët rùçng, aáp lûåc caånh tranh
khöng buöåc àûúåc anh ta phaãi tiïët löå thöng tin, vò sûå ruát lui khöng phaãi laâ möåt
caách lûåa choån hûäu hiïåu.
Trong têët caã caác töí chûác, sûå khöng hoaân haão cuãa thöng tin àaä gêy ra vêën àïì
vïì “tñnh trung gian”. Kïët quaã laâ, coá thïí xuêët hiïån sûå khaác biïåt quan troång giûäa
haânh àöång cuãa ngûúâi quaãn lyá vaâ lúåi ñch cuãa caác cöí àöng. Tûúng tûå, trong khu
vûåc cöng, vêën àïì vïì tñnh trung gian coá thïí laâm naãy sinh sûå khaác biïåt giûäa haânh
àöång cuãa nhûäng ngûúâi quaãn lyá vúái nhûäng ngûúâi maâ hoå àûúåc xem laâ coá nghôa
vuå phuåc vuå. Thiïëu phûúng aán ruát lui coá thïí laâm cho hêåu quaã cuãa vêën àïì vïì tñnh
trung gian thïm nghiïm troång. Roä raâng, tùng cûúâng thïm thöng tin coá thïí giuáp
giaãm búát cûúâng àöå vaâ hêåu quaã cuãa vêën àïì vïì tñnh trung gian.
Têìm quan troång cuãa sûå cúãi múã trong tiïën trònh dên chuã
Trong phêìn trûúác àaä trònh baây nhûäng lêåp luêån truyïìn thöëng vïì sûå cúãi múã,
nhûng coân nhûäng luêån cûá khaác nûäa liïn quan àïën nhûäng taác àöång trûåc tiïëp
hún cuãa viïåc bûng bñt thöng tin àïën tiïën trònh dên chuã vaâ sûå tham gia.
Trong khu vûåc tû nhên, ngûúâi quaãn lyá thûúâng cöë gùæng kiïím soaát thöng tin
àïí haån chïë khaã nùng caác cöí àöng vaâ ban quaãn trõ àûúåc hoå bêìu ra aáp duång kyã
luêåt. Bùçng viïåc taåo ra sûå bêët àöëi xûáng vïì thöng tin, nhaâ quaãn lyá coá thïí dûång lïn
nhûäng raâo caãn àöëi vúái sûå gia nhêåp cuãa nhûäng nhaâ quaãn lyá bïn ngoaâi vaâ nguy
cú bõ thêu toám (Edlin vaâ Stiglitz 1995; xem thïm Shleifer vaâ Vishny 1989). Bùçng
caách àoá, hoå coá thïí tùng lúåi thïë quaãn lyá cuãa mònh vúái caái giaá caác cöí àöng phaãi traã.
Àiïìu àoá cuäng àuáng vúái caác nhaâ quaãn lyá cöng, tûác laâ caác quan chûác dên cûã. Nïëu
ngûúâi ngoaâi coá ñt thöng tin hún, cûã tri coá thïí caãm thêëy keám tûå tin àïí coá thïí tiïëp
quaãn vai troâ cuãa ngûúâi quaãn lyá möåt caách hiïåu quaã. Quaã thûåc, viïåc ngûúâi ngoaâi
thiïëu thöng tin àaä laâm tùng chi phñ chuyïín àöíi vaâ khiïën xaä höåi thêëy töën keám
hún khi phaãi thay àöíi àöåi nguä quaãn lyá. Viïåc nhûäng nhoám quaãn lyá khaác coá ñt
thöng tin hún cuäng coá nghôa laâ, bêët kïí àïì xuêët naâo maâ hoå àûa ra àïìu coá nguy
cú cao laâ khöng phuâ húåp vúái tònh hònh. Bùçng viïåc tùng chi phñ chuyïín àöíi trung
bònh vaâ sûå khöng ùn khúáp mang tñnh chuã quan, sûå bûng bñt àaä khiïën nhûäng
ngûúâi àûúng chûác coá möåt lúåi thïë tuyïåt àöëi so vúái nhûäng ngûúâi múái àïën5.
Tûúng tûå, sûå bûng bñt seä laâm suy yïëu sûå tham gia trong caác tiïën trònh dên
chuã, thêåm chñ do chñnh nhûäng ngûúâi cûã tri. Cûã tri seä coá xu hûúáng àûa ra nhûäng
nhêån àõnh àöåc lêåp nhiïìu hún - caã khi boã phiïëu (trûåc tiïëp) lêîn khi boã phiïëu möåt
caách àöåc lêåp cho möåt àaãng phaái naâo àoá - nïëu hoå caãm thêëy tûå tin vïì quan àiïím
cuãa mònh, vaâ àïën lûúåt mònh, àiïìu naây laåi àoâi hoãi rùçng cûã tri phaãi àûúåc biïët àêìy
àuã thöng tin. Àïí àûúåc biïët àêìy àuã thöng tin cuäng phaãi traã giaá. Cûã tri seä coá möåt
5. Khi phaãn baác Luêåt Ngoaåi quöëc vaâ chöëng nöíi loaån vaâo cuöëi nhûäng nùm 1700, James
Madison àaä lûu yá nhûäng ngûúâi àûúng chûác “seä àûúåc ‘luêåt chöëng nöíi loaån’ baão vïå khoãi bõ
cöng chuáng chó trñch” nhû thïë naâo, trong khi nhûäng ngûúâi chêët vêën hoå laåi khöng coá àûúåc möåt
sûå baão vïå nhû thïë. Vò thïë, öng àaä hoãi: “Liïåu coá phaãi nhûäng ngûúâi coá quyïìn lûåc àaä coá möåt lúåi
thïë quaá àaáng àïí tiïëp tuåc duy trò lúåi thïë àoá; maâ bùçng caách vi phaåm quyïìn bêìu cûã, noá seä gêy
phûúng haåi àïën nhûäng àiïìu töët laânh cuãa möåt chñnh phuã àûúåc xêy dûång trïn chñnh noá hay
khöng?” (xem Mandison 1799, 1966, trang 225).
giúái haån àiïím ngûúäng, tûác laâ möåt giúái haån nhêët àõnh vïì thúâi gian vaâ sûác lûåc maâ
hoå sùén saâng boã ra àïí theo àuöíi lúåi ñch cöng cöång. Sûå bûng bñt seä laâm tùng caái
giaá cuãa thöng tin bùçng caách khiïën cho ngaây caâng nhiïìu cûã tri, vöën khöng coá
nhûäng lúåi ñch àùåc biïåt, khöng tham gia möåt caách tñch cûåc, do àoá nhûúâng laåi àêët
cho nhûäng ai coá lúåi ñch àùåc biïåt. Vò thïë, khöng chó caác lúåi ñch àùåc biïåt múái thûåc
hiïån nhûäng haâng àöång bêët chñnh cuãa mònh dûúái caái löët cuãa sûå bûng bñt, maâ baãn
thên sûå bûng bñt cuäng àaä khöng khuyïën khñch caác cûã tri khaác kiïím soaát möåt
caách hiïåu quaã caác nhoám lúåi ñch àùåc biïåt thöng qua quaá trònh bêìu cûã möåt caách
hiïíu biïët.
Hún nûäa, sûå bûng bñt coá thïí laâm naãn loâng nhûäng àöëi thuã caånh tranh
tiïìm nùng, khöng chó vò noá laâm nguöåi ài triïín voång thaânh cöng cuãa nhûäng
àöëi thuã àoá trong quaá trònh bêìu cûã, maâ coân vò noá laâm tùng sûå khöng daám
chùæc àêìy chuã quan cuãa chñnh nhûäng ngûúâi naây rùçng hoå coá thïí caãi thiïån àûúåc
tònh hònh. Àaä bao nhiïu lêìn chuáng ta thûúâng thêëy nhûäng quan chûác àûúåc
àùæc cûã nhúâ dûåa trïn möåt cûúng lônh tranh cûã naâo àoá chó kõp nhêån ra rùçng,
tònh traång ngên saách töìi tïå hún rêët nhiïìu so vúái nhûäng gò hoå hònh dung,
khiïën hoå phaãi tûâ boã moåi kïë hoaåch cuãa mònh vaâ tham dûå vaâo nhûäng àaåo luêåt
cên bùçng ngên saách maâ trong àoá hoå chùèng coá chuát lúåi thïë tûúng àöëi hay sûå
nhiïåt huyïët naâo caã.
Tuy nhiïn, taác àöång bêët lúåi coân dai dùèng hún thïë nhiïìu. Mùåc duâ viïåc tiïëp
tuåc bûng bñt coá thïí laâ lúåi ñch cuãa caã chñnh phuã, nhûng noá laåi coá thïí khöng phaãi
laâ sûå quan têm cuãa möåt söë caá nhên cuå thïí. Quaã thûåc, àiïìu naây laåi gêy ra nhûäng
vêën àïì cuãa sûå doâ ró. Nhûng trong trûúâng húåp cuãa caác daång haânh vi cêu kïët khaác,
caá nhên cuäng coá àöång cú ly khai. Nïëu giûäa nhiïìu caá nhên cuâng chia seã möåt àiïìu
bñ mêåt, thò bêët kyâ caá nhên naâo trong söë àoá cuäng àïìu coá thïí tranh thuã cho mònh
nhûäng àùåc lúåi cuãa sûå khan hiïëm bùçng caách tiïët löå thöng tin cho baáo chñ. Nïëu quaá
trònh ra quyïët àõnh laâ kheáp kñn, vaâ àùåc biïåt nïëu noá do caác lúåi ñch àùåc biïåt chi
phöëi, thò nhûäng ai thûåc sûå bêët àöìng yá kiïën vúái quyïët àõnh àoá àïìu caãm thêëy àïí
coá thïí coá àûúåc möåt quyïët àõnh töët hún thò mònh chó coân caách duy nhêët laâ cöng
khai hoaá quaá trònh naây. Àïí duy trò sûå bûng bñt thöng tin thò nhoám nhûäng ngûúâi
tham gia vaâo viïåc ra quyïët àõnh phaãi thu laåi rêët haån chïë, vaâ ai àoá coá thïí cung
cêëp nhûäng hiïíu biïët thêëu àaáo bïn trong phaãi laâ nhûäng ngûúâi thoaát ly tûâ nhûäng
cuöåc thaão luêån àoá. Vò thïë, chêët lûúång cuãa viïåc ra quyïët àõnh seä bõ suy giaãm. Möåt
lêìn nûäa, caái voâng luêín quêín laåi naãy sinh. Vúái nhiïìu sai lêìm hún, caác quan chûác
trúã nïn phoâng thuã hún, vaâ àïí tûå baão vïå mònh, hoå thêåm chñ coân che giêëu nhiïìu
hún nûäa, thu heåp nhoám hún nûäa, vaâ laåi caâng laâm cho chêët lûúång ra quyïët àõnh
suy giaãm nhiïìu hún.
Khi khöng gian cho nhûäng cuöåc thaão luêån coá hiïíu biïët vïì haâng loaåt nhûäng
vêën àïì quan troång ngaây caâng chêåt heåp, thò ngûúâi ta ngaây caâng chuá troång nhiïìu
hún àïën nhûäng vêën àïì vïì giaá trõ. Àûa ra nhêån àõnh vïì caác vêën àïì kinh tïë phûác
taåp seä cêìn möåt lûúång thöng tin khöíng löì, trong khi àûa ra quan àiïím vïì viïåc
naåo thai hay giaá trõ gia àònh laåi cêìn ñt thöng tin hún nhiïìu, hoùåc cêìn nhûäng loaåi
thöng tin khaác hùèn. Vò thïë, sûå bûng bñt àaä laâm meáo moá nhaän quan chñnh trõ. Vaâ
taác àöång bêët lúåi cuãa viïåc bûng bñt àaä tùng lïn böåi phêìn: khöng chó nhûäng lônh
vûåc quan troång trong chñnh saách cöng khöng àûúåc xûã lyá hûäu hiïåu maâ ngay caã
sûå tranh luêån cuäng chó baân möåt caách thiïn lïåch àïën nhûäng vêën àïì thûúâng gêy
bêët àöìng nhiïìu hún.
Àöång cú àïí bûng bñt
Bûng bñt thöng tin laâ àùåc trûng cuãa nhiïìu nhaâ nûúác chuyïn chïë àaä tûâng laâm
hoen öë thïë kyã 20, nhûng duâ cho cöng chuáng coá thïí quan têm àïën mûác àöå
cúãi múã thò caác quan chûác vêîn coá àöång cú theo àuöíi sûå bûng bñt ngay caã trong
nhûäng xaä höåi dên chuã. Nhû àaä nïu, sûå bûng bñt naây coá tñnh chêët ùn moân: noá
laâ sûå tûúng phaãn vúái caác giaá trõ dên chuã vaâ laâm huãy hoaåi tiïën trònh dên chuã;
noá giuáp cho nhûäng keã àûúng chûác cöë thuã vaâ haån chïë sûå tham gia cuãa cöng
chuáng trong tiïën trònh dên chuã; vaâ noá àûúåc dûåa trïn sûå thiïëu tin tûúãng giûäa
ngûúâi quaãn lyá vaâ nhûäng ngûúâi bõ quaãn lyá, àöìng thúâi noá cuäng laâm trêìm troång
thïm sûå bêët tñn nhiïåm àoá. Bûng bñt laâ maãnh àêët maâu múä cho caác nhoám lúåi
ñch àùåc biïåt vaâ laâm suy yïëu khaã nùng cuãa baáo chñ trong viïåc trúã thaânh möåt
cöng cuå kiïím soaát hûäu hiïåu sûå laåm duång cuãa chñnh quyïìn. Àöìng thúâi, bùçng
viïåc xoái moân niïìm tin cho rùçng, tiïën trònh leä ra dên chuã àang vêån haânh vò
lúåi ñch chung, thò noá nuöi dûúäng nhûäng keã àang lêåp luêån chöëng laåi caác tiïën
trònh dên chuã6.
Nhûäng lêåp luêån uãng höå sûå cúãi múã, xuêët phaát tûâ lúåi ñch cöng cöång, rêët hêëp
dêîn. Chuáng cuâng nhau chöëng laåi nhûäng àöång cú caá nhên maänh liïåt cuãa cöng
chûác nhaâ nûúác, quan chûác dên cûã, vaâ caác nhoám lúåi ñch àùåc biïåt àang cöë gùæng
6. Coá rêët nhiïìu nghiïn cûáu vïì yá nghôa cuãa nïìn dên chuã maâ töi khöng muöën nïu ra trong
chûúng naây. Chùæc chùæn rùçng, yá nghôa cuãa caác tiïën trònh dên chuã khöng chó dûâng laåi úã nïìn dên
chuã qua bêìu cûã. Caác nïìn dên chuã qua bêìu cûã, trong àoá caác lúåi ñch àùåc biïåt mua phiïëu bêìu,
àïìu thiïëu ài sûå húåp lïå mang tñnh chêët dên chuã. Àöëi vúái nhûäng vêën àïì hiïån àang baân, moåi sûå
mú höì do thiïëu möåt àõnh nghôa chñnh xaác cuäng khöng laâm suy giaãm nhiïìu nöåi dung phên
tñch trong chûúng naây.
gêy aãnh hûúãng àïën giúái quan chûác. Lyá thuyïët lûåa choån cöng cöång nhêën maånh
àïën têìm quan troång cuãa nhûäng àöång cú naây (Mueller 1997).
Möåt söë àöång cú bûng bñt tûúng àöëi dïî hiïíu: Ra quyïët àõnh bñ mêåt, khöng
phaãi chõu caãnh xö ài àêíy laåi cuãa haâng nghòn thïë lûåc khaác nhau, dïî daâng hún
nhiïìu so vúái ra quyïët àõnh coá sûå nhòn nhêån cuãa toaân thïí cöng chuáng. Quaãn lyá
tiïën trònh dên chuã khöng dïî, vaâ sûå bûng bñt chñ ñt cuäng taåo ra àûúåc sûå caách ly
taåm thúâi.
Tuy nhiïn, phêìn lúán àöång cú bûng bñt laåi àaáng chï traách hún nhiïìu. Bûng
bñt seä taåo ra sûå caách ly nhêët àõnh àïí khoãi bõ buöåc töåi laâ àaä sai lêìm. Nïëu möåt chñnh
saách thêët baåi, khöng àûa ra àûúåc kïët quaã mong àúåi, thò quan chûác chñnh phuã luác
naâo cuäng coá thïí biïån höå rùçng, nïëu khöng coá chñnh saách cuãa chñnh phuã thò vêën
àïì coân töìi tïå hún nûäa. Tuy vêåy, cöng chuáng àaánh giaá vïì sai lêìm rêët khùæt khe.
Caái voâng luêín quêín xuêët hiïån: do tiïët löå quaá ñt thöng tin, cöng chuáng phaãi dûåa
vaâo kïët quaã cöng chûác nhaâ nûúác àaánh giaá hoaåt àöång cuãa chñnh hoå. Cöng chûác
seä àûúåc khen thûúãng khi coá kïët quaã töët, bêët kïí hoå coá xûáng àaáng àûúåc khen hay
khöng, vaâ hoå seä bõ lïn aán khi coá kïët quaã töìi, bêët kïí àoá laâ kïët quaã cuãa viïåc chñnh
phuã haânh àöång hay aán binh bêët àöång. Nïëu coá àêìy àuã thöng tin hún, cöng chuáng
coá thïí ghi nhêån àûúåc giaá trõ gia tùng maâ caác haânh àöång cuãa nhaâ nûúác àaä àoáng
goáp möåt caách chñnh xaác hún.
Möåt àöång cú khaác maâ cöng chûác coá thïí phaãi theo àuöíi sûå bûng bñt, àoá laâ sûå
bûng bñt seä taåo cú höåi àïí caác lúåi ñch àùåc biïåt coá thïë lûåc lúán hún. Trong möåt söë xaä
höåi, àiïìu naây diïîn ra dûúái daång trêìn truåi laâ tham nhuäng vaâ höëi löå, nhûng ngay
trong nhûäng xaä höåi maâ höëi löå àûúåc xem nhû khöng chêëp nhêån àûúåc thò caác
chñnh khaách vêîn cêìn nhûäng chiïën dõch gêy quyä àïí coá thïí àûúåc àùæc cûã hoùåc taái
àùæc cûã. Caác nhoám lúåi ñch àùåc biïåt àoáng goáp kinh phñ khöng laâm àiïìu àoá vò möåt
àiïìu töët àeåp hún cho cöng chuáng, maâ vò hoå tin rùçng laâm thïë hoå coá thïí gêy aãnh
hûúãng àïën chñnh saách theo caách laâm tùng lúåi nhuêån vaâ khaã nùng sinh lúåi cuãa hoå.
Nïëu nhûäng haânh àöång hêåu thuêîn cho caác nhoám lúåi ñch àùåc biïåt àûúåc cöng
chuáng giaám saát, thò khaã nùng nhêån àûúåc sûå ûu aái seä bõ thu heåp rêët nhiïìu. Sûå
bûng bñt laâ nïìn moáng cho tïå tham nhuäng dai dùèng, möåt tïå naån laâm suy giaãm
loâng tin vaâo caác chñnh phuã dên chuã úã rêët nhiïìu nûúác trïn thïë giúái. Noái möåt caách
hònh aãnh, aánh nùæng laâ chêët khûã truâng maånh nhêët.
Cuöëi cuâng, cuäng nhû moåi hònh thûác khan hiïëm giaã taåo khaác, thiïëu thöng tin
seä laâm naãy sinh àùåc lúåi. Hêåu quaã tai haåi cuãa haânh vi àùåc lúåi tûâ lêu àaä àûúåc nhiïìu
ngûúâi quan têm. Möåt àöång thaái khöng laânh maånh àaä diïîn ra: cöng chûác coá àöång
cú taåo ra nhûäng àiïìu bñ mêåt, vò àiïìu àoá giuáp hoå coá àùåc lúåi. ÚÃ möåt söë nûúác, cöng
chûác têån thu nhûäng àùåc lúåi naây qua nhûäng khoaãn höëi löå trùæng trúån hoùåc bùçng
caách baán thöng tin coá giaá trõ; úã nhûäng nûúác khaác, quaá trònh naây àûúåc thûåc hiïån
chó tinh vi hún chuát àónh, àoá laâ thöng qua caác khoaãn àoáng goáp cho chiïën dõch
tranh cûã; vaâ úã möåt söë nûúác khaác nûäa, noá àaä àïí laåi nhûäng taác àöång nghiïm troång
- vaâ bêët lúåi - cho baáo chñ.
Nhûäng aãnh hûúãng kinh tïë bêët lúåi
Mùåc duâ phêìn lúán chûúng naây baân vïì taác àöång bêët lúåi cuãa sûå bûng bñt thöng tin
àïën tiïën trònh chñnh trõ, nhûng noá cuäng coá caã nhûäng taác àöång bêët lúåi vïì kinh
tïë. Sûå quan ngaåi roä rïåt nhêët laâ hêåu quaã kinh tïë cuãa nhûäng quyïët àõnh chñnh trõ.
Rêët nhiïìu quyïët àõnh àûúåc àûa ra trïn chñnh trûúâng coá hêåu quaã vïì kinh tïë,
khöng nhûäng vïì töíng saãn lûúång, maâ coân caã sûå phên phöëi saãn lûúång àoá nûäa.
Ngaây nay, nhòn chung moåi ngûúâi àïìu cho rùçng, thöng tin töët hún vaâ kõp
thúâi hún seä àûa àïën sûå phên böí nguöìn lûåc töët hún vaâ hiïåu quaã hún. Viïåc coá möåt
tó troång ngaây caâng tùng lûåc lûúång lao àöång tham gia vaâo viïåc thu thêåp, xûã lyá, vaâ
truyïìn baá thöng tin, àaä laâ möåt bùçng chûáng vïì têìm quan troång cuãa noá. Àiïìu kyâ
quùåc laâ úã chöî rêët nhiïìu ngûúâi trong söë àoá laåi phaãi bùæt tay vaâo viïåc khaám phaá tûâ
khu vûåc cöng nhûäng thöng tin maâ nhiïìu ngûúâi cho rùçng leä ra phaãi àûúåc cöng
böë cöng khai. Nïëu thöng tin töët hún dêîn àïën phên böí nguöìn lûåc töët hún, thò liïåu
viïåc chñnh phuã cöë tònh khöng tiïët löå thöng tin, thay vò viïåc àïí tûå thõ trûúâng
quyïët àõnh xem baãn thên thöng tin àoá coá thñch húåp hay khöng, coá húåp lyá chuát
naâo chùng?
Nhûäng ngoaåi lïå khöng àûúåc tiïët löå thöng tin
Coá möåt söë trûúâng húåp ngoaåi lïå vïì viïåc khöng àûúåc tiïët löå thöng tin (xem
Stiglitz 1999). Thûá nhêët, ngoaåi lïå quan troång vaâ thuyïët phuåc nhêët vïì viïåc phaãi
che giêëu thöng tin, àoá laâ nhûäng vêën àïì liïn quan àïën tñnh riïng tû cuãa caá nhên
vaâ töí chûác. Trong quaá trònh thûåc haânh nhiïåm vuå cuãa mònh, chñnh phuã thu thêåp
lûúång thöng tin khöíng löì vïì caác caá nhên, chùèng haån nhû thu nhêåp vaâ tònh traång
sûác khoeã, nhûng rêët ñt, nïëu khöng muöën noái laâ khöng coá, thöng tin vïì nhûäng
vêën àïì àûúåc baân àïën úã àêy thuöåc vaâo trûúâng húåp ngoaåi lïå vïì tñnh riïng tû.
Thûá hai, möåt ngoaåi lïå khaác coá quan hïå khaá gêìn guäi liïn quan àïën nhûäng
thöng tin nhêët àõnh maâ bïn coá thöng tin seä khöng bao giúâ tiïët löå cho chñnh
phuã nïëu anh ta hoùåc cö ta biïët rùçng sau àoá, nhûäng thöng tin naây seä àûúåc cöng
böë. Têìm quan troång cuãa tñnh baão mêåt trong möëi quan hïå giûäa baác sô vaâ bïånh
nhên hay giûäa luêåt sû vaâ thên chuã tûâ lêu àaä àûúåc ghi nhêån, vaâ cuäng coá khöng
nhiïìu caác möëi tûúng taác trong khu vûåc cöng rúi vaâo trûúâng húåp ngoaåi lïå vïì
tñnh baão mêåt.
Thûá ba, têìm quan troång cuãa viïåc che giêëu thöng tin trong thúâi chiïën laâ àiïìu
khöng phaãi tranh caäi. Khi tònh traång söëng coân cuãa möåt quöëc gia àang trïn búâ
vûåc thò quöëc gia àoá phaãi laâm têët caã trong quyïìn lûåc mònh coá àïí tùng cú höåi chiïën
thùæng. Thaânh cöng cuãa möåt cuöåc têën cöng quên sûå coá thïí phuå thuöåc rêët lúán vaâo
tñnh chêët bêët ngúâ. Vêën àïì laâ úã chöî, trûúâng húåp ngoaåi lïå vïì an ninh quöëc gia àaä
àûúåc múã röång sang caã nhûäng vêën àïì maâ úã àoá, noá coá liïn quan àïën an ninh quöëc
gia hay khöng, vêîn coân chûa roä.
Kïu “Chaáy!” trong möåt nhaâ haát àöng ngûúâi
Viïåc tiïët löå thöng tin hoåa hoùçn múái coá taác àöång àe doaå àïën cuöåc söëng. Cuå thïí
laâ, vêën àïì khöng phaãi úã chöî coá tiïët löå thöng tin hay khöng, maâ laâ tiïët löå nhû thïë
naâo. Ngoaåi lïå nöíi tiïëng cuãa Justice Holmes vïì quyïìn tûå do baáo chñ àûúåc dûåa
trïn lyá leä cho rùçng, viïåc kïu to “Chaáy!” trong möåt nhaâ haát àöng ngûúâi seä gêy
ra hoaãng loaån.
Trong kinh tïë hoåc, nhûäng tònh huöëng naãy sinh theo kiïíu lêåp luêån naây laâ coá
thêåt, chùèng haån nhû viïåc tiïët löå möåt ngên haâng coá khaã nùng phaãi àoáng cûãa - vaâ
nïëu khöng coá baão hiïím tiïìn gûãi - coá thïí seä dêîn àïën hiïån tûúång àöí xö àïën ruát
tiïìn ngên haâng. Viïåc Quyä Tiïìn tïå Quöëc tïë (IMF) loan tin rùçng, úã Inàönïxia coá
khaã nùng phaãi àoáng cûãa thïm khoaãng 16 ngên haâng bïn caånh nhûäng ngên haâng
àaä phaãi àoáng cûãa, rùçng ngûúâi gûãi tiïìn chó àûúåc nhêån möåt khoaãn tiïìn baão hiïím
haån chïë, vaâ rùçng chûa roä nûúác naây seä quyïët àõnh àoáng cûãa ngên haâng naâo, àaä
gêy ra nhûäng tai haåi khuãng khiïëp, khi ngûúâi gûãi tiïìn ruát hïët tiïìn cuãa hoå tûâ têët
caã caác ngên haâng tû nhên.
Tuy nhiïn, thûúâng thò lêåp luêån àûúåc duâng àïí bïnh vûåc cho viïåc che giêëu
thöng tin laåi àûúåc àûa ra úã nhûäng hoaân caãnh maâ noá khöng nïn àûúåc sûã duång.
Dûúái thúâi chñnh quyïìn Clinton, giaám àöëc Kho baåc cho rùçng, thaão luêån cöng khai
nhûäng vêën àïì nhû chñnh saách tiïìn tïå chó laâm röëi loaån thõ trûúâng, dêîn àïën sûå bêët
öín àõnh. Àiïìu kyâ quùåc laâ nhûäng ngûúâi àûa ra luêån àiïím naây laåi coá xu hûúáng laâ
nhûäng ngûúâi uãng höå maånh meä cho thõ trûúâng. Mùåc duâ hoå hoaân toaân tin tûúãng
vaâo thõ trûúâng, nhûng roä raâng hoå cuäng tin rùçng sûå phên böí cuãa thõ trûúâng chõu
aãnh hûúãng cuãa rêët nhiïìu yïëu töë “nhiïîu” khöng liïn quan. Liïåu chuáng ta coá nïn
khöng quaá tin tûúãng vaâo caác tiïën trònh dên chuã vaâ thõ trûúâng àïí cho rùçng, thõ
trûúâng coá thïí nhòn thêëu nhûäng êm thanh höîn loaån, àaánh giaá àûúåc nhûäng lêåp
luêån cùn baãn vaâ cên nhùæc àûúåc nhûäng bùçng chûáng hay khöng?
Têët nhiïn, nïëu thöng tin àûúåc mang ra baân baåc hay tiïët löå laâ nhûäng thöng
tin liïn quan, tûác laâ coá aãnh hûúãng àïën nhûäng nïìn taãng kinh tïë, thò viïåc tiïët löå
thöng tin seä nhanh choáng cho pheáp phên böí nguöìn lûåc hiïåu quaã nhêët. Nïëu möåt
söë quyïët àõnh chñnh trõ coá taác àöång kinh tïë, thò viïåc àïí caác bïn tham gia thõ
trûúâng tûå àaánh giaá khaã nùng àûa ra caác phûúng aán haânh àöång khaác nhau laâ
àiïìu húåp lyá. Sûå che giêëu seä cûúáp ài cuãa hoå nhûäng thöng tin cêìn thiïët àïí coá thïí
àûa ra nhûäng àaánh giaá nhû vêåy.
Möåt phiïn baãn cuå thïí cuãa caách phên tñch naây chuá troång àïën chñnh saách
tiïìn tïå. Mûác àöå maâ caác ngên haâng trung ûúng nïn haânh àöång trong bñ mêåt
àaä àûúåc baân àïën söi nöíi. Liïåu caác ngên haâng naây coá nïn cöng böë vïì lúåi tûác
cuãa chuáng hay khöng, vaâ nïëu coá, thò sau bao lêu vaâ chi tiïët àïën mûác àöå
naâo? Möåt lêìn nûäa, nhûäng lêåp luêån naây laåi chûáa àûång nhiïìu sûå haâi hûúác.
Trong khi nhûäng ngûúâi uãng höå thõ trûúâng ca tuång chûác nùng “khaám phaá”
giaá caã cuãa thõ trûúâng, thò hêìu hïët chûác nùng khaám phaá giaá caã àoá trïn thõ
trûúâng traái phiïëu laåi bõ chi phöëi búãi viïåc nhêån biïët xem ngên haâng trung
ûúng nghô gò vaâ coá khù nùng laâm gò. Thay vò phaãi nhaãy möåt vuä àiïåu giaán
tiïëp nhû vêåy, àïí ngên haâng trung ûúng trûåc tiïëp cöng böë nhûäng thöng tin
àoá laåi chùèng töët hún sao? Nïëu thõ trûúâng tin rùçng àiïìu àoá rêët coá giaá trõ -
nhû vö söë ngûúâi vöën àaä theo doäi haânh àöång cuãa ngên haâng trung ûúng trïn
khùæp thïë giúái coá thïí laâm chûáng - thò taåi sao chñnh phuã laåi khöng cung cêëp
kõp thúâi nhûäng thöng tin àoá?
Chûa coá möåt lyá thuyïët hay thûåc tiïîn naâo hêåu thuêîn maånh meä cho giaã thuyïët
cho rùçng cöng böë thöng tin àêìy àuã vaâ kõp thúâi hún seä coá taác àöång tiïu cûåc. Trïn
thûåc tïë, khi maâ thöng tin röët cuöåc àaä thoaát ra àûúåc thò nhûäng qui trònh hiïån taåi
vöën àang cöë gùæng haån chïë thöng tin seä àõnh kyâ tiïët löå nhûäng lûúång thöng tin
lúán. Cuäng giöëng nhû khi möåt nïìn kinh tïë vúái nhûäng àiïìu chónh tó giaá nhoã vaâ
thûúâng xuyïn seä dïî ài vaâo öín àõnh hún laâ khi coá ñt lêìn àiïìu chónh tó giaá lúán, nïìn
kinh tïë cuäng seä öín àõnh hún vúái caác luöìng thöng tin àïìu àùån. Khi thöng tin àaä
thaânh luöìng, ngûúâi ta seä ñt quan têm àïën nhûäng mêíu thöng tin àún leã, vaâ sûå
àiïìu chónh trong phên phöëi vïì sau cuäng seä nhoã hún. Tuy nhiïn, nhiïìu lùæm thò
lêåp luêån cho rùçng cung cêëp (thöng tin) àêìy àuã hún hoùåc thaão luêån kyä hún seä laâm
röëi loaån thõ trûúâng cuäng chó laâ möåt lêåp luêån liïn quan àïën thúâi àiïím vaâ phûúng
thûác tiïët löå thöng tin, chûá khöng yïu cêìu phaãi trò hoaän vö thúâi haån viïåc thaão
luêån cöng khai.
Caác ngên haâng trung ûúng laâ trûúâng húåp àiïín hònh vïì haâng loaåt nhûäng
vêën àïì to lúán maâ caác xaä höåi dên chuã phaãi àöëi mùåt ngaây nay. Xaä höåi dên chuã
phaãi tòm vaâ àaä tòm ra caách gùæn kïët caác kiïën thûác chuyïn mön vaâo quaá trònh
ra quyïët àõnh phûác taåp vaâ nùång tñnh kyä thuêåt theo caách phaãn aánh àûúåc caã
nhûäng giaá trõ àûúåc chia seã vaâ kiïën thûác chuyïn mön. Do tñnh chêët phûác taåp
cuãa nhûäng vêën àïì kyä thuêåt liïn quan nïn nhiïìu nûúác àaä trao traách nhiïåm ra
nhûäng quyïët àõnh troång yïëu, chùèng haån nhû viïåc ban haânh caác quyïët àõnh,
cho caác cú quan chuyïn nghiïåp. Nhûng caác quyïët àõnh khöng thïí chó phaãn
aánh lúåi ñch cuãa nhûäng nhoám ngaânh chõu aãnh hûúãng, vöën thûúâng laâ nhoám coá
tó lïå vûúåt tröåi vïì kiïën thûác chuyïn mön, maâ nïn àûúåc soaån thaão theo caách
khiïën cho caã nhûäng quyïët àõnh vaâ khuön khöí maâ nhûäng quyïët àõnh àoá àûúåc
ban haânh àïìu àûúåc àùåt cúãi múã trong caác tiïën trònh dên chuã. Trong nhiïìu lônh
vûåc, caác qui trònh àiïìu tiïët àaä phaãn aánh àûúåc nhûäng yïu cêìu naây, chùèng haån
nhû bùçng caách cöng böë caác qui àõnh dûå thaão vaâ giaânh möåt thúâi gian cho viïåc
lêëy yá kiïën.
Trong àiïìu kiïån nhûäng traách nhiïåm naây àûúåc trao quyïìn röång raäi hún,
chùèng haån nhû cho caác cú quan àöåc lêåp, àïí tranh thuã àûúåc nhiïìu kiïën thûác
chuyïn mön hún vaâ caách ly viïåc ra quyïët àõnh khoãi tñnh thêët thûúâng cuãa caác quaá
trònh chñnh trõ, thò thêåm chñ yïu cêìu vïì tñnh cúãi múã vaâ minh baåch laåi coân lúán hún.
Laâm mêët mùåt nhaâ chûác traách hay àûâng vaåch aáo cho ngûúâi xem lûng
Lêåp luêån cho rùçng viïåc thaão luêån cöng khai - kïí caã viïåc baân àïën nhûäng àiïìu
bêët trùæc vaâ sai lêìm - seä laâm mêët mùåt nhaâ chûác traách cuãa caác töí chûác cöng laâ möåt
trong nhûäng quan niïåm huãy hoaåi dêìn dêìn vaâ nghiïm troång nhêët cuãa caác tiïën
trònh dên chuã. Noá cuäng chùèng khaác gò kiïíu lêåp luêån maâ caác chïë àöå chuyïn chïë
thûúâng hay sûã duång. Traái laåi, töi cho rùçng, chñnh phuã naâo àöëi xûã möåt caách
trung thûåc vúái cöng dên cuãa mònh, thò sûå tin cêåy vaâo chñnh phuã àoá vaâ caác töí
chûác cöng seä tùng lïn, chûá khöng phaãi giaãm ài. Khaã nùng mùæc sai lêìm cuãa con
ngûúâi laâ möåt vêën àïì nïìn taãng trong thiïët kïë caác thïí chïë chñnh trõ cuãa chuáng ta,
vaâ laâ lyá do àïí chuáng ta phaãi coá hïå thöëng kiïím soaát vaâ àöëi troång. Têët caã chuáng
ta àïìu biïët rùçng thöng tin laâ khöng hoaân haão nhûng sûå khöng hoaân haão vïì
thöng tin àoá töìn taåi trong hêìu nhû têët caã nhûäng quyïët àõnh quan troång nhêët
maâ chuáng ta àaä àûa ra.
Vò thïë, àïí giaã àõnh rùçng bêët kyâ möåt töí chûác naâo cuäng khöng thïí sai lêìm
hoùåc coá thïí tûå tin hoaân toaân vaâo nhûäng haânh àöång àaä tiïën haânh chó laâ sûå chöëi
boã thûåc tïë maâ thöi. Chó coá nhûäng keã naâo muöën biïën mònh thaânh troâ hïì thò múái
laâm nhû vêåy. Chêëp nhêån khaã nùng mùæc sai lêìm, vaâ thïí hiïån roä moåi ngûúâi àïìu
coá thïí hoåc àûúåc baâi hoåc tûâ sai lêìm cuãa ngûúâi khaác, seä cuãng cöë loâng tin cuãa cöng
chuáng vaâo möåt thïí chïë, chñ ñt cuäng laâ qua viïåc chûáng toã àûúåc rùçng thïí chïë àoá
rêët tûå tin, vaâ tin tûúãng vaâo tiïën trònh dên chuã àïí tham gia vaâo nhûäng cuöåc thaão
luêån cöng khai.
Quyä Tiïìn tïå Quöëc tïë cho rùçng, nïëu àûúåc pheáp thaão luêån cöng khai vïì caác
chñnh saách thay thïë khaác, thò àiïìu naây seä dêîn àïën sûå bêët àöìng vïì chñnh saách vaâ
sûå thiïëu tin tûúãng, àiïìu maâ töí chûác naây àïì nghõ hoùåc aáp àùåt nhû möåt àiïìu kiïån
àïí àûúåc vay vöën, laåi chûáng toã àiïìu ngûúåc laåi. Tuy nhiïn, quan niïåm naây vi
phaåm caã nguyïn tùæc dên chuã lêîn nguyïn tùæc khoa hoåc. Khoa hoåc cöng nhêån sûå
khöng chùæc chùæn, coá nghôa laâ khöng ai lûúâng hïët àûúåc hêåu quaã cuãa nhûäng haânh
àöång thay thïë khaác, vaâ cöë gùæng lûúång hoaá mûác àöå khöng chùæc chùæn gùæn vúái caác
luêån àiïím khaác nhau. Khoa hoåc kinh tïë cöng nhêån sûå töìn taåi cuãa caác lûåa choån,
sûå àaánh àöíi, vaâ ruãi ro. Möîi chñnh saách coá aãnh hûúãng khaác nhau àïën caác nhoám
khaác nhau trong xaä höåi vaâ gêy ra sûå ruãi ro khaác nhau cho caác nhoám khaác nhau.
Khöng coá chñnh saách duy nhêët naâo laâ hoaân thiïån Pareto, tûác laâ möåt chñnh saách
töët nhêët cho têët caã moåi ngûúâi. Caác tiïën trònh dên chuã cöng nhêån rùçng, trong caác
nïìn dên chuã phaãi àïí caác quöëc gia àûúåc quyïìn lûåa choån giûäa caác phûúng aán, vaâ
sûå lûåa choån àoá khöng thïí vaâ khöng nïn do nhûäng nhaâ kyä trõ, duâ laâ trong nûúác
hay úã nûúác ngoaâi, quyïët àõnh.
Suy cho cuâng, nhûäng sai lêìm liïn tuåc cuãa Quyä Tiïìn tïå Quöëc tïë - trong caác
chûúng trònh vaâ chñnh saách nhû cûáu trúå taâi chñnh lúán vaâ tûå do hoaá thõ trûúâng
vöën maâ töí chûác naây àûa ra rêët tûå tin, möåt sûå tûå tin vûúåt quaá caã nhûäng gò maâ thûåc
tïë chûáng minh àûúåc - àaä laâm giaãm suát niïìm tin vaâo baãn thên töí chûác àoá, àïën
mûác maâ kïí caã nhûäng nhên vêåt úã phöë Uön cuäng phaãi goåi àoá laâ “võ hoaâng àïë
khöng quêìn aáo” (Soros, 2002). Nïëu töí chûác naây cúãi múã hún, caã vïì mûác àöå bêët
àõnh vaâ sûå lûåa choån thò sûå tin tûúãng vaâo noá ngaây nay coá leä àaä khaá hún. Nhû
thûúâng thêëy, sûå bûng bñt cuäng gêy ra möëi quan ngaåi cho rùçng, chñnh phuã àang
theo àuöíi möåt chûúng trònh àùåc biïåt chó phaãn aánh nhûäng lúåi ñch àùåc biïåt chûá
khöng phaãi lúåi ñch chung7.
Cöng chuáng coá thïí dïî daâng àûúåc thuyïët phuåc rùçng, nhûäng lúåi ñch àùåc biïåt
khöng chi phöëi àûúåc cuöåc thaão luêån, cho duâ trïn thûåc tïë coá thïí àuáng laâ nhû vêåy,
nïëu coá sûå cúãi múã hún caã trong quaá trònh ra quyïët àõnh lêîn khi xeát àïën baãn chêët
cuãa sûå bêët àöìng. Sûå cúãi múã trong quaá trònh seä giuáp cöng chuáng yïn loâng rùçng,
7. Chùèng haån, têm lyá chung cho rùçng chñnh saách vöåi vaä cuãa Quyä Tiïìn tïå Quöëc tïë àöëi vúái
AÁchentina sau lêìn vúä núå gêìn àêy cuãa nûúác naây laâ nhùçm àïí daåy cho caác nûúác khaác möåt baâi
hoåc – haäy nghô gêëp àöi trûúác khi anh vúä núå, nhêët laâ khi vúä núå vúái caác chuã núå nûúác ngoaâi –
nhû töí chûác naây àaä laâm àïí “giuáp” AÁchentina. AÁchentina àaä chïë nhaåo lêåp trûúâng cuãa Quyä
Tiïìn tïå Quöëc tïë laâ khöng bao giúâ biïët noái “Àöìng yá” khi traã lúâi.
quyïët àõnh khöng phaãn aánh sûå thao tuáng cuãa caác lúåi ñch àùåc biïåt8, vaâ baãn töíng
kïët cuöåc thaão luêån seä thuyïët phuåc cöng chuáng laâ têët caã nhûäng lêåp luêån quan
troång àïìu àaä àûúåc xem xeát, têët caã caác mùåt àïìu àaä àûúåc cên nhùæc vaâ nhêån àõnh
àaä àûúåc àûa ra cho thêëy caác bùçng chûáng àïìu nghiïng vïì hêåu thuêîn cho chuöîi
haânh àöång àaä àûúåc tiïën haânh. Suy cho cuâng, chñnh phuã àûúåc bêìu möåt phêìn àïí
àûa ra nhûäng nhêån àõnh khoá khùn nhû thïë. Àiïìu maâ cöng chuáng muöën biïët laâ
chñnh phuã àaä coá sûå suy tñnh thêån troång
Vai troâ cuãa truyïìn thöng trong viïåc thûåc thi sûå cúãi múã
Trong chûúng naây, àïën àêy, töi àaä lêåp luêån rùçng trong khi cöng chuáng àûúåc
hûúãng lúåi lúán tûâ sûå cúãi múã vaâ minh baåch nhiïìu hún, vaâ sûå bûng bñt àaä gêy töín
haåi nghiïm troång cho caác tiïën trònh dên chuã thò caác quan chûác chñnh phuã laåi coá
àöång cú bûng bñt rêët lúán. Nhêån thûác àûúåc àiïìu naây, nhiïìu xaä höåi àaä cöë gùæng
haån chïë haânh vi cuãa chñnh phuã bùçng caách giúái haån mûác àöå che giêëu thöng tin
vaâ khaã nùng chñnh phuã àûúåc pheáp kiïìm chïë nhûäng ai àoâi hoãi phaãi tùng cûúâng
sûå cúãi múã. Àoá laâ lyá do vò sao luêåt baão vïå tûå do baáo chñ vaâ tûå do ngön luêån laåi
quan troång àïën thïë. Phêìn naây seä baân sêu hún vïì vai troâ cuãa truyïìn thöng trong
viïåc tùng cûúâng tñnh minh baåch vaâ àöå múã vaâ laâm thïë naâo àïí khuön khöí thïí chïë
cêìn thiïët cho viïåc àaãm baão sûå cúãi múã vaâ tñnh minh baåch khöng chó dûâng laåi úã
viïåc tön troång tûå do baáo chñ.
Haâm yá àùçng sau viïåc taåo lêåp möåt nïìn dên chuã minh baåch vaâ cúãi múã hún
laâ àïí hònh thaânh nïn möåt hïå tû tûúãng múái, möåt hïå tû tûúãng chó nhòn nhêån
chñnh phuã nhû möåt töí chûác àaåi diïån cho ngûúâi dên maâ noá phuåc vuå. Vò cöng
chuáng àaä traã tiïìn cho viïåc thu thêåp caác thöng tin tûâ chñnh phuã, nïn chñnh
ngûúâi dên laâ chuã súã hûäu cuãa thöng tin. Noá khöng phaãi laâ tónh lyå quï hûúng
cuãa quan chûác chñnh phuã maâ thuöåc vïì cöng chuáng noái chung. Vò thïë, thöng
tin maâ caác quan chûác chñnh phuã àaä thu thêåp àûúåc vúái caái giaá ngûúâi dên phaãi
traã laâ do cöng chuáng súã hûäu, cuäng giöëng nhû baân ghïë, nhaâ cûãa vaâ caác taâi saãn
8. Trong cuöåc tranh chêëp gêìn àêy úã Myä vïì nhoám cöng taác vïì nùng lûúång, cöng chuáng
àaä àïì nghõ möåt caách chñnh àaáng àûúåc biïët ai laâ ngûúâi àaä nhoám caác àïì xuêët laåi vúái nhau, hay
noái caách khaác, hoå àaåi diïån cho lúåi ñch naâo. Quyïët àõnh cuãa chñnh quyïìn Bush giûä bñ mêåt tïn
cuãa têët caã caác thaânh viïn trong nhoám cöng taác naây caâng laâm sêu sùæc thïm sûå lo ngaåi àoá. Khi
danh saách nhûäng ngûúâi naây cuöëi cuâng cuäng àûúåc cöng böë thò sûå lo ngaåi cuãa cöng chuáng àaä
àûúåc giaãi thñch: nhoám cöng taác göìm nhûäng ngûúâi coá àoáng goáp lúán cho chiïën dõch tranh cûã
vaâ coá lúåi ñch gùæn chùåt vúái vêën àïì nùng lûúång.
vêåt chêët khaác maâ chñnh phuã sûã duång laâ thuöåc vïì nhên dên. Àïën àêy, chuáng
ta nhêën maånh àïën têìm quan troång cuãa taâi saãn trñ tuïå. Thöng tin maâ quan
chûác nhaâ nûúác thu thêåp vaâ xûã lyá laâ taâi saãn trñ tuïå, cuäng y hïåt nhû möåt phaát
minh, coá thïí àûúåc cêëp bùçng saáng chïë. Sûã duång taâi saãn trñ tuïå naây vò muåc àñch
caá nhên laâ möåt töåi löîi chöëng laåi nhên dên, cuäng nghiïm troång nhû viïåc chiïëm
àoaåt bêët kyâ taâi saãn cöng naâo khaác cho muåc àñch caá nhên. Trong möåt söë
trûúâng húåp, viïåc chia seã àêìy àuã thöng tin möåt caách tûå nhiïn coá thïí khöng
thñch húåp, tûác laâ coá nhûäng ngoaåi lïå quan troång àöëi vúái giaã àõnh tiïìn àïì vïì
tñnh cúãi múã nhû àaä nïu úã trïn.
ÚÃ Myä, khuön khöí phaáp lyá àûáng àùçng sau giaã àõnh rùçng, cöng chuáng coá
quyïìn àûúåc biïët laâ do Luêåt vïì Tûå do Thöng tin àûúåc Quöëc höåi thöng qua nùm
1966. Vïì nguyïn tùæc, luêåt naây cho pheáp bêët kyâ cöng dên naâo cuäng àûúåc quyïìn
tiïëp cêån àïën bêët kyâ thöng tin naâo trong lônh vûåc cöng, vúái möåt vaâi ngoaåi lïå haån
heåp liïn quan àïën sûå riïng tû, nhûng luêåt naây chó coá thïí thaânh cöng nûãa vúâi
nïëu nhû khöng coá nhûäng cam kïët chên thêåt vïì sûå cúãi múã. Caác quan chûác chñnh
phuã coá thïí rêët thêån troång khi viïët laách vaâ vêîn coân nhûäng bñ mêåt daång “caái
möìm-gêìn-caái tai”, chñnh laâ vò hoå khöng muöën tiïët löå nhûäng thöng tin quan
troång cho cöng chuáng. Mùåc duâ chó coá möåt mònh luêåt thöi thò khöng àuã, nhûng
noá laâ möåt bûúác quan troång vaâ àuáng hûúáng, vaâ úã möåt söë nûúác àang phaát triïín,
dûúâng nhû chñnh viïåc ban haânh luêåt cho pheáp tiïëp cêån (thöng tin) úã nhûäng núi
maâ trûúác àoá chûa hïì coá nhûäng qui àõnh nhû vêåy àaä khiïën ngûúâi dên coá nhu
cêìu àûúåc biïët thöng tin.
Khuön khöí phaáp lyá laâ möåt phêìn cuãa cú súã haå têìng thïí chïë cêìn thiïët cho möåt
nïìn dên chuã minh baåch vaâ cúãi múã. Haâng loaåt caác thïí chïë vïì thöng tin cöng cöång
àûúåc xêy dûång àïí khai thaác thöng tin vò lúåi ñch cuãa cöng chuáng cuäng nhû vêåy,
bao göìm baáo chñ tûå do, vaâ nïëu cêìn, caã baáo chñ àöëi lêåp (möåt khaái niïåm ngûúåc laåi
vúái baáo chñ bõ kiïìm chïë) nûäa; caác bïn àöëi lêåp húåp phaáp; vaâ vö söë caác töí chûác cöng
lúåi àang khaám phaá nhûäng hoaåt àöång giêëu giïëm cuãa caác nhoám àùåc lúåi hoùåc chó
àún thuêìn nhùçm àaãm baão rùçng têët caã caác bïn tham gia tranh luêån àïìu àûúåc lùæng
nghe. Roä raâng, nhûäng thïí chïë nhû vêåy phaãi àûúåc tiïëp cêån thöng tin thò múái coá
thïí vêån haânh coá hiïåu quaã.
Baáo chñ laâ möåt trong nhûäng cöng cuå quan troång nhêët cuãa nhûäng thïí chïë vïì
thöng tin naây. Cuäng nhû bêët kyâ thïí chïë naâo khaác, baáo chñ cuäng àûáng trûúác
nhûäng àöång cú khaác nhau maâ khöng phaãi àöång cú naâo cuäng nhùçm nêng cao
chêët lûúång thöng tin vaâ sûå minh baåch cuãa viïåc ra quyïët àõnh. Ngay caã khi chuáng
ta khöng thïí dïî daâng giaãi quyïët nhûäng haån chïë naây thò cuäng phaãi nhêån thûác
àûúåc àêìy àuã sûå nguy haåi cuãa noá. Thñ duå, tûâ lêu ngûúâi ta àaä cöng nhêån rùçng,
chñnh sûå töìn taåi cuãa nhûäng bñ mêåt àaä khiïën baáo chñ phaãi quyïët têm phanh phui
chuáng; tuy nhiïn, nhû töi àaä giaãi thñch trûúác àêy, viïåc bûng bñt coá thïí gêy ra sûå
khan hiïëm giaã taåo vïì tri thûác nhû thïë naâo vaâ sûå khan hiïëm giaã taåo àoá coá thïí laâm
naãy sinh nhûäng àùåc lúåi ra sao.
Möåt caách àïí caác quan chûác tranh thuã àûúåc nhûäng àùåc lúåi naây laâ tiïët löå
bñ mêåt cho caác thaânh viïn cuãa baáo giúái, nhûäng ngûúâi coá thïí xûã lyá chuáng rêët
töët. Kïët quaã laâ, khöng chó cöng chuáng coá àûúåc caác thöng tin kõp thúâi maâ
quan chûác chñnh phuã sûã duång quyïìn kiïím soaát thöng tin cuãa mònh àïí boáp
meáo thöng tin coá lúåi cho mònh, möåt sûå xuyïn taåc khöng chó dûâng laåi úã nhûäng
mêíu tin àûúåc tiïët löå vöën àang thöíi phöìng vai troâ vaâ sûå nhanh nhaåy cuãa
nhûäng quan chûác àaä tiïët löå thöng tin. Möëi quan hïå cöång sinh giûäa baáo chñ
vaâ giúái quan chûác àaä laâm suy giaãm niïìm tin vaâo caã hai, vaâ can thiïåp vaâo khaã
nùng cuãa baáo chñ tûå do thûåc hiïån caác chûác nùng cú baãn cuãa noá. Liïåu caác
phoáng viïn coá thïí chó trñch thùèng thùæn àûúåc khöng nïëu sûå tiïëp cêån cuãa hoå
àïën thöng tin maâ hoå cêìn laåi bõ cùæt xeán theo qui àõnh cuãa viïåc àùng taãi möåt
baâi phï bònh? Möåt söë töí chûác chñnh phuã thûåc tïë àaä thao tuáng baáo chñ rêët hiïåu
quaã theo caách naây. Trong möåt trûúâng húåp, coá möåt nhaâ baáo tûâ möåt túâ baáo uy
tñn cuãa Myä luön giaânh möåt phêìn tranh nhêët àïí àûa tin vïì möåt cú quan chñnh
phuã, vaâ rêët nhanh sau àoá, anh ta àûúåc thuyïn chuyïín sang àùng tin vïì ö tö
úã Detroit. Hiïín nhiïn anh ta àaä mêët khaã nùng tiïëp cêån sau baâi phï bònh àoá,
vaâ khöng tiïëp cêån àûúåc thò dô nhiïn anh ta khöng thïí coá baâi. Baâi hoåc naây
cuäng àuáng cho caác phoáng viïn khaác nûäa.
Möëi quan hïå phûác taåp giûäa baáo chñ vaâ tñnh minh baåch àûúåc minh hoaå qua
sûå doâ ró, maâ àiïìu naây ngaây caâng àoáng vai troâ quan troång trong truyïìn baá tin
tûác. Baáo chñ phaãi dûåa vaâo khaã nùng khöng àûúåc tiïët löå nguöìn thöng tin cuãa
mònh. Nïëu phoáng viïn laâm löå nguöìn, thò nhûäng nguöìn naây seä caån ngay lêåp tûác.
Trïn thûåc tïë, nïëu nguöìn doâ ró thöng tin àûúåc cöng böë thò nhûäng ngûúâi khaác
trong chñnh phuã seä dïî coá khaã nùng “trûâng phaåt” caá nhên, khöng cho ngûúâi àoá
tiïëp cêån thöng tin nûäa hoùåc têíy chay ngûúâi àoá theo möåt caách khaác.
Baãn chêët cuãa möëi quan hïå song phûúng nhû vêåy àaä khiïën cho möåt söë quan
chûác coá lúåi thïë hún nhûäng ngûúâi khaác. Noá traã tiïìn cho caác phoáng viïn àïí xêy
dûång möëi quan hïå töët vúái möåt ngûúâi naâo àoá coá thïí doâ ró thöng tin thûúâng xuyïn
hún vaâ àöåc àaáo hún (doâ ró quaá nhiïìu thöng tin seä laâm giaãm giaá trõ cuãa thöng tin
àûúåc doâ ró) cuäng nhû nhûäng ai coá khaã nùng laâ möåt nguöìn tin lêu daâi. (Nïëu möåt
phoáng viïn ñt coá nguöìn cung cêëp nhûäng mêíu tin àöìn àaåi àïí tung ra, thò caách töët
nhêët laâ haäy duâng thöng tin àoá cho nhûäng ai maâ vúái hoå, giaá trõ chiïët khêëu hiïån
taåi cuãa thöng tin maâ hoå coá thïí tiïët löå trong tûúng lai laâ cao). Vò thïë, doâ ró trúã
thaânh con dao hai lûúäi: noá laâ caách quan troång àïí lêëy àûúåc thöng tin maâ nïëu
khöng thò seä laâ möåt bñ mêåt trong lônh vûåc cöng, vaâ laâ caách quan troång àïí quan
chûác chñnh phuã nhaâo nùån viïåc àùng tin theo caách phuåc vuå cho lúåi ñch vaâ àöång
cú cuãa riïng hoå. Doâ ró coá thïí giuáp coá nhiïìu thöng tin hún, nhûng cuäng coá thïí laâ
nhûäng thöng tin bõ boáp meáo nhiïìu hún.
Möåt cú chïë kiïím soaát quan troång àïí haån chïë viïåc laåm duång laâ baáo chñ caånh
tranh, trong àoá phaãn aánh rêët nhiïìu lúåi ñch. Sûå têåp trung quyïìn lûåc truyïìn thöng
trúã thaânh möåt möëi quan ngaåi, khöng chó vò quyïìn lûåc thõ trûúâng maâ noá taåo ra,
àiïìu coá thïí khiïën chi phñ quaãng caáo seä tùng cao hún mûác phaát sinh nïëu khöng
coá quyïìn lûåc naây. Thñ duå, truyïìn thöng maâ gùæn quaá chùåt vúái caác lúåi ñch vïì taâi
chñnh thò seä khöng thïí laâ möåt kïnh kiïím soaát thñch húåp chöëng laåi sûå laåm duång
cuãa nhûäng lúåi ñch àùåc biïåt. Sûå mêët cên àöëi vïì nguöìn lûåc seä khiïën cho möåt söë àöëi
thuã caånh tranh lêm vaâo thïë bêët lúåi, kïí caã trong viïåc khaám phaá caác nguöìn tin lêîn
kiïím tra àöå chñnh xaác cuãa thöng tin.
Trong nhûäng thúâi kyâ àûúåc xem laâ coá xung àöåt - vñ duå nhû cuöåc chiïën cuãa
Myä chöëng khuãng böë - sûå kïët húåp giûäa viïåc tûå kiïím duyïåt vaâ sûå kiïím duyïåt
cuãa àöåc giaã cuäng coá thïí laâm suy giaãm khaã nùng maâ baáo chñ àûúåc cho laâ tûå do
coá thïí àaãm baão tñnh minh baåch vaâ cúãi múã möåt caách dên chuã. Àöåc giaã coá thïí
thêëy viïåc chó trñch chñnh phuã laâ khöng yïu nûúác vaâ quay ra têíy chay nhûäng töí
chûác truyïìn thöng hay chó trñch, trong khi truyïìn thöng cuäng tûå kiïím duyïåt
mònh, vò hoå lo ngaåi coá thïí bõ mêët àöåc giaã hoùåc vò hoå cuäng coá cuâng caãm nhêån
vïì loâng yïu nûúác. Internet, möåt phûúng tiïån cho pheáp tiïëp cêån dïî daâng àïën
viïåc àùng tin úã nûúác ngoaâi, coá thïí laâ möåt kïnh kiïím soaát daâi haån hún, mùåc duâ
baãn thên loâng yïu nûúác cuäng coá thïí dêîn àïën viïåc xem thûúâng caác
nguöìn”ngoaåi lai” naây.
Vò thïë, baáo chñ coá vai troâ thiïët yïëu trong cuöåc chiïën vò sûå cúãi múã, nhûng
àöìng thúâi noá cuäng àûáng úã võ trñ trung têm cuãa “sûå thöng àöìng bûng bñt
thöng tin”. Baáo chñ phaãi tûå cam kïët àêëu tranh vò sûå cúãi múã. Hy voång caác
phoáng viïn tiïët löå nguöìn tin mêåt cuãa hoå bïn trong chñnh phuã hay khöng sùn
luâng nhûäng nguöìn tin quaá àöåc àaáo laâ möåt àiïìu khöng tûúãng, nhûng viïåc
àùng tin thûúâng xuyïn hún vïì baãn thên quaá trònh àûa tin àïí phanh phui sûå
nguy haåi cuãa nhûäng hïå thöëng bêët chñnh naây laâ cêìn thiïët, nïëu khöng muöën noái
àoá laâ nhên töë chñnh.
Kïët luêån
Nhû töi àaä lêåp luêån, cúãi múã hún laâ cêìn thiïët, xeát trïn goác àöå laâ möåt cöng cuå
nhùçm àaåt muåc àñch haån chïë khaã nùng laåm duång quyïìn lûåc. Cúãi múã hún laâ möåt
phêìn thiïët yïëu cuãa cöng taác quaãn trõ coá hiïåu quaã, nhûng töi tin rùçng àöå múã cao
hún baãn thên noá cuäng coá nhûäng giaá trõ nöåi thên. Caác cöng dên coá quyïìn cú baãn
laâ àûúåc biïët. Töi cöë gùæng trònh baây caái quyïìn cú baãn àoá theo nhiïìu caách khaác
nhau: cöng chuáng àaä traã tiïìn cho thöng tin; àöëi vúái caác quan chûác àang chiïëm
àoaåt thöng tin maâ hoå tiïëp cêån àûúåc vò lúåi ñch caá nhên; nïëu chó vò nhûäng lúåi ñch
phi tiïìn tïå cuãa viïåc coá tin töët trïn mùåt baáo, thò cuäng àaä laâ sûå tröåm cùæp chùèng
khaác naâo viïåc ùn cùæp nhûäng taâi saãn cöng khaác. Mùåc duâ chuáng ta àïìu nhêån thûác
àûúåc sûå cêìn thiïët phaãi coá haânh àöång têåp thïí vaâ hïå quaã cuãa nhûäng haânh àöång
têåp thïí àoá àöëi vúái tûå do caá nhên, nhûng chuáng ta coá quyïìn cú baãn àûúåc biïët
nhûäng quyïìn lûåc phaãi luâi bûúác trûúác têåp thïí àoá àaä àûúåc sûã duång nhû thïë naâo.
Àöëi vúái töi, àiïìu naây dûúâng nhû laâ möåt phêìn cú baãn trong caái khïë ûúác ngêìm
giûäa nhûäng ngûúâi bõ quaãn lyá vaâ nhûäng ngûúâi àûúåc hoå choån ra àïí taåm thúâi
quaãn lyá hoå.
Möåt cú quan chñnh phuã caâng ñt coá tñnh traách nhiïåm trûåc tiïëp vúái cöng chuáng
thò haânh àöång cuãa cú quan àoá phaãi cúãi múã vaâ minh baåch laåi caâng quan troång.
Tûúng tûå, möåt cú quan chñnh phuã maâ caâng àöåc lêåp vaâ ñt coá traách nhiïåm trûåc tiïëp
vïì chñnh trõ thò àiïìu kiïån vïì sûå cúãi múã cuãa cú quan àoá caâng cêìn thiïët. Sûå cúãi múã
laâ möåt trong nhûäng nhên töë kiïím soaát quan troång nhêët àöëi vúái sûå laåm duång
traách nhiïåm uãy thaác cuãa cöng chuáng. Tuy sûå cúãi múã khöng àaãm baão luön àûa
ra àûúåc nhûäng quyïët àõnh khön ngoan, nhûng noá laâ bûúác ài chñnh àïí tiïën lïn
trong quaá trònh hoaân thiïån dêìn tiïën trònh dên chuã, laâ möåt sûå trao quyïìn thûåc sûå
cho caác caá nhên àïí hoå coá thïí tham gia möåt caách coá yá nghôa vaâo caác quyïët àõnh
liïn quan àïën nhûäng haânh àöång têåp thïí vöën coá taác àöång vö cuâng to lúán àïën
cuöåc söëng vaâ sinh kïë cuãa hoå.
Thaách thûác laâ, phaãi taåo ra cho àûúåc möåt chñnh phuã cúãi múã vaâ minh baåch.
Àöång cú àïí bûng bñt thöng tin laâ rêët lúán, vaâ cú höåi àïí vi phaåm bêët cûá quy àõnh
naâo vïì viïåc tiïët löå thöng tin cuäng khöng hïì nhoã. Nïëu caác cuöåc hoåp chñnh thûác
bùæt buöåc phaãi múã röång, thò têët caã caác quyïët àõnh coá thïí àûúåc àûa ra trong
nhûäng cuöåc hoåp khöng chñnh thûác. Nïëu caác taâi liïåu thaânh vùn bùæt buöåc phaãi
cöng böë thò caác quan chûác seä coá àöång cú àïí àaãm baão coá ñt thûá phaãi viïët ra nhêët,
vaâ caái gò viïët ra thò seä àûúåc cöng khai hoaá cho cöng chuáng. Àûáng trûúác nhûäng
haån chïë naây cuãa caách tiïëp cêån phaáp lyá, cêìn phaãi nhêën maånh àïën viïåc taåo dûång
möåt vùn hoaá cúãi múã, úã àoá tiïìn àïì àûúåc nïu lïn laâ cöng chuáng cêìn àûúåc biïët vaâ
àûúåc tham gia vaâo têët caã caác quyïët àõnh têåp thïí. Chuáng ta cêìn taåo ra möåt löëi tû
duy vïì sûå cúãi múã, möåt niïìm tin rùçng cöng chuáng súã hûäu nhûäng thöng tin maâ
caác quan chûác àang chiïëm hûäu, vaâ viïåc sûã duång chuáng vò muåc àñch caá nhên -
ngay caã chó àïí àöíi lêëy möåt sûå ûu aái vúái caánh phoáng viïn - cuäng laâ haânh vi ùn
cùæp taâi saãn cöng.
Khuön khöí phaáp lyá cam kïët vïì sûå cúãi múã vaâ minh baåch - kïí caã luêåt vïì
quyïìn àûúåc biïët vaâ duy trò möåt hïå thöëng truyïìn thöng àa daång vaâ caånh
tranh -– laâ rêët cêìn, nhûng chûa àuã. Möåt àiïìu cêìn nûäa laâ phaãi coá caác thïí chïë
vïì thöng tin; nhêët laâ truyïìn thöng tûå do, caånh tranh vaâ coá tñnh phï phaán
maånh àïí buöåc chñnh phuã phaãi cúãi múã vaâ minh baåch, vaâ phaãi cam kïët cöng
khai hoaá caã nhûäng haån chïë cuãa chñnh mònh - àoá laâ möëi quan hïå cöång sinh
giûäa caác thaânh viïn trong baáo giúái vaâ chñnh phuã, möåt möëi quan hïå rêët dïî
dêîn àïën viïåc àûa tin bõ xuyïn taåc - cuäng nhû hoå àaä laâm àïí cöng khai hoaá
nhûäng haån chïë cuãa chñnh phuã.

Bentham, J. 1838-43. The Works of leremy Bentham, 11 vols. Published under the supervision
of his executor, John Bowring. Edinburgh: W. Tait.
Bok, S. 1982. Secrets. New York: Pantheon.
Carpenter, T. G. 1995. Thie Captive Press: Foreign Policy Crises and the First Amendment.
Washington, D.C.: Cato Institute.
Edlin, A., and J. E. Stiglitz. 1995. “Discouraging Rivals: Managerial Rent-Seeking and
Economic Inefficiencies.” American Economizic Review 85(5): 1301-12. Also published in
1997 as Working Paper no. 4145, National Bureau of Economic Research, Cambridge,
Massachusetts.
Emerson, T. 1967. Toward a General Theory of the First Amendment. New York: Vintage Books.
________. 1970. The System of Freedom of Expression. New York: Vintage Books.
Grossman, S. 1981. “The Informational Role of Warranties and Private Disclosure about
Product Quality.” Jouirnal of Law and Economics 24(3): 461-84.
Haleávy, E. 1972. The Growth of Philosopihic Radicalism. London: Faber.
Hirschman, A. 0. 1970. Exit, Voice, and Loyalty: Responses to Decline in Firms, Organizations, and
States. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press.
Madison, James. 1799. “The Virginia Report of 1799-1800, Touching the Alien and Sedition
Laws.” Reprinted in L. Levy, ed., 1966. Freedom of the Pressfrom Zenger to Jefferson.
Indianapolis: Bobbs-Merrill.
Mill, J. S. 1859. On Liberty. Reprinted in M. Cohen, ed., 1961. The Philosophy of John Stuart Mill.
New York: Modern Library.
________. 1861. Considerations of Representative Governient. Reprinted in H. B. Acton, ed., 1972.
J. S. Mill: Utilitarianism, On Liberty and Considerations on Representative Government.
London: J. M. Dent.
Mueller, D., ed. 1997. Perspectives on Public Choice: A Handbook. Cambridge, U.K.: Cambridge
University Press.
Padover, S., ed. 1953. The Complete Madison. New York: Harper.
Sen, A. 1980. “Famines.” World Development 8(9): 613-21.
Shleifer, A., and R. W. Vishny. 1989. “Management Entrenchment: The Case of Manager-
Specific Investments.” Journal of Financial Economics 25(1): 123-39.
Soros, G. 2002. George Soros on Globalization. Public Affairs, LLC.
Stiglitz, J. E. 1975a. “Incentives, Risk, and Information: Notes towards a Theory of
Hierarchy.” Bell Journal of Econonmics 6(2): 552-79.
_________ 1975b. “Information and Economic Analysis.” In M. Parkin and A. R. Nobay, eds.,
Current Economic Problems. Cambridge, U.K.: Cambridge University Press.
_________ 1998. “The Private Uses of Public Interests: Incentives and Institutions.” Journal of
Econontic Perspectives 12(2): 3-22.
_________ 1999. “On Liberty, the Right to Know, and Public Discourse: The Role of
Transparency in Public Life.” Paper presented as the 1999 Oxford Amnesty Lecture,
Oxford, U.K.
World Bank. 1998. Pollution Prevention and Abatement Handbook. Washington, D.C.
3
Truyïìn thöng àaåi chuáng vaâ traách nhiïåm chñnh trõ
Timothy Besley, Robin Burgess, vaâ Andrea Prat
Chûúng naây khaão saát àöång cú cuãa giúái truyïìn thöng trong viïåc saãn xuêët vaâ
truyïìn baá thöng tin. Thöng tin àaåi chuáng coá thïí àoáng möåt vai troâ chuã chöët àïí
cho pheáp caác cöng dên coá thïí giaám saát haânh àöång cuãa nhûäng ngûúâi àûúng
chûác vaâ sûã duång thöng tin naây trong caác quyïët àõnh boã phiïëu cuãa mònh. Àiïìu
àoá coá thïí khiïën caác chñnh phuã phaãi coá traách nhiïåm vaâ nhaåy beán hún vúái nhu
cêìu cuãa ngûúâi dên. Mùåc duâ àõnh àïì naây rêët húåp lyá vïì mùåt trûåc giaác, nhûng laåi
chó coá tûúng àöëi ñt caác cöng trònh nghiïn cûáu trong lônh vûåc kinh tïë chñnh trõ
hoåc xem xeát kyä lûúäng vai troâ vaâ hiïåu lûåc cuãa truyïìn thöng khi thûåc hiïån chûác
nùng naây. Tuy nhiïn, söë lûúång caác àïì taâi nghiïn cûáu àang tùng lïn vaâ têåp trung
sûå chuá yá vaâo têìm quan troång cuãa caái goåi laâ mùåt thûá tû cuãa chñnh phuã trong quaá
trònh chñnh trõ
Chûúng naây baân àïën caác cöng trònh nghiïn cûáu vêën àïì vïì ngûúâi àaåi diïån
trong chñnh trõ, trong àoá têåp trung vaâo nhûäng nghiïn cûáu gêìn àêy cuãa nhoám taác
giaã. Besley vaâ Burgess (2001, sùæp xuêët baãn) àaä xem xeát taác àöång cuãa truyïìn
thöng àïën sûå nhaåy beán trûúác caác cuá söëc úã ÊËn Àöå, trong khi Besley vaâ Prat (2001)
laåi chuá troång àïën caác yïëu töë quyïët àõnh vaâ hêåu quaã cuãa nïìn truyïìn thöng bõ
luäng àoaån thöng qua caác bùçng chûáng thûåc nghiïåm lêëy ra tûâ caác söë liïåu àa quöëc
gia. Troång têm cuãa nhûäng baâi viïët naây laâ yá tûúãng cho rùçng, cöng dên coá thöng
tin khöng hoaân haão vïì haânh àöång cuãa chñnh phuã, vaâ vò thïë, truyïìn thöng àaåi
chuáng coá thïí tùng cûúâng nùng lûåc cuãa caác cöng dên trong viïåc giaám saát chùåt cheä
caác haânh àöång cuãa chñnh phuã.
Coá nhiïìu lyá do giaãi thñch vò sao chñnh phuã coá àûúåc thöng tin töët hún caác cûã
tri, vaâ vò thïë, hoå haânh àöång dûåa trïn cú súã nhûäng thöng tin mêåt. Caác chñnh trõ
gia biïët roä hún vïì nùng lûåc cuãa mònh so vúái nhûäng ngûúâi boã phiïëu cho hoå, vaâ
coá khaã nùng tiïëp cêån àïën nhiïìu tham mûu chñnh saách vaâ kõch baãn hún tûâ nhiïìu
57
nguöìn khaác nhau. Thñ duå, nïëu xêy möåt caái cêìu hay con àêåp thò ngûúâi dên chó
coá thïí biïët chùæc rùçng liïåu caác cú quan chûác nùng coá quan têm thoaã àaáng àïën
nhûäng chi phñ vaâ lúåi ñch coá liïn quan hay khöng, thöng qua sûå giaám saát cuãa
truyïìn thöng. Tûúng tûå, khi xaãy ra thiïn tai thò khaã nùng cuãa truyïìn thöng àaåi
chuáng tñch cûåc trong viïåc theo doäi nöî lûåc cuãa nhûäng ngûúâi àaåi diïån cuãa hoå trong
viïåc baão vïå nhûäng ngûúâi dïî bõ töín thûúng. Àiïìu naây àùåc biïåt quan troång úã caác
nûúác coá thu nhêåp thêëp, núi maâ ngûúâi dên dûåa rêët nhiïìu vaâo baão trúå xaä höåi. Thñ
duå, giaã sûã trong möåt vuâng cuãa möåt quöëc gia coá 50 laâng vaâ chó coá möåt laâng bõ luåt.
Khöng coá truyïìn thöng thò chó nhûäng ai chõu aãnh hûúãng trûåc tiïëp múái quan saát
àûúåc haânh àöång cuãa chñnh phuã; tuy nhiïn, truyïìn thöng àaåi chuáng cho pheáp
caác cöng dên úã têët caã 50 laâng àïìu quan saát àûúåc liïåu chñnh phuã cuãa hoå coá nhanh
nhaåy hay khöng. Àiïìu naây laâm tùng àöång cú buöåc caác chñnh khaách phaãi phaãn
ûáng, vò ngûúâi dên úã 49 laâng khaác coá thïí sûã duång thöng tin naây trong quyïët àõnh
boã phiïëu cuãa hoå.
Àïí thöng tin maâ truyïìn thöng thu thêåp àûúåc coá giaá trõ thò truyïìn thöng phaãi
khúi dêåy àûúåc möåt phaãn ûáng têåp thïí thñch húåp. Àiïìu naây coá thïí àûúåc, ngay caã
trong caác thiïët chïë chuyïn chïë; tuy nhiïn, roä raâng àiïìu àoá dïî xaãy ra hún úã
nhûäng nûúác coá thïí chïë dên chuã, chùèng haån nhû tuyïín cûã tûå do. Trong möåt nïìn
dên chuã, ngûúâi dên yïu cêìu coá thöng tin maâ hoå coá thïí sûã duång àïí lûåa choån caác
chñnh khaách, nhûäng ngûúâi seä phuåc vuå nhu cêìu cuãa hoå, vaâ trûâng phaåt nhûäng ai
khöng àaáp ûáng àûúåc àiïìu àoá, nïëu khöng thò nïìn dên chuã hònh thûác seä chùèng coá
yá nghôa gò hïët.
Mùåc duâ hêìu hïët caác nûúác àïìu coá truyïìn thöng dûúái daång naâo àoá, nhûng sûå
töìn taåi àún thuêìn cuãa chuáng khöng àaãm baão rùçng chuáng laâ möåt phûúng tiïån
hûäu hiïåu àïí theo doäi chùåt cheä vaâ coá phï phaán àöëi vúái haânh àöång cuãa nhaâ nûúác.
Àiïìu naây àoâi hoãi caác cú quan truyïìn thöng phaãi coá thöng tin thûåc sûå vïì nhûäng
haânh àöång àoá maâ hoå sùén saâng phaát haânh hoùåc cöng böë. Phuå thuöåc vaâo mûác àöå
truyïìn thöng bõ àiïìu tiïët, luäng àoaån hoùåc khöëng chïë, möåt kïët cuåc cuãa haâng loaåt
nhûäng haânh àöång cuãa chñnh phuã, ài tûâ caác quyïët àõnh chñnh saách taác àöång àïën
viïåc gia nhêåp vaâ tñnh chêët súã hûäu truyïìn thöng cho àïën höëi löå vaâ àe doaå trùæng
trúån. Nhiïìu nûúác, kïí caã nhûäng nûúác chñnh saách dên chuã hònh thûác, coá rêët ñt tûå
do baáo chñ. Trong möåt mêîu göìm 151 nûúác àûúåc Viïån Tûå do xïëp haång vïì tûå do
baáo chñ vaâ coá töí chûác bêìu cûã trong voâng 5 nùm vûâa qua, 36 nûúác nhêån àûúåc söë
àiïím tûå do baáo chñ thuöåc möåt trong hai mûác thêëp nhêët (trong thang àiïím 6), vaâ
chó coá 59 nûúác laâ coá söë àiïím cao hún hai mûác cuöëi. Nhûäng “nïìn dên chuã” coá
àiïím xïëp haång tûå do baáo chñ thêëp thûúâng laâ caác nûúác coá thu nhêåp thêëp.
Viïåc chñnh phuã àöëi xûã nhû thïë naâo vúái ngaânh truyïìn thöng seä aãnh hûúãng
Truyïìn thöng àaåi chuáng vaâ traách nhiïåm chñnh trõ 59
àïën sûå phaát triïín cuãa truyïìn thöng tin tûác, cuäng nhû söë lûúång vaâ chêët lûúång cuãa
tin tûác àûúåc àùng taãi. Söë liïåu thö cho thêëy coá sûå khaác biïåt rêët lúán vïì mûác àöå tiïëp
cêån àïën truyïìn thöng trïn khùæp thïë giúái. Söë liïåu cuãa Ngên haâng Thïë giúái (1997)
cho thêëy möåt sûå khaác biïåt vïì söë lûúång baáo phaát haânh, tûâ 0,008 túâ nhêåt baáo trïn
1.000 dên úã St. Vincent vaâ Grenadines àïën 792 trïn 1.000 dên úã Höìng Cöng
(Trung Quöëc). Tûúng tûå, sûå chïnh lïåch lúán cuäng xuêët hiïån trong söë lûúång vö
tuyïën àang súã hûäu, maâ cuäng theo nguöìn söë liïåu trïn, sûå chïnh lïåch àoá ài tûâ 0,1
trïn 1.000 dên úã Ruanàa àïën 850 trïn 1.000 dên úã Myä. Khöng ngaåc nhiïn khi
giûäa mûác àöå phaát triïín truyïìn thöng vaâ caác chó baáo phaát triïín khaác nhû thu
nhêåp bònh quên àêìu ngûúâi vaâ dên trñ laåi coá quan hïå khùng khñt vúái nhau. Sau
khi àaä giûä nguyïn mûác thu nhêåp bònh quên àêìu ngûúâi vaâ biïën giaã vïì vuâng,
bùçng chûáng vêîn cho thêëy söë lûúång phaát haânh baáo chñ vaâ söë vö tuyïën àang súã
hûäu úã nhûäng nûúác coá tó lïå truyïìn thöng thuöåc súã hûäu nhaâ nûúác cao hún, laâ thêëp
hún (Djankov vaâ caác taác giaã khaác, sùæp xuêët baãn).
Möëi tûúng quan thuêån chiïìu maånh cuäng xuêët hiïån giûäa mûác àöå xêm nhêåp
cuãa truyïìn thöng vaâ thûúác ào tûå do baáo chñ cuãa Viïån Tûå do. Mûác àöå xêm nhêåp
cuãa truyïìn thöng coá veã nhû luön saát caánh cuâng vúái chó söë vïì dên chuã hònh thûác
vaâ thûåc chêët. Sûã duång söë liïåu tûâ cú súã dûä liïåu Polity IV (xem
http://weber.ucsd.edu/~kgledits/Polity.html), caác nûúác àûúåc àaánh giaá laâ dên
chuã hún cuäng coá trònh àöå xêm nhêåp cuãa truyïìn thöng tin tûác cao hún, ào bùçng
söë lûúång baáo phaát haânh vaâ söë vö tuyïën hiïån coá. Têët nhiïn, hûúáng cuãa möëi quan
hïå nhên quaã naây chûa roä rïåt. Tûúng quan àöìng biïën tûúng tûå cuäng xuêët hiïån
giûäa mûác àöå xêm nhêåp truyïìn thöng vaâ quan niïåm vïì nïìn dên chuã ñt hònh thûác
hún, àûúåc ào bùçng viïåc liïåu möåt nûúác coá töí chûác bêìu cûã trong voâng 5 nùm qua
hay khöng.
Àiïìu maâ nhûäng tûúng quan thö naây cho thêëy laâ chi phñ liïn quan àïën viïåc
truyïìn thöng keám phaát triïín laâ khaá lúán. Hún nûäa, tònh traång keám phaát triïín
cuãa truyïìn thöng thûúâng laâ kïët quaã cuãa nhûäng quyïët àõnh cuãa chñnh phuã
nhùçm tûå caách ly mònh ra khoãi sûå giaám saát vaâ phï phaán. Thûúâng thò àiïìu naây
diïîn ra dûúái hònh thûác súã hûäu nhaâ nûúác, caác raâo caãn àöëi vúái sûå gia nhêåp
(ngaânh) cuãa caác cöng ty truyïìn thöng tû nhên vaâ caác böå luêåt chöëng böi nhoå.
Mùåc duâ àiïìu naây coá thïí coá lúåi cho caác quan chûác chñnh phuã, nhûng noá phuåc
vuå nhû thïë naâo cho lúåi ñch cöng cöång thò laåi chûa roä. Vò thïë, núái loãng àiïìu tiïët
àöëi vúái truyïìn thöng thaânh ra laåi laâ möåt àoân bêíy chñnh saách maånh coá thïí sûã
duång àïí tùng cûúâng tñnh traách nhiïåm úã caác nûúác àang phaát triïín. Thaách thûác
laâ laâm thïë naâo àïí thi haânh àûúåc sûå núái loãng àiïìu tiïët àoá khi maâ chñnh phuã vêîn
luön phaãn àöëi.
Khuön khöí lyá luêån
Phêìn naây seä vaåch ra möåt khuön khöí vïì ngûúâi àaåi diïån trong chñnh trõ maâ
chuáng töi thêëy laâ möåt cöng cuå töí chûác hûäu ñch àïí baân àïën vai troâ cuãa truyïìn
thöng trong caác thiïët chïë dên chuã.
Caác vêën àïì vïì ngûúâi àaåi diïån chñnh trõ
Khuön khöí lyá thuyïët töët àïí suy nghô vïì vai troâ cuãa truyïìn thöng laâ möåt khuön
khöí trong àoá caác cöng dên àûúåc thöng baáo khöng àêìy àuã vïì haânh àöång cuãa
chñnh phuã vaâ nhûäng höì sú theo doäi àöëi vúái laänh àaåo cuãa hoå. Chûâng naâo chuáng
ta coân tin rùçng caác nhaâ chñnh trõ coá thïí haânh xûã möåt caách cú höåi vaâ ûu tiïn phuåc
vuå caác kïë hoaåch caá nhên cuãa hoå hún laâ lúåi ñch cuãa cöng chuáng noái chung, thò
chûâng àoá nïìn chñnh trõ seä laâ möåt daång cuãa vêën àïì thuã trûúãng - nhên viïn. Thuã
trûúãng laâ nhûäng cöng dên cuãa nïìn chñnh trõ àoá, nhûäng ngûúâi àang taâi trúå cho
caác hoaåt àöång cuãa chñnh phuã thöng qua thuïë vaâ bõ àiïìu chónh búãi haâng loaåt caác
qui àõnh, vaâ nhên viïn laâ nhûäng quan chûác àûúåc bêìu vaâ cöng chûác, nhûäng
ngûúâi àang xaác àõnh caác kïët quaã chñnh saách1.
Coá hai tñnh chêët cuãa möåt àaåi diïån chñnh trõ khiïën noá khaác vúái caác möëi quan
hïå àaåi diïån khaác. Thûá nhêët, àöång cú àïí haå bïå hoå coân rêët thö sú. Thñ duå, àöëi vúái
caác chñnh khaách, trûâ trûúâng húåp coá nhûäng haânh àöång hoaân toaân phi phaáp, caách
trûâng phaåt duy nhêët hiïån coá chó laâ khöng bêìu laåi hoå. Caác thoaã thuêån bùçng tiïìn
hay nhûäng khuyïën khñch dûúái nhiïìu daång khaác hêìu nhû àïìu khöng thïí quan
saát àûúåc. Àiïìu naây coá hêåu quaã laâ nhûäng àöång cú naây hêìu nhû àïìu ngêëm ngêìm,
vaâ caác chñnh khaách phaãi àoaán xem, cûã tri muöën hoå laâm gò, chûá khöng phaãi laâ
àùng taãi trûúác nhûäng tiïu chuêín múái nhêët vïì kïët quaã hoaåt àöång. Ngay caã trong
trûúâng húåp vêån àöång haânh lang, cuäng khoá coá thïí hònh dung ra àûúåc möåt khïë
ûúác hoaân chónh mö taã chi tiïët nhûäng àiïìu maâ ngûúâi thuã trûúãng (ngûúâi vêån àöång
haânh lang) muöën laâ gò.
Àùåc àiïím àùåc thuâ thûá hai laâ tñnh àa thuã trûúãng. Coá rêët nhiïìu cöng dên vaâ
nhiïìu taác nhên khaác, chùèng haån nhû caác doanh nghiïåp, maâ nhûäng àöëi tûúång
naây khaác nhau trïn vö söë phûúng diïån. Vò thïë, ngay caã khi nhûäng àöång cú naây
coá thïí cöng khai laâm roä, thò àïí nhûäng ngûúâi thuã trûúãng coá thïí àöìng yá vúái nhau
1. Caách tiïëp cêån naây coá truyïìn thöëng tûâ lêu trong caã khoa hoåc chñnh trõ lêîn kinh tïë hoåc,
bùæt àêìu bùçng Barro (1973) vaâ ferejon (1986). Vïì nhûäng cöng trònh töíng kïët gêìn àêy, coá thïí
xem Przeworski, Stokes, vaâ Manin (1999) vaâ Persson vaâ Tabellini (2000, chûúng 4) laâm thñ duå.
vïì àöång cú maâ hoå seä trao cho nhên viïn cuãa mònh cuäng vö cuâng khoá khùn. Vò
thïë, chuáng ta coá thïí dïî daâng tòm thêëy nhûäng thuã trûúãng coá lúåi ñch hoaân toaân àöëi
lêåp muöën àêíy haânh àöång cuãa nhên viïn ài theo nhiïìu hûúáng khaác nhau.
Tñnh sùén coá vïì thöng tin laâ trung têm cuãa quan àiïím lyá thuyïët naây vïì chñnh
phuã vaâ nïìn chñnh trõ. Khi caác thuã trûúãng cöë gùæng gêy aãnh hûúãng àïën chñnh saách,
thöng qua hoâm phiïëu hoùåc qua viïåc vêån àöång haânh lang, thò hoå àïìu laâm nhû
vêåy vúái thöng tin haån chïë vïì nhên viïn maâ hoå àang vêån àöång. Hai loaåi vêën àïì
naãy sinh: vêën àïì vïì caác haânh àöång ngêìm (lúåi duång baão laänh, cöë yá laâm liïìu),
thûúâng hay xaãy ra khi möåt nhên viïn coá thïí tuây tiïån àûa hoùåc nhêån höëi löå maâ
ngûúâi dên khöng hay biïët, vaâ vêën àïì vïì thïí loaåi ngêìm (lûåa choån ngûúåc), thûúâng
xaãy ra khi khöng ai roä vïì àöång lûåc khuyïën khñch vaâ/hoùåc nùng lûåc cuãa ngûúâi
nhên viïn. Lyá tûúãng nhêët laâ nhûäng àöång cú coá taác duång naây seä trûâng phaåt
nhûäng chñnh khaách àûúng chûác nhêån höëi löå vaâ/hoùåc thiïëu nùng lûåc, nhûng nïëu
haânh vi àoá khöng thïí dïî daâng quan saát àûúåc thò viïåc thûåc hiïån nhûäng àöång cú
nhû vêåy seä rêët khoá khùn2.
Thöng tin tû nhên maâ caác thuã trûúãng thu lûúåm àûúåc hiïëm khi laâ nhûäng thöng
tin àêìy àuã. Quan niïåm naây ñt nhêët cuäng àaä àûúåc nïu lïn tûâ Downs (1957), ngûúâi
àaä cho rùçng caác cûã tri thûúâng “khöng quan têm möåt caách húåp lyá” àïën chñnh trõ,
vò chó laâ möåt trong söë caác cûã tri, hoå coá chi phñ rêët lúán àïí àûúåc thöng tin vaâ lúåi ñch
laåi khöng àaáng kïí. Sûå “khöng quan têm möåt caách húåp lyá” naây xuêët phaát tûâ ngay
vêën àïì “keã ùn khöng” thöng duång khi boã phiïëu thûåc tïë, úã àoá caá nhên möåt cûã tri
coá thïí khöng thêëy àûúåc rùçng lúåi ñch cuãa viïåc boã phiïëu lúán hún chi phñ.
Àiïìu naây coá thïí cho thêëy möåt sûå bi quan lúán vïì khaã nùng tòm ra giaãi phaáp
cho vêën àïì àaåi diïån chñnh trõ; tuy nhiïn, ñt ra cuäng coá möåt vaâi lyá do àïí laåc quan
hún. Thûá nhêët, àûúåc thöng baáo vïì chñnh saách coá thïí mang laåi nhûäng lúåi ñch caá
nhên to lúán. Haäy xeát trûúâng húåp möåt khoaãn hûu trñ tuöíi giaâ. Bêët kïí möåt caá nhên
húåp lyá naâo lêåp kïë hoaåch cho luác nghó hûu cuãa mònh cuäng seä àûúåc hûúãng nhûäng
lúåi ñch caá nhên lúán nïëu hiïíu roä àûúåc caác cuöåc tranh luêån chñnh saách àang diïîn
ra trong lônh vûåc naây. Thûá hai, sûác maånh cuãa caác lûåc lûúång nhû böín phêån cöng
2. Besley vaâ Case (1995) àaä gúåi yá rùçng, thûåc tïë uãng höå cho yá nghôa thûåc nghiïåm cuãa mö
hònh tñnh àaåi diïån trong chñnh trõ aáp duång cho caác thöëng àöëc cuãa Myä, möåt vaâi trong söë hoå
thûúâng xuyïn phaãi àöëi mùåt vúái giúái haån vïì söë nhiïåm kyâ khiïën hoå khöng thïí ra tranh cûã thïm
möåt lêìn nûäa. Tûâ àêy, àöång cú àïí caác thöëng àöëc giaânh uy tñn bùæt àêìu khaác nhau: nhûäng ai
muöën àûúåc taái àùæc cûã thò coá àöång cú maånh hún nhûäng ai khöng coá cú höåi naây. Besley vaâ Case
àaä tòm thêëy sûå khaác biïåt chñnh saách rêët àöåc àaáo giûäa nhûäng thöëng àöëc àang trong nhiïåm kyâ
àêìu tiïn vúái nhûäng ngûúâi àaä chaåm àïën giúái haån vïì söë nhiïåm kyâ cuãa mònh.
dên coá thïí khiïën nhûäng lúåi ñch caá nhên naây khöng àõnh hûúáng àûúåc gò nhiïìu
cho nhûäng gò diïîn ra trong thûåc tïë. Thûá ba, truyïìn thöng àaåi chuáng coá thïí laâ
möåt nguöìn thöng tin coá sûác maånh cung cêëp cho caác cöng dên vúái chi phñ thêëp.
Bùçng caách gheáp vaâo cuâng caác thöng tin khaác, nhû tin tûác thïí thao hay giaãi trñ,
nhiïìu ngûúâi coá thïí xem viïåc coá àûúåc thöng tin khöng phaãi laâ nhûäng viïåc lùåt vùåt
maâ laâ möåt niïìm vui, nhúâ àoá seä laâm tùng mûác àöå nhêån thûác noái chung vïì chñnh
saách vaâ cöng vuå. Àiïìu naây chñ ñt cuäng laâ möåt caách nhòn laåc quan. ÚÃ àêy, chuáng
töi seä sûã duång khuön khöí lyá thuyïët vïì tñnh àaåi diïån chñnh trõ àïí nïu lïn nhûäng
àùåc tñnh chùåt cheä hún cuãa vêën àïì. Chuáng töi cho rùçng, tñnh hiïåu lûåc cuãa truyïìn
thöng coá thïí àûúåc chia laâm hai phêìn: (a) caác lûåc lûúång cho pheáp truyïìn thöng
tûå do vaâ àöåc lêåp nhùçm khiïën chñnh phuã phaãi phuåc vuå lúåi ñch cöng cöång töët hún;
vaâ (b) caác lûåc lûúång khiïën chñnh phuã can thiïåp thaânh cöng vaâo viïåc bõt miïång
truyïìn thöng.
Truyïìn thöng vaâ ngûúâi àaåi diïån
Truyïìn thöng khöng bõ luäng àoaån thò coá thïí taác àöång àïën caác kïët cuåc chñnh trõ
theo ba caách: saâng loåc, thiïët lêåp kyã luêåt, vaâ thu huát sûå quan têm chñnh trõ.
Saâng loåc laâ quaá trònh trong àoá caác chñnh khaách àûúåc lûåa choån vaâo caác chûác
vuå. Àöång cú cuãa caác chñnh khaách laâ möåt vêën àïì quan troång tiïìm taâng àöëi vúái
cöng dên. Möåt söë chñnh khaách, tuy khöng nhiïìu, coá àûúåc nhûäng àõa võ gêìn nhû
thaánh thiïån, chùèng haån nhû Gandhi hay Nelson Mandela, trong khi nhûäng
ngûúâi khaác laåi thûúâng bõ chó trñch. Noái chung, uy tñn cuãa hoå nùçm àêu àoá giûäa
hai thaái cûåc naây; tuy nhiïn, kiïíu thöng tin maâ truyïìn thöng cung cêëp coá thïí rêët
quan troång àöëi vúái nhûäng cûã tri àang quyïët àõnh bêìu ai vaâo caác võ trñ. Chuáng
göìm caã nhûäng thöng tin vïì lyá lõch trûúác àêy cuãa caác ûáng viïn. Haânh àöång cuãa
hoå luác taåi nhiïåm coá thïí laâ möåt nguöìn thöng tin quan troång vïì nhûäng àöång cú
tiïìm êín hoùåc nùng lûåc thûåc tïë cuãa hoå. Bùçng viïåc àùng taãi nhûäng cêu chuyïån tin
tûác nhùçm roåi saáng vêën àïì naây, truyïìn thöng coá thïí trúã thaânh möåt lûåc lûúång àêìy
sûác maånh. Trong chûâng mûåc maâ viïåc saâng loåc naây coá taác duång thò àöång cú trong
quaá khûá seä ñt cêìn thiïët hún.
Vai troâ cuãa truyïìn thöng trong viïåc thiïët lêåp kyã luêåt thñch húåp hún trong
nhûäng tònh huöëng liïn quan àïën caác haânh àöång ngêìm. Giaã sûã möåt chñnh khaách
àang nghô àïën viïåc trao hoùåc nhêån höëi löå vaâ xaác suêët haânh àöång àoá bõ àûa ra
aánh saáng phuå thuöåc vaâo hiïåu lûåc cuãa truyïìn thöng trong viïåc phaát hiïån vaâ cöng
böë noá möåt caách röång raäi. Hiïåu lûåc cuãa truyïìn thöng caâng maånh thò chi phñ biïn
cuãa haânh àöång àoá caâng cao, coá thïí ngùn chùån àûúåc viïåc caá nhên trao hoùåc nhêån
höëi löå. Vò thïë, chuáng ta dûå kiïën sûå phaát triïín cuãa truyïìn thöng coá tûúng quan
ngûúåc chiïìu vúái nhûäng haânh àöång nhû vêåy, khiïën kyã luêåt àöëi vúái ngûúâi àûúng
chûác seä nghiïm khùæc hún.
Truyïìn thöng cuäng coá thïí aãnh hûúãng àïën nhûäng vêën àïì maâ cûã tri quan
têm. Besley vaâ Burgess (sùæp xuêët baãn) àaä xem xeát trûúâng húåp möåt nhoám dên cû
dïî bõ töín thûúng úã möåt nûúác àang phaát triïín àang bõ caác cuá söëc nhû haån haán,
luä luåt àe doaå. Nhûäng dên cû naây phuå thuöåc vaâo haânh àöång cuãa nhaâ nûúác àïí
giaãm thiïíu taác àöång cuãa nhûäng cuá söëc àoá, nhûng cêìn möåt aáp lûåc chñnh trõ àïí
àûa àûúåc möëi quan têm cuãa hoå vaâo caác chûúng trònh chñnh trõ. Möåt caách àïí laâm
àûúåc àiïìu àoá laâ caác nhaâ chñnh trõ phaãi thêëy viïåc gêy dûång uy tñn bùçng caách nhaåy
beán trûúác caác cuá söëc laâ möåt viïåc àaáng giaá. Àiïìu naây àoâi hoãi nhûäng nhoám naây
phaãi àûúåc thöng tin vïì haânh àöång cuãa caác chñnh khaách, vaâ nïëu hoå àûúåc biïët
thöng tin, thò vêën àïì àoá seä nöíi bêåt lïn giûäa nhiïìu àùåc tñnh khaác cuãa nhaâ chñnh
trõ maâ hoå quan têm. Giaã sûã sûå nhaåy beán cuãa chñnh phuã trûúác naån haån haán hoùåc
luä luåt laâ möåt vêën àïì coá yá nghôa quan troång àöëi vúái cöng dên thò coá nhiïìu thöng
tin hún seä laâm tùng tñnh chêët nöíi bêåt cuãa vêën àïì naây khi ài boã phiïëu, vaâ vò thïë,
seä taåo àöång lûåc àïí chñnh khaách phaãi xêy dûång uy tñn bùçng caách phaãn ûáng nhaåy
beán. Vò thïë, truyïìn thöng àaåi chuáng coá thïí àoáng vai troâ trung têm trong viïåc
tùng cûúâng tñnh nhanh nhaåy bùçng caách cung cêëp thöng tin àïí caác cöng dên sûã
duång khi quyïët àõnh boã phiïëu cho ai.
Noái khaái quaát hún, bùçng caách cöng böë lêåp trûúâng cuãa caác chñnh khaách vïì
nhûäng vêën àïì cuå thïí, truyïìn thöng coá thïí laâm thay àöíi cú cêëu cuãa nhûäng vêën
àïì nöíi cöåm trong caác kyâ bêìu cûã. Àiïìu naây coá nghôa laâ truyïìn thöng nùæm trong
tay möåt aãnh hûúãng rêët lúán. ÚÃ möåt söë nûúác, àiïìu naây coá thïí khöng àûúåc ön hoaâ
cho lùæm, tuây thuöåc vaâo àöång cú cuãa caác chuã toaâ baáo, thñ duå, phêìn tin tûác coá thïí
àùng taãi nhûäng sûå kiïån laâm tùng thïm tñnh nöíi bêåt cuãa nhûäng xung àöåt sùæc töåc
dêîn àïën sûå ngûúåc àaäi möåt söë nhoám dên töåc nhêët àõnh.
Caã ba loaåi taác àöång naây àïìu phuå thuöåc vaâo viïåc truyïìn thöng coá àùng taãi
àûúåc nhûäng thöng tin àaáng tin cêåy hay khöng. Chêët lûúång tin cung cêëp cho
ngûúâi dên tuây thuöåc vaâo rêët nhiïìu yïëu töë. Thûá nhêët, sûå minh baåch trong hïå
thöëng chñnh trõ rêët quan troång. ÚÃ caác nûúác chûa coá truyïìn thöëng vïì caác luöìng
thöng tin tûå do, coá thïí rêët khoá lêëy àûúåc thöng tin. Mûác àöå maâ truyïìn thöng
àùng taãi àûúåc nhûäng tin tûác mang nhiïìu tñnh suy luêån hún cuäng phuå thuöåc vaâo
möi trûúâng phaáp lyá maâ caác cú quan truyïìn thöng tin tûác vêån haânh trong àoá. Thñ
duå, Myä ñt qui kïët caác söë liïåu cöng cöång vaâo töåi böi nhoå, do àoá giuáp truyïìn thöng
tin tûác dïî daâng àùng taãi caác cêu chuyïån hún maâ khöng súå bõ kiïån vò töåi phó baáng.
Thûá hai, phûúng phaáp vaâ truyïìn thöëng laâm caác phoáng sûå àiïìu tra cuäng aãnh
hûúãng àïën chêët lûúång tin tûác. Àiïìu naây coá thïí phuå thuöåc vaâo viïåc àaâo taåo
phoáng viïn vaâ mûác àöå maâ caác biïn têåp tin ghi nhêån àöëi vúái cöng sûác àiïìu tra.
Noá cuäng coá thïí phaãi dûåa trïn nhûäng nhêån àõnh nhêët àõnh vïì mûác àöå tha thiïët
cuãa ngûúâi dên khi àûúåc thöng tin, vaâ vò thïë liïn quan àïën giaá trõ thûúng maåi cuãa
viïåc àùng taãi nhûäng tin tûác quan troång.
Sûå luäng àoaån truyïìn thöng
Nhû chuáng töi vûâa múái lêåp luêån, àïí buöåc chñnh phuã phaãi coá traách nhiïåm trûúác
cûã tri, möåt quöëc gia phaãi coá truyïìn thöng hiïåu quaã. Phêìn naây, xem xeát möåt
trong nhûäng trúã ngaåi chñnh àöëi vúái tñnh hiïåu quaã cuãa truyïìn thöng: àoá laâ nguy
cú truyïìn thöng bõ luäng àoaån chñnh trõ.
Àiïìu gò khñch lïå truyïìn thöng? Thûá nhêët, chuáng muöën vûún àïën àûúåc vúái
nhiïìu khaán giaã hún. Àiïìu naây àuáng vúái caã baáo chñ, vò doanh söë vaâ thu nhêåp tûâ
quaãng caáo coá liïn quan àïën söë lûúång phaát haânh, cuäng nhû vúái àaâi truyïìn hònh
do phñ quaãng caáo vaâ, nïëu coá thïí, caã phñ truyïìn hònh caáp nûäa. Caånh tranh thu
huát sûå quan têm cuãa khaán giaã àaä khiïën truyïìn thöng phaãi tòm kiïëm caác tin tûác
thuá võ vaâ gêy dûång uy tñn vïì sûå àaáng tin cêåy cuãa mònh.
Tuy ngaânh naâo cuäng mong muöën tùng àûúåc thõ phêìn, nhûng àöång lûåc thûá
hai laåi xuêët phaát tûâ vai troâ àùåc biïåt cuãa truyïìn thöng laâ ngûúâi giaám saát chñnh trõ.
Bêët kïí khi naâo truyïìn thöng giaám saát ai thò ngûúâi àoá coá xu hûúáng seä lêëy loâng
hoùåc àe doaå ngûúâi giaám saát nhùçm coá àûúåc nhûäng tin tûác coá lúåi hún. Trong
trûúâng húåp cuãa chñnh phuã vaâ truyïìn thöng, àiïìu naây àûúåc thïí hiïån dûúái nhiïìu
hònh thûác. Möåt vaâi hònh thûác rêët àún giaãn, nhû höëi löå tiïìn mùåt cho caá nhên caác
nhaâ baáo, àe doaå duâng vuä lûåc, hoùåc kiïím duyïåt. Möåt söë biïån phaáp khaác tinh vi
hún, nhûng laåi khöng phi phaáp. Chñnh phuã coá thïí thöng qua möåt quy àõnh coá
lúåi cho chuã súã hûäu thûåc sûå cuãa möåt cú quan thöng têën naâo àoá. Thñ duå, nïëu baáo
chñ thuöåc súã hûäu cuãa möåt têåp àoaân cöng nghiïåp àang cuâng möåt luác súã hûäu caã
möåt cöng ty saãn xuêët ö tö thò qui àõnh coá lúåi naây coá thïí àûúåc che giêëu dûúái hònh
thûác àaánh thuïë vaâo ö tö nhêåp khêíu.
Àïí biïët àûúåc chñnh xaác àöång cú naâo trong hai àöång cú trïn seä vûúåt tröåi,
Besley vaâ Prat (2001) àaä xêy dûång möåt mö hònh àún giaãn vïì sûå luäng àoaån baáo
chñ, bao göìm ba loaåi ngûúâi chúi: cûã tri, chñnh khaách, vaâ truyïìn thöng. Cûã tri laâ
nhûäng ngûúâi húåp lyá, vaâ àïí àún giaãn, àûúåc giaã àõnh laâ coá sûå lûåa choån nhû nhau.
Vêën àïì cuãa hoå laâ hoå khöng thïí giaám saát caác chñnh khaách möåt caách trûåc tiïëp. Têët
caã thöng tin maâ hoå coá àïìu do truyïìn thöng cung cêëp.
Vïë chñnh trõ trong mö hònh naây àùåc trûng bùçng vêën àïì tñnh traách nhiïåm
giûäa hai thúâi kyâ. Trong thúâi kyâ thûá nhêët, möåt chñnh khaách (àûúng chûác) coá àûúåc
quyïìn lûåc nhúâ taác àöång ngoaåi sinh. Loaåi ngûúâi àûúng chûác (töët hay xêëu) khöng
thïí quan saát trûåc tiïëp àûúåc. Cuöëi thúâi kyâ thûá nhêët laâ kyâ bêìu cûã, úã àoá caác cûã tri
coá thïí bêìu tiïëp ngûúâi àûúng chûác hoùåc thay thïë hoå bùçng möåt àöëi thuã khaác theo
kiïíu ngêîu nhiïn. Trong giai àoaån thûá hai, cûã tri naâo thùæng cûã seä ngöìi vaâo chiïëc
ghïë quyïìn lûåc.
Ngaânh cöng nghiïåp truyïìn thöng bao göìm n traåm truyïìn thöng giöëng hïåt
nhau. Vúái möåt xaác suêët nhêët àõnh, hoå nhêån àûúåc nhûäng tin tûác coá thïí chûáng
minh àûúåc vïì möåt loaåi chñnh khaách maâ hoå coá thïí cöng böë àiïìu àoá cho cöng
chuáng. (Àïí àún giaãn, mö hònh naây giaã àõnh têët caã caác thaânh viïn trong cöång
àöìng àïìu, hoùåc laâ àûúåc thöng tin àêìy àuã, hoùåc laâ khöng). Möåt traåm truyïìn
thöng khöng thïí bõa àùåt tin tûác, vaâ traåm truyïìn thöng naâo coá thïí àùng taãi àûúåc
nhûäng tin tûác giaâu thöng tin thò seä coá nhiïìu khaán giaã hún laâ nhûäng traåm chùèng
coá tin tûác gò. Hún nûäa, tó lïå khaách haâng cuâng nhau nhêån thöng tin tûâ möåt traåm
truyïìn thöng àang àùng taãi möåt tin tûác giaãm xuöëng seä laâm tùng söë lûúång caác
traåm khaác cuâng àùng taãi tin àoá. Trûúâng húåp töët nhêët àöëi vúái möåt traåm laâ noá laâ
traåm duy nhêët àùng tin.
Mö hònh naây cuäng giaã àõnh rùçng, tin tûác chó göìm caác tin xêëu, tûác laâ noá coá
thïí cho biïët nhûäng thöng tin minh chûáng àûúåc cho thêëy möåt chñnh khaách laâ
ngûúâi xêëu, chûá khöng àûa tin vïì viïåc chñnh khaách àoá laâ ngûúâi töët. Giaã àõnh naây
khöng laâm caãn trúã muåc àñch cuãa chuáng ta, búãi leä chñnh phuã khöng bao giúâ muöën
kiïìm toaã nhûäng tin tñch cûåc. Giaã àõnh quan troång úã àêy chñnh laâ tin tûác thò
khöng thïí bõa àùåt àûúåc. Cho pheáp sûå töìn taåi cuãa viïåc bõa tin, trong khi vêîn giûä
nguyïn giaã àõnh cho rùçng, cûã tri laâ nhûäng ngûúâi húåp lyá, seä khiïën pheáp phên tñch
cuãa chuáng ta hïët sûác khoá khùn. Àöå tin cêåy cuãa truyïìn thöng seä phuå thuöåc vaâo
troâ chúi phaát tñn hiïåu khaá phûác taåp.
Doanh thu cuãa möåt traåm truyïìn thöng göìm hai böå phêån cêëu thaânh tûúng
ûáng vúái hai àöång lûåc àaä baân àïën trûúác àêy. Böå phêån thûá nhêët laâ laâm theo söë
khaán giaã tùng dêìn. Böå phêån thûá hai laâ chuyïín giao tûâ chñnh phuã, àiïìu naây coá
thïí diïîn giaãi sú böå nhû möåt sûå àiïìu tiïët coá lúåi. Chi phñ àöëi vúái möåt chñnh khaách
àïí öng ta chuyïín giao möåt giaá trõ nhêët àõnh cho traåm truyïìn thöng, phuå thuöåc
vaâo chi phñ giao dõch. Àoá laâ vò möåt söë khoaãn chuyïín giao coá thïí laâ bêët húåp phaáp
hoùåc phaãi traã giaá àùæt vïì chñnh trõ, trong khi möåt söë khaác laåi àûúåc nguåy trang nhû
möåt quaá trònh hoaåch àõnh chñnh saách thöng thûúâng.
Thúâi àiïím cuãa troâ chúi laâ nhû sau: (a) caác traåm truyïìn thöng nhêån àûúåc
hoùåc khöng nhêån àûúåc nhûäng thöng tin minh chûáng àûúåc vïì möåt ngûúâi àûúng
chûác; (b) ngûúâi àûúng chûác àoá biïët àûúåc truyïìn thöng àaä nhêån àûúåc nhûäng
thöng tin gò, vaâ mùåc caã vúái bïn truyïìn thöng; (c) möîi traåm truyïìn thöng seä quyïët
àõnh xem coá nïn chêëp nhêån sûå mùåc caã àoá hay khöng; (d) traåm truyïìn thöng naâo
chêëp nhêån sûå mùåc caã seä kiïìm toaã thöng tin, coân caác traåm khaác tûâ chöëi thoaã hiïåp
seä àùng taãi tin tûác àoá cho cûã tri; vaâ (e) cûã tri taái bêìu cûã cho ngûúâi àûúng chûác
hoùåc thay thïë öng ta bùçng möåt àöëi thuã khaác.
Àïí xem àiïím cên bùçng cuãa troâ chúi naây laâ úã àêu, cêu hoãi lúán àûúåc àùåt ra laâ,
liïåu ngûúâi àûúng chûác coá thêëy viïåc mua ngaânh truyïìn thöng laâ coá lúåi hay
khöng. Nïëu möåt traåm truyïìn thöng naâo àoá nghô rùçng têët caã caác traåm truyïìn
thöng khaác àïìu seä im lùång, thò àöång lûåc àïí traåm naây tûâ chöëi thoaã hiïåp vúái ngûúâi
àûúng chûác seä tùng, vò khi àoá noá seä trúã thaânh traåm duy nhêët àûa tin tûác àïën cho
cûã tri vaâ seä thu huát àûúåc möåt lûúång lúán khaán giaã. Àiïìu naây coá nghôa laâ, taåi àiïím
cên bùçng, maâ úã àoá moåi túâ baáo àïìu baán àûúåc hïët, thò ngûúâi àûúng chûác seä phaãi
traã tiïìn cho tûâng traåm nhû thïí möîi traåm àïìu coá khaã nùng trúã thaânh àún võ duy
nhêët àùng tin. Ngay caã khi chuáng ta giûä töíng doanh thu tiïìm nùng cuãa caã ngaânh
truyïìn thöng laâ con söë khöng àöíi thò viïåc gia tùng söë lûúång caác traåm truyïìn
thöng cuäng khiïën ngûúâi àûúng chûác caãm thêëy viïåc mua sûå im lùång cuãa hoå töën
keám hún nhiïìu. Àoá chñnh laâ àiïím khiïën cho tñnh àa nguyïn trong baáo giúái, laâ
àiïìu kiïån rêët töët àïí àaãm baão tñnh àöåc lêåp cuãa hoå.
Ngoaâi söë traåm truyïìn thöng, caác yïëu töë khaác quyïët àõnh xem liïåu truyïìn
thöng coá bõ luäng àoaån hay khöng chñnh laâ chi phñ giao dõch vaâ söë doanh thu
gùæn vúái lûúång khaán giaã. Caã hai yïëu töë naây àïìu laâm giaãm khaã nùng ngûúâi
àûúng chûác coá thïí quaãn lyá àûúåc àïí buöåc truyïìn thöng im lùång. Thay vò thïë,
xaác suêët giúái truyïìn thöng àûúåc thöng tin tuy khöng aãnh hûúãng àïën tònh
traång luäng àoaån truyïìn thöng, nhûng laåi laâm tùng xaác suêët cûã tri àûúåc cung
cêëp thöng tin.
Mö hònh naây coá thïí múã röång theo nhiïìu hûúáng. Bïn caånh loaåi hònh àùåc lúåi,
nhaâ chñnh khaách coân coá thïí choån mûác àöå cuãa haânh àöång khai thaác àùåc lúåi (cuãa
viïåc tiïët löå thöng tin) maâ hoå seä tham dûå. Àùåc lúåi caâng lúán thò xaác suêët àïí truyïìn
thöng coá thïí vaåch trêìn chñnh khaách naâo àoá caâng nhiïìu. Trong trûúâng húåp àoá,
viïåc giaám saát cuãa truyïìn thöng khöng nhûäng giuáp loaåi trûâ àûúåc nhûäng chñnh
khaách xêëu, maâ noá coân coá taác duång giûä vûäng kyã cûúng, vò noá coá nghôa laâ nhûäng
chñnh khaách gian döëi seä coá nhiïìu nguy cú bõ bùæt giûä hún. Àiïìu naây taåo ra möëi
quan hïå hònh chûä U giûäa hiïåu lûåc cuãa truyïìn thöng vúái sûå thuyïn chuyïín chñnh
trõ. Xaác xuêët maâ möåt ngûúâi àûúng chûác bõ thay thïë seä thêëp, kïí caã khi tñnh hiïåu
lûåc thêëp (vò chñnh khaách àoá chùèng bao giúâ bõ bùæt) hoùåc cao (vò khöng chñnh
khaách naâo daám khai thaác àùåc lúåi [cuãa viïåc tiïët löå thöng tin] caã). Nhûäng hûúáng
múã röång khaác cuãa mö hònh bao göìm truyïìn thöng duy yá chñ, sûå khaác biïåt hoaá
theo chiïìu doåc, vaâ sûå gia nhêåp mang tñnh nöåi sinh (xem Besley vaâ Prat 2001 àïí
biïët thïm chi tiïët).
Toám laåi, mö hònh luäng àoaån truyïìn thöng coá nhûäng yá nghôa quan troång coá
thïí kiïím àõnh àûúåc. Xaác suêët truyïìn thöng bõ luäng àoaån, vaâ do àoá maâ gêy ra
caác kïët cuåc chñnh trõ xêëu nhû tham nhuäng, àöìng biïën theo caác biïën sau àêy: mûác
àöå têåp trung hoaá cuãa ngaânh truyïìn thöng, chi phñ giao dõch, vaâ doanh thu do
khaách haâng mang laåi.
Chi phñ giao dõch laâ yïëu töë àùåc biïåt thuá võ. Chuáng ta coá thïí dûå kiïën rùçng,
chi phñ naây seä phuå thuöåc vaâo tònh traång súã hûäu truyïìn thöng. Nïëu möåt traåm
truyïìn thöng laâ do nhaâ nûúác súã hûäu thò chñnh phuã coá thïí chó àõnh giaám àöëc vaâ
kiïím soaát caác nguöìn lûåc cuãa traåm. Nïëu traåm àoá do möåt gia àònh hay möåt cöí
àöng chi phöëi súã hûäu, thò chñnh phuã coá thïí àûa ra nhûäng qui àõnh coá lúåi cho chuã
súã hûäu. Nïëu traåm truyïìn thöng àoá do möåt têåp àoaân lúán nùæm giûä thò chñnh phuã
khöng thïí laâm lúåi trûåc tiïëp cho chuã súã hûäu, nhûng coá thïí chuyïín giao trúå cêëp
trûåc tiïëp cho traåm. Cuöëi cuâng, nïëu chuã súã hûäu laâ möåt töí chûác nûúác ngoaâi, thò
viïåc chuyïín giao nhû vêåy seä trúã nïn cûåc kyâ khoá khùn.
Bùçng chûáng thûåc nghiïåm
Khuön khöí phên tñch cuãa chuáng ta àaä giuáp xaác àõnh nhiïìu kïnh qua àoá truyïìn
thöng àaåi chuáng coá thïí aãnh hûúãng àïën quaá trònh hoaåch àõnh chñnh saách. Thöng
tin do truyïìn thöng cung cêëp coá thïí àûúåc duâng trong caác quyïët àõnh boã phiïëu.
Àiïìu naây, vûâa coá thïí laâm tùng tñnh chêët nöíi bêåt cuãa nhûäng vêën àïì cuå thïí vûâa laâm
tùng xaác suêët lûåa choån àûúåc àuáng nhûäng chñnh khaách haânh àöång vò lúåi ñch
chung. Baáo chñ tûå do cuäng coá thïí laâ sûå kiïím soaát trûåc tiïëp àöëi vúái sûå quaá àaáng
cuãa chñnh khaách. Vò thïë, chuáng ta coá thïí dûå kiïën rùçng truyïìn thöng coá nhûäng taác
duång nhêët àõnh àïën tïå tham nhuäng. Noái chung, tòm ra àûúåc nhûäng bùçng chûáng
àaáng tin cêåy khúáp vúái vö vaân nhûäng khaã nùng khaác nhau maâ lyá thuyïët àûa ra laâ
àiïìu khöng dïî. Muåc naây raâ soaát laåi nhûäng bùçng chûáng haån chïë hiïån coá. Nhûäng
gò maâ chuáng ta biïët àïën chuã yïëu laâ tûâ nhûäng bùçng chûáng khaá haån heåp tûâ nhiïìu
quöëc gia khaác nhau. Àêy laâ möåt lônh vûåc nghiïn cûáu hïët sûác khoá khùn, vò thûåc
chêët laâ khöng thïí phên àõnh àûúåc roä chiïìu hûúáng cuãa möëi quan hïå nhên quaã vaâ
hêìu hïët caác biïën àïìu khöng thïí ào lûúâng àûúåc möåt caách hoaân haão. Möåt caách tiïëp
cêån khaác nhiïìu hûáa heån hún laâ khai thaác caác dûä liïåu tûâ caác nûúác maâ, vò lyá do naây
hay lyá do khaác, phaãn aánh àûúåc sûå biïën thiïn trong hoaåt àöång truyïìn thöng. Möåt
trûúâng húåp àaáng lûu yá laâ ÊËn Àöå, núi maâ viïåc töí chûác caác cú súã truyïìn thöng
thuöåc súã hûäu nhaâ nûúác coá sûå thay àöíi rêët lúán. Vò nhûäng bùçng chûáng trong phaåm
vi möåt nûúác coá àöå tin cêåy cao hún nïn chuáng ta seä baân àïën chuáng trûúác, sau àoá
múái chuyïín sang àaánh giaá vïì caác nghiïn cûáu so saánh giûäa caác nûúác.
Bùçng chûáng tûâ ÊËn Àöå
Truyïìn thöëng baáo chñ tûå do vaâ àöåc lêåp ñt nhiïìu cuäng àaä lan sang caác nûúác àang
phaát triïín. Möåt thñ duå àiïín hònh laâ ÊËn Àöå, núi maâ ngaânh cöng nghiïåp baáo chñ
coá sûå khaác biïåt rêët lúán vúái ngaânh naây úã àa söë caác nûúác àang phaát triïín khaác úã
chöî chuáng vûâa àöåc lêåp vûâa tûå do (Ram 1991). Sen (1994) àaä coi sûå tûå do vaâ àöåc
lêåp naây àoáng vai troâ quan troång àïí giaãi thñch vò sao ÊËn Àöå khöng bõ lêm vaâo
bêët kyâ naån àoái naâo kïí tûâ khi nûúác naây giaânh àöåc lêåp. Öng àaä nhêån xeát rùçng:
ÊËn Àöå khöng coá naån àoái kïí tûâ khi àöåc lêåp, vaâ vúái baãn chêët nïìn chñnh
trõ vaâ xaä höåi cuãa ÊËn Àöå thò khöng dïî maâ nûúác naây phaãi chõu caãnh àoái
keám, ngay caã trong nhûäng nùm gùåp khoá khùn lúán vïì lûúng thûåc. Chñnh
phuã khöng thïí gaánh chõu nöíi traách nhiïåm nïëu khöng haânh àöång àûúåc
kõp thúâi khi coá sûå àe doaå cuãa möåt naån àoái trïn diïån röång. Baáo chñ àoáng
vai troâ quan troång trong viïåc naây, bùçng caách cöng böë sûå thêåt vaâ buöåc
chñnh phuã phaãi àöëi mùåt vúái sûå thaách thûác (Sen 1984, trang 84).
Traái laåi, àiïìu tra cho thêëy, sûå thiïëu dên chuã vaâ tûå do thöng tin úã Trung Quöëc
laâ lyá do vò sao nûúác naây lêm vaâo naån àoái khuãng khiïëp tûâ nùm 1958 àïën 1961,
vúái con söë tûã vong khöíng löì, tûâ 16,5 àïën 29,5 triïåu ngûúâi. Nhûäng nghiïn cûáu
naây cuäng cho thêëy, nïìn dên chuã àaåi diïån vaâ truyïìn thöng laâ caác yïëu töë giuáp caác
nûúác chêu Phi thaânh cöng trong viïåc ngùn chùån naån àoái (xem Dreze vaâ Sen
1989). Nhû cêu trñch cuãa Sen àaä nïu roä, truyïìn thöng laâm tùng tñnh nöíi bêåt vïì
haânh àöång cuãa chñnh phuã trong nhûäng tònh huöëng naån àoái bùçng caách cung cêëp
thöng tin vïì haânh àöång cuãa chñnh khaách maâ caác cöng dên coá thïí sûã duång trong
caác quyïët àõnh boã phiïëu cuãa hoå.
Mùåc duâ àaä gúåi múã, nhûng phên tñch cuãa Sen khöng àûa ra möåt möëi quan
hïå chùæc chùæn giûäa sûå phaát triïín cuãa truyïìn thöng àaåi chuáng vaâ tñnh nhaåy beán
cuãa chñnh phuã. Besley vaâ Burgess (sùæp xuêët baãn) àaä múã röång phên tñch vïì vai
troâ cuãa truyïìn thöng trong viïåc aãnh hûúãng àïën chñnh saách cuãa chñnh phuã. Sûã
duång söë liïåu lùåp tûâ caác bang cuãa ÊËn Àöå trong giai àoaån 1958-92, caác taác giaã naây
àaä xem xeát hai hïå thöëng phaãn ûáng chñnh saách: thûá nhêët laâ hïå thöëng phên phaát
thûåc phêím miïîn phñ àïí àöëi phoá vúái tònh traång mêët muâa do haån haán, vaâ thûá hai
laâ viïåc chi tiïu cho caác chûúng trònh giaãm nheå thiïn tai àïí àöëi phoá vúái sûå thêët
baát do luä luåt gêy ra. Sau àoá, hoå àaä khaão saát xem baáo chñ vaâ chñnh giúái àaä taác
àöång nhû thïë naâo àïën sûå phaãn ûáng cuãa chñnh quyïìn caác bang úã ÊËn Àöå trûúác
caác cuá söëc naây. Hoå nhêån thêëy rùçng, lûúång baáo phaát haânh cao coá quan hïå vúái mûác
àöå phaãn ûáng nhaåy beán hún cuãa chñnh phuã trong caã hai trûúâng húåp. Saãn lûúång
lûúng thûåc giaãm 10% coá tûúng quan vúái viïåc phên phaát thûåc phêím miïîn phñ
tùng 1% úã caác bang coá lûúång phaát haânh baáo chñ trïn àêìu dên thuöåc diïån trung
bònh cuãa caã nûúác, trong khi vúái caác bang thuöåc baách phên võ thûá 75 thò saãn lûúång
lûúng thûåc giaãm 10% tûúng quan vúái mûác phên phaát thûåc phêím miïîn phñ tùng
àïën 2,28%. Möåt phaát hiïån nûäa rêët thuá võ laâ baáo chñ àûúåc xuêët baãn bùçng tiïëng àõa
phûúng laâ yïëu töë chñnh chi phöëi kïët quaã trïn3. Àiïìu naây cuäng húåp lyá, vò baáo chñ
phaát haânh bùçng tiïëng àõa phûúng thûúâng àùng taãi tin tûác vïì caác cuá söëc úã àõa
phûúng, vaâ caác nhoám ngûúâi dïî bõ töín thûúng vaâ chñnh khaách àõa phûúng coá
nhiïìu khaã nùng seä àoåc chuáng hún laâ àoåc baáo chñ quöëc gia. Nhûäng kïët quaã naây
vêîn àuáng sau haâng loaåt caác pheáp kiïím àõnh vïì àöå vûäng chùæc cuãa chuáng. Do àoá,
chuáng töi coá bùçng chûáng maånh meä rùçng, ngay caã trong nöåi böå ÊËn Àöå, sûå khaác
biïåt vïì lûúång baáo phaát haânh cuäng coá thïí giaãi thñch àûúåc viïåc chñnh quyïìn nhaåy
beán àïën mûác naâo trûúác nhu cêìu cuãa ngûúâi dên.
Phuâ húåp vúái lyá thuyïët vïì tñnh àaåi diïån chñnh trõ, sûå tûúng taác giûäa truyïìn
thöng àaåi chuáng vaâ caác thïí chïë chñnh trõ laâ caái quyïët àõnh mûác àöå phaãn ûáng cuãa
chñnh phuã. Besley vaâ Burgess (sùæp xuêët baãn) àaä khaão saát nhiïìu yïëu töë chñnh trõ
khaác nhau aãnh hûúãng àïën sûå nhaåy beán cuãa chñnh phuã. Hoå thêëy rùçng, söë lûúång
ngûúâi tham gia chñnh trõ laâm tùng sûå nhaåy beán cuãa chñnh quyïìn bang trûúác caác
cuá söëc do haån haán vaâ luä luåt. Caånh tranh chñnh trõ caâng lúán thò caâng laâm tùng sûå
nhaåy beán. Àêy cuäng laâ sûå húåp lyá, vò sûå tham gia nhiïìu hún vaâ caånh tranh chñnh
trõ quyïët liïåt hún seä laâm tùng àöång cú cuãa caác chñnh khaách phaãi gêy dûång cho
mònh hònh aãnh laâ ngûúâi rêët nhaåy beán trûúác nhu cêìu cuãa nhên dên.
Baãng 3.1 xïëp haång 16 bang cuãa ÊËn Àöå theo mûác àöå nhaåy beán cuãa hoå trûúác
nhu cêìu phên phaát thûåc phêím miïîn phñ, cuâng vúái thu nhêåp bònh quên àêìu
ngûúâi vaâ söë baáo phaát haânh cuãa hoå. Thûúác ào vïì mûác àöå nhaåy beán cho biïët trung
bònh chñnh quyïìn bang phên phaát bao nhiïu thûåc phêím khi saãn lûúång lûúng
thûåc úã bang àoá thay àöíi. Theo thûúác ào naây, Kerala laâ bang nhaåy beán nhêët vaâ
3. Söë liïåu vïì lûúång baáo phaát haânh àûúåc phên chia laâm 19 loaåi ngön ngûä khaác nhau.
Tiïëng Hinàu vaâ tiïëng Anh dûúâng nhû laâ thûá tiïëng phöí thöng xeát vïì qui mö, coân caác ngön
ngûä khaác thò àùåc trûng theo tûâng bang. Ngûúâi ngheâo vaâ dïî bõ töín thûúng coá xu hûúáng thöng
thaåo caác thûá tiïëng àùåc trûng theo tûâng bang hún. Vò thïë, trong pheáp höìi qui cuãa chuáng töi,
chuáng töi àaä chia lûúång baáo chñ phaát haânh theo ba thûá tiïëng laâ tiïëng Hinàu, tiïëng Anh, vaâ
caác ngön ngûä khaác.
Bihar laâ bang keám nhêët. Tñnh chêët nöíi bêåt cuãa viïåc xïëp haång theo mûác àöå nhaåy
beán naây laâ noá coá tûúng quan rêët yïëu vúái viïåc xïëp haång theo thu nhêåp bònh quên
àêìu ngûúâi; nhûng xïëp haång vïì söë lûúång baáo phaát haânh laåi baám saát viïåc xïëp
haång vïì mûác àöå nhaåy beán khaá chùåt cheä.
Baãng 3.1: Xïëp haång 16 bang cuãa ÊËn Àöå, theo möåt söë biïën choån loåc, giai àoaån 1958-92
(Xïëp haång vúái 1 laâ cao nhêët)
Mûác àöå Thu nhêåp bònh Lûúång baáo phaát haânh

Bang nhaåy beán quên àêìu ngûúâi bònh quên àêìu ngûúâi
Kerala 1 13 1
Maharashtra 2 3 2
West Bengal 3 5 4
Tamil Nadu 4 8 3
Gujarat 5 4 6
Assam 6 10 15
Uttar Paradesh 7 11 8
Andhra Pradesh 8 9 10
Karnataka 9 6 7
Rajasthan 10 15 9
Punjab 11 1 5
Orissa 12 12 16
Haryana 13 2 13
Jammu and Kashmir 14 7 11
Madhya Pradesh 15 14 12
Bihar 16 16 14
Nguöìn: Besley vaâ Burgess (2001).
Cuâng vúái phaát hiïån cuãa Besley vaâ Burgess (sùæp xuêët baãn), nhûäng kïët quaã
naây àaä hêåu thuêîn maånh meä cho quan àiïím cho rùçng, truyïìn thöng àaåi chuáng
giuáp khùæc phuåc àûúåc vêën àïì vïì tñnh àaåi diïån chñnh trõ vaâ buöåc chñnh phuã phaãi
coá traách nhiïåm hún. Bùçng caách buöåc caác haânh àöång cuãa chñnh trõ gia trúã nïn
minh baåch hún, truyïìn thöng àang cho ngûúâi dên àûúåc biïët vïì khaã nùng hoå coá
thïí àûúåc baão vïå trong tûúng lai. Àöíi laåi, ngûúâi dên seä sûã duång caác thöng tin naây
àïí ra quyïët àõnh bêìu cûã cuãa mònh. Caác chñnh khaách nhêån thûác àûúåc àiïìu naây,
vaâ khiïën hoå coá àöång cú phaãi nhanh nhaåy hún trûúác caác cuá söëc. Lûu yá rùçng àöång
cú àoá hiïån hûäu ngay caã khi trong thêm têm caác chñnh khaách khöng quan têm
àïën viïåc baão vïå caác cöng dên, maâ hoå laâm vêåy chó nhùçm thu huát àûúåc nhûäng laá
phiïëu tûâ caác cöng dên yïëu thïë. Vò thïë, truyïìn thöng àaåi chuáng taác àöång àïën tñnh
nhaåy beán bùçng caách laâm nöíi bêåt vêën àïì vïì sûå baão àaãm xaä höåi vaâ bùçng caách taác
àöång àïën sûå lûåa choån chñnh khaách thöng qua quaá trònh bêìu cûã.
Bùçng chûáng tûâ ÊËn Àöå nhêët quaán vúái caác nghiïn cûáu quöëc gia gêìn àêy khaác,
trong àoá àïìu khùèng àõnh rùçng, truyïìn thöng coá thïí aãnh hûúãng àïën viïåc hoaåch
àõnh chñnh saách. Thñ duå, Yates vaâ Stroup (2000) àaä xem xeát quyïët àõnh vïì thuöëc
trûâ sêu cuãa Cú quan Baão vïå Möi trûúâng Myä vaâ thêëy rùçng, cú quan naây àaä àùåt ra
nhûäng tiïu chuêín khùæt khe hún khi baáo chñ cho àùng nhûäng baâi baáo noái vïì sûå
an toaân. Àiïìu naây cuäng phuâ húåp vúái yá tûúãng cho rùçng baáo chñ coá thïí laâm thay
àöíi tñnh nöíi bêåt cuãa vêën àïì. Sûã duång söë liïåu tûâ Vûúng quöëc Anh, Larcinese
(2001) àaä thêëy rùçng, truyïìn thöng àaåi chuáng coá taác duång quyïët àõnh àïën caã sûå
hiïíu biïët chñnh trõ cuãa ngûúâi dên lêîn thu huát sûå tham gia cuãa hoå. Strömberg
(2001) àaä so saánh chi tiïu cho Chñnh saách Kinh tïë Xaä höåi múái vúái söë liïåu úã cêëp
quöëc gia cuãa Myä vúái mûác àöå súã hûäu àaâi thu thanh àïí tòm ra quan hïå àöìng biïën
giûäa hai yïëu töë naây, àiïìu àoá chûáng toã nhûäng vuâng coá mûác àöå sûã duång àaâi thu
thanh cao àaä thaânh cöng hún trong viïåc thu huát àûúåc caác khoaãn chi tiïu cho
Chñnh saách Kinh tïë Xaä höåi múái.
Bùçng chûáng tûâ söë liïåu giûäa caác nûúác
Nhiïìu thûúác ào tham nhuäng gêìn àêy àaä àûúåc phöí biïën cho caác quöëc gia. Theo
phêìn thaão luêån lyá thuyïët àaä trònh baây úã trïn, chuáng töi dûå kiïën rùçng sûå giaám
saát cuãa baáo chñ caâng chùåt cheä thò tham nhuäng seä caâng giaãm. Ahrend (2001), vaâ
Brunetti vaâ Weder (1999) àaä tiïën haânh nhiïìu nghiïn cûáu theo hûúáng naây vaâ àaä
chûáng minh sûå töìn taåi cuãa möëi tûúng quan nghõch biïën giûäa thûúác ào tûå do
baáo chñ vúái tham nhuäng trong söë liïåu so saánh giûäa caác nûúác; tuy nhiïn, àïí ruát
ra sûå taác àöång mang tñnh nhên quaã tûâ nhûäng phaát hiïån nhû vêåy thêåt khoá khùn;
vò nïëu caác chñnh phuã tham nhuäng coá thïí luäng àoaån àûúåc truyïìn thöng vaâ nhúâ
àoá, coá thïí ài xa hún nûäa trong tïå tham nhuäng, thò hai yïëu töë naây laâ àöìng quyïët
àõnh lêîn nhau, chûá chùèng caái naâo laâ nguyïn nhên cuãa caái kia. Àïí coá thïí kïët
luêån àûúåc nhiïìu hún, chuáng ta cêìn ào lûúâng àûúåc tñnh chêët cuãa thõ trûúâng
truyïìn thöng, nhûäng tñnh chêët khiïën viïåc luäng àoaån truyïìn thöng dïî hoùåc khoá
xaãy ra hún, tûác laâ chuáng ta cêìn ào lûúâng àûúåc nhûäng biïën thay thïë cho chi phñ
giao dõch maâ Besley vaâ Prat (2001) àaä àïì cêåp àïën.
Möåt caách tiïëp cêån khaá triïín voång àaä têån duång caác söë liïåu vïì tònh traång súã
hûäu truyïìn thöng maâ Djankov vaâ caác taác giaã khaác (sùæp xuêët baãn) àaä thu thêåp.
Coá möåt quan niïåm húåp lyá cho rùçng, súã hûäu nhaâ nûúác vïì truyïìn thöng seä laâm
giaãm chi phñ luäng àoaån truyïìn thöng. Àûúåc yá tûúãng naây gúåi múã, Djankov vaâ caác
taác giaã khaác (sùæp xuêët baãn) àaä phaát hiïån thêëy, tham nhuäng úã nhûäng nûúác coá ñt
túâ baáo thuöåc súã hûäu nhaâ nûúác hún thò ñt gay gùæt hún. Nhûng hoå laåi khöng tòm
thêëy taác àöång tûúng tûå àöëi vúái viïåc súã hûäu truyïìn hònh.
Sûã duång söë liïåu tûúng tûå, Besley vaâ Prat (2001) cuäng xem xeát tham nhuäng
nhû möåt kïët quaã. Sûã duång caác nguöìn söë liïåu khaác nhau vïì tham nhuäng, hoå thêëy
rùçng, tham nhuäng coá tûúng quan ngûúåc chiïìu vúái súã hûäu nhaâ nûúác trong truyïìn
thöng, möåt kïët luêån khaá vûäng chùæc khi àûa thïm vaâo rêët nhiïìu caác biïën kiïím
chûáng khaác nhau. Besley vaâ Prat àaä giaãi thñch kïët quaã naây nhû möåt bùçng chûáng
cho thêëy, súã hûäu nûúác ngoaâi coá thïí coá tûúng quan vúái caác yïëu töë khiïën truyïìn
thöng coá taác duång tñch cûåc hún trong thu thêåp thöng tin.
Kïët quaã cuãa Djankov vaâ caác taác giaã khaác (sùæp xuêët baãn), vaâ cuãa Besley vaâ
Prat àïìu chó ra sûå cêìn thiïët phaãi tòm hiïíu roä hún caái gò quyïët àõnh viïåc luäng
àoaån truyïìn thöng. Möåt caách thö sú àïí ào lûúâng mûác àöå luäng àoaån truyïìn
thöng trong thûåc nghiïåm laâ xeát xem tûå do baáo chñ cuãa möåt nûúác coá àûúåc àaánh
giaá vúái àiïím thêëp hún hay bùçng 2 trong thang àiïím 6 cuãa Viïån Tûå do. Sau àoá,
chuáng ta coá thïí hoãi nhûäng àùåc àiïím naâo trong thõ trûúâng truyïìn thöng cuãa möåt
nûúác coá tûúng quan lúán àïën mûác àöå luäng àoaån truyïìn thöng àaä ào lûúâng àûúåc.
Àïí laâm àûúåc àiïìu àoá, chuáng töi àaä khai thaác söë liïåu cuãa Djankov vaâ caác taác giaã
khaác (sùæp xuêët baãn). Cuå thïí, chuáng töi àûa vaâo ba biïën: mûác àöå súã hûäu nûúác
ngoaâi, mûác àöå súã hûäu nhaâ nûúác, vaâ thûúác ào mûác àöå têåp trung súã hûäu. Phuâ húåp
vúái nhûäng dûå baáo vïì lyá thuyïët cuãa Besley vaâ Prat (2001), sûå luäng àoaån truyïìn
thöng coá veã nhû dïî xuêët hiïån hún nïëu súã hûäu nhaâ nûúác vïì baáo chñ phöí biïën hún,
vaâ tònh traång súã hûäu baáo chñ coá tñnh chêët têåp trung hún. Àiïím naây cho thêëy sûå
luäng àoaån truyïìn thöng chõu aãnh hûúãng cuãa tñnh àa nguyïn trong truyïìn
thöng. Khaác vúái khi coi tham nhuäng laâ kïët quaã, súã hûäu nûúác ngoaâi khöng coá taác
àöång naâo àaáng kïí àïën xaác suêët bõ luäng àoaån.
Besley vaâ Prat (2001) cuäng àùåt cêu hoãi, liïåu möëi tûúng quan àaä quan saát
àûúåc giûäa súã hûäu truyïìn thöng vaâ caác kïët cuåc chñnh trõ xaãy ra laâ do súã hûäu tû
nhên hoùåc nûúác ngoaâi, àaä khiïën cho truyïìn thöng trúã nïn hiïåu quaã hún hay vò
noá khiïën chuáng khoá bõ töín thûúng hún trûúác sûå luäng àoaån chñnh trõ. Sûã duång sûå
àöåc lêåp cuãa truyïìn thöng nhû àaä thêëy laâm möåt biïën cöng cuå, ngûúâi ta coá thïí laâm
möåt pheáp kiïím àõnh àïí kiïím tra xem liïåu nïëu khöng bõ luäng àoaån thò súã hûäu
truyïìn thöng coá taác àöång gò àïën caác kïët cuåc chñnh trõ. Trong trûúâng húåp súã hûäu
tû nhên, khöng coá thaânh quaã naâo roä rïåt vïì mùåt hiïåu quaã. Taác àöång coá lúåi cuãa
viïåc coá truyïìn thöng tû nhên naãy sinh chó vò chuáng khoá bõ luäng àoaån hún. Trong
trûúâng húåp truyïìn thöng nûúác ngoaâi, kiïím àõnh nhêån diïån tröåi thêët baåi, vaâ
ngûúâi ta khöng thïí loaåi trûâ khaã nùng caã kïnh vïì hiïåu quaã vaâ kïnh phi luäng àoaån
àïìu phaát huy taác duång.
Hònh 3.1 vaâ 3.2 mö taã caác möëi quan hïå naây bùçng àöì thõ. Hònh 3.1 àõnh võ caác
àiïím phaãn aánh tûå do baáo chñ vaâ mûác àöå súã hûäu nhaâ nûúác trong baáo chñ, bùçng
caách sûã duång caác söë liïåu tûâ Djankov vaâ caác taác giaã khaác (sùæp xuêët baãn), vaâ Besley
vaâ Prat (2001). Àiïím tûå do baáo chñ cao hún phaãn aánh sûå tûå do nhiïìu hún. Nïëu
chuáng ta àõnh nghôa sûå luäng àoaån baáo chñ laâ khi àiïím vïì tûå do baáo chñ thêëp hún
hoùåc bùçng 3, thò chuáng ta coá thïí dûå àoaán xaác suêët cuãa sûå luäng àoaån baáo chñ.
Hònh 3.1: Tûå do baáo chñ vaâ tònh traång súã hûäu nhaâ nûúác trong baáo chñ
Nguöìn: Caác taác giaã

Hònh 3.2: Tham nhuäng vaâ xaác suêët dûå baáo àûúåc vïì mûác àöå luäng àoaån baáo chñ
Thöôùc ño tham nhuõng theo Höôùng daãn Quoác teá veà Ruûi ro Quoác gia
6
1
.044003 .9213
Xaùc suaát döï baùo ñöôïc veà möùc ñoä luõng ñoaïn
Chuáng töi àaä laâm viïåc naây trïn cú súã ba biïën: súã hûäu nhaâ nûúác trong baáo chñ, súã
hûäu nûúác ngoaâi trong baáo chñ, vaâ mûác àöå têåp trung hoaá cuãa tònh traång súã hûäu
baáo chñ. Sau àoá, chuáng töi mö taã trïn àöì thõ thûúác ào tham nhuäng theo Hûúáng
dêîn Quöëc tïë vïì Ruãi ro Quöëc gia dûåa trïn xaác suêët luäng àoaån àaä dûå baáo àûúåc
(hònh 3.2). Hònh daáng döëc lïn trong nhûäng àöì thõ naây àïën àêy àaä roä raâng:
nhûäng nûúác coá xaác suêët bõ luäng àoaån cao hún cuäng laâ nhûäng nûúác tham nhuäng
hún. Mùåc duâ kïët quaã naây coân thö sú, nhûng chuáng àaä minh hoåa àûúåc caách thûác
sûã duång caác söë liïåu so saánh giûäa caác nûúác àïí hêåu thuêîn cho caác cuöåc thaão luêån
lyá thuyïët.
Djankov vaâ caác taác giaã khaác (sùæp xuêët baãn) cuäng àaä roåi saáng cho lêåp luêån vïì
tñnh nöíi bêåt chñnh trõ, vò hoå àaä phaát hiïån thêëy coá möåt loaåt rêët nhiïìu chó söë phuác
lúåi vaâ chñnh saách àaä coá phaãn ûáng tñch cûåc vúái viïåc giaãm búát tó lïå súã hûäu nhaâ nûúác
trong baáo chñ. Nïëu coi tònh traång súã hûäu coá tûúng quan vúái chêët lûúång cuãa quaá
trònh taåo thöng tin, nhû thûåc tïë àaä cho thêëy, nïëu truyïìn thöng vúái àöång cú lúåi
nhuêån coá thïí àêìu tû nhiïìu hún vaâo viïåc tòm kiïëm nhûäng sûå kiïån tin tûác quan
troång, thò viïåc thay àöíi ûu tiïn chñnh saách àûúåc phaãn aánh trong caác söë liïåu thu
thêåp àûúåc àaä nhêët quaán vúái yá tûúãng cho rùçng, sûå nöíi bêåt cuãa vêën àïì thay àöíi
cuâng vúái sûå phaát triïín cuãa truyïìn thöng.
Kïët luêån
Àöång lûåc àïí khiïën chñnh phuã coá traách nhiïåm hún vúái nhu cêìu cuãa ngûúâi dên
àïìu roä raâng trïn khùæp thïë giúái. Caác bïn tham gia, tûâ caác töí chûác phi chñnh phuã
trong nûúác vaâ quöëc tïë àïën caác töí chûác taâi chñnh quöëc tïë àïìu thuác àêíy chûúng
trònh nghõ sûå cuãa chñnh phuã. Trong khi têët caã àïìu àöìng thuêån laâ cêìn nêng cao
tñnh traách nhiïåm nhûng coá thïí duâng cú chïë naâo àïí àaåt àûúåc àiïìu àoá thò laåi
chûa roä raâng. Chûúng naây àaä sùæp xïëp laåi caác bùçng chûáng cho thêëy baáo chñ tûå
do vaâ àöåc lêåp, saát caánh cuâng caác thïí chïë dên chuã, coá thïí khiïën chñnh phuã nhaåy
beán hún trûúác nguyïån voång cuãa ngûúâi dên. Mö hònh vïì tñnh àaåi diïån chñnh trõ
àaä chûáng toã khaá hûäu ñch khi xem xeát vai troâ cuãa truyïìn thöng, vò chuáng chuá
troång àïën têìm quan troång cuãa thöng tin trong quaá trònh chñnh trõ. Chuáng ta àaä
baân àïën rêët nhiïìu chuöîi aãnh hûúãng khaác nhau maâ truyïìn thöng coá thïí sûã duång
àïí taác àöång àïën quaá trònh chñnh saách theo caác mö hònh naây. Sau àoá, chuáng ta
àaä lêåp luêån rùçng, nhûäng mö hònh naây cung cêëp möåt söë bùçng chûáng gùæn quaá
trònh bêìu cûã, truyïìn thöng, vaâ haânh àöång cuãa chñnh phuã laåi vúái nhau. Mùåc duâ
nhûäng nghiïn cûáu thûåc nghiïåm múái chó úã daång sú khai, nhûng söë liïåu chùæc
chùæn àaä khùèng àõnh rùçng, truyïìn thöng coá vai troâ nhêët àõnh trong viïåc àaåi diïån
chñnh trõ. Nêng cao sûå hiïíu biïët vïì nhûäng gò seä khiïën chñnh phuã phuåc vuå nhên
dên töët hún vaâ laâm thïë naâo maâ caác thïí chïë àaä àûúåc cuãng cöë àoá coá thïí höî trúå
àûúåc cho vai troâ naây seä giuáp àõnh hònh möåt chûúng trònh nghõ sûå phong phuá
cho nhûäng cöng viïåc trong tûúng lai cuãa kinh tïë chñnh trõ.
Kïët luêån troång têm cuãa chuáng töi laâ, khöng nïn coi truyïìn thöng tûå do vaâ
àöåc lêåp laâ möåt thûá àöì xa xó maâ chó nhûäng nûúác giaâu múái coá thïí coá àûúåc. Thay
vò thïë, phên tñch cuãa chuáng töi àaä chûáng toã chuáng cêìn àûúåc xem nhû àiïìu kiïån
tiïn quyïët vaâ laâ möåt phêìn khöng thïí taách rúâi trong nïìn dên chuã àaåi diïån. Vò thïë,
cêu hoãi chuã chöët laâ, loaåi caãi caách naâo coá thïí tùng cûúâng àûúåc vai troâ cuãa truyïìn
thöng trong viïåc nêng cao tñnh traách nhiïåm? Cêu hoãi vïì sûå àiïìu tiïët truyïìn
thöng laâ àiïím mêëu chöët trong böëi caãnh naây. Trûúác àêy, àa söë caác nûúác coá rêët
nhiïìu qui àõnh cuå thïí theo ngaânh daânh cho baáo chñ vaâ phaát thanh, truyïìn hònh.
Àïën thêåp niïn 90, nhiïìu nûúác cöng nghiïåp, trong àoá coá Myä vaâ nhiïìu nûúác Chêu
Êu khaác, àaä chûáng kiïën sûå thay àöíi maånh meä trong triïët lyá àûáng àùçng sau viïåc
àiïìu tiïët truyïìn thöng. Mö hònh múái laâ truyïìn thöng cuäng cêìn àûúåc àiïìu chónh
theo nhûäng nguyïn tùæc chñnh saách caånh tranh cú baãn nhû àaä àûúåc aáp duång
trong têët caã caác ngaânh khaác, maâ nhûäng nguyïn tùæc àoá hêìu nhû àïìu dûåa trïn sûå
tûå do caånh tranh, trûâ nhûäng trûúâng húåp cho thêëy phuác lúåi cuãa ngûúâi tiïu duâng
àang bõ töín haåi. Àiïìu naây àaä dêîn àïën viïåc baäi boã haâng loaåt caác qui tùæc mang tñnh
àùåc thuâ cho ngaânh truyïìn thöng, chùèng haån nhû haån chïë vïì mûác àöå súã hûäu, têåp
trung hoùåc àõnh giaá. Tuy nhiïn, vò chuáng coá vai troâ laâ “ngûúâi canh phoâng” vïì
chñnh trõ nïn truyïìn thöng cuäng khaác vúái caác ngaânh khaác. Phuác lúåi cuãa ngûúâi
tiïu duâng, àûúåc àõnh nghôa laâ lúåi ñch cuãa khaách haâng (khaán giaã hay ngûúâi quaãng
caáo) laâ möåt khaái niïåm coân haån chïë, trong àoá chûa tñnh àïën taác àöång cuãa ngaânh
àïën phuác lúåi cuãa cûã tri. Nhûäng nghiïn cûáu tûúng lai trong lônh vûåc naây cêìn
àaánh giaá laåi caác chïë àöå àiïìu tiïët hiïån haânh theo hûúáng quan niïåm àoá.

Tûâ “processed” duâng àïí chó möåt caách khöng chñnh thûác àïën nhûäng cöng trònh àûúåc taái baãn
vaâ thûúâng khöng sùén coá trong caác thû viïån.
Ahrend, Rudiger. 2001. “Press Freedom, Human Capital, and Corruption.” London School
of Economics, London. Processed.
Barro, Robert. 1973. “The Control of Politicians: An Economilic Model.” Puibxlic Clhoice
14(Spring): 19-42.
Besley, Timothy, and Robin Burgess. 2001. “Political Agency, Gov ernment Responsiveness,
and the Role of the Media.” Euiropean Econoniic Revie7 45(4-6): 629J-40.
________. Forthcoming. “The Political Economy of Government Responsiveness: Theory and
Evidence from India.” Quiarterly Joirnral of Economiiics.
Besley, Timothy J., and Anne C. Case. 1995. “Does Pol it ical AccoU ntabil ity Affect
Economic Policy Choices? Evidence from Gubernatorial Term l1imits.” Qirtcirlr lotiur-
nal of Econornics 110(3): 769-98.
Besley, Timothy, and Andrea Prat. 2001. “‘Handcuffs for the Grabbing Hand? Media
Capture and Political Accountability.”’ London School of Economics, London.
Processed.
Brunetti, Aymo, and Beatrice Weder. 1999. “A Free Press Is Bad News for Corruption.”
University of Basel, Basel, Switzerland. Processed.
Djankov, Simeon, Caralee McLeish, Tatiana Nenova, and Andrei Shleifer. Forthcoming.
“Who Owns the Media?” Journal of Law and Econiotntics.
Downs, Anthony. 1957. An Econonmic Thzeory of Deniocracy. New York: HarperCollins.
Dreze, Jean, and Amartya Sen. 1989. Hunger and Public Action. Oxford, U.K.: Clarendon
Press.
Ferejohn, John. 1986. “Incumbent Performance and Electoral Control.” Public Choice 50(1-3):
5-25.
Larcinese, Valentino. 2001. “Information Acquisition, Ideology, and Turnout: Theory and
Evidence from Britain.” London School of Economics, London. Processed.
Persson, Torsten, and Guido Tabellini. 2000. Political Econonmics: Explaining Economnic Policy.
Cambridge, Massachusetts: MIT Press.
Przeworski, Adam, Susan C. Stokes, and Bernard Manin, eds. 1999. Denmocracy,
Accountability, anid Representation. Cambridge, U.K.: Cambridge University Press.
Ram, N. 1991. “An Independent Press and Anti-Hunger Strategies: The Indian Experience.”
In J. Dreze and A. Sen, eds., The Political Economy of Hunger, vol. 1. Oxford, U.K.: Oxford
University Press.
Sen, Amartya. 1984. “Food Battles: Conflicts in the Access to Food.” Food and Nutrition 10(1):
81-89.
Strömberg, David. 2001. “Radio’s Impact on the New Deal.” Department of Economics,
Institute of International Economic Studies, Stockholm. Processed.
World Bank. 1997. World Development Indicators. Washington, D.C.
Yates, Andrew J., and Richard L. Stroup. 2000. “Media Coverage and EPA Pesticide
Decisions.” Public Choice 102: 297-312.
4
Truyïìn thöng vaâ caác thõ trûúâng úã Myä
Edward S. Herman
Truyïìn thöng coá höî trúå thõ trûúâng khöng? Têët nhiïn laâ coá rêët nhiïìu loaåi truyïìn
thöng úã hêìu nhû têët caã caác nûúác, cuäng nhû coá nhûäng khaác biïåt lúán trong cú cêëu
cuãa ngaânh truyïìn thöng - vaâ möëi quan hïå giûäa truyïìn thöng vúái chñnh phuã vaâ
thõ trûúâng - giûäa caác nûúác. Àiïìu naây chûáng toã thaái àöå cuãa truyïìn thöng àöëi vúái
thõ trûúâng cuäng coá sûå biïën thiïn tûúng ûáng, caã trong möåt nûúác lêîn giûäa caác
nûúác. Àöìng thúâi, nhûäng thêåp niïn gêìn àêy àaä chûáng kiïën möåt xu hûúáng ngaây
caâng maånh theo hûúáng thay thïë dêìn truyïìn thöng phi thûúng maåi do chñnh phuã
taâi trúå, súã hûäu, vaâ kiïím soaát bùçng truyïìn thöng thûúng maåi lêëy kinh phñ tûâ hoaåt
àöång quaãng caáo. Vaâ möåt xu thïë vûäng chùæc theo hûúáng têåp trung hoaá vaâ liïn kïët
têåp àoaân cuäng àaä hònh thaânh, cuâng vúái nhûäng hoaåt àöång xuyïn biïn giúái ngaây
caâng maånh meä vaâ sûå kiïím soaát cuãa khu vûåc tû nhên àöëi vúái truyïìn thöng (xem
Bagdikian 2000; Herman vaâ McChesney 1997; McChesney 1999).
Nhûäng xu thïë naây àaä khiïën cú cêëu truyïìn thöng vaâ caác saãn phêím truyïìn
thöng trïn khùæp toaân cêìu coá sûå giöëng nhau nhiïìu hún so vúái trûúác àêy, phêìn
naâo laâ vò caác luöìng thöng tin xuyïn biïn giúái tûâ nhûäng nguöìn tûúng tûå nhû
nhau nhû CNN, BBC, Têåp àoaân Tin tûác (New Corporation) vaâ caác chi nhaánh
cuãa chuáng; phêìn khaác vò quaá trònh thûúng maåi hoaá vaâ caånh tranh coá veã nhû àaä
àöìng nhêët hoaá caác saãn phêím cuãa truyïìn thöng khi caác nhaâ quaãn lyá truyïìn thöng
tòm caách tiïëp cêån àïën nhûäng khaán giaã giaâu coá vaâ laâm haâi loâng chuã nhên cuãa
chuáng cuäng nhû nhûäng ngûúâi quaãng caáo trïn caác phûúng tiïån naây. Nhûäng xu
hûúáng naây àang khiïën truyïìn thöng úã Myä têåp trung hún vaâ truyïìn thöng úã
nhiïìu núi khaác giöëng vúái truyïìn thöng cuãa Myä hún. Hïå thöëng truyïìn thöng cuãa
Myä laâ hïå thöëng coá thïë lûåc nhêët thïë giúái, vaâ phêìn lúán sûå baânh trûúáng sang caác
nûúác khaác cuãa noá àïìu ài keâm vúái traâo lûu diïîn biïën song song hûúáng ra nûúác
ngoaâi cuãa caác kïnh truyïìn hònh Myä nhû CNN, phim truyïån, caác show diïîn liïn
79
kïët trïn truyïìn hònh, caác cú quan quaãng caáo, caác àöìng minh haãi ngoaåi vaâ tònh
traång súã hûäu cuãa chuáng. Ngay caã khi tùng trûúãng xuyïn biïn giúái diïîn ra bïn
ngoaâi nûúác Myä, nhû caác chûúng trònh rêët hiïåu quaã cuãa haäng Globo cuãa Braxin
hay Televisa cuãa Mïhicö vaâ sûå phöí biïën khùæp toaân cêìu cuãa nhûäng chûúng trònh
truyïìn hònh nhiïìu têåp bùçng tiïëng Têy Ban Nha hay caác chûúng trònh khaác, thò
sûå tùng trûúãng àoá cuäng vêîn theo saát vúái mö hònh cuãa Myä (xem Herman vaâ
McChesney 1997, chûúng 7; Straubhar 1996, trang 225).
Vò tñnh chêët trung têm cuãa truyïìn thöng Myä trong hïå thöëng toaân cêìu nïn
tñnh chêët qui àõnh xu thïë chung cuãa chuáng, cuâng vúái sûå hiïån diïån cuãa chuáng
trong hïå thöëng àa phêìn mang tñnh thûúng maåi vaâ àaä gêìn nhû baäo hoaâ trïn thïë
giúái, trong àoá thûúng maåi hoaá àaä trúã nïn quan troång hún bao giúâ hïët, nïn
chûúng naây têåp trung vaâo möëi quan hïå giûäa truyïìn thöng vaâ caác thõ trûúâng úã Myä.
Mö hònh tuyïn truyïìn uãng höå thõ trûúâng
ÚÃ nhûäng núi maâ truyïìn thöng chñnh thöëng do tû nhên súã hûäu vaâ hêìu nhû àûúåc
taâi trúå hoaân toaân búãi caác cöng ty quaãng caáo thûúng maåi, giöëng nhû úã Myä, thò
baãn thên truyïìn thöng àaä laâ thaânh viïn cuãa thõ trûúâng vaâ cuäng tham gia thõ
trûúâng. Thaái àöå cuãa hoå àöëi vúái thõ trûúâng àûúng nhiïn laâ seä bõ chi phöëi rêët
maånh búãi àiïìu naây. Vêën àïì nöíi lïn trong böëi caãnh naây laâ khaái niïåm chñnh xaác
cuãa tûâ ‘thõ trûúâng’ coá nghôa laâ gò. Noá coá thïí laâ möåt thõ trûúâng tûå do vaâ hoaân
toaân caånh tranh; noá cuäng coá thïí chó àún thuêìn laâ súã hûäu tû nhên, cho duâ àoá laâ
thõ trûúâng caånh tranh hay àöåc quyïìn, hoùåc noá cuäng coá thïí phaãn aánh sûå lûåa
choån cuãa nhûäng thaânh viïn chi phöëi trong hoaåt àöång thõ trûúâng. Caách hiïíu thûá
ba naây khöng phaãi laâ hiïëm gùåp trong caách noái haâng ngaây, khi maâ thõ trûúâng
thûúâng àûúåc noái àïën nhû viïåc taåo ra sûå àöìng thuêån caác yá kiïën thõ trûúâng,
chùèng haån nhû àïí coá lúåi cho möåt loaåi cöí phiïëu naâo àoá, hoùåc chöëng àöëi laåi möåt
haânh àöång nhêët àõnh cuãa chñnh phuã. Ngûúâi ta thûúâng noái rùçng, ngaây nay thõ
trûúâng kiïím soaát caác chñnh saách quöëc gia, vò nöîi lo ngaåi caác luöìng vöën taâi chñnh
seä ra ài hoùåc caác quyïët àõnh àêìu tû bêët lúåi coá thïí coá, khi caác chñnh saách àe doaå
àïën nhûäng ngûúâi cuâng khöí1. Thõ trûúâng theo nghôa naây àûúåc hiïíu laâ nhûäng
1. Nhû Walter Wriston, nguyïn Giaám àöëc àiïìu haânh cuãa Citicorp àaä phaát biïíu: “coá
hún 200.000 maân hònh maáy tñnh trong haâng trùm phoâng giao dõch… [seä] boã phiïëu, nïëu
baån muöën, dûåa trïn quan àiïím cuãa hoå vïì möåt haânh àöång mua baán [tûác laâ möåt chñnh
saách] naâo àoá. Thõ trûúâng naây laâ möåt keã nguyïn tùæc taân nhêîn” (Wriston 1993).
Truyïìn thöng vaâ caác thõ trûúâng úã Myä 81
haânh àöång têåp thïí hoùåc chung cuöåc vaâ sûå lûåa choån cuãa caác àöëi taác taâi chñnh
cuäng nhû caác bïn tham gia thõ trûúâng quan troång khaác.
Theo nghôa naây vïì thõ trûúâng, thò baãn thên thõ trûúâng seä ûu aái cho súã hûäu
tû nhên, nhûng liïåu noá coá uãng höå cho nhûäng thõ trûúâng tûå do vaâ hoaân toaân caånh
tranh hay khöng thò laåi chûa roä raâng. Àiïìu àoá coân phuå thuöåc vaâo tûâng hoaân
caãnh. Thñ duå, quyïìn súã hûäu trñ tuïå dûúái hònh thûác bùçng saáng chïë hoùåc taác quyïìn,
mùåc duâ àûúåc bïnh vûåc dûåa trïn cú súã laâ noá seä khuyïën khñch tiïën böå cöng nghïå,
nhûng roä raâng noá laåi can thiïåp vaâo sûå tûå do trao àöíi vaâ rêët dïî bõ laåm duång thöng
qua viïåc qui àõnh thúâi gian àûúåc pheáp àöåc quyïìn quaá lêu, coá khaã nùng cêëp bùçng
saáng chïë cho nhûäng taâi saãn vöën àaä thuöåc taâi saãn cöng, vaâ coân nhiïìu haån chïë
khaác nûäa. Tuy vêåy, úã Myä, nhûäng quyïìn àöåc quyïìn naây àaä döìn vïì cho lúåi ñch cuãa
nhûäng têåp àoaân huâng maånh vaâ àûúåc nhûäng têåp àoaân naây sùn luâng trong lônh
vûåc dûúåc phêím vaâ caác ngaânh cöng nghiïåp khaác, vaâ vúái sûå hêåu thuêîn àoá cuãa thõ
trûúâng thò truyïìn thöng chñnh thöëng khöng àûa ra hoùåc khñch lïå tranh luêån
cöng khai maånh meä vïì giaá trõ cuãa nhûäng trûúâng húåp ngoaåi lïå nùçm ngoaâi thûúng
maåi tûå do àoá.
Möåt thñ duå khaác nûäa laâ trong nùm 2001-02, dûúái aáp lûåc vaâ àe doaå cuãa sûå
caånh tranh giaá reã tûâ nûúác ngoaâi, ngaânh cöng nghiïåp theáp cuãa Myä àaä uãng höå sûå
baão höå - ñt nhêët laâ àöëi vúái saãn phêím theáp - vaâ àaä thaânh cöng trong viïåc buöåc
chñnh phuã phaãi aáp àùåt thuïë quan àïí haån chïë nhêåp khêíu (Marsh vaâ Alden 2001;
Matthews 2001). Tûúng tûå, trong thêåp niïn 80, ngaânh cöng nghiïåp ö tö cuãa Myä
àaä bõ àe doaå gay gùæt búãi sûå caånh tranh tûâ Nhêåt Baãn, vaâ ngaânh naây àaä sûã duång
sûác maånh chñnh trõ cuãa mònh àïí àoâi thi haânh möåt hïå thöëng haån ngaåch phi chñnh
thûác nhùçm haån chïë nhêåp khêíu cuãa Nhêåt Baãn vaâ baão höå ngaânh cöng nghiïåp
trong nûúác. Trong nhûäng trûúâng húåp naây, cöång àöìng taâi chñnh vaâ truyïìn thöng
chñnh thöëng cuäng rêët yïn ùæng, chó àùng taãi nhûäng thöng tin töëi thiïíu, chûá khöng
caáo buöåc hay phaãn àöëi gay gùæt sûå vi phaåm nguyïn tùæc cú baãn cuãa thûúng maåi
tûå do. Ngoaâi ra, vaâo luác maâ caånh tranh cuãa nûúác ngoaâi àaä diïîn ra trïn qui mö
lúán, “àûúâng hoåc hoãi” àang phaát huy lúåi thïë vaâ caác ngaânh cöng nghiïåp non treã
coân yïëu keám, thò hiïín nhiïn coá sûå àöìng thuêån cao trïn thõ trûúâng rùçng, baão höå
laâ cêìn thiïët vaâ vò lúåi ñch quöëc gia.Tuy nhiïn, khi ngaânh cöng nghiïåp quöëc gia vaâ
ngaânh taâi chñnh coá lúåi thïë so saánh trong rêët nhiïìu daång hoaåt àöång vaâ thûúng
maåi tûå do hún, cuäng nhû nhûäng cú höåi cho àêìu tû nûúác ngoaâi àûúåc múã röång
hún seä phuåc vuå lúåi ñch cuãa hoå thò chuáng ta dûå kiïën rùçng, thõ trûúâng seä uãng höå
“thûúng maåi tûå do” vaâ phaãn àöëi chïë àöå baão höå, ngoaåi trûâ möåt söë trûúâng húåp cú
höåi chuã nghôa nhû àaä nïu trïn (DuBoff 1989, tr. 55-56, 152, 165-66; Schumpeter
1954, tr. 397-406).
Vaâo nhûäng luác thõ trûúâng uãng höå thûúng maåi tûå do vaâ phaãn àöëi chuã
nghôa baão höå thò cöng nhên vaâ cöng chuáng noái chung laåi coá quan àiïím khaác.
Àoá laâ trûúâng húåp diïîn ra khi nûúác Myä tranh luêån vïì Hiïåp àõnh Thûúng maåi
Tûå do Bùæc Myä (NAFTA) nùm 1993 vaâ 1994, vaâ nhûäng cuöåc tranh caäi sau àoá
vïì sûå vêån haânh vaâ caác kïë hoaåch cuãa Töí chûác Thûúng maåi Thïë giúái (WTO).
Thñ duå, cuöåc àiïìu tra cöng luêån nùm 1993 vaâ 1994 cho thêëy, àa söë ngûúâi dên
thûúâng phaãn àöëi NAFTA (chi tiïët vïì caách xûã lyá cuãa truyïìn thöng so vúái
cuöåc àiïìu tra cöng luêån, xem Herman 1999, chûúng 14), trong khi yá kiïën cuãa
caác têìng lúáp coá thïë lûåc vaâ chùæc chùæn laâ caã thõ trûúâng àïìu uãng höå noá. Truyïìn
thöng chñnh thöëng cuãa Myä cuäng uãng höå NAFTA, khiïën cho trong trûúâng
húåp quan troång vaâ rêët àùåc trûng naây, coá thïí noái rùçng truyïìn thöng hêåu
thuêîn thõ trûúâng theo nghôa keáp. Möåt mùåt, truyïìn thöng uãng höå hiïåp àõnh
naây vò noá múã röång têìm aãnh hûúãng cuãa thõ trûúâng vaâ haån chïë vai troâ cuãa
chñnh phuã trong hoaåt àöång kinh tïë, mùåt khaác noá cuäng uãng höå caái maâ thõ
trûúâng ûu aái.
Vò àöng àaão cöng chuáng noái chung laâ aác caãm vúái NAFTA, nïn viïåc truyïìn
thöng uãng höå hiïåp àõnh naây àùåt ra cêu hoãi vïì viïåc truyïìn thöng àang phuåc vuå
lúåi ñch cuãa ai. Möåt cêu hoãi khaác laâ liïåu truyïìn thöng coá àûa tin vïì caác vêën àïì vúái
sûå cöng bùçng vaâ khaách quan, nhêët quaán vúái vai troâ lyá thuyïët cuãa chuáng laâ ngûúâi
quaãn lyá lônh vûåc cöng, trong àoá thöng tin àêìy àuã àûúåc cung cêëp nhùçm biïën
nhûäng lûåa choån dên chuã vaâ sûå tham gia cuãa cöng chuáng trong tiïën trònh dên
chuã trúã thaânh hiïån thûåc.
Sûå phuâ húåp cuãa truyïìn thöng vúái thõ trûúâng vïì vêën àïì NAFTA laâ coá thïí dûå
àoaán àûúåc trûúác. Nhû àaä àïì cêåp, truyïìn thöng chñnh thöëng úã Myä laâ thaânh viïn
cuãa thõ trûúâng, vaâ vò thïë, nïëu chuáng laâ caác doanh nghiïåp thuï lao àöång vaâ phaãi
àûúng àêìu vúái cöng àoaân (vaâ thûúâng xuyïn cöë gùæng traánh khöng phaãi laâm võïc
àoá) chùèng haån, thò ngay tûâ àêìu, chuáng àaä nùçm trong möëi quan hïå àöëi àêìu vúái
lao àöång2. Àêy laâ möåt sûå thêåt mang tñnh cú cêëu vaâ hêìu nhû chùæc chùæn laâ noá seä
aãnh hûúãng àïën thaái àöå cuãa chuã súã hûäu vaâ nhûäng nhaâ quaãn lyá haâng àêìu cuãa caác
doanh nghiïåp truyïìn thöng, maâ àêy laâ nhûäng caá nhên kiïím soaát töí chûác, thuï
àöåi nguä nhên sûå cêëp cao, vaâ taåo sùæc thaái chung cho caác hoaåt àöång cuãa noá vúái tû
caách laâ möåt doanh nghiïåp truyïìn thöng. Lûu yá rùçng, trong nhûäng cuöåc tranh
2. Túâ Bûu àiïån Washington, Thúâi baáo New York, Knight-Ridder, Gannett vaâ caác túâ baáo
khaác àaä coá nhûäng xung àöåt nghiïm troång vúái ngûúâi lao àöång trong nhiïìu nùm (xem
Puette 1992).
caäi vïì NAFTA trong nùm 1993, caã Thúâi baáo New York (ra ngaây 16 thaáng 11) vaâ
Bûu àiïån Washington (ra ngaây 23 thaáng 9) àïìu àùng caác baâi xaä luêån chó trñch nöî
lûåc coá töí chûác cuãa ngûúâi lao àöång nhùçm aãnh hûúãng àïën kïët quaã cuãa cuöåc àêëu
tranh, coi àêy laâ möåt àiïìu sai traái vaâ ngûúâi lao àöång cêìn phaãi biïët chöî àûáng cuãa
mònh. Hoå àaä khöng cöng böë nhûäng yá kiïën chó trñch tûúng ûáng vïì nhûäng cöë gùæng
cuãa giúái doanh nghiïåp nhùçm aãnh hûúãng àïën caác kïët cuåc phaáp lyá, hoùåc thêåm chñ
caã sûå can thiïåp cuãa chñnh phuã Mïhicö trong cuöåc tranh caäi naây, thïí hiïån qua
khoaãn chi tiïu ûúác tñnh lïn àïën 30 triïåu àöla cho caác quan hïå cöng trong nöåi böå
nûúác Myä3.
Caác lûåc lûúång aãnh hûúãng àïën caách xûã lyá cuãa truyïìn thöng àöëi vúái nhûäng
kiïíu vêën àïì nhû vêåy coá thïí àûúåc toám tùæt laåi trong möåt mö hònh hoùåc khuön khöí
chuá troång àïën cú cêëu vaâ möëi quan hïå cuãa truyïìn thöng vaâ phaãn aánh sûå gùæn kïët
cuãa truyïìn thöng vaâo hïå thöëng thõ trûúâng cuäng nhû nïìn kinh tïë chñnh trõ. Mö
hònh tuyïn truyïìn cuãa Herman vaâ Chomsky (2002, chûúng 1) àaä cöë gùæng laâm
àiïìu naây, àùåc trûng vúái 5 yïëu töë coá aãnh hûúãng maånh àïën quan àiïím biïn têåp
cuãa truyïìn thöng vaâ nhûäng lûåa choån múái, àoá laâ (a) chïë àöå súã hûäu, kiïím soaát vaâ
chuá troång àïën lúåi nhuêån roâng, (b) àûúåc taâi trúå búãi caác nhaâ thuï quaãng caáo, (c)
nguöìn tin; (d) phaãn khaáng; vaâ (e) hïå tû tûúãng.
Chïë àöå súã hûäu, kiïím soaát vaâ chuá troång àïën lúåi nhuêån roâng
Truyïìn thöng chñnh thöëng úã Myä do tû nhên súã hûäu vaâ thuöåc sûå kiïím soaát cuãa
caác caá nhên giaâu coá, cuäng nhû caác têåp àoaân lúán. Vúái phêìn dû núå vöën, chuáng coá
nghôa vuå taâi chñnh àöëi vúái chuã súã hûäu cuãa mònh, buöåc chuáng phaãi chuá troång àïën
lúåi nhuêån roâng, maâ àiïìu naây coá thïí mêu thuêîn vúái moåi nghôa vuå phuåc vuå cöng
ñch theo lyá thuyïët. Vò thïë, caác àaâi phaát thanh, truyïìn hònh coá thïí thêët hûáa nhûäng
gò hoå àaä cam kïët nhûäng nùm trûúác laâ cung cêëp nhûäng chûúng trònh phuåc vuå
cöng chuáng, vò sûå tùng trûúãng cuãa hoaåt àöång quaãng caáo vaâ sûå mong muöën cuãa
nhûäng ngûúâi thuï quaãng caáo thiïn vïì caác chûúng trònh giaãi trñ, khiïën caác àaâi
naây nhanh choáng thay thïë caác böå phim phoáng sûå taâi liïåu vaâ caác chûúng trònh
nêng cao hiïíu biïët vïì chñnh trõ khaác bùçng caác chûúng trònh giaãi trñ (xem Herman
vaâ McChesney 1997, chûúng 5, vaâ caác nguöìn àaä trñch dêîn trong àoá).
3. Vïì caách xûã lyá rêët maånh meä trong chiïën dõch cuãa giúái doanh nhên Myä nhùçm thuác
àêíy viïåc thöng qua NAFTA vaâ sûå tham dûå cuãa chñnh quyïìn Clinton trong chiïën dõch
naây, xem McArthur (1999).
Caác chuã súã hûäu tû nhên, àùåc biïåt laâ chuã nhên cuãa nhûäng haäng truyïìn
thöng lúán, thûúâng coá xu hûúáng ûu aái nhûäng thõ trûúâng maâ hoå laâ möåt böå
phêån trong àoá, vaâ nhúâ noá maâ hoå laâ nhûäng àöëi tûúång thuå hûúãng chñnh. Coá
sûå tranh caäi nhêët àõnh vïì mûác àöå maâ caác chuã súã hûäu naây gêy aãnh hûúãng àïën
haânh vi vaâ kïët quaã hoaåt àöång cuãa truyïìn thöng. ÚÃ mûác töëi thiïíu, ngay caã
núi maâ vöën cuãa möåt töí chûác truyïìn thöng àûúåc phên taán röång raäi, thò nhûäng
nhaâ quaãn lyá chi phöëi töí chûác àoá vêîn àûáng trûúác aáp lûåc maånh phaãi chuá troång
àïën lúåi nhuêån roâng. Baãn thên àiïìu naây àaä coá nhûäng haâm yá chñnh saách nhêët
àõnh, chùèng haån nhû àõnh hûúáng naây coá nghôa laâ phaãi chùm soác nhûäng
ngûúâi thuï quaãng caáo, nuöi dûúäng möëi quan hïå vúái caác nguöìn cung cêëp
thöng tin chñnh, vaâ traánh gêy xung àöåt vúái caác àöëi tûúång cûã tri coá thïë lûåc
khaác. Töí chûác truyïìn thöng thûúâng seä coá chñnh saách nhùçm aãnh hûúãng àïën
viïåc xûã lyá caác vêën àïì kinh tïë vaâ vêën àïì khaác xuêët phaát tûâ nguyïn nhên naây
hoùåc nguyïn nhên khaác.
Chuã nhên cuãa caác haäng truyïìn thöng quan troång àïìu coá quan àiïím
chñnh trõ roä raâng vaâ maånh meä maâ hoå seä aáp àùåt lïn caác traåm truyïìn thöng
cuãa mònh4, vaâ qua nhiïìu nùm, caác bùçng chûáng àïìu cho thêëy rùçng, rêët nhiïìu
chuã súã hûäu hïët sûác duy yá chñ àaä vaâ àang coá nhûäng aãnh hûúãng àùåc biïåt àïën
lûåa choån chñnh saách cuãa truyïìn thöng5. Quan hïå gêìn guäi vaâ sûå phuåc vuå lêîn
nhau giûäa möåt bïn laâ caác chuã nhên haâng àêìu cuãa giúái truyïìn thöng vúái caác
4. Nhûäng trûúâng húåp nöíi tiïëng laâ Henry Luce vaâ àïë chïë Time-Life-Fortune cuãa öng
ta, the Heart press, Àaåi taá Robert McCormick vaâ túâ Chicago Tribune, túâ Reader’s Digest cuãa
gia àònh Wallace, túâ Oakland Tribune cuãa William Knowland, toaâ baáo vaâ àaâi truyïìn hònh
cuãa Rupert Murdoch, túâ Thúâi baáo Washington do Moon taâi trúå, túâ Philadelphia Inquirer cuãa
Walter Annenberg vaâ caác túâ baáo cuãa the Copley.
5. Turner Catledge, biïn têåp viïn haâng àêìu cuãa túâ Thúâi baáo New York trong 17 nùm,
àaä cho rùçng, chuã nhên chñnh cuãa túâ baáo, öng Arthur Hays Sulzberger, coá súã thñch laâ ‘cho
moåi ngûúâi biïët öng ta thñch hoùåc gheát caái gò’, vaâ ‘öng ta tòm kiïëm nhûäng giaám àöëc àiïìu
haânh chia seã quan àiïím chung vúái öng ta, vaâ bùçng lúâi noái hay viïåc laâm, öng ta àïìu cöë
gùæng taåo dûång sùæc thaái cho túâ baáo’ (Catledge 1971, trang 189). Sau naây, khi A. M.
Rosenthal laâm chuã buát cuãa túâ Thúâi baáo vaâ aáp àùåt möåt cú cêëu chñnh saách riïng biïåt cho túâ
baáo thò àiïìu naây roä raâng laâ ài theo súã thñch chñnh trõ cuãa chuã baáo Arthur Ochs Sulzberger
(xem Herman 1999, chûúng 6-8). Kïët luêån tûúng tûå cuäng àaä àûúåc ruát ra khi nghiïn cûáu
lõch sûã cuãa túâ Bûu àiïån Washington (Davis 1984; Halberstam 1981), CBS (Halberstam
1981; Paper 1987) vaâ Thúâi baáo Los Angeles (Halberstam 1981).
giaám àöëc àiïìu haânh vaâ bïn kia laâ töíng thöëng Myä, Böå Ngoaåi giao, Cú quan
Tònh baáo Trung ûúng (CIA), caác quan chûác Lêìu Nùm goác, àïìu àaä àûúåc ghi
laåi rêët roä raâng6.
Mùåc duâ coá rêët nhiïìu bùçng chûáng vïì aãnh hûúãng cuãa chuã baáo, nhûng laåi
rêët khoá chûáng minh àiïìu àoá dûåa trïn nhûäng cùn cûá hiïån haânh. Thûúâng chó
coá thïí tiïëp cêån àûúåc nhûäng tû liïåu hêëp dêîn noái vïì quaá khûá. Chñnh saách
thûúâng àûúåc chuyïín taãi xuöëng cêëp dûúái theo nhûäng caách rêët tinh vi: bùçng
caách thuï nhûäng biïn têåp viïn cao cêëp biïët caách thñch nghi vúái quan àiïím
chung cuãa chuã baáo vaâ nhaåy beán trûúác nhu cêìu cuãa hoå; bùçng caách choån loåc,
àïì baåt hoùåc sa thaãi phoáng viïn theo àõnh kiïën chñnh trõ7; vaâ bùçng caách àûa
ra caác hûúáng dêîn biïn têåp khi lûåa choån tònh tiïët, àiïím nhêën vaâ sùæc thaái
nhùçm hûúáng nhên viïn thuöåc quyïìn theo caái maâ caác chuã baáo muöën úã hoå
(xem Breed 1955; Soloski 1989).
Cuäng quan troång khöng keám laâ sûå khoá khùn khi phaãi phên biïåt giûäa chñnh
saách cuãa chuã súã hûäu - töíng biïn têåp vaâ àöång cú tòm kiïëm lúåi nhuêån thuêìn tuáy.
Tuy nhiïn, nhû àaä nïu, quyïët àõnh chuá troång hïët sûác vaâo khaã nùng sinh lúâi, baãn
6. Vïì möëi quan hïå giûäa túâ Thúâi baáo New York vaâ Taåp chñ phöë Wall, xem Herman (1999,
chûúng 6-9). David Sarnoff, giaám àöëc RCA vaâ NBC, àaä àûúåc nhêån quên haâm thiïëu
tûúáng trong Chiïën tranh thïë giúái lêìn thûá 2 do nhûäng nöî lûåc tuyïn truyïìn cho viïåc phuåc
vuå quên àöåi cuãa öng ta. Cuöëi thêåp niïn 40, öng laâ chuã tõch möåt töí chûác coá tïn Höåi Liïn
laåc caác Lûåc lûúång Vuä trang, núi maâ öng ta àaä cho khuyïëch trûúng nhiïìu chûúng trònh
tuyïn truyïìn cho Chiïën tranh laånh (xem Lyons 1966, trang 270-71). Vïì möëi quan hïå mêåt
thiïët giûäa Paley vaâ CBS vúái chñnh phuã vaâ CIA, xem Halberstam (1981) vaâ Paper (1987,
trang 303-4) vaâ Schorr (1978, trang 204, 275 vaâ sùæp xuêët baãn). Caánh cûãa xoay giûäa caác
quan chûác cao cêëp cuãa chñnh phuã vaâ cuãa giúái truyïìn thöng laâ vö cuâng nùng àöång. James
Hagerty chuyïín tûâ thû kyá baáo chñ cuãa töíng thöëng Aisenhower sang laâm töíng biïn têåp
cuãa ABC News. David Gergen ài tûâ chên nhên viïn truyïìn thöng cuãa Nhaâ Trùæng dûúái
thúâi Reagan lïn chiïëc ghïë biïn têåp viïn cao cêëp cuãa túâ U.S. News vaâ World Report.
Edward W. Barrett sau khi nghó khöng laâm thûá trûúãng böå ngoaåi giao phuå traách cöng vuå
àaä laâm viïåc cho NBC. Trûúác khi laâm viïåc cho Böå Ngoaåi giao, öng ta àaä laâ töíng biïn têåp
cuãa túâ Newsweek. Vïì möëi liïn hïå giûäa quan chûác túâ Bûu àiïån Washington vúái chñnh phuã
vaâ CIA, xem Davis (1984).
7. Theo Davis (1984, trang 302), trong cuöåc phoãng vêën cuãa Ben Bradlee àïí vaâo möåt
võ trñ haâng àêìu cuãa túâ Bûu àiïån Washington, baâ Katherine Graham - chuã buát – àaä hoãi öng
ta xem öng ta àõnh àùng tin nhû thïë naâo vïì cuöåc Chiïën tranh Viïåt Nam, sûå kiïån maâ baâ
ta luác naâo cuäng uãng höå. “Bradlee noái öng ta khöng biïët, nhûng öng ta seä khöng thuï möåt
tay phoáng viïn vúá vêín naâo nïëu hùæn khöng phaãi laâ ngûúâi yïu nûúác”.
thên noá àaä laâ möåt quyïët àõnh lúán vaâ thêån troång. Chuáng ta coá thïí phên biïåt giûäa
möåt luöìng chñnh saách cöng khai vaâ coá chuã yá vúái möåt chñnh saách mùåc àõnh, úã àoá,
chuã súã hûäu - ngûúâi àang cöë gùæng töëi àa hoaá lúåi nhuêån - ài theo con àûúâng àûúåc
caác lûåc lûúång chi phöëi chó àaåo, möåt con àûúâng ñt töën keám (‘hiïåu quaã’) vaâ seä
khöng phaãi àùæc töåi vúái nhûäng àöëi tûúång coá thïë lûåc.
Quaãng caáo
Truyïìn thöng chñnh thöëng phuå thuöåc nùång nïì vaâo viïåc quaãng caáo àïí coá kinh
phñ hoaåt àöång. Nguöìn kinh phñ naây thûúâng chiïëm tûâ 70% doanh thu cuãa túâ
baáo àïën trïn 95% doanh thu cuãa truyïìn hònh. Nhûäng ngûúâi thuï quaãng caáo
aãnh hûúãng àïën truyïìn thöng khöng phaãi bùçng nhûäng can thiïåp thö baåo, vöën
laâ nhûäng trûúâng húåp haän hûäu xaãy ra, maâ bùçng sûå quan têm cuãa hoå àïën viïåc
taåo ra àûúåc möåt möi trûúâng lêåp trònh coá lúåi cho caác thöng àiïåp quaãng caáo cuãa
hoå, cuäng nhû qua sûå aác caãm cuãa hoå vúái nhûäng thöng àiïåp coá tñnh chêët chöëng
laåi giúái doanh nghiïåp8. Caånh tranh trong ngaânh kinh doanh quaãng caáo laâ möåt
lûåc maånh khiïën truyïìn thöng phaãi lêåp trònh vaâ cú cêëu caác hoaåt àöång cuãa hoå
sao cho àaáp ûáng àûúåc yïu cêìu cuãa nhûäng nguöìn taåo thu nhêåp chñnh naây (xem
Barnouw 1978). Traánh phaãn khaáng tûâ nhûäng ngûúâi thuï quaãng caáo laâ sûå quan
têm chñnh cuãa caác nhaâ quaãn lyá truyïìn thöng (xem muåc “Phaãn khaáng”).
Nguöìn tin
Haäng truyïìn thöng lúán muöën coá nguöìn tin àïìu àùån vaâ àaáng tin cêåy maâ hoå
coá thïí coá àûúåc chuã yïëu tûâ caác töí chûác chñnh phuã vaâ kinh doanh lúán khaác.
Fishman (1980, trang 143) coi àêy laâ “nguyïn tùæc cuãa möëi quan hïå gia àònh
trong giúái haânh chñnh: chó coá nhûäng cú quan haânh chñnh khaác múái thoaã maän
àûúåc nhu cêìu vïì tin tûác cuãa möåt cú quan haânh chñnh thöng têën”. Möëi quan
hïå cöång sinh naây, vöën àûúåc phaát triïín tûâ sûå phuå thuöåc vaâo nhau, vaâ sûå phuåc
vuå lêîn nhau àaä giuáp caác töí chûác phi truyïìn thöng coá möåt lúåi thïë àïí àõnh
daång tin tûác, vaâ caã caác töí chûác chñnh phuã lêîn doanh nghiïåp lúán àïìu coá xu
8. Procter vaâ Gamble àaä coá möåt chñnh saách thaânh vùn nhû sau: “Seä khöng coá bêët kyâ
möåt tû liïåu naâo trong bêët kyâ chûúng trònh naâo cuãa chuáng ta àûúåc pheáp àûa ra theo bêët
kyâ caách naâo möåt quan niïåm rùçng kinh doanh laâ laånh luâng, taân nhêîn vaâ thiïëu moåi àöång
lûåc vïì tònh caãm hay tinh thêìn.” Quan àiïím naây khöng àún àöåc trong möåt chñnh saách
nhû thïë. Àïí biïët thïm thöng tin, xem Bagdikian (2000, trang 155-73).
hûúáng uãng höå thõ trûúâng, mùåc duâ coá thïí coá mêu thuêîn vïì nhûäng vêën àïì
chñnh saách cuå thïí giûäa chñnh phuã vaâ doanh nghiïåp, hoùåc thêåm chñ giûäa caác
töí chûác kinh doanh, chùèng haån nhû trong trûúâng húåp caác haânh àöång theo
chuã nghôa baão höå gêìn àêy laâm lúåi cho caác nhaâ saãn xuêët theáp, núi maâ caác têåp
àoaân tiïu duâng theáp àaä phaãn àöëi kõch liïåt sûå baão höå naây vaâ uãng höå maånh meä
cho thûúng maåi tûå do.
Phaãn khaáng
Phaãn khaáng laâ muöën chó nhûäng caách phaãn höìi tiïu cûåc trûúác caác tin tûác
hoùåc nöåi dung khaác maâ truyïìn thöng àùng taãi. Nhûäng phaãn ûáng naây coá thïí
diïîn ra dûúái caác hònh thûác nhû caác cuöåc goåi cuãa caá nhên, thû phaãn àöëi, caác
haânh àöång coá töí chûác nhû phong toaã àûúâng vaâo cú quan hay têíy chay, kiïån
ra toaâ, vaâ thêåm chñ coân töí chûác caác buöíi àiïìu trêìn taåi quöëc höåi vaâ nhûäng
haânh àöång phaáp lyá. Sûå phaãn khaáng laâ möëi àe doaå àaáng gúâm nhêët àöëi vúái
truyïìn thöng, vaâ laâ caách hûäu hiïåu nhêët àïí gêy aãnh hûúãng àïën haânh vi cuãa
hoå, khi phaãn ûáng àoá xuêët phaát tûâ nhûäng con ngûúâi hoùåc töí chûác coá thïí laâm
töín haåi nghiïm troång cho caác haäng truyïìn thöng, thñ duå nhû caác nhaâ thuï
quaãng caáo, caác töí chûác vaâ cú quan chñnh quyïìn - nhûäng àöëi tûúång coá thïí
chêëm dûát sûå àúä àêìu, trúã nïn thuâ àõch vúái hoå hoùåc ban haânh caác vùn baãn
phaáp lyá chöëng laåi hoå. Vò thïë, khi CBS tung ra böå phim taâi liïåu chó trñch Lêìu
Nùm goác vaâ caác nhaâ thêìu cuãa cú quan naây (“Phi vuå cuãa Lêìu nùm goác”,
àûúåc trònh chiïëu ngaây 23 thaáng 2 nùm 1971), CBS àaä buöåc phaãi tûå baão vïå
mònh trûúác möåt uãy ban cuãa quöëc höåi, àoá laâ möåt kinh nghiïåm ñt nhiïìu cay
àùæng àöëi vúái CBS vaâ laâ baâi hoåc cho caác haäng truyïìn thöng khaác. Khi àaâi
truyïìn hònh cöng cöång WNET chiïëu chûúng trònh “Àoái lúåi nhuêån”, trong
àoá chó trñch haânh vi cuãa caác têåp àoaân xuyïn quöëc gia úã caác nûúác àang phaát
triïín, Gulf vaâ Western àaä chêëm dûát höî trúå taâi chñnh cho àaâi, vaâ túâ Economist
(baâi “Dêìu thêìu dêìu hay laâ Camelot?” àùng ngaây 5 thaáng 12 nùm 1987) àaä
nhêån xeát rùçng “Hêìu hïët moåi ngûúâi àïìu tin rùçng WNET seä khöng àïí taái diïîn
sai lêìm naây möåt lêìn nûäa.”
Phaãn khaáng khiïën giúái truyïìn thöng vö cuâng lo lùæng chuã yïëu xuêët phaát
tûâ cuâng nhûäng töí chûác lúán, nhû Lêìu Nùm goác vaâ caác nhaâ thêìu cuãa cú quan
naây, caác cöng ty nhû Gulf & Western, vaâ caác nhaâ thuï quaãng caáo, tûác laâ
nhûäng nguöìn tin quan troång cuäng coá veã nhû khaá thên thiïån vúái thõ trûúâng.
Thêåm chñ coân coá caã nhûäng töí chûác àûúåc taåo ra àïí tung ra nhûäng phaãn khaáng,
nhû Tñnh Chñnh xaác trong Truyïìn thöng, Trung têm Truyïìn thöng vaâ Cöng
vuå, Viïån Tûå do vaâ Viïån Truyïìn thöng. Caác töí chûác naây chuã yïëu àûúåc taâi trúå
búãi cöång àöìng caác cöng ty, chuáng têën cöng giúái truyïìn thöng àïí àêëu tranh
cho moåi xu hûúáng àa nguyïn àang phöi thai vaâ nhêën maånh àïën chuáng nhùçm
hêåu thuêîn cho viïåc núái loãng dêìn sûå àiïìu tiïët, tû nhên hoaá, vaâ möåt chñnh saách
àöëi ngoaåi hiïëu chiïën.
Hïå tû tûúãng
Luöìng tû tûúãng Myä bùæt nguöìn tûâ sûác maånh cuãa têìng lúáp chuã súã hûäu vaâ
doanh nghiïåp, vúái truyïìn thöëng àùåc trûng laâ chöëng cöång, chuã nghôa caá nhên
vïì súã hûäu, niïìm tin vaâo giaá trõ cuãa doanh nghiïåp tû nhên vaâ thõ trûúâng, vaâ
sûå aác caãm vúái chñnh phuã, ngoaåi trûâ vai troâ cuãa chñnh phuã trong viïåc duy trò
luêåt phaáp, trêåt tûå, vaâ phuåc vuå lúåi ñch cuãa giúái kinh doanh úã nûúác ngoaâi
(Herman vaâ Chomsky 2002; Katznelson vaâ Kesselman 1979, chûúng 2).
Nhûäng yïëu töë naây cuãa hïå tû tûúãng coá sûå löi cuöën maånh meä àöëi vúái cöång
àöìng kinh doanh vaâ giúái coá thïë lûåc, hún laâ àöëi vúái cöng nhên cöí xanh vaâ
nhûäng ngûúâi khaác, nhûäng ngûúâi khöng àûúåc lúåi roä raâng tûâ nguyïn traång ban
àêìu. Laänh àaåo cuãa giúái truyïìn thöng cuäng laâ thaânh viïn cuãa nhoám coá thïë lûåc,
vaâ rêët nhiïìu nhaâ baáo thuöåc caác töí chûác truyïìn thöng haâng àêìu cuäng vêåy
(Croteau 1998; Gans 1985). Nhaâ xaä höåi hoåc vaâ phên tñch truyïìn thöng Gans
(1979 trang 42-55) àaä liïåt kï nhiïìu giaã àõnh, chùèng haån nhû “hoåc thuyïët
chuãng töåc”, “nïìn dên chuã võ tha”, vaâ “chuã nghôa tû baãn coá traách nhiïåm” maâ
öng coân goåi laâ “nhûäng giaá trõ vônh cûãu”, vaâ öng àêëu tranh àïí caác nhaâ baáo Myä
cöng nhêån laâ àuáng. Öng goåi hïå tiïìn àïì vaâ giaá trõ naây bùçng caái tïn “hïå tû
tûúãng böí trúå”. Coá bùçng chûáng cho thêëy, àöëi vúái nhiïìu nhaâ baáo, niïìm tin cho
rùçng doanh nghiïåp tûå do vaâ thûúng maåi tûå do laâ töët, coân doanh nghiïåp nhaâ
nûúác, caác qui àõnh àiïìu tiïët vaâ nhûäng haån chïë tûå do thûúng maåi laâ xêëu, laâ
thaânh töë quan troång trong hïå tû tûúãng böí trúå cuãa hoå. AÃnh hûúãng cuãa hïå tû
tûúãng chñnh vaâ hïå tû tûúãng böí trúå naây àaä cuãng cöë caác yïëu töë khaác, khiïën caác
nhaâ baáo coá xu hûúáng hêåu thuêîn cho thõ trûúâng.
Caác quan àiïím tranh caäi
Nhûäng ngûúâi baão thuã vêîn baây toã quan àiïím cho rùçng, truyïìn thöng laâ cêëp
tiïën, vaâ thêåm chñ àöi luác coân àoâi hoãi rùçng, chuáng àöëi lêåp vúái chñnh phuã vaâ àêìy
sûác maånh. Nhûäng yïu saách naây xuêët phaát tûâ caác chuyïn gia vïì truyïìn thöng,
thêåm chñ tûâ caã caác öng chuã, nhûäng ngûúâi maâ võ trñ quyïìn lûåc cuãa hoå trong
truyïìn thöng àûúåc rêët nhiïìu ngûúâi theâm muöën, vaâ caác luêån àiïím àûa ra
thûúâng dûúái hònh thûác möåt sûå phaãn khaáng vaâ laâ möåt phêìn trong nöî lûåc thiïët
lêåp kyã luêåt cho ngaânh truyïìn thöng, vaâ àêíy chuáng tûâ võ trñ trung têm sang bïn
caánh hûäu9. Nhûäng àoâi hoãi naây thûúâng àûúåc hêåu thuêîn búãi sûå viïån dêîn àïën
caác cuöåc àiïìu tra dû luêån cho thêëy, nhên viïn trong ngaânh truyïìn thöng
thûúâng boã phiïëu thiïn hùèn vïì àaãng Dên chuã, vaâ coá caác quan àiïím vïì vêën àïì
xaä höåi nghiïng vïì caánh taã cuãa nhûäng cöng nhên cöí xanh (xem Croteau 1998;
EXTRA! 1998, trang 10; Gans 1985). Tuy nhiïn, caác cuöåc àiïìu tra àoá àïìu boã
qua möåt sûå thêåt rùçng, caác öng chuã vaâ nhûäng ngûúâi quaãn lyá cao nhêët múái laâ
àöëi tûúång kiïím soaát doanh nghiïåp truyïìn thöng, àõnh hònh muåc tiïu vaâ
khuynh hûúáng cuãa chuáng, àiïìu chónh chñnh saách chung vaâ àöi khi caã chñnh
saách cuå thïí, vaâ giaã thiïët rùçng, nhên viïn hoaåt àöång trong ngaânh truyïìn thöng
úã cêëp dûúái hoaåt àöång tûå do maâ khöng phaãi chõu sûå raâng buöåc gò tûâ phña trïn.
Ngoaâi ra, khi chuá troång àïën caác vêën àïì xaä höåi, nhûäng phên tñch naây cuäng àaä
boã qua möåt àiïìu laâ, vïì nhûäng vêën àïì nhû vêåy thò ngay caã nhûäng ngûúâi coá hoåc
vêën cao vaâ thuöåc têìng lúáp coá thïë lûåc trong giúái kinh doanh cuäng coá quan àiïím
taã khuynh vïì phña caác cöng nhên cöí xanh. Phên tñch naây cuäng coá xu hûúáng boã
qua caác vêën àïì kinh tïë, möåt lônh vûåc maâ caác nhaâ baáo coân baão thuã hún caã caác
cöng nhên cöí xanh vaâ chia seã quan àiïím vúái cöång àöìng doanh nghiïåp (xem
Croteau 1998; Gans 1985).
Möåt lêåp luêån nghiïm tuác hún phï phaán mö hònh naây vaâ yá nghôa cuãa noá cho
rùçng caán böå cuãa ngaânh truyïìn thöng laâ nhûäng nhaâ chuyïn mön, nhûäng ngûúâi
laâm viïåc dûåa trïn phêím chêët nghïì nghiïåp, maâ nhûäng phêím chêët naây, nïëu coân
giaá trõ vaâ àuã sûác maånh thò noá coá thïí thùæng thïë moåi àoâi hoãi hoùåc aáp lûåc tûâ phña
trïn hay tûâ bïn ngoaâi. Nhûäng giaá trõ nghïì nghiïåp àoá bao göìm hai àiïìu: thûá
nhêët, tñnh khaách quan, coá nghôa laâ trònh baây têët caã caác khña caånh cuãa cêu chuyïån,
tòm ra sûå thêåt maâ khöng bõ raâng buöåc vïì chñnh trõ, vaâ trònh baây nhûäng sûå thêåt
àoá möåt caách cöng bùçng vaâ trung lêåp; vaâ thûá hai, quyïët àõnh xem caái gò àaáng
thöng tin trïn cú súã vêån duång nhêët quaán caác giaá trõ cuãa tin tûác, khöng chõu aãnh
hûúãng búãi caác chûúng trònh nghõ sûå chñnh trõ hay bõ thiïn lïåch búãi nhûäng tiïìn
àïì tû tûúãng hay phaãi thoaã hiïåp búãi nhûäng lyá do mang tñnh chiïën lûúåc hoùåc liïn
quan àïën lúåi nhuêån.
9. Nùm 1996, John Malone vaâ Rupert Murdoch, hai öng chuã cûåc kyâ thïë lûåc trong caác
töí chûác truyïìn thöng chñnh thöëng, àaä tuyïn böë rùçng hoå chuêín bõ tung ra möåt dõch vuå tin
tûác múái nhùçm àêëu tranh chöëng laåi xu thïë taã khuynh cuãa truyïìn thöng chñnh thöëng (xem
Herman 1999, trang 1-5).
Àoâi hoãi cho rùçng giaá trõ nghïì nghiïåp taác àöång àïën cöng viïåc àûa tin hiïín
nhiïn laâ àuáng úã möåt chûâng mûåc nhêët àõnh. Nhiïìu nhaâ baáo cho rùçng àoá laâ nhûäng
giaá trõ àang àûúåc sûã duång, vaâ vò caác nhaâ baáo coá möåt mûác àöå tûå chuã nhêët àõnh
(nhûng khöng öín àõnh) nïn àöi khi hoå thoaát ly ra khoãi caác chñnh saách, nguyïn
tùæc hoùåc niïìm tin àaä àûúåc xaác lêåp. Nhûng lûåc tûâ phña caác giaá trõ nghïì nghiïåp
naây maånh àïën àêu nïëu àem so vúái caác yïëu töë àûúåc àûa vaâo mö hònh tuyïn
truyïìn? Chuáng coá thïí laâm àaão löån nghiïm troång quan àiïím vïì tin tûác vaâ bònh
luêån xuêët phaát tûâ quaá trònh nöåi hoaá röång raäi vaâ sûã duång ngön ngûä, khuön mêîu,
giaã thiïët vïì tû tûúãng àang chi phöëi cuäng nhû caác quan àiïím chñnh saách vïì caác
vêën àïì quan troång vöën àang hiïån hûäu cöng khai hoùåc ngêìm àõnh taåi nhiïìu töí
chûác truyïìn thöng hay khöng?
Möåt lyá do khiïën caác giaá trõ nghïì nghiïåp khoá coá thïí triïåt tiïu àûúåc nhûäng
yïëu töë vïì cú cêëu vaâ quyïìn lûåc laâ vò viïåc tuyïín duång, sûå an toaân nghïì nghiïåp
vaâ sûå thùng tiïën cuãa caác nhaâ baáo phuå thuöåc vaâo sûå tuên thuã cuãa hoå vúái caác
nguyïn tùæc vaâ chñnh saách àaä àûúåc xaác lêåp. Khi nhaâ baáo bùæt àêìu ài chïåch
àûúâng thò hoå seä hoåc àûúåc tûâ cöng viïåc vaâ seä thñch nghi (xem Breed 1955;
Bonner 1984 trang 340-41; Herman vaâ Chomsky 2002)10. Möåt lyá do khaác nûäa
laâ baãn thên qui tùæc vïì tñnh khaách quan, àùåc biïåt laâ khi vêån duång chuáng trong
thûåc tïë, seä khuyïën khñch sûå phuå thuöåc vïì nguöìn tin vaâo caác àöëi tûúång coá thïë
lûåc, àiïìu naây khiïën caác quan chûác chñnh phuã vaâ giaám àöëc caác cöng ty coá möåt
võ trñ àêìy ûu thïë trong viïåc xaác àõnh vaâ àõnh hònh tin tûác. Caác nhaâ baáo thûúâng
thêëy rùçng, viïåc chuyïín taãi caác thöng tin chñnh thûác maâ khöng coá tñnh chêët
phï bònh laâ möåt cöng viïåc dïî daâng vaâ chêëp nhêån àûúåc, trong khi vûúåt quaá
giúái haån àoá laâ möåt sûå cam go vaâ coá nguy cú trúã thaânh thuâ àõch vúái nhûäng
ngûúâi cêëp tin chñnh. Àiïìu naây chó taåo ra sûå khaách quan danh nghôa, chûá
khöng phaãi thûåc chêët, nhûng noá laåi miïu taã caách àûa tin phöí biïën hiïån nay
(Herman 1999, chûúng 5; Tuchman 1972).
Cuöëi cuâng, nhû àaä nïu trûúác àêy, caác nhaâ baáo coá xu hûúáng chêëp nhêån
nhûäng hïå tû tûúãng chi phöëi trong xaä höåi cuãa hoå, maâ nhûäng hïå tû tûúãng naây
àûúåc àûa vaâo cöng viïåc àûa tin nhû nhûäng nhêån àõnh chuã quan ngêìm hoùåc
tiïìn àïì vïì nhûäng sûå kiïån coân gêy tranh caäi vaâ dûåa trïn nhûäng nhêån àõnh chuã
quan. Niïìm tin vaâo giaá trõ cuãa thõ trûúâng vaâ tûå do thûúng maåi nùçm trong
10. Bonner (1984) laâ baãn tûúâng thuêåt toám tùæt vïì viïåc anh àaä bõ Taåp chñ phöë Wall têën
cöng nhû thïë naâo àïí anh kïí laåi cuöåc thaãm saát El Mozote taåi En Xanvaào. Ngay sau cuöåc
têën cöng naây, ban quaãn lyá túâ Thúâi baáo New York àaä chuyïín anh khoãi cöng viïåc naây.
nhoám tiïu chñ naây. Gans (1979) khùèng àõnh rùçng, sûå hiïån diïån cuãa nhûäng yïëu
töë tû tûúãng naây nhû nhûäng nïìn taãng cho cöng viïåc àûa tin thûåc sûå khöng vi
phaåm tñnh khaách quan. Öng vêîn baão lûu yá kiïën cho rùçng vò chuáng àaä àûúåc
gùæn vaâo nhûäng nhêån àõnh vïì tin tûác nïn “noá khöng mêu thuêîn vúái tñnh khaách
quan - thûåc ra, noá laâm cho tñnh khaách quan trúã thaânh khaã thi. Laâ möåt phêìn
cuãa cöng viïåc nhêån àõnh vïì tin tûác, caác giaá trõ vônh cûãu laâ giaá trõ cuãa nghïì baáo
chûá khöng phaãi cuãa nhaâ baáo; kïët quaã laâ, caác nhaâ baáo coá thïí caãm thêëy khaách
quan vaâ khöng cêìn phaãi gaán nhûäng giaá trõ caá nhên cuãa mònh vaâo” (Gans 1979,
trang 196-97). Tuy nhiïn, nïëu caác tiïìn àïì phaãn aánh tû tûúãng chi phöëi àaä àûúåc
löìng gheáp tûâ trûúác vaâo caác nhêån àõnh vïì tin tûác, thò tñnh khaách quan àaä bõ xêm
haåi tûâ trûúác vaâ caác nhaâ baáo cuãa Gans khöng phaãi àûa ra caác giaá trõ caá nhên vò
àiïìu àoá àaä àûúåc laâm röìi. Öng àaä gúä gaåc tñnh khaách quan cuãa nghïì baáo bùçng
caách chuyïín vïì mùåt ngûä nghôa khaái niïåm àõnh kiïën vïì tû tûúãng vaâ khöng
khaách quan cuãa nghïì baáo, chûá khöng phaãi cuãa ngûúâi laâm baáo11, nhûng sûå
thêëm dêìn tû tûúãng, kïí caã tû tûúãng böí trúå, vaâo quaá trònh taåo tin úã bêët kyâ khêu
naâo, àïìu khöng hïì tûúng thñch vúái quan niïåm àêìy yá nghôa vïì tñnh khaách quan
vaâ giaá trõ nghïì nghiïåp.
Caác nghiïn cûáu tònh huöëng àiïín hònh
Taác àöång xêm nhêåp cuãa caác yïëu töë trong mö hònh tuyïn truyïìn àïën kïët quaã
hoaåt àöång cuãa giúái truyïìn thöng tûúng tûå nhû taác àöång cuãa àöìng tiïìn àïën bêìu
cûã. Trong möåt phên tñch quan troång vïì quaá trònh bêìu cûã, nhaâ khoa hoåc chñnh
trõ Thomas Ferguson (1995, trang 28-29) àaä cho rùçng, úã àêu maâ nhûäng ngûúâi
taâi trúå cho quaá trònh bêìu cûã àöìng yá vïì möåt vêën àïì, thò úã àoá caác bïn seä khöng
àua tranh vúái nhau vïì vêën àïì àoá nûäa, ngay caã khi cöng chuáng noái chung coá
thïí vêîn quan têm àïën möåt giaãi phaáp lûåa choån khaác. Tûúng tûå, úã àêu maâ nhûäng
chuã nhên cuãa caác haäng truyïìn thöng vaâ caác cöng ty thuï hoå quaãng caáo nhêët trñ
vïì möåt vêën àïì, thò úã àoá mö hònh tuyïn truyïìn seä khiïën chuáng ta cho rùçng
11. Gans cuäng khùèng àõnh rùçng hïå tû tûúãng böí trúå ñt thiïn võ hún so vúái caác tû tûúãng
khaác: “trong phên tñch cuöëi cuâng, noá khuyïën khñch [caác phoáng viïn] tû duy ñt nhiïìu cúãi
múã hún, chûá khöng phaãi bõ aáp àùåt sùén möåt tû tûúãng” (1979, trang 277-78). Lyá leä naây
khöng thuyïët phuåc. Caác nhaâ baáo, nhûäng ngûúâi thêåm chñ khöng nhêån ra sûå àõnh kiïën cuãa
hoå, khoá coá thïí trúã nïn khaách quan hún nhûäng ngûúâi nhêån biïët àûúåc àiïìu àoá. Vúái loaåi
ngûúâi thûá nhêët khöng cêìn phaãi nhûúång böå gò àïí dung hoaâ hoå caã, àoá laâ möåt chên lyá hoaân
toaân roä raâng.
truyïìn thöng seä hêåu thuêîn cho quan àiïím cuãa öng chuã vaâ caác haäng thuï quaãng
caáo, chûá khöng cho pheáp tranh luêån kõch liïåt vaâ àûa tin phï bònh vïì chuã àïì àoá.
Khi öng chuã vaâ caác haäng thuï quaãng caáo laâ nhûäng thaânh viïn quan troång cuãa
thõ trûúâng vaâ seä phaãn aánh bêët cûá sûå àöìng thuêån naâo cuãa thõ trûúâng, thò àiïìu àoá
cuäng coá nghôa nhû viïåc noái rùçng, quan àiïím cuãa truyïìn thöng vïì vêën àïì àoá seä
phaãn aánh sûå lûåa choån cuãa thõ trûúâng.
Quöëc phoâng vaâ ngên saách daânh cho quöëc phoâng
Cöång àöìng doanh nghiïåp úã Myä àaä höî trúå möåt ngên saách quöëc phoâng lúán trong
nhiïìu nùm, vò quöëc phoâng àaä trûåc tiïëp múã ra nhiïìu phi vuå kinh doanh coá giaá
trõ, laâ nguöìn taâi trúå chñnh vaâ trúå cêëp cho cöng nghïå múái, vaâ cung cêëp caác lûåc
lûúång quên àöåi àïí múã ra nhûäng cú höåi thõ trûúâng múái cho caác haäng xuyïn quöëc
gia cuãa Myä. Lúåi ñch mang laåi cho thûúâng dên Myä thò keám roä raâng hún, vaâ trong
nhiïìu nùm, caác cuöåc àiïìu tra dû luêån àaä cho thêëy trûâ nhûäng luác coá chiïën tranh
hoùåc nhûäng nöîi lo súå hoùåc hoaãng loaån traân lan, coân thò cöng chuáng noái chung
muöën chi tiïu ñt hún cho quöëc phoâng vaâ nhiïìu hún cho giaáo duåc cuäng nhû caác
khoaãn dên sûå khaác (vïì möåt nghiïn cûáu lúán, xem Kull 1996; vïì sûå phaãn àöëi cuãa
cöng chuáng trûúác nhûäng khoaãn chi tiïu quöëc phoâng quaá mûác trong thúâi kyâ
cêìm quyïìn cuãa Reagan, xem Ferguson vaâ Rogers 1986, trang 19-24). Tuy nhiïn,
vúái sûå nhêët trñ cuãa caác doanh nghiïåp - tûác laâ thõ trûúâng - caác àaãng phaái lúán
khöng muöën tranh caäi vïì vêën àïì naây, vaâ caác haäng truyïìn thöng lúán cuäng
khöng quaá thiïët tha vúái nhûäng ûáng cûã viïn nhêën maånh vêën àïì naây, cuäng nhû
khöng tûå mònh nhêën maånh àïën noá.
Àiïìu naây àûúåc phaãn aánh trong chiïën dõch tranh cûã töíng thöëng nùm 2000,
trong àoá caã George W. Bush lêîn Al Gore àïìu khöng quan têm àïën bêët cûá sûå
àaánh àöíi naâo giûäa caác khoaãn chi tiïu dên sûå vaâ quên sûå; trïn thûåc tïë, caã hai àïìu
baây toã sûå cêìn thiïët phaãi múã röång ngên saách quöëc phoâng vaâ chó tranh caäi vúái
nhau vïì nhûäng tuyïn böë cam kïët cuãa mònh vúái quöëc phoâng, cuäng nhû vïì qui
mö vaâ cêëu thaânh cuãa caác khoaãn tùng chi àûúåc àïì xuêët. ÛÁng cûã viïn cuãa àaãng
phaái thûá ba Ralph Nader thò àïì nghõ cùæt giaãm ngên saách quöëc phoâng, nhûng
öng naây khöng àûúåc pheáp tham dûå vaâo cuöåc tranh luêån quöëc gia vúái Bush vaâ
Gore. Àïí giaãi thñch cho viïåc loaåi öng naây khoãi cuöåc tranh luêån, túâ Thúâi baáo New
York (baâi xaä luêån söë ra ngaây 30 thaáng 6 nùm 2000) àaä cho rùçng, hai àaãng lúán àaä
phaãn aánh têët caã caác yá kiïën maâ cöng chuáng cêìn. Baâi baáo lûu yá rùçng Nader khöng
cêìn phaãi chaåy àua vò hai àaãng naây àaä àûa ra “sûå lûåa choån hai nùm roä mûúâi”
nïn khöng coá möåt logic thuyïët phuåc naâo cêìn möåt sûå ûáng cûã tûâ àaãng phaái thûá ba
trong nùm nay.” Túâ Thúâi baáo New York vaâ giúái truyïìn thöng chñnh thöëng noái
chung àaä ài theo sûå àõnh hûúáng cuãa Bush-Gore trong vêën àïì naây, chó àún giaãn
laâ àïí khöng cho pheáp bêët kyâ cuöåc thaão luêån nghiïm tuác naâo vïì sûå àaánh àöíi
trong ngên saách daânh cho quöëc phoâng hay xaä höåi dên sûå. Àïí laâm àiïìu àoá, coá
thïí noái truyïìn thöng àaä phaãi chiïìu theo sûå lûåa choån cuãa thõ trûúâng.
Toaân cêìu hoaá vaâ thûúng maåi tûå do
Caác thaânh viïn chi phöëi cuãa thõ trûúâng cuäng luön àûáng úã tuyïën àêìu trong quaá
trònh toaân cêìu hoaá vaâ trong võïc hêåu thuêîn cho nhûäng chñnh saách àïí xuác tiïën
quaá trònh naây, chùèng haån nhû caác hiïåp àõnh, caác khoaãn viïån trúå vaâ hêåu thuêîn
cho WTO, Quyä Tiïìn tïå Quöëc tïë (IMF) vaâ Ngên haâng Thïë giúái. Nhû trong
trûúâng húåp ngên saách quên sûå hay dên sûå, cöång àöìng doanh nghiïåp vaâ cöng
chuáng noái chung cuäng khöng nhêët trñ vïì vêën àïì naây. Nhû àaä nïu úã trïn, caác
cuöåc àiïìu tra dû luêån àûúåc tiïën haânh trûúác khi thöng qua NAFTA àaä cho thêëy
àaåi àa söë ngûúâi dên phaãn àöëi viïåc thöng qua hiïåp àõnh naây - vaâ sau naây laâ viïåc
cûáu trúå taâi chñnh cho caác nhaâ àêìu tû vaâo chûáng khoaán Mïhicö - nhûng têìng lúáp
coá thïë lûåc thò laåi uãng höå viïåc thöng qua noá.
Vïì nhûäng vêën àïì naây, truyïìn thöng chñnh thöëng àaä gêìn nhû luön nhêët
quaán vúái chñnh mònh àûáng vïì phña cöång àöìng doanh nghiïåp, hêåu thuêîn cho
caác hiïåp àõnh thûúng maåi, WTO, IMF, Ngên haâng Thïë giúái vaâ thêím quyïìn
àaâm phaán nhanh trong caã caác baâi xaä luêån lêîn trong viïåc àûa tin cuãa mònh.
Quan àiïím cuãa truyïìn thöng coi thûúng maåi tûå do laâ töët vaâ mang laåi lúåi ñch
cho ngûúâi dên, caã trong nûúác lêîn úã nûúác ngoaâi, vaâ cho têët caã caác têìng lúáp dên
cû; vaâ viïåc phaãn àöëi nhûäng bêìy töi trung thaânh naây cuãa thûúng maåi tûå do chó
dûåa trïn àöång cú tûå saãn tûå tiïu cuãa caác lúåi ñch àùåc biïåt chûá khöng coá lyá leä naâo
dûåa trïn phên tñch kinh tïë vïì sûå phên chia lúåi ñch vaâ töín thêët. Nhûäng àiïím
dûúâng nhû rêët hiïín nhiïn àöëi vúái caã nhûäng biïn têåp viïn vaâ nhaâ baáo chñnh
thöëng haâng àêìu laâ hoå söët ruöåt vúái nhûäng lyá leä phaãn àöëi àiïìu naây, vaâ nhùæc ài
nhùæc laåi rùçng, “thûúng maåi tûå do laâ töët”, giöëng nhû möåt cêu thêìn chuá rêët hiïín
nhiïn vêåy12.
12. Möåt cuöåc hoåp àûa nhûäng tin nöíi bêåt khöng chñnh thûác úã Thúâi baáo New York
(Passell 1993) àaä cöí suáy möåt caách àún giaãn: “Thûúng maåi tûå do nghôa laâ tùng trûúãng.
Thûúng maåi tûå do nghôa laâ tùng trûúãng. Thûúng maåi tûå do nghôa laâ tùng trûúãng. Chó cêìn
noái cêu àoá 50 lêìn nûäa laâ moåi nghi ngúâ seä tan biïën hïët.” Khöng cêìn noái cuäng biïët cêu noái
vúä loâng naây khöng chûáa àûång möåt quan àiïím naâo thaách thûác caách cöí suáy trïn.
Viïåc sûã duång thuêåt ngûä ‘lúåi ñch àùåc biïåt’ àaä tûå noá thïí hiïån roä sûå tûå nguyïån
cuãa giúái truyïìn thöng àûáng vaâo haâng nguä cuãa cöång àöìng doanh nghiïåp vaâ thõ
trûúâng. Truyïìn thöng khöng coi cöång àöìng doanh nghiïåp hay böå phêån cûã tri
uãng höå thûúng maåi tûå do cuãa mònh laâ caác lúåi ñch àùåc biïåt, maâ coi àoá laâ sûå thïí
hiïån lúåi ñch quöëc gia. Lúåi ñch àùåc biïåt àaä àûúåc thûâa nhêån laâ nhûäng ngûúâi coá
thïí bõ thua thiïåt trong troâ chúi thûúng maåi tûå do, “chuã yïëu laâ phuå nûä, ngûúâi
da àen vaâ göëc Têy Ban Nha” vaâ “nhûäng cöng nhên saãn xuêët baán laânh nghïì”
(Lueck 1993), maâ phêìn àöng trong söë hoå àûáng àùçng sau kïët quaã cuãa caác cuöåc
àiïìu tra dû luêån cho biïët àa söë phaãn àöëi NAFTA vaâ caác hiïåp àõnh thûúng maåi
khaác. Trong möåt trûúâng húåp àiïín hònh, Meg Greenfield - möåt biïn têåp viïn
chuyïn muåc vïì yá kiïën ngûúåc chiïìu cuãa túâ Bûu àiïån Washington, àaä traã lúâi
nhûäng yá kiïën chó trñch sûå thiïëu cên àöëi trong cöåt yá kiïën cuãa túâ baáo vïì NAFTA
nhû sau: “Trong trûúâng húåp hiïëm hoi naây, khi maâ nhûäng ngûúâi phuå traách
chuyïn muåc cuãa túâ baáo, duâ laâ caánh taã, caánh hûäu hay trung dung, àïìu nhêët
trñ… Töi khöng tin viïåc taåo ra möåt sûå cên àöëi giaã taåo khi maâ noá khöng töìn taåi
laâ möåt viïåc laâm àuáng àùæn” (trñch trong Kurtz 1993). Tuy nhiïn, caác cuöåc àiïìu
tra dû luêån cho thêëy àa söë ngûúâi dên phaãn àöëi NAFTA, thò sûå thöëng nhêët
quan àiïím uãng höå NAFTA giûäa caác chuyïn gia cuãa túâ Bûu àiïån Washington
àún thuêìn àaä nïu bêåt thiïn kiïën cuãa möåt têìng lúáp àöng àaão caác chuyïn gia
cuãa doâng chñnh thöëng.
Möåt biïíu hiïån khaác cuãa viïåc hoaâ húåp trong quan àiïím cuãa baáo giúái vaâ
caác doanh nghiïåp vïì vêën àïì thûúng maåi àûúåc thïí hiïån qua sûå sùén saâng cuãa
giúái truyïìn thöng cuâng kïët húåp vúái nhûäng cöng ty thuï quaãng caáo àïí thuác
àêíy thûúng maåi tûå do. Trûúâng húåp àaáng lûu yá nhêët laâ caác söë baâi “quaãng caáo
luêån” göìm ba phêìn trïn túâ Thúâi baáo New York, bùæt àêìu tûâ thaáng 4 nùm 1993,
dûåa trïn sûå baân baåc cuãa túâ baáo àöëi vúái bïn quaãng caáo àïí “phaãn aánh lúåi ñch
kinh tïë vaâ xaä höåi tñch cûåc cuãa NAFTA.” Tin tûác vïì cuöåc baân baåc naây doâ ró àaä
dêîn àïën möåt söë cuöåc biïíu tònh trûúác toaâ baáo vúái möåt lêåp trûúâng rêët cûáng rùæn
vïì vêën àïì naây, vúái kïët quaã laâ, túâ baáo àaä tûâ chöëi khöng cho pheáp nhûäng ai coá
lêåp trûúâng phaãn àöëi sûå hêåu thuêîn àoá àûúåc àùng quaãng caáo trïn caác söë quaãng
caáo luêån naây13.
Truyïìn thöng cuäng chùèng laâm gò nhiïìu àïí cho pheáp bêët kïí cuöåc tranh
13. Thû thoaã thuêån cuãa túâ Thúâi baáo ngaây 6 thaáng 4 nùm 1993 vaâ thû phaãn àöëi gûãi
àïën chuã buát túâ baáo do 10 töí chûác phï bònh truyïìn thöng danh tiïëng soaån thaão, àûúåc
àùng trïn túâ Lúâi noái döëi cuãa Thúâi àaåi chuáng ta - Lies of Our Times (1993, trang 20-21).
luêån naâo vïì vêën àïì thûúng maåi tûå do. Tuy àöi khi cuäng cöng nhêån rùçng seä coá
ngûúâi àûúåc keã mêët, nhûng baáo giúái thûúâng hïët sûác ngêìn ngaåi khöng muöën ài
sêu vaâo chi tiïët taác àöång àïën sûác maånh thûúng lûúång cuãa ngûúâi lao àöång vaâ
sûå bêët bònh àùèng, vaâ thûúâng ngêëm ngêìm hay cöng khai, àïìu khöng chêëp nhêån
coá bêët cûá ai laâ ngûúâi bõ thua thiïåt. Baáo chñ cuäng thûúâng xuyïn sûã duång cuåm
tûâ thên thiïån thûúng maåi tûå do àïí mö taã moåi sûå thoaã thuêån coá liïn quan trûúác
nhêët vaâ trïn hïët àïën quyïìn cuãa nhaâ àêìu tû, chûá khöng phaãi thûúng maåi, vaâ
thêåm chñ hoå coân khöng àïì cêåp caã àïën nhûäng quyïìn cuãa nhaâ àêìu tû naây nûäa.
Hoå cuäng thûúâng xuyïn phúát lúâ möåt sûå thêåt rùçng, quyïìn súã hûäu trñ tuïå, nhû
bùçng saáng chïë chùèng haån, laâ quyïìn àöåc quyïìn nïn noá vi phaåm sûå tûå do cuãa
thûúng maåi, vaâ trong luác thuác giuåc vïì lúåi ñch cuãa thûúng maåi tûå do àöëi vúái caác
nûúác àang phaát triïín, truyïìn thöng cuäng khöng hïì ghi nhêån möåt àiïìu rùçng,
têët caã caác nûúác cöng nghiïåp hoaá lúán - bao göìm Àûác, Nhêåt Baãn, Anh, Myä - vaâ
kïí caã nhûäng con Höí chêu AÁ nûäa, cuäng àaä duâng chïë àöå baão höå trong nhûäng
khoaãng thúâi gian daâi àïí giuáp hoå caånh tranh àûúåc toaân cêìu trûúác khi cêët caánh
sang giai àoaån tùng trûúãng bïìn vûäng (Amsden 1989; Wade 1990). Truyïìn
thöng Myä khöng chó khöng taåo àiïìu kiïån tranh luêån vïì vêën àïì naây maâ thêåm
chñ coân tûâ chöëi àiïìu àoá, vúái möåt luêån àiïåu sai lêìm truyïìn thöëng rùçng, thûúng
maåi tûå do laâ con àûúâng mang laåi sûå phaát triïín àoá (thñ duå vïì möåt sai lêìm nhû
vêåy, xem Nasar 1991).
Thûúng maåi tûå do vaâ dên chuã
Sûå can thiïåp sêu phi dên chuã vaâ phaãn dên chuã trong caách àöëi xûã cuãa truyïìn
thöng àöëi vúái vêën àïì thûúng maåi tûå do khöng nhûäng ài xa hún caã viïåc hoå
tûâ chöëi caác quyïìn cuãa ngûúâi lao àöång, maâ coân tòm caách gêy aãnh hûúãng àïën
giúái lêåp phaáp. Thñ duå, nhûäng yá kiïën chó trñch quaá trònh toaân cêìu hoaá àang
diïîn ra cho rùçng, quaá trònh naây àang bõ thua thiïåt búãi sûå bûng bñt, ra quyïët
àõnh àùçng sau nhûäng caánh cûãa àoáng im óm, thiïëu sûå tranh luêån cuäng nhû
viïåc cho ra àúâi nhûäng thoaã thuêån vaâ cú chïë nhùçm tûúác ài cuãa caác chñnh
quyïìn dên chuã quyïìn àûúåc phuåc vuå nhûäng ngûúâi dên bònh thûúâng, khöng
phaãi caác têåp àoaân, cuãa hoå. Trong böëi caãnh àöng àaão quêìn chuáng àang phaãn
àöëi rêët nhiïìu nhûäng haânh àöång kiïíu naây, thò viïåc cöë thöng qua nhûäng thoaã
thuêån nhû vêåy phaãi chùng chñnh laâ sûå têën cöng vaâo nïìn dên chuã àïí phuåc vuå
cho caái goåi laâ Ralph Nader vaâ caác nhaâ phï bònh khaác àöëi vúái quaá trònh toaân
cêìu hoaá cöng ty goåi laâ “dûå luêåt cuãa giúái cöng ty vïì quyïìn”. Tuy nhiïn, thõ
trûúâng laåi uãng höå nhûäng haânh àöång naây, vaâ truyïìn thöng theo chên thõ
trûúâng. Hoå khöng bao giúâ sûã duång caác baâi xaä luêån àïí phï phaán hay maãy
may quan têm chuát naâo àïën sûå bûng bñt; àïën tñnh chêët aáp àùåt tûâ trïn xuöëng
trong caác böå luêåt vaâ quy chïë múái hay nhûäng taác àöång gêy phûúng haåi àïën
nguyïn tùæc dên chuã cuãa chuáng.
Quaã thûåc, truyïìn thöng chñnh thöëng coân coá nhûäng lúâi taán dûúng maånh meä
àöëi vúái taác àöång phaãn dên chuã cuãa nhûäng thïí chïë vaâ thoaã thuêån múái. Thñ duå,
möåt trong nhûäng luêån cûá chñnh uãng höå NAFTA laâ noá “buöåc chùåt” Mïhicö vaâo
“caãi caách”, khiïën chñnh phuã nûúác naây khöng thïí àaão ngûúåc àûúåc tiïën trònh. Saáu
trong söë mûúâi baâi xaä luêån cuãa Thúái baáo New York vïì cuöåc tranh luêån NAFTA
trong nùm 1993 àaä àïì cêåp àïën giaá trõ naây cuãa hiïåp àõnh. Viïåc nhaâ laänh àaåo
Mïhicö tham gia àaâm phaán hiïåp àõnh naây thùæng cûã àûúåc àöng àaão quêìn chuáng
cho rùçng àoá laâ sûå gian lêån, nhûng àiïìu naây khöng aãnh hûúãng àïën quan àiïím
cuãa túâ Thúâi baáo (hay caác haäng truyïìn thöng khaác) vïì tñnh phuâ húåp cuãa viïåc troái
chùåt Mïhicö vaâo caãi caách thöng qua hiïåp àõnh naây.
Sau khi cuöåc khuãng hoaãng Mïhicö buâng nöí nùm 1994, quan chûác vaâ caác
nhaâ kinh tïë Myä àaä chó ra rùçng, Mïhicö luác naây àaä khöng thïí duâng haån ngaåch
nhêåp khêíu vaâ sûå tiïëp cêån coá haån chïë àïën ngoaåi tïå àïí tûå baão vïå mònh àûúåc nûäa,
vaâ seä phaãi àau àúán buöng tay cho laåm phaát àïí àaåt àïën möåt thïë cên bùçng múái.
Tñnh chêët phi dên chuã cuãa hïå thöëng nhûäng raâng buöåc naây khöng bao giúâ gêy
àûúåc chuá yá cho giúái truyïìn thöng chñnh thöëng Myä, vò tin tûác vaâ quan àiïím cuãa
hoå vïì nhûäng vêën àïì naây àïìu tûúng àöìng vúái quan àiïím cuãa cöång àöìng doanh
nghiïåp noái chung.
Mùåc duâ tuêìn haânh àûúâng phöë tûâ lêu àaä àûúåc xem nhû möåt biïíu hiïån cuãa
tiïën trònh dên chuã, nhûng caách xûã lyá cuãa giúái truyïìn thöng chñnh thöëng àöëi vúái
caác cuöåc tuêìn haânh úã Seattle, Washington D.C., Quebec vaâ Genoa hêìu hïët àïìu
giöëng nhau úã tñnh àöåc àoaán vaâ thuâ àõch, vúái möåt sûå thiïn võ roä raâng vïì phña
caãnh saát vaâ chöëng laåi nhûäng ngûúâi biïíu tònh, vaâ quan troång hún laâ hoå thûúâng
laãng traánh khöng àïì cêåp àïën nhûäng vêën àïì cöët loäi. Nhúá laåi caách xûã lyá àêìy àõnh
kiïën cuãa truyïìn thöng àöëi vúái nhûäng ngûúâi biïíu tònh trong thúâi kyâ Chiïën tranh
Viïåt Nam (Gitlin 1980; Morgan 2000), hoå àaä thöíi phöìng sûå baåo àöång cuãa nhûäng
ngûúâi biïíu tònh, xoa dõu sûå khiïu khñch vaâ baåo lûåc cuãa caãnh saát, vaâ thïí hiïån möåt
sûå dïî daäi quaá àaáng trûúác nhûäng chiïën thuêåt vi phaåmluêåt cuãa caãnh saát àûúåc
vaåch ra nhùçm haån chïë moåi haânh àöång cuãa nhûäng ngûúâi biïíu tònh, cho duâ laâ biïíu
tònh hoaâ bònh hay baåo àöång (Ackerman 2000; Coen 2000; DeMause 2000). Mùåc
duâ caãnh saát Seattle àaä duâng sûác maånh vaâ húi cay àïí àöëi phoá vúái nhûäng ngûúâi
biïíu tònh bêët baåo àöång rêët lêu trûúác khi möåt nhoám ngûúâi biïíu tònh neám vúä cûãa
kñnh, nhûng trûúác sau thò giúái truyïìn thöng cuäng àaä àöíi trùæng thay àen, àûa tin
rùçng baåo lûåc cuãa caãnh saát laâ àïí àöëi phoá laåi vúái sûå baåo àöång cuãa nhûäng ngûúâi
biïíu tònh14.
Sûå thuâ àõch cuãa truyïìn thöng àöëi vúái nhûäng ngûúâi biïíu tònh, hoaân toaân phuâ
húåp vúái thaái àöå thuâ àõch cuãa nhûäng cú súã kinh doanh khaác, àaä khiïën hoå toaân
têm toaân yá vúái Luêåt Sûãa àöíi lêìn thûá nhêët theo caách chûa tûâng coá, ngay caã khi
gùæn liïìn àïën quyïìn lúåi vaâ sûå ûu àaäi cuãa chñnh hoå.
Ngaânh hoaá chêët
Möåt trûúâng húåp àiïín hònh khaác trong àoá truyïìn thöng hêåu thuêîn cho thõ
trûúâng àûúåc phaãn aánh trong caách xûã lyá cuãa hoå àöëi vúái ngaânh hoaá chêët vaâ caác
qui àõnh cuãa ngaânh naây. Vò ngaânh hoaá chêët coá quyïìn lûåc, cuäng nhû giúái
truyïìn thöng caãm nhêån àûúåc nhu cêìu cuãa cöång àöìng doanh nghiïåp, nïn
truyïìn thöng àaä bònh thûúâng hoaá caái hïå thöëng maâ Carson (1962, trang 183) goåi
laâ “sûå àêìu àöåc chuáng ta coá chuã yá, röìi sau àoá phong toaã kïët quaã”. Ngaânh naây
àûúåc pheáp saãn xuêët vaâ baán hoaá chêët (vaâ trong thêåp niïn 90 coân caã thûåc phêím
laâ saãn phêím cöng nghïå sinh hoåc nûäa) maâ khöng cêìn coá bùçng chûáng àöåc lêåp
vaâ tiïn quyïët vïì sûå an toaân, vaâ sûå “kiïím soaát” cuãa Cú quan Baão vïå Möi trûúâng
(EPA) àaä bõ töín thûúng nghiïm troång do tònh traång thiïëu kinh phñ vaâ nhûäng
haån chïë vïì chñnh trõ caã trong viïåc tùng cûúâng hiïåu lûåc thûåc thi luêåt cuäng nhû
tiïën haânh kiïím àõnh (xem Fagin vaâ Lavelle 1996, chûúng 4-5). Möåt nghiïn cûáu
lúán cuãa Höåi àöìng Nghiïn cûáu Quöëc gia nùm 1984 (Thornton 2000, trang 99-
100) àaä phaát hiïån thêëy, 78% caác saãn phêím hoaá chêët àûúåc mua baán àïìu khöng
coá caác söë liïåu vïì mûác àöå nguy haåi sûác khoeã, vaâ haâng chuåc nùm sau, Quyä Baão
vïå Möi trûúâng cêåp nhêåt cuäng khöng thêëy coá gò caãi thiïån. Chûúng trònh Àöåc
hoåc Quöëc gia chó kiïím àõnh àûúåc chêët gêy ung thû (chûá chûa noái àïën vö söë
nhûäng hêåu quaã nguy haåi khaác coá thïí coá) chûáa trong 10 àïën 20 loaåi hoaá chêët
möåt nùm; trong khi àoá, möîi nùm ngaânh hoaá chêët tung ra thõ trûúâng tûâ 500 àïën
1.000 saãn phêím múái, vaâ do àoá, nïìn taãng kiïën thûác cuãa chuáng ta vïì viïåc naây
àang giaãm maånh.
14. Zachary Wolfe, quan saát viïn phaáp luêåt vaâ àiïìu phöëi viïn cuãa Höåi Luêåt gia Quöëc
gia, àaä kïët luêån rùçng “Caãnh saát tòm caách taåo ra möåt bêìu khöng khñ hoaãng loaån saát sûúân,”
vaâ bêët cûá ai thêåm chñ chó cöë gùæng nghe quan àiïím àöëi lêåp cuäng coá nguy cú bõ caãnh saát
àaánh àêåp “chó vò hoå àûáng trong khu vûåc àang coá diïîn thuyïët” (trñch trong Coen 2000).
Hïå thöëng naây hoaåt àöång rêët töët àöëi vúái ngaânh, vò ngaânh naây muöën baán
haâng maâ khöng bõ can thiïåp, vaâ vïì cú baãn phoá mùåc têët caã caác nghiïn cûáu vaâ thûã
nghiïåm mûác àöå an toaân cho ngaânh tûå lo, cho pheáp ngaânh tûå quyïët àõnh xem khi
naâo thò nhûäng kïët quaã àoá àaáng chuyïín giao sang cho EPA. Àêy laâ möåt thoaã
thuêån cöí àiïín coá tñnh chêët nuöi ong tay aáo. Hïå thöëng naây rêët ñt phuåc vuå lúåi ñch
cöng cöång, vaâ quyïìn lûåc cuãa ngaânh trong viïåc gêy aãnh hûúãng, thêåm chñ àöi khi
coân luäng àoaån, EPA àaä khiïën sûå bêët cêåp cuãa ngaânh caâng thïm nghiïm troång
(Fagin vaâ Lavelle 1996, chûúng 4-5; Herman 1999, chûúng 17). Tuy nhiïn,
ngaânh thûúâng cam àoan rùçng, sûå an toaân cuãa caác hoaá chêët àûúåc àaãm baão búãi
caác qui àõnh cuãa EPA (hoùåc Cú quan quaãn lyá thûåc dûúåc phêím)15, nhûäng qui
àõnh maâ ngaânh cöë gùæng töëi àa àïí laâm suy yïëu chuáng, vaâ nhû àaä noái, ngaânh àaä
khöng tuên thuã àöëi vúái hêìu hïët caác loaåi hoaá chêët trïn thõ trûúâng.
Vúái sûå höî trúå cuãa truyïìn thöng, ngaânh hoaá chêët cuäng àaä nhêån àûúåc sûå chêëp
thuêån röång raäi quan àiïím cuãa ngaânh cho rùçng hoaá chêët cêìn àûúåc àaánh giaá theo
tûâng saãn phêím möåt trïn cú súã phên tñch nhûäng ruãi ro cuãa chuáng àöëi vúái caá nhên
vaâ sûå chõu àûång cuãa con ngûúâi. Tuy nhiïn, ào lûúâng nhûäng ruãi ro vaâ khaã nùng
chõu àûång cuãa con ngûúâi laâ cûåc kyâ khoá khùn, vò khöng thïí coá caác thñ nghiïåm àöëi
chûáng, sûå thiïåt haåi khöng böåc löå trong nhiïìu nùm, caác hònh thûác gêy thiïåt haåi coá
thïí khöng àûúåc biïët trûúác, hoaá chêët coá thïí tûúng taác vúái caác chêët khaác trong möi
trûúâng vaâ coá thïí tñch tuå dêìn vïì mùåt sinh hoåc, vaâ caác saãn phêím phên taách cuãa
hoaá chêët coá thïí coá nhûäng nguy hiïím riïng. Hún nûäa, nïëu haâng nghòn hoaá chêët
cuâng àûúåc tung vaâo möi trûúâng, nhiïìu trong söë àoá töìn taåi dai dùèng, coá tñnh chêët
tñch tuå dêìn vïì mùåt sinh hoåc vaâ tûúng taác vúái caác loaåi hoaá chêët khaác maâ möåt chñnh
saách cöng boã qua caác hiïåu ûáng phuå vaâ tûúng taác àïën con ngûúâi vaâ möi trûúâng
thò seä laâ thiïëu soát vaâ vö traách nhiïåm.
Chñnh saách dûåa trïn nguyïn tùæc àïì phoâng, bõ ngaânh hoaá chêët phaãn àöëi
quyïët liïåt vúái sûå hêåu thuêîn cuãa chñnh phuã Myä16, seä khöng cho pheáp tung caác
hoaá chêët vaâo möi trûúâng nïëu chûa àûúåc kiïím àõnh àêìy àuã, seä nghiïm cêëm
15. Giaám àöëc phuå traách vêën àïì cöng khai hoaá cuãa Monsanto, öng Phil Angell, àaä
phaát biïíu rùçng: “Chuáng töi quan têm àïën viïåc baán caâng nhiïìu caâng töët caác saãn phêím
cöng nghïå sinh hoåc cuãa mònh. Coân àaãm baão àöå an toaân cuãa chuáng laâ cöng viïåc cuãa Cú
quan quaãn lyá thûåc dûúåc phêím” (trñch trong Pollan 1998).
16. Taåi cuöåc hoåp thaáng Giïng nùm 2000 vïì nghõ àõnh thû an toaân sinh hoåc, sûå khùng
khùng cuãa chñnh phuã Myä coi àêy laâ ngaânh “khoa hoåc töët” cuãa WTO, trong khi Liïn
minh Chêu Êu laåi thuác giuåc aáp duång nguyïn tùæc phoâng ngûâa, gêìn nhû àaä laâm cuöåc hoåp
tan vúä (Pollack 2000a, b).
viïåc sûã duång hoaá chêët laâm tñch tuå dûúái lúáp mö cuãa con ngûúâi vaâ coá nhûäng
saãn phêím phuå chûa àûúåc biïët àïën hoùåc coá nguy cú cao, vaâ seä buöåc sûã duång
nhûäng phûúng aán thay thïë khöng nguy hiïím maâ nhûäng phûúng aán naây coá
thïí tòm thêëy hoùåc phaát triïín àûúåc vúái chi phñ phaãi chùng (vïì möåt cuöåc thaão
luêån hay liïn quan àïën viïåc aáp duång nguyïn tùæc àïì phoâng, xem Thorton
2000, chûúng 9-11).
Trong nöî lûåc thaânh cöng nhùçm traánh khöng phaãi aáp duång nguyïn tùæc àïì
phoâng, ngûúâi phaát ngön cuãa ngaânh hoaá chêët àaä cho rùçng, hïå thöëng hiïån haânh
dûåa trïn nïìn khoa hoåc tiïn tiïën, nhûng khoa hoåc khöng noái vúái chuáng ta rùçng
ngaânh naây coá quyïìn gò àûúåc tung caác hoaá chêët vaâo möi trûúâng, nïëu nhûäng
hoaá chêët àoá coá möåt chuát ruãi ro naâo ài chùng nûäa, àoá laâ chûa kïí àïën viïåc ruãi
ro àoá coá chêëp nhêån àûúåc hay khöng - àoá laâ nhûäng quyïët àõnh chñnh trõ. Hún
nûäa, nïëu hoaá chêët trong möi trûúâng khöng àûúåc kiïím àõnh theo têët caã caác biïën
söë coá liïn quan, nhû nhûäng hiïåu ûáng lêu daâi cuãa chuáng àïën hïå miïîn dõch vaâ
khaã nùng sinh àeã, caác chêët tiïìm êín nguy cú gêy ung thû vaâ taác àöång cuãa caác
thaânh phêím phuå cuãa chuáng àïën möi trûúâng, vaâ khöng coá yïëu töë naâo àûúåc
kiïím àõnh, thò nïìn khoa hoåc tiïn tiïën àoá roä raâng dûåa trïn cú súã chñnh trõ chûá
khöng phaãi khoa hoåc.
Ngaânh hoaá chêët àaä gêy ra, vaâ àaä chöëi quanh rêët lêu, vïì bêët cûá sûå töín haåi
naâo xuêët phaát tûâ vö söë caác saãn phêím cuãa chuáng - tûâ chò coá chûáa tetraethyl
trong xùng dêìu vaâ PCB trong pin, cho àïën chêët amiùng, thuöëc trûâ sêu DDT,
vaâ chêët àöåc maâu da cam - nhûäng hoaá chêët maâ àïën nay àïìu àaä chûáng toã roä
raâng laâ vö cuâng àöåc haåi, nhûng ngaânh naây cuäng chó chõu tûâ boã chuáng (vaâ cuäng
thûúâng chó chêëm dûát khöng sûã duång trong nûúác) dûúái nhûäng aáp lûåc kiïn
quyïët vïì phaáp luêåt vaâ àiïìu tiïët. Àöëi vúái nhûäng saãn phêím maâ ngaânh muöën baán
thò hoå luön tòm àûúåc caác nhaâ khoa hoåc, nhûäng ngûúâi muöën laâm chûáng cho sûå
vö haåi cuãa chuáng, hoùåc seä lûu yá rùçng viïåc kïu ca vïì sûå àöåc haåi cuãa chuáng laâ
khöng coá cùn cûá khoa hoåc. Coá thïí thêëy roä sûå khaác biïåt tûúng phaãn vaâ nhêët
quaán giûäa nhûäng kïët quaã nghiïn cûáu khoa hoåc do ngaânh taâi trúå vúái kïët quaã
do caác nhaâ nghiïn cûáu àöåc lêåp tiïën haânh trong cuâng möåt lônh vûåc. Ngoaâi ra,
coân coá vö söë caác trûúâng húåp gian lêån trong cöng taác kiïím àõnh cuãa ngaânh,
cuäng nhû trong viïåc ngaânh sûã duång caác phoâng thñ nghiïåm àïí kiïím àõnh nhùçm
xuyïn taåc kïët quaã sao cho chûáng minh àûúåc saãn phêím cuãa ngaânh laâ chêëp
nhêån àûúåc, cuâng vúái sûå boáp meáo chñnh trõ àïí laâm suy yïëu caác tiïu chuêín qui
àõnh phaáp lyá àaä àûúåc àûa ra aánh saáng (Fagin vaâ Lavelle 1996, chûúng 3-5;
Herman 1999, chûúng 17).
Cho duâ caác ngaânh naây àang laåm duång khoa hoåc nhûng truyïìn thöng laåi cú
baãn chêëp nhêån lyá leä cuãa ngaânh rùçng, chuáng àang höî trúå cho khoa hoåc, traái
ngûúåc hùèn vúái nhûäng yá kiïën chó trñch chuáng àang sûã duång möåt thûá khoa hoåc vö
giaá trõ. Thñ duå, tûâ nùm 1996 àïën thaáng 9 nùm 1998, 258 nhaâ khoa hoåc thuöåc caác
túâ baáo chñnh thöëng àaä sûã duång cuåm tûâ nïìn khoa hoåc vö giaá trõ, nhûng chó coá 21
ngûúâi (8%) sûã duång cuåm tûâ naây àïí aám chó viïåc caác cöng ty laåm duång khoa hoåc,
trong khi coá àïën 160 ngûúâi (62%) laåi duâng noá àïí noái vïì nïìn khoa hoåc maâ caác
nhaâ möi trûúâng àang sûã duång, caác yá kiïën chó trñch giúái cöng ty hay nhûäng viïåc
laâm tïå haåi maâ caác luêåt sû àang kiïån giúái cöng ty. 77 ngûúâi (30%) khöng gùæn cuåm
tûâ àoá vaâo nhûäng trûúâng húåp kïí trïn (Herman 1999, trang 235). Noái toám laåi,
truyïìn thöng àang nöåi hoaá viïåc sûã duång khaã nùng tûå húåp lïå hoaá cuãa ngaânh,
cuäng nhû trûúâng húåp truyïìn thöng àaä bònh thûúâng hoaá tònh traång ngûúâi tiïu
duâng lo ngaåi luác àêìu, thay vò cêìn quan têm àïën vêën àïì an toaân.
Phuâ húåp vúái sûå chi phöëi cuãa ngaânh trong quan àiïím vïì möi trûúâng cuãa giúái
truyïìn thöng, giúái truyïìn thöng mö taã EPA nhû möåt töí chûác àêìy quyïìn lûåc
nhûng coá leä àaä quaá nùng nöí vaâ àêìy aác caãm khi theo àuöíi lúåi ñch cöng cöång. Thûåc
tïë - àêy laâ töí chûác thiïëu kinh phñ trêìm troång, khöng thïí thûåc thi cöng viïåc cuãa
mònh möåt caách thoaã àaáng, àöi khi bõ luäng àoaån vaâ thûúâng bõ chi phöëi búãi nhûäng
sûå thoaã hiïåp thên thiïån vúái ngaânh - chó hiïíu àûúåc, nïëu coá thïí, bùçng möåt nghiïn
cûáu tûúâng têån, vaâ thûúâng laâ àoaán êín yá tûâ viïåc àùng tin cuãa giúái truyïìn thöng
(xem Fagin vaâ Lavelle 1996; Steingraber 1997; caác vêën àïì trong Tuêìn baáo Möi
trûúâng vaâ Sûác khoeã cuãa Rachel). Truyïìn thöng àaä bònh thûúâng hoaá möåt sûå kiïån
rùçng, traái vúái muåc tiïu àaä nïu cuãa Luêåt Kiïím soaát chêët àöåc nùm 1976, EPA àaä
khöng thïí àöëi phoá àûúåc vúái cún luä sûã duång hoaá chêët àöåc haåi, vaâ ngûúâi ta ûúác
tñnh túái 75% söë hoaá chêët àûúåc sûã duång röång raäi chûa hïì àûúåc kiïím àõnh vïì mûác
àöå àöåc haåi cuãa chuáng.
Truyïìn thöng cuäng khöng quan têm nghiïm tuác àïën bùçng chûáng cho
thêëy hïå thöëng phoá mùåc viïåc kiïím àõnh an toaân cho ngaânh hoaá chêët àaä thêët
baåi. Thñ duå, trong quaá trònh àêëu tranh vúái Monsanto tûâ nùm 1986 àïën 1990
vïì quyïìn cuãa cöng ty àûúåc tung ra saãn phêím Santogard, EPA àaä phaát hiïån
thêëy möåt vaâi nùm trûúác àoá, Monsanto àaä phaát hiïån ra taác àöång coá haåi cuãa
Santogard qua möåt nghiïn cûáu cuãa cöng ty, nhûng khöng àïå trònh lïn EPA,
àiïìu naây laâ traái luêåt. Monsanto bõ phaåt 196.000 àöla, mùåc duâ theo luêåt mûác
phaåt phaãi laâ 19,7 triïåu àöla múái àuáng (Reisner 1992). Sau àoá, cöng ty naây àaä
buöåc phaãi àïí khaám xeát caác nghiïn cûáu vïì chêët àöåc phi phaáp khaác, töíng söë
lïn àïën 164, vaâ vò thïë, cöng ty bõ phaåt thïm möåt mûác danh nghôa nûäa laâ
648.000 àöla. Nhêån thêëy caác cöng ty hoaá chêët khaác cuäng coá thïí àaä che giêëu
khöng trònh lïn caác nghiïn cûáu cuãa mònh, EPA àaä daân xïëp möåt vuå ên xaá vúái
ngaânh hoaá chêët, hûáa rùçng mûác phaåt danh nghôa chó trong 3 nùm tiïëp theo àïí
àöíi lêëy viïåc ngaânh naây nöåp lïn caác nghiïn cûáu maâ trûúác àêy àaä che giêëu.
Theo thoaã thuêån ên xaä naây, ngaânh àaä cöng böë khoaãng 11.000 taâi liïåu
(Reisner 1992; xem thïm Tuêìn baáo Möi trûúâng vaâ Sûác khoeã cuãa Rachel 1997). Bêët
chêëp nhûäng yá nghôa naây, truyïìn thöng vêîn khöng thêëy cêu chuyïån àoá coá
möåt chuát hêëp dêîn naâo.
Trong haâng thêåp kyã ngaânh hoaá chêët àêëu tranh chöëng laåi viïåc phaãi tiïët löå taác
àöång cuãa nhûäng saãn phêím cuãa chuáng, viïån dêîn lyá leä vïì thöng tin àöåc quyïìn vaâ
quyïìn tûå do ngön luêån cho pheáp im lùång. Mùåc duâ viïåc cöng khai hoaá toaân böå xem
ra laâ àùåc biïåt khêín cêëp khi caác saãn phêím coá thïí gêy nguy haåi vaâ caác naån nhên tiïìm
êín cuãa chuáng cêìn àûúåc biïët caâng nhiïìu caâng töët àïí xûã lyá moåi nguy hiïím coá thïí
xaãy ra, nhûng ngaânh naây àaä hïët sûác thaânh cöng trong viïåc baão lûu quyïìn im lùång
cuãa mònh vaâ quyïìn khöng àûúåc biïët cuãa cöng chuáng. Ngûúâi cöng nhên chó àûúåc
biïët vïì hiïåu ûáng cuãa hoaá chêët taåi núi laâm viïåc sau nhiïìu thêåp niïn àêëu tranh, vaâ
phaãi maäi àïën nùm 1986, sau vuå Bhopal (vaâ möåt vuå doâ ró cuãa àuáng thûá hoaá chêët
àoá taåi Têy Virginia), thò Quöëc höåi cuöëi cuâng múái thöng qua Luêåt vïì Lêåp kïë hoaåch
khêín cêëp vaâ Quyïìn àûúåc biïët cuãa cöång àöìng. Luêåt naây àaä àûúåc thöng qua trûúác
sûå chöëng àöëi quyïët liïåt cuãa ngaânh hoaá chêët, vúái rêët nhiïìu àiïìu khoaãn then chöët
chó àûúåc thöng qua vúái söë phiïëu chïnh lïåch laâ möåt phiïëu.
Theo luêåt naây, caác cöng ty saãn xuêët hoaá chêët lúán coá nghôa vuå phaãi cung
cêëp thöng tin cho cöng chuáng vïì mûác àöå taán phaát cuãa chuáng ngoaâi möi
trûúâng àöëi vúái khoaãng 654 loaåi hoaá chêët àûúåc nïu tïn. Truyïìn thöng chñnh
thöëng khöng thêëy coá gò thuá võ trong viïåc ngaânh naây chöëng laåi viïåc phaãi cung
cêëp thöng tin cho cöng chuáng hay laâ viïåc thöng qua luêåt, baãn thên böå luêåt àoá
hay laâ taác àöång cuãa noá. Steingraber (1997, trang 102) àaä trñch sûå thuá nhêån cuãa
ngaânh naây rùçng, viïåc bùæt phaãi tiïët löå thöng tin àaä buöåc caác thaânh viïn cuãa
ngaânh phaãi quan têm àïën caác loaåi hoaá chêët maâ chuáng àêíy vaâo möi trûúâng,
möåt àiïím dûúâng nhû coá yá nghôa rêët to lúán àöëi vúái sûác khoeã cöång àöìng. Trong
khi Baãn kiïím kï taán phaát àöåc töë àûa ra nhûäng con söë àaáng súå - haâng tó pao
chêët àöåc àûúåc taán phaát möîi nùm - maâ àêëy múái chó laâ qua sûå tiïët löå haån chïë
cuãa caác cöng ty vaâ caác loaåi hoaá chêët, qua viïåc tûå baáo caáo vaâ nhiïìu khi hoå coân
tûâ chöëi khöng chêëp haânh – thò baån laåi seä chùèng tòm thêëy gò qua truyïìn thöng
chñnh thöëng nhûäng tin tûác chi tiïët gò liïn quan àïën sûå taán phaát naây, nhûäng
àoâi hoãi phaãi coá söë liïåu àêìy àuã hún, baân luêån vïì hêåu quaã àïën sûác khoeã cuãa sûå
taán phaát àoá, hay thaái àöå phêîn nöå àöëi vúái hïå thöëng cho pheáp phaát thaãi chêët
àöåc trïn qui mö lúán nhû vêåy.
Kïí tûâ nùm 1993, giúái kinh doanh àaä khiïën 24 bang thöng qua luêåt ûu
tiïn vïì kiïím toaán, trong àoá cho caác cöng ty quyïìn àûúåc tiïën haânh kiïím toaán
möi trûúâng riïng cuãa mònh, àûúåc baáo caáo nhûäng thöng tin àoá cho chñnh
quyïìn bang vúái cam kïët seä khùæc phuåc sûå keám coãi àaä baáo caáo, vaâ sau àoá àûúåc
miïîn moåi yïu cêìu tiïët löå thöng tin vïì möi trûúâng cho cöng chuáng hoùåc trong
caác vuå kiïån tuång trûúác toaâ. Quan chûác EPA, öng Steven Herman (1998) àaä
cho rùçng, nhûäng luêåt àoá laâ “sûå eáp buöåc chöëng luêåt, ngùn caãn quyïìn àûúåc
biïët cuãa cöng chuáng, vaâ coá thïí gêy töín haåi cho nhûäng ngûúâi lao àöång naâo
baáo caáo caác hoaåt àöång phi phaáp cho cú quan thûåc thi luêåt phaáp. Chuáng can
thiïåp vaâo khaã nùng cuãa chñnh quyïìn trong viïåc baão vïå sûác khoeã cöång àöìng
vaâ àaãm baão sûå an toaân. Chuáng ngùn khöng cho cöng chuáng tiïëp cêån caác
thöng tin coá thïí rêët gay cêën liïn quan àïën sûå nguy haåi möi trûúâng”. Tuy
vêåy, möåt lêìn nûäa, truyïìn thöng chñnh thöëng laåi im lùång möåt caách quaá àaáng
trûúác tiïën trònh thuåt luâi naây, chó daânh cho chuã àïì naây möåt vaâi cöåt baáo úã
trang cuöëi maâ khöng nïu bêåt quaá trònh àoá hay daânh cho noá möåt sûå quan têm
cêìn thiïët trïn xaä luêån.
Möåt vêën àïì quan troång vïì quyïìn àûúåc biïët khaác naãy sinh liïn quan àïën
caác saãn phêím cöng nghïå sinh hoåc. Nhiïìu ngûúâi tiïu duâng vaâ nhaâ möi
trûúâng kiïn quyïët yïu cêìu caác saãn phêím sûäa lêëy ra tûâ nhûäng con boâ àûúåc
nuöi bùçng hooác-mön tùng trûúãng, àêåu tûúng, vaâ caác loaåi nöng saãn khaác cuãa
Monsanto vöën laâ saãn phêím cöng nghïå sinh hoåc cêìn àûúåc ghi roä trïn nhaän
hiïåu. Vermont vaâ caác bang khaác àaä cöë gùæng luêåt hoaá viïåc ghi nhaän haâng, vaâ
nhiïìu nûúác Chêu Êu cuäng àaä quan ngaåi vïì viïåc cho pheáp nhûäng saãn phêím
nhû vêåy àûúåc lûu haânh, tiïu thuå maâ khöng ghi nhaän. Nhûng vêën àïì gùæn
liïìn úã àêy, sêu xa hún so vúái viïåc tiïët löå thöng tin cho ngûúâi tiïu duâng, àoá
laâ sûác khoeã cuãa con ngûúâi, àöång vêåt vaâ hiïåu ûáng sinh thaái, nhûng laå laâ giúái
truyïìn thöng chñnh thöëng Myä khöng coi bêët kyâ vêën àïì naâo trong söë àoá laâ
quan troång. Khaá lùæm thò nhûäng vêën àïì naây cuäng chó àûúåc àùng trïn trang
cuöëi, vaâ khöng coá chûúng trònh bònh luêån phï bònh naâo trïn caác kïnh truyïìn
thöng quöëc gia. Túâ Thúâi baáo New York trïn caác baâi xaä luêån cuãa mònh àaä chó
trñch caác luêåt vïì “sûå coi thûúâng thûåc phêím” trong trûúâng húåp cuãa Oprah
Winfrey àöëi vúái caác chuã traåi gia suác taåi Texas (xaä luêån, “Tûå do ngön luêån vïì
thûåc phêím”, 19 thaáng Giïng nùm 1998), nhûng túâ baáo naây, cuäng nhû caác túâ
baáo quöëc gia khaác, àïìu khöng lïn tiïëng uãng höå viïåc ghi nhaän caác saãn phêím
cuãa cöng nghïå sinh hoåc. Trong rêët nhiïìu trûúâng húåp, quyïìn lúåi cuãa ngûúâi
saãn xuêët dûúâng nhû àaä lêën aát moåi thûá quan ngaåi vïì nhûäng nguy cú sinh hoåc
hay quyïìn lûåa choån cuãa ngûúâi tiïu duâng.
Truyïìn thöng cuäng thûúâng gaåt boã nhûäng möëi quan ngaåi vïì sûå àe doaå cuãa
hoaá chêët, coi àoá nhû möåt thûá lo súå vö cùn cûá, chùèng haån nhû sûå lo ngaåi àaä
àûúåc baáo trûúác vïì chêët àöåc àiöxin hay sûå nguy hiïím cuãa chêët Alar trong taáo,
nhûng nhûäng trûúâng húåp naây vaâ nhiïìu trûúâng húåp khaác thûúâng hoaá ra laåi
dûåa trïn nhûäng chêët thûåc sûå nguy hiïím cho sûác khoeã (Herman 1999, chûúng
17). Trong khi àoá, truyïìn thöng hiïëm khi àûa tin hoùåc khaão saát sêu nhûäng
bùçng chûáng thûúâng xuyïn vïì sûå bêët cêåp trong caác qui àõnh vaâ cöng taác kiïím
àõnh cuäng nhû chi phñ thûåc tïë cuãa viïåc “hoaá hoåc hoaá” möi trûúâng (Herman
1999, chûúng 17). Thñ duå, UÃy ban Phöëi húåp Quöëc gia, möåt liïn doanh giûäa Myä
vaâ Canaàa àûúåc thaânh lêåp tûâ nùm 1978, àaä àûúåc trao möåt nhiïåm vuå khöíng löì
laâ cöë gùæng ngùn chùån caác luöìng hoaá chêët àöåc haåi thaãi vaâo Höì Lúán. Nùm naâo
UÃy ban naây cuäng baáo caáo laâ hoå bêët lûåc, vaâ tûâ nùm 1992, UÃy ban àaä kïu goåi
chêëm dûát viïåc saãn xuêët clorin, coi àoá laâ yïu cêìu thiïët yïëu àïí UÃy ban coá thïí
hoaân thaânh nhiïåm vuå cuãa mònh. Truyïìn thöng quöëc gia thûåc chêët àaä phúát lúâ
lúâi kïu goåi àoá, vaâ àöìng chuã tõch UÃy ban vïì phña Myä, öng Gordon Durnil, àaä
nhêån xeát rùçng, “chuáng töi coá möåt vêën àïì mang tñnh xaä höåi trong viïåc laâm thïë
naâo àïí giaãi quyïët viïåc naây, nhûng 90% ngûúâi dên thêåm chñ chùèng biïët chuát gò
àïí maâ lo ngaåi” (trñch trong Herman 1999, trang 240; xem thïm Thornton 2000,
chûúng 9). ÚÃ àêy, möåt lêìn nûäa, truyïìn thöng laåi àûáng vïì phña thõ trûúâng chûá
khöng phaãi phña cöng chuáng.
Kïët luêån
Truyïìn thöng chñnh thöëng úã Myä laâ möåt phêìn khöng thïí taách rúâi cuãa hïå thöëng
caác têåp àoaân thuöåc súã hûäu tû nhên, phuå thuöåc vaâo viïåc laâm quaãng caáo àïí coá
doanh thu, vaâo chñnh phuã vaâ cöång àöìng doanh nghiïåp àïí coá thöng tin vaâ àïí
àûúåc baão vïå (trong trûúâng húåp chñnh phuã). Laâ möåt phêìn cuãa thõ trûúâng, truyïìn
thöng khoá coá thïí coá thaái àöå thuâ àõch vúái thõ trûúâng vaâ phaãn àöëi nhûäng chñnh
saách maâ phêìn àöng caác thaânh viïn cuãa thõ trûúâng hêåu thuêîn. Vïì mùåt lyá thuyïët,
quan àiïím bònh luêån cuãa hoå coá thïí bõ thiïn lïåch vïì phña thõ trûúâng, trong khi
tin tûác maâ hoå nhêån àûúåc laåi trung lêåp. Tuy nhiïn, caác yïëu töë cú cêëu gùæn kïët
trong mö hònh tuyïn truyïìn àaä chó roä xu hûúáng thiïn lïåch trïn moåi lônh vûåc,
vaâ caác bùçng chûáng thûåc nghiïåm cuäng àaä hêåu thuêîn cho kïët luêån naây.
Truyïìn thöng chñnh thöëng uãng höå maånh meä cho thõ trûúâng, vïì mùåt naây, khi
xeát theo nghôa tû nhên hoaá vaâ sûå lïå thuöåc cuãa ngaânh vaâo thõ trûúâng, vaâ vïì mùåt
khaác, khi xeát theo nhûäng àiïìu maâ caác yïëu töë chi phöëi trïn thõ trûúâng mong
muöën. Tuy nhiïn, khi phaãn aánh sûå lûåa choån cuãa thõ trûúâng, yïëu töë cú höåi chuã
nghôa àaä löå roä trong lêåp trûúâng cuãa truyïìn thöng àûáng vïì phña thõ trûúâng, khiïën
cho nïëu thõ trûúâng muöën chñnh phuã can thiïåp vaâ baão höå trong möåt söë lônh vûåc
nhêët àõnh (chiïën tranh àïí múã thõ trûúâng ra bïn ngoaâi, haån ngaåch nhêåp khêíu vaâ
trúå cêëp khi möåt ngaânh naâo àoá àang coá nguy cú khuãng hoaãng), thò truyïìn thöng
coá thïí hêåu thuêîn maånh meä cho nhûäng ngoaåi lïå naây, tuy noá khöng nhêët quaán vúái
cam kïët cuãa hoå trïn thõ trûúâng.
Sûå hêåu thuêîn thõ trûúâng naây khöng loaåi trûâ hoaân toaân nhûäng chó trñch sùæc
beán àöi khi vêîn coá àöëi vúái caác bïn tham gia thõ trûúâng vaâ nhûäng trûúâng húåp vi
phaåm chuêín mûåc kinh doanh àaä àûúåc chêëp nhêån, laâm töín thûúng àïën nhûäng
ngûúâi vö töåi vaâ gêy khoá dïî cho caã hïå thöëng thõ trûúâng. Nhûäng yá kiïën chó trñch
naây thûúâng xuêët hiïån muöån, nhû trong trûúâng húåp suåp àöí cuãa quyä Quaãn lyá vöën
daâi haån vaâ haäng Enron, vaâ trûúác khi ngaânh dõch vuå tiïët kiïåm vaâ cho vay tan raä
hoaân toaân, nhûng àiïìu naây khöng phaãi luác naâo cuäng diïîn ra. Nhûäng yá kiïën chó
trñch maånh meä sûå laåm duång thõ trûúâng trong giúái truyïìn thöng chñnh thöëng
thûúâng xuêët phaát tûâ nhûäng töí chûác rêët coá thïë lûåc, phuåc vuå cho möåt àöëi tûúång
àöåc giaã quyïìn thïë, nhû Taåp chñ phöë Uön, chûá khöng phaãi truyïìn thöng phuåc vuå
quaãng àaåi quêìn chuáng, nhû maång lûúái truyïìn hònh hay nhûäng túâ baáo kiïíu nhû
Nûúác Myä ngaây nay, hay thêåm chñ caã Thúâi baáo New York. Àöåc giaã cuãa túâ Taåp chñ
khöng cêìn nhiïìu sûå búå àúä vïì tû tûúãng àïën nhû vêåy.
Sûå töìn taåi cuãa thiïn hûúáng uãng höå thõ trûúâng maånh meä nhû hiïån nay trong
giúái truyïìn thöng chñnh thöëng coá cêìn thiïët hay khöng vêîn laâ vêën àïì gêy tranh
caäi. Xeát vïì möåt mùåt, ngûúâi ta coá thïí cho rùçng thõ trûúâng laâ töët, cuãng cöë thõ trûúâng
laâ cêìn thiïët, vaâ vò thïë, àêy laâ möåt trêåt tûå truyïìn thöng coá lúåi. Xeát vïì mùåt khaác,
ngûúâi ta cuäng coá thïí cho rùçng truyïìn thöng khöng phuåc vuå cho nhûäng traách
nhiïåm trong lônh vûåc dên chuã vaâ cöng cöång cuãa hoå nïëu nhû hoå khöng thïí taåo
àiïìu kiïån cho pheáp baân luêån triïåt àïí vaâ trung thûåc vïì caác saáng kiïën cuãa thõ
trûúâng, àùåc biïåt laâ khi àa söë ngûúâi dên dûúâng nhû coân àang hoaâi nghi vïì sûå
thay thïë dêìn dêìn caác dõch vuå cuãa chñnh phuã vaâ sûå phi àiïìu tiïët. Thiïn hûúáng
hêåu thuêîn thõ trûúâng thêåm chñ coá thïí phuåc vuå thõ trûúâng rêët keám coãi, nïëu noá
khöng àûa ra àûúåc cùn cûá vïì thöng tin vaâ chñnh trõ àïí haån chïë sûå dû thûâa hay
thêët baåi cuãa thõ trûúâng, vaâ vò thïë, chó àöí thïm dêìu vaâo nhûäng vuå thaãm hoaã kiïíu
Eron vaâ thêåm chñ caã nhûäng kïët cuåc coân bi àaát hún nûäa.
Caãi caách truyïìn thöng theo hûúáng laâm cho giúái naây nhaåy beán hún vúái lúåi
ñch cuãa quaãng àaåi quêìn chuáng, tuy àïën nay vêîn toã ra laâ möåt àiïìu cêìn thiïët,
nhûng cuäng àang àûáng trûúác möåt nhiïåm vuå gian nan. Vò lêåp trûúâng cuãa truyïìn
thöng vïì vêën àïì thõ trûúâng xuêët phaát tûâ sûå gùæn kïët cuãa ngaânh vaâo thõ trûúâng,
nïn hiïån nay chó coá thïí tiïën haânh möåt cuöåc caách maång nûãa vúâi, vúái sûå hònh
thaânh hïå thöëng truyïìn thöng phi thûúng maåi lúán maånh, coi àoá laâ àiïìu kiïån àïí
taåo ra sûå thay àöíi trong tûúng lai. Xu thïë hiïån haânh theo hûúáng phi àiïìu tiïët,
núái loãng nhûäng haån chïë dõch vuå sûå têåp trung hoaá, vaâ giaãm dêìn sûå hêåu thuêîn úã
trong vaâ ngoaâi nûúác àöëi vúái truyïìn thöng phi thûúng maåi, àaä àêíy cöng cuöåc caãi
caách truyïìn thöng cú baãn vaâo möåt tûúng lai xa vúâi hún nûäa. Sûå hêåu thuêîn cuãa
truyïìn thöng àöëi vúái thõ trûúâng, theo nghôa àaä baân àïën úã àêy, coá khaã nùng coân
àûúåc tùng cûúâng thïm nûäa trong tûúng lai.

Ackerman, Seth. 2000. “Prattle in Seattle: WTO Coverage Misrepresented.” EXTRA! (janu-
ary-February): pp. 13-17.
Amsden, Alice. 1989. Asia’s Next Giant: South Korea and Late Industrialization. New York:
Oxford University Press.
Bagdikian, Ben. 2000. The Media Monopoly, 6th ed. Boston: Beacon Press.
Barnouw, Erik. 1978. The Sponsor. New York: Oxford University Press.
Bonner, Raymond. 1984. Weakness and Deceit. New York: Times Books.
Breed, Warren. 1955. “Social Control in the Newsroom: A Functional Analysis.” Social
Control (May).
Carson, Rachel. 1962. Silent Spring. Greenwich, Connecticut: Fawcett.
Catledge, Turner. 1971. My Life and Times. New York: Harper and Row.
Coen, Rachael. 2000. “Whitewash in Washington: Media Provide Cover as Police
Militarizes D.C.” EXTRA! July-August): 12-14.
Croteau, David. 1998. “Challenging the “Liberal Media’ Claim.” EXTRA! July-August, pp.
4-9
Davis, Deborah. 1984. Katherine the Great. Bethesda, Maryland: National Press.
DeMause, Neil. 2000. “Pepper Spray Gets in Their Eyes: Media Missed Militarization of
Police Work in Seattle.” EXTRA! (March-April): 8-9.
DuBoff, Richard. 1989. Accunmulation and Power: An Econonmic History of the United States.
Armonk, New York: E. Sharpe.
Economiist. 1987. “Castor Oil or Camelot.” December 5.
EXTRA! 1998. “The 89 Percent Liberal Media.” July-August.
Fagin, Dan, and Marianne Lavelle. 1996. Toxic Deception: How the Chemlical Industry
Manipulates Science, Bends the Law, and Endangers Your Healtlh. Secaucus, New Jersey:
Birch Lane Press.
Ferguson, Thomas. 1995. Golden Rile. Chicago: University of Chicago Press.
Ferguson, Thomas, and Joel Rogers. 1986. Right Turn. New York: Hill & Wang.
Fishman, Mark. 1980. Manufacturing the News. Austin: University of Texas Press.
Gans, Herbert. 1979. Deciding What’s News. New York: Vintage.
_________.1985. “Are U.S. Journalists Dangerously Liberal?” Columlbia Journialismii Review
(December).
Gitlin, Todd. 1980. The Whole World Is Watching. Berkeley: University of California Press.
Halberstam, David. 1981. The Powers That Be. New York: Alfred Knopf.
Herman, Edward S. 1999. The Myth of the Liberal Media. New York: Peter Lang.
Herman, Edward S., and Noam Chomsky. 2002. Manufacturing Consent: The Political
Economy of thie Mass Media, 2nd ed. New York: Pantheon.
Herman, Edward S., and Robert McChesney. 1997. The Global Media. London: Cassel.
Herman, Steven. 1998. “EPA’s 1998 Enforcement and Compliance Assurance Priorities.”
National Environniental EnforcenmentJournal (February).
Katznelson, Ira, and Mark Kesselman. 1979. The Politics of Power, 2nd ed. New York:
Harcourt Brace Jovanovich.
Kull, Steven. 1996. “Americans on Defense Spending: A Study of U.S. Public Attitudes.”
Center for Study of Public Attitudes, College Park, Maryland.
Kurtz, Howard. 1993. “The NAFTA Pundit Pack: Sure, They Backed It. How Could They
Lose.” Washingtoni Post, November 19.
Lies of Our Tinmes. 1993. “NAFTA: The Times for Sale?” (October).
Lueck, Thomas. 1993. “The Free Trade Accord: The New York Region.” New York Timtes,
November 18.
Lyons, Eugene. 1966. David Sarnoff. New York: Harper and Row.
Marsh, Peter, and Edward Alden. 2001. “A Lot to Hammer Out: Efforts to Cut Global Steel
Capacity Must Face up to U.S. Protectionism.” Financial Tinmes, December 17.
Matthews, Robert Guy. 2001. “A Big Stick: The U.S. Won’t Take ‘No’ for an Answer at Paris
Steel Summit.” Wall Street Journal, December 14.
McArthur, John. 1999. The Selling of “Free Trade.” New York: Hill & Wang.
McChesney, Robert. 1999. Rich Media, Poor Demzocracy. Urbana: University of Illinois Press.
Morgan, Edward P. 2000. “From Virtual Community to Virtual History: Mass Media and
the American Antiwar Movement in the 1960s.” Radical History Review 78(fall): 85-122.
Nasar, Sylvia. 1991. “Industrial Policy the Korean Way.” New York Tinmes, July 12.
New York Tinmes. 1998. “Free Speech about Food.” January 19.
Paper, Lewis J. 1987. Enmpire: Williamz S. Paley and the Making of CBS. New York: St.
Martin’s Press.
Passell, Peter. 1993. “How Free Trade Prompts Growth: A Primer.” New York Tinmes,
December 15.
Pollack, Andrew. 2000a. “Talks on Biotech Food Turn on a Safety Principle.” New York
Tinies, January 28.
_________.2000b. “130 Nations Agree on Safety Rules for Biotech Food.” New York Times,
January 30.
Pollan, Michael. 1998. “Playing God in the Garden.” New York Tinmes Magazine, October 25.
Puette, William J. 1992. Throutgh Jaundiced Eyes. Ithcaca, New York: Cornell University
Press.
Rachel’s Environnient & Health Weekly. 1997. “On Regulation.” March 20 (no. 538).
Reisner, Jeff. 1992. “EPA Program Trades Leniency for Toxicity Data.” Jouirnal of
Conmnmerce, January 14.
Schorr, Daniel. 1978. Clearing the Air. New York: Berkeley Medallion Books.
Schumpeter, Joseph. 1954. Histony of Economzic Analysis. NewYork: Oxford University
Press.
Soloski, John. 1989. “News Reporting and Professionalism: Some Constraints on the
Reporting of News.” Media Cutlture & Society (April): 207-28.
Steingraber, Susan. 1997. Living Downstream. Reading, Massachusetts: Addison-Wesley.
Straubhar, Joseph. 1996. “The Electronic Media in Brazil.” In Richard Cole, ed.,
Cotmuninnication in Latin America. Wilmington, Delaware: Scholarly Resources, Inc.
Thornton, Joe. 2000. Pandora’s Poison: Chlorine, Health, and a New Environtmental Strategy.
Cambridge, Massachusetts: MIT Press.
Tuchman, Gaye. 1972. “Objectivity as Strategic Ritual.” American Journal of Sociology 77(4):
66-79.
Wade, Robert. 1990. Governing the Market. Princeton, New Jersey: Princeton University
Press.
Wriston, Walter. 1993. “Clintonomics: The New Information Revolution and the New
Global Market Economy.” Speech delivered at the Independent Policy Forum,
January 25, Washington, D.C.
5
Sûå hùng haái phi lyá trong truyïìn thöng
Robert J. Shiller
Lõch sûã cuãa nhûäng vuå bong boáng àêìu cú gêìn nhû bùæt àêìu cuâng vúái sûå ra àúâi cuãa
baáo chñ1.
Chûúng naây àûúåc trñch tûâ chûúng 4 trong cuöën Sûå hoa myä phi lyá cuãa taác giaã (Nhaâ xuêët
baãn Àaåi hoåc Princeton, 2000). Baâi naây cuäng àûúåc àùng trïn Taåp chñ Quöëc tïë Harvard [Harvard
International Review] (muâa xuên) nùm2001. Baâi naây àûúåc taái baãn vúái sûå cho pheáp cuãa Taåp chñ
Quöëc tïë Harvard vaâ Nhaâ xuêët baãn Àaåi hoåc Princeton.
1. Khöng ai nghi ngúâ rùçng caác traâo lûu giaá caã àêìu cú diïîn ra trûúác khi coá baáo chñ, nhûng
töi thêëy rùçng khöng coá baâi tûúâng thuêåt naâo vïì sûå quan têm röång raäi cuãa quêìn chuáng àöëi vúái
caác traâo lûu giaá caã àêìu cú xuêët hiïån trûúác khi coá baáo chñ, nhûäng traâo lûu maâ àöìng nghiïåp
àûúng thúâi cuãa töi mö taã laâ hoang daåi vaâ khöng thïí giaãi thñch nöíi, hoùåc chó laâ do sûå hùng
haái cuãa caác nhaâ àêìu tû. Nhûäng túâ baáo àûúåc phaát haânh thûúâng xuyïn àêìu tiïn laâ vaâo àêìu
nhûäng nùm 1600. Möåt khi caác nhaâ xuêët baãn phaát hiïån ra caách thûác thu huát sûå quan têm cuãa
cöng chuáng, laâm tùng söë phaát haânh vaâ sinh lúâi, thò baáo chñ àaä phaát triïín maånh úã nhiïìu thaânh
phöë Chêu Êu. Chuáng töi coá thïí xaác àõnh thúâi àiïím ra àúâi cuãa truyïìn thöng àaåi chuáng trûúác
àoá ñt lêu, vaâo thúâi gian phaát minh ra baãn thên cöng nghïå in êën, khi maâ viïåc xuêët baãn khöng
coân phaãi phuå thuöåc vaâo nhûäng ngûúâi àúä àêìu nûäa. Vö söë caác cuöën saách moãng, bñch trûúng,
tiïíu luêån tön giaáo vaâ chñnh trõ àûúåc in trong nhûäng nùm 1500. Nhaâ sûã hoåc vïì nghïì in Zaret
(1999, trang 136) àaä nïu rùçng “nghïì in àaä àùåt vêën àïì thûúng maåi vaâo àuáng trung têm cuãa
viïåc êën haânh nguyïn baãn. Khaác vúái viïåc êën haânh nhúâ sao cheáp, kinh tïë hoåc vïì êën haânh
nguyïn baãn ngaây caâng quan têm nhiïìu àïën viïåc tñnh toaán, chêëp nhêån ruãi ro vaâ nhiïìu haânh
vi thõ trûúâng khaác, trong àoá caác nhaâ in hûúáng viïåc êën haânh vaâo nhûäng tñnh toaán mú höì vïì
nhu cêìu cuãa cöng chuáng àöëi vúái caác êën phêím àûúåc in”. Sûå phaát minh ra nghïì in àaä mang
theo noá àöång lûåc thöi thuác phaãi biïët chûä ngaây caâng maånh; cho àïën nhûäng nùm 1600, phêìn
lúán, nïëu khöng muöën noái laâ têët caã, ngûúâi dên thaânh thõ úã Chêu Êu àïìu àaä biïët àoåc. Lõch sûã
cuãa höåi chûáng àêìu cú, nhû àaä mö taã trong Kindlberger (1989), khöng dêîn ra vñ duå naâo vïì
caác bong boáng àêìu cú trûúác nhûäng nùm 1600, vaâ viïåc tham khaão yá kiïën cuãa caác sûã gia àõa
phûúng cuãa töi cuäng khöng àûa ra àûúåc bùçng chûáng naâo. Tuy vêåy, töi khöng thïí cho rùçng
mònh àaä khaão cûáu lõch sûã cuãa ngaânh möåt caách troån veån. Trïn thûåc tïë, coá thïí coá möåt vaâi cêu
109
Ai àoá coá thïí cho rùçng, mùåc duâ ghi cheáp cuãa nhûäng túâ baáo ra àúâi súám nhêët
naây gêìn nhû khöng coân, nhûng chuáng àïìu thûúâng xuyïn nhùæc àïën vuå bong
boáng àêìu tiïn vúái nhûäng hêåu quaã cuãa noá, àoá laâ vuå hoa tuy lñp Haâ Lan vaâo
nhûäng nùm 16302.
Mùåc duâ giúái truyïìn thöng tin tûác – baáo chñ, taåp chñ, truyïìn thanh, truyïìn hònh
vaâ bêy giúâ caã internet nûäa - àïìu tûå mö taã mònh nhû nhûäng quan saát viïn biïåt
phaái trûúác caác sûå kiïån thõ trûúâng, nhûng baãn thên chuáng cuäng laâ möåt phêìn
khöng thïí taách rúâi cuãa nhûäng sûå kiïån àoá. Nhûäng sûå kiïån thõ trûúâng lúán thûúâng
chó diïîn ra khi coá sûå tû duy tûúng àöìng giûäa nhûäng nhoám àöng ngûúâi, vaâ
truyïìn thöng tin tûác laâ phûúng tiïån thiïët yïëu àïí truyïìn baá tû tûúãng.
Trong chûúng naây, töi xem xeát tñnh phûác taåp vïì taác àöång cuãa truyïìn thöng
àïën caác sûå kiïån thõ trûúâng. Nhû chuáng ta seä thêëy, tin tûác àùng taãi hiïëm khi chó
coá hiïåu ûáng àún giaãn vaâ coá thïí tiïn liïåu àûúåc àïën thõ trûúâng. Thûåc ra, xeát vïì möåt
söë khña caånh, chuáng coá ñt taác àöång hún so vúái caái maâ ngûúâi ta tûúãng. Tuy nhiïn,
phên tñch kyä lûúäng cho thêëy, truyïìn thöng tin tûác àoáng vai troâ quan troång caã
trong viïåc daân dûång cho caác traâo lûu thõ trûúâng lêîn kñch hoaåt cho baãn thên caác
traâo lûu àoá.
chuyïån coá thïí coi laâ nhûäng ngoaåi lïå àöëi vúái sûå khaái quaát hoaá cuãa töi vïì sûå ra àúâi ngêîu nhiïn
cuâng luác cuãa nhûäng cún söët àêìu cú àêìu tiïn vúái nhûäng túâ baáo àêìu tiïn, mùåc duâ cuäng coá thïí
coân coá caách giaãi thñch khaác. Nhaâ sûã hoåc trûúâng Yale, öng Paul Freedman, àaä cho töi möåt thñ
duå ngoaåi lïå vïì höì tiïu: giaá höì tiïu trïn thõ trûúâng àöì gia võ vaâo thúâi àiïím àoá coá veã nhû cao
laå luâng, vaâ trong nhûäng nùm 1500, noá biïën àöång rêët maånh. Coá nhûäng thñ duå trong thúâi cöí
àaåi vaâ trung cöí vïì võïc giaá nguä cöëc tùng cao khi coá naån àoái. Sûå biïën àöång trong giaá àêët cuäng
àaä àûúåc ghi nhêån trong lõch sûã. Thñ duå, trong laá thû gûãi Nepos vaâo khoaãng nùm 95 sau cöng
nguyïn, Pliny the Younger (1969, trang 437-38), viïët: “Ngaâi àaä nghe noái gò vïì viïåc giaá àêët
tùng cao, nhêët laâ úã vuâng xung quanh Rome hay chûa? Lyá do cuãa sûå gia tùng àöåt biïën vïì giaá
naây àaä thu huát rêët nhiïìu sûå baân taán.” Bùçng viïåc cho rùçng coá rêët nhiïìu sûå baân taán, taác giaã
muöën noái àïën taác duång cuãa truyïìn khêíu, nhûng öng laåi khöng kïí chuát naâo vïì cêu chuyïån
höåi chûáng àoá.
2. Coá nhûäng túâ baáo Haâ Lan vaâo nùm 1618, vaâ khaác vúái caác nûúác khaác vaâo luác àoá,
Haâ Lan àaä cho pheáp xuêët baãn caác tin tûác trong nûúác, chûá khöng chó tin tûác nûúác ngoaâi.
Vïì nhûäng túâ baáo tiïn phong cuãa Haâ Lan, xem Desmond (1978). Nguöìn thöng tin coân laåi
chuã yïëu vïì vuå hoa tuy lñp Haâ Lan laâ möåt cuöën saách nhoã in taåi Haâ Lan vaâo àónh àiïím cuãa
cún söët naây. Möåt taâi liïåu khuyïët danh nùm 1637, ghi cheáp dûúái daång cuöåc àöëi thoaåi giûäa
hai ngûúâi àaân öng, àaä cho biïët tin tûác chi tiïët vïì vuå àêìu cú nhû sau naây noá àaä diïîn ra.
Rêët nhiïìu caác cuöën saách nhoã khaác vïì cún söët naây, chó àûúåc êën haânh sau khi vuå viïåc kïët
thuác, cuäng vêîn coân (xem Garber 2000). Nhûäng cuöën saách coân laåi àaä khùèng àõnh tònh
traång khaá phaát triïín cuãa truyïìn thöng in êën vaâo luác àoá, coá khaã nùng truyïìn baá caác thöng
tin vïì cún söët hoa tuy lñp khi noá xaãy ra.
Sûå hùng haái phi lyá trong truyïìn thöng 111
Àïí hiïíu hiïåu ûáng cuãa viïåc truyïìn baá tû tûúãng thöng qua truyïìn thöng tin tûác,
chuáng ta cuäng phaãi hiïíu vïì caách thûác tûúng taác cuãa chuáng vúái viïåc truyïìn khêíu
caác tû tûúãng. Trong chûúng naây, töi baân àïën caác bùçng chûáng vïì viïåc truyïìn
thöng àûa tin àaä gêy ra nhûäng hiïåu ûáng nhû thïë naâo thöng qua viïåc truyïìn
khêíu, vaâ nöåi dung thaão luêån àoá seä doån àûúâng cho phêìn phên tñch kyä hún vïì
hiïåu ûáng truyïìn khêíu trong phêìn sau cuãa cuöën saách.
Vai troâ cuãa truyïìn thöng trong viïåc daân dûång cho caác traâo lûu thõ
trûúâng
Truyïìn thöng àûa tin luön caånh tranh vúái nhau àïí thu huát sûå quan têm cuãa
cöng chuáng, vöën laâ yïëu töë söëng coân àöëi vúái hoå. Sûå töìn vong khiïën hoå phaãi
phaát hiïån vaâ xaác àõnh àûúåc nhûäng tin tûác hêëp dêîn, hûúáng sûå quan têm vaâo
nhûäng tin tûác coá tiïìm nùng truyïìn khêíu maånh (àïí nhúâ àoá múã röång dêìn àöëi
tûúång àöåc giaã cuãa hoå), vaâ bêët kïí khi naâo coá thïí àûúåc, àïìu phaãi àõnh hònh cêu
chuyïån àang tiïëp diïîn àïí khuyïën khñch àöåc giaã cuãa hoå trúã thaânh nhûäng
khaách haâng thûúâng xuyïn.
Caånh tranh khöng phaãi laâ sûå bûâa baäi lung tung. Nhûäng ai chõu traách nhiïåm
truyïìn taãi tin tûác seä phaãi taåo ra möåt qui trònh saáng taåo, hoåc hoãi tûâ thaânh cöng vaâ
thêët baåi cuãa nhûäng ngûúâi khaác, nhùçm taåo ra nhûäng sùæc thaái tònh caãm cho tin tûác,
àêìu tû vaâo caác cêu chuyïån tin tûác vúái möåt sûå hêëp dêîn ngûúâi àoåc vaâ taåo ra nhûäng
hònh aãnh thên quen trong tin tûác. Qua nhiïìu nùm, kinh nghiïåm trong möi
trûúâng caånh tranh àaä khiïën nghïì truyïìn thöng trúã nïn khaá thaânh thaåo trong
viïåc thu huát sûå quan têm cuãa cöng chuáng.
Truyïìn thöng àûa tin àûúng nhiïn rêët quan têm àïën caác thõ trûúâng taâi chñnh
búãi vò chñ ñt thò thõ trûúâng naây cuäng thûúâng xuyïn cung cêëp tin tûác dûúái daång
sûå thay àöíi haâng ngaây cuãa giaá caã. Chùæc chùæn laâ caác thõ trûúâng khaác, nhû thõ
trûúâng bêët àöång saãn, cuäng laâ nhûäng nguöìn tin. Nhûng bêët àöång saãn khöng thïí
coá àûúåc nhûäng diïîn biïën giaá caã haâng ngaây. Chùèng caái gò coá thïí àaánh baåi àûúåc
thõ trûúâng chûáng khoaán vïì mùåt têìn suêët gêìn nhû liïn tuåc trong viïåc cung cêëp
caác muåc tin hûáa heån rêët hêëp dêîn.
Thõ trûúâng chûáng khoaán cuäng coá chêët lûúång tuyïåt haão. Cöng chuáng coi noá
nhû möåt Canh baåc Lúán, möåt thõ trûúâng cuãa nhûäng ngûúâi chúi lúán, vaâ tin rùçng
vaâo bêët kïí ngaây naâo thò noá cuäng laâ phong vuä biïíu ào tònh traång quöëc gia - têët
caã nhûäng êën tûúång êëy khiïën truyïìn thöng coá thïí nuöi dûúäng vaâ hûúãng lúåi tûâ àoá.
Tin tûác taâi chñnh coá thïí coá tiïìm nùng thu huát sûå quan têm to lúán cuãa con ngûúâi
àïën mûác noá liïn quan àïën viïåc múã ra hoùåc chêëm dûát vêån may cuãa hoå. Vaâ nïëu
truyïìn thöng taâi chñnh coá thïí thïí hiïån àûúåc vai troâ dêîn àêìu vônh viïîn cuãa mònh,
thò sûå vêån àöång cuãa thõ trûúâng - vúái tû caách laâ möåt cêu chuyïån àang tiïëp diïîn –
coá thïí laâ caái mang laåi nhûäng khaách haânh thûúâng xuyïn trung thaânh nhêët. Chó
coá möåt keã taåo tin khaác coá àûúåc qui mö tûúng tûå, àoá laâ caác sûå kiïån thïí thao.
Khöng phaãi ngêîu nhiïn maâ tin tûác taâi chñnh vaâ thïí thao göåp laåi chiïëm àïën gêìn
möåt nûãa nöåi dung caác baâi baáo àûúåc àùng taãi trïn nhiïìu túâ baáo ngaây nay.
Truyïìn thöng nuöi dûúäng caác cuöåc tranh luêån
Nhùçm cöë gùæng thu huát àöåc giaã, truyïìn thöng àûa tin àaä nöî lûåc taåo ra caác cuöåc
tranh luêån vïì nhûäng vêën àïì maâ cöng chuáng quan têm. Àiïìu naây coá thïí laâ taåo
ra cuöåc tranh luêån vïì caác chuã àïì maâ nïëu khöng coá diïîn àaân naây, caác chuyïn
gia seä khöng boã cöng tham gia nhûäng cuöåc thaão luêån nhû thïë. Kïët quaã maâ
truyïìn thöng taåo ra coá thïí taåo nïn möåt êën tûúång laâ coá chuyïn gia vïì têët caã caác
mùåt cuãa vêën àïì, do àoá seä gúåi yá àïën sûå thiïëu thöëng nhêët giûäa caác chuyïn gia vïì
chñnh vêën àïì maâ ngûúâi dên caãm thêëy lêîn löån nhiïìu nhêët.
Töi àaä coá nhiïìu nùm àûúåc caác toaâ baáo àïì nghõ xem töi coá sùén saâng phaát biïíu
uãng höå cho möåt quan àiïím cûåc àoan naâo àoá hay khöng. Khi töi tûâ chöëi thò dô
nhiïn cêu hoãi tiïëp theo cuãa hoå laâ liïåu töi coá giúái thiïåu möåt chuyïn gia naâo khaác
seä chñnh thûác uãng höå cho quan àiïím àoá khöng.
Nùm ngaây trûúác khi thõ trûúâng chûáng khoaán suåp àöí nùm 1987, Giúâ àiïím tin
cuãa MacNeil /Lehrer àaä giúái thiïåu chên dung Ravi Batra, taác giaã cuöën Cuöåc Àaåi
suy thoaái nùm 1990: Taåi sao noá phaãi diïîn ra, Laâm thïë naâo àïí tûå baão vïå. Cuöën saách naây
àaä lêëy möåt lyá thuyïët cho rùçng, lõch sûã coá xu hûúáng lùåp laåi chñnh noá möåt caách rêåp
khuön, vò thïë vuå suåp àöí nùm 1992 vaâ cuöåc suy thoaái tiïëp theo àoá àaä nhùæc laåi
chñnh noá, laâm tiïìn àïì cú baãn cho mònh. Cho duâ Batra laâ möåt hoåc giaã hïët sûác coá
uy tñn, cuöën saách cuå thïí naây cuãa öng khöng phaãi laâ cuöën àûúåc caác hoåc giaã
nghiïm tuác cuãa thõ trûúâng xem xeát möåt caách nghiïm tuác. Nhûng noá àaä nùçm
trong danh saách baán chaåy nhêët cuãa Thúâi baáo New York trong 15 tuêìn vaâo thúâi
àiïím nöí ra vuå suåp àöí. Trïn chuyïn muåc Giúâ àiïím tin, Batra àaä dûå baáo möåt caách
tûå tin vïì vuå suåp àöí thõ trûúâng chûáng khoaán nùm 1989 vaâ cho rùçng noá seä “lan
röång trïn qui mö toaân cêìu”; sau àoá, öng tuyïn böë: “Seä coá möåt cuöåc suy thoaái.”3
Tuyïn böë cuãa Batra, àûúåc àûa ra trong möåt chuyïn muåc coá uy tñn quöëc gia coá
3. Baãn töëc kyá 3143, “Giúâ àiïím tin cuãa McNeil/Lehrer”, WNET/13, New York, 14
thaáng 10 nùm 1987, trang 10.
thïí - cho duâ chuáng àaä dûå baáo möåt cuöåc khuãng hoaãng sau àoá hai nùm – àaä goáp
phêìn nhoã beá nhêët àõnh vaâo bêìu khöng khñ cuãa sûå mong manh khiïën chuáng ta
phaãi chûáng kiïën vuå suåp àöí nùm 1987. Mùåc duâ coá thïí coi sûå xuêët hiïån cuãa Batra
trïn Giúâ àiïím tin ngay trûúác thïìm vuå khuãng hoaãng chó laâ möåt sûå tònh cúâ, nhûng
chuáng ta cêìn nhúá rùçng, dûå baáo vïì caác vuå suåp àöí cuãa thõ trûúâng chûáng khoaán laâ
tûúng àöëi hiïëm thêëy trïn caác chûúng trònh chuyïn muåc tin tûác quöëc gia, do àoá,
sûå truâng húåp vïì thúâi àiïím xuêët hiïån cuãa öng vúái vuå khuãng hoaãng thûåc tïë ñt ra
laâ möåt dêëu hiïåu cho thêëy noá àang àaåi diïån cho quaá trònh dêîn chuáng ta àïën
khuãng hoaãng.
Truyïìn thöng coá bao giúâ bõ chó trñch vò àaä àùng taãi nhûäng vuå tranh caäi vïì
nhûäng chuã àïì ñt coá giaá trõ hay khöng? Ngûúâi ta coá thïí cho rùçng, truyïìn thöng
nïn têåp trung vaâo nhiïìu chuã àïì àa daång àûúåc nhiïìu àöëi tûúång àöåc giaã khaác
nhau quan têm àïí giuáp cöng chuáng saâng loåc laåi quan àiïím cuãa hoå. Nhûng laâm
nhû vêåy dûúâng nhû truyïìn thöng àaä truyïìn baá vaâ aáp àùåt quan àiïím maâ chûa
àûúåc hêåu thuêîn bùçng nhûäng bùçng chûáng thûåc tïë. Nïëu giaám àöëc trang tin chó
dûåa vaâo àöëi tûúång coá trònh àöå hoåc vêën cao nhêët cuãa hoå trong viïåc nhêån àõnh
xem nïn àùng taãi quan àiïím naâo laâ thûåc tïë, thò cöng chuáng seä thêëy nhêån thûác
cuãa mònh àûúåc múã röång möåt caách tñch cûåc. Nhûng thûúâng thò hoå cuäng bõ dao
àöång trûúác aáp lûåc caånh tranh khiïën hoå nghiïng vïì viïåc àùng taãi nhûäng yá tûúãng
maâ töët nhêët khöng nïn àïì cêåp àïën.
Àùng tin vïì triïín voång thõ trûúâng
Khöng thiïëu gò nhûäng tin tûác truyïìn thöng cöë gùæng traã lúâi cêu hoãi cuãa chuáng
ta vïì thõ trûúâng ngaây nay, nhûng trong nhûäng baãn tin àoá laåi thiïëu nhûäng sûå
thûåc coá liïn quan hoùåc möåt sûå giaãi thñch coá cên nhùæc vïì chuáng. Nhiïìu baãn tin
dûúâng nhû àûúåc viïët ra vò àaä àïën haån phaãi tung ra möåt caái gò àoá hoùåc bêët cûá caái
gò ài keâm vúái caác con söë trïn thõ trûúâng. Àiïín hònh cuãa nhûäng kiïíu tin nhû thïë,
sau khi lûu yá àïën thõ trûúâng àêìu cú lúán, chó têåp trung vaâo nhûäng con söë thöëng
kï rêët ngùæn haån. Noá thûúâng noái rùçng nhoám cöí phiïëu naâo lïn giaá so vúái nhoám
cöí phiïëu khaác trong nhûäng thaáng qua. Mùåc duâ nhûäng cöí phiïëu naây àûúåc mö
taã nhû nhûäng cöí phiïëu haâng àêìu nhûng chùèng coá lyá do naâo àïí cho rùçng, hoaåt
àöång cuãa chuáng laâ nguyïn nhên gêy ra thõ trûúâng àêìu cú. Caác baãn tin coá thïí
baân àïën nhûäng yïëu töë “bònh thûúâng” àûáng sau sûå tùng trûúãng kinh tïë, nhû sûå
buâng böí internet, bùçng nhûäng ngön tûâ hoa myä vaâ chñ ñt thò cuäng ngêìm àõnh
möåt sûå phêën khúãi àêìy yïu nûúác vïì böå maáy kinh tïë huâng maånh cuãa chuáng ta.
Baâi baáo, cuöëi cuâng thò cuäng kïët thuác bùçng viïåc trñch dêîn tûâ möåt vaâi nguöìn
“nhûäng ngûúâi danh tiïëng” àûúåc saâng loåc kyä cuãa mònh àïí àûa ra nhòn nhêån cuãa
hoå vïì tûúng lai. Àöi khi, baâi baáo hoaân toaân khöng coá möåt chuát suy ngêîm xaác
thûåc naâo vïì caác lyá do cuãa thõ trûúâng àêìu cú vaâ böëi caãnh khi xem xeát tûúng lai
àïën nöîi rêët khoá tin rùçng taác giaã cuãa baâi baáo laåi khöng phaãi laâ möåt keã àang nhaåo
baáng chñnh caách tiïëp cêån cuãa mònh.
Nguöìn “danh tiïëng” àûúåc trñch dêîn nhû nhûäng cêu chêm ngön cuãa baâi baáo
laâ ai? Hoå thûúâng àûa ra nhûäng dûå baáo bùçng con söë vïì Chó söë Cöng nghiïåp trung
bònh Down Jones, kïí chuyïån hay pha troâ, vaâ tuyïn truyïìn quan àiïím caá nhên
cuãa hoå. Thñ duå, khi Abby Joseph Cohen cuãa cöng ty Goldman, Sachs àûa ra möåt
cuåm tûâ - cuâng vúái viïåc baâ caãnh baáo vïì “FUDD” (F- fear: nöîi lo súå; U- uncertain-
ty: bêët àõnh, D- doubt: hoaâi nghi, vaâ D- despair: khöí súã) hoùåc theo caách goåi cuãa
baâ: “nïìn kinh tïë haâo nhoaáng ngu ngöëc” thò noá àûúåc truyïìn baá rêët röång raäi.
Ngoaâi àiïìu àoá ra, truyïìn thöng trñch dêîn yá kiïën cuãa baâ nhûng khöng hïì xem
xeát möåt caách phï phaán phên tñch cuãa baâ. Trïn thûåc tïë, mùåc duâ chùæc chùæn laâ baâ
àaä àûúåc tiïëp cêån àïën nhûäng phoâng nghiïn cûáu to lúán vaâ àaä tiïën haânh phên tñch
söë liïåu rêët nhiïìu trûúác khi àõnh hònh yá kiïën cuãa mònh, nhûng röët cuöåc chuáng
àïìu àûúåc àùng taãi nhû thïí àoá laâ yá kiïën riïng cuãa baâ. Têët nhiïn, baâ khöng coá löîi
trong chuyïån naây, vaâ àoá laâ baãn chêët cuãa truyïìn thöng thñch phö trûúng, vöën ûa
chuöång nhûäng yá kiïën húâi húåt hún laâ nhûäng phên tñch sêu sùæc.
Quaá taãi caác kyã luåc
Truyïìn thöng thûúâng coá veã nhû phaát àaåt nhúâ sûå phoáng àaåi, vaâ chuáng ta,
nhûäng àöåc giaã cuãa hoå, bõ lêîn löån khöng roä liïåu sûå tùng giaá maâ gêìn àêy chuáng
ta àaä chûáng kiïën trïn thõ trûúâng chûáng khoaán coá phaãi têët caã àïìu bêët thûúâng
hay khöng. Söë liïåu maâ khiïën chuáng ta thêëy nhû àang taåo ra nhûäng kyã luåc múái
(hoùåc chñ ñt thò cuäng gêìn nhû thïë) vêîn thûúâng xuyïn àûúåc àùng taãi trïn truyïìn
thöng, vaâ nïëu caác phoáng viïn nhòn vaâo caác söë liïåu àoá tûúng àöëi theo nhiïìu
caách khaác nhau, thò hoå thûúâng seä tòm thêëy caái gò àoá gêìn vúái viïåc lêåp möåt kyã luåc
vaâo möåt ngaây naâo àoá. Khi theo doäi thõ trûúâng chûáng khoaán, nhiïìu ngûúâi viïët
thñch àïì cêåp àïën “nhûäng thay àöíi giaá caã trong möåt ngaây gêìn nhû kyã luåc” àûúåc
tñnh bùçng àiïím theo chó söë Dow chûá khöng phaãi phêìn trùm thay àöíi, àïí tröng
caâng giöëng caác kyã luåc hún. Trong nhûäng nùm gêìn àêy, viïåc àùng taãi àiïím cuãa
chó söë Dow coá thïí ngaây caâng coá taác duång khai saáng nhêët àõnh, sau khi rêët nhiïìu
kyã luåc àaä àûúåc lêåp, nhûng viïåc laâm naây vêîn tiïëp tuåc tiïëp diïîn trïn caác trang tin
cuãa giúái truyïìn thöng.
Tònh traång quaá taãi kyã luåc - möåt êën tûúång rùçng caác kyã luåc múái vaâ coá yá nghôa
àang khöng ngûâng àûúåc taåo ra - chó caâng laâm tùng sûå lêîn löån cuãa moåi ngûúâi vïì
nïìn kinh tïë. Noá khiïën moåi ngûúâi thêëy khoá nhêån ra àûúåc khi naâo thò möåt caái gò
àoá thûåc sûå múái vaâ quan troång seä thûåc sûå diïîn ra. Vúái haâng àöëng caác chó söë khaác
nhau, noá coân khuyïën khñch caác caá nhên laãng traánh viïåc àûa ra caác nhêån xeát caá
nhên vïì söë liïåu àõnh lûúång – vò hoå muöën àûúåc thêëy caác söë liïåu àoá àaä àûúåc caác
nguöìn chuyïn gia phên tñch höå.
Liïåu nhûäng thay àöíi lúán trong giaá chûáng khoaán coá thûåc sûå tuên theo
nhûäng ngaây coá sûå kiïån troång àaåi hay khöng?
Nhiïìu ngûúâi dûúâng nhû nghô rùçng, chñnh viïåc àûa caác sûå kiïån tin tûác cuå thïí vaâ
nöåi dung nghiïm tuác cuãa tin tûác àaä taác àöång àïën thõ trûúâng taâi chñnh. Nhûng
caác nghiïn cûáu laåi khöng àûa ra àûúåc nhiïìu sûå hêåu thuêîn cho quan àiïím naây
nhû ngûúâi ta tûúãng.
Victor Niederhoffer, khi vêîn coân laâ trúå lyá giaáo sû taåi Berkeley nùm 1971 (trûúác
khi öng trúã thaânh möåt nhaâ quaãn lyá quyä tûå baão hiïím huyïìn thoaåi) àaä xuêët baãn
möåt baâi baáo, trong àoá tòm caách thiïët lêåp xem liïåu nhûäng ngaây coá nhiïìu tin tûác
troång àaåi coá tûúng ûáng vúái ngaây coá sûå biïën àöång giaá caã chûáng khoaán maånh hay
khöng. Öng àaä lêåp baãng theo doäi têët caã caác chuyïn muåc lúán trïn túâ Thúâi baáo New
York (khöí baâi viïët àûúåc duâng laâm chó söë thö vïì têìm quan troång tûúng àöëi) tûâ nùm
1950 àïën 1966; coá têët caã 432 chuyïn muåc nhû vêåy. Liïåu nhûäng ngaây naây coá tûúng
ûáng vúái nhûäng diïîn biïën lúán trong giaá chûáng khoaán hay khöng? Àûúåc duâng laâm
tiïu chuêín àïí so saánh, Niederhoffer lûu yá rùçng Chó söë Töíng húåp Standard vaâ
Poor trong thúâi kyâ naây chó coá mûác tùng tûâng ngaây maånh (khoaãng trïn 0,78%)
trong 10% söë ngaây giao dõch, vaâ chó coá mûác giaãm caã ngaây maånh (khoaãng trïn
0,71%) trong 10% söë ngaây giao dõch nûäa. Trong söë 432 “ngaây coá caác sûå kiïån troång
àaåi”, 78 ngaây (hay 18%) coá mûác tùng giaá maånh, vaâ 56 ngaây (hay 13%) coá mûác
giaãm giaá maånh. Nhû vêåy, ngaây coá tin tûác troång àaåi chó coá xu hûúáng tûúng ûáng
vúái nhûäng biïën àöång maånh vïì giaá caã cao hún nhûäng ngaây thûúâng möåt chuát
(Niederhoffer 1971, trang 205; xem thïm Cutler, Poterba vaâ Summers 1989).
Niederhoffer cho rùçng, khi àoåc baâi trong nhûäng chuyïn muåc naây, nhiïìu sûå
kiïån tin tûác àûúåc àùng taãi dûúâng nhû khöng coá mêëy taác àöång àïën nhûäng giaá trõ
cùn baãn àûúåc phaãn aánh trïn thõ trûúâng chûáng khoaán. Coá leä caái maâ truyïìn thöng
nghô laâ nhûäng tin tûác quöëc gia lúán laåi khöng phaãi laâ thûá thûåc sûå quan troång trïn
thõ trûúâng chûáng khoaán. Öng suy luêån rùçng, nhûäng sûå kiïån tin tûác phaãn aánh caác
cuöåc khuãng hoaãng quöëc gia coá nhiïìu khaã nùng aãnh hûúãng àïën thõ trûúâng chûáng
khoaán hún.
Àõnh nghôa khuãng hoaãng quöëc gia laâ thúâi àiïím khi coá tûâ nùm chuyïn
muåc lúán trúã lïn cuâng àïì cêåp trong möåt thúâi kyâ 7 ngaây, Niederhoffer àaä tòm
thêëy 11 cuöåc khuãng hoaãng trong möåt thúâi kyâ choån mêîu. Àoá laâ sûå buâng nöí
cuöåc chiïën tranh Triïìu Tiïn nùm 1950, cuöåc têën cöng Xúun cuãa nhûäng ngûúâi
cöång saãn nùm 1951, Hiïåp ûúác Quöëc gia Dên chuã nùm 1952, quên àöåi Nga
tiïën vaâo Hungary vaâ Ba Lan nùm 1956, cuöåc khuãng hoaãng Xuï nùm 1956,
Charles De Gaulle ngöìi vaâo ghïë töíng thöëng nûúác Phaáp nùm 1958, haåm àöåi
Myä tiïën vaâo Libùng nùm 1958, Töíng bñ thû Liïn Xö Nikita Khrushev xuêët
hiïån úã Liïn Hiïåp Quöëc nùm 1959, cùng thùèng úã Cu Ba nùm 1962, quên àöåi
Cu Ba phong toaã nùm 1962, vaâ töíng thöëng John Kenedy bõ aám saát nùm 1963.
Trong nhûäng cuöåc khuãng hoaãng naây, theo àõnh nghôa cuãa taác giaã, 42% söë
lêìn thay àöíi giaá caã haâng ngaây laâ nhûäng thay àöíi “lúán”, so vúái 20% trong
nhûäng ngaây khaác – nhûäng ngaây trong thúâi àiïím “bònh thûúâng”. Vò thïë, thúâi
kyâ khuãng hoaãng cuäng coá xu hûúáng tûúng ûáng vúái nhûäng thay àöíi lúán trïn
thõ trûúâng chûáng khoaán, nhûng cuäng chó vúái xaác suêët nhiïìu hún chuát àónh
so vúái ngaây thûúâng.
Chuá yá rùçng, chó coá 11 tuêìn “khuãng hoaãng” nhû vêåy trong suöët 16 nùm trong
mêîu cuãa Niederhoffer. Rêët ñt diïîn biïën töíng húåp cuãa giaá caã trïn thõ trûúâng
chûáng khoaán coá bêët cûá sûå liïn hïå coá yá nghôa naâo vúái caác chuyïn muåc lúán.
Tin tûác àeo baám
Nhûäng baãn tin àùng trong nhûäng ngaây coá sûå biïën àöång maånh vïì giaá, vöën àûúåc
trñch dêîn nhû laâ nguyïn nhên gêy ra biïën àöång, nhûng ngûúâi ta vêîn hoaâi nghi
rùçng noá thûúâng khöng thïí giaãi thñch möåt caách húåp lyá cho sûå thay àöíi àoá - hoùåc
ñt ra laâ khöng giaãi thñch àûúåc hïët. Vaâo ngaây thûá Saáu, 13 thaáng 10 nùm 1989, coá
möåt cuöåc khuãng hoaãng cuãa thõ trûúâng chûáng khoaán maâ àûúåc giúái truyïìn thöng
quy cho laâ sûå phaãn ûáng vúái caác baãn tin àaä àùng. Vuå mua troån UAL, cöng ty meå
cuãa haäng haâng khöng United Airlines laâm àoân bêíy àaä thêët baåi. Vuå khuãng
hoaãng naây, keáo theo chó söë Dow trong ngaây giaãm 6,91%, chó bùæt àêìu ñt phuát sau
lúâi tuyïn böë àoá, vaâ vò thïë, thoaåt nhòn thò dûúâng nhû rêët coá thïí noá laâ nguyïn
nhên gêy ra cuöåc khuãng hoaãng.
Vêën àïì àêìu tiïn vúái caách giaãi thñch àoá laâ UAL chó laâ möåt haäng, chiïëm chó
khoaãng 1% töíng giaá trõ cuãa thõ trûúâng chûáng khoaán. Taåi sao sûå suåp àöí cuãa vuå
mua troån UAL laåi coá taác àöång to lúán nhû thïë àïën toaân böå thõ trûúâng? Möåt caách
lyá giaãi luác àoá laâ vuå mua baán thêët baåi àûúåc thõ trûúâng xem nhû möåt sûå kiïån mang
tñnh bûúác ngoùåt baáo trûúác rùçng, nhiïìu vuå mua troån töìn àoång tûúng tûå khaác
cuäng seä thêët baåi. Nhûng laåi khöng coá luêån cûá naâo cuå thïí àûúåc àûa ra àïí giaãi
thñch vò sao noá laåi thûåc sûå laâ sûå kiïån bûúác ngoùåt; thay vò thïë, coi noá laâ bûúác ngoùåt
dûúâng nhû khöng phaãi laâ caái gò khaác hún möåt nöî lûåc nhùçm húåp lyá hoaá viïåc diïîn
biïën thõ trûúâng phaãn ûáng theo caác tin tûác.
Nhùçm cöë tòm ra lyá do gêy ra cuöåc khuãng hoaãng ngaây 13 thaáng 10 nùm
1989, nhaâ nghiïn cûáu àiïìu tra William Feltus vaâ töi àaä tiïën haânh möåt cuöåc
àiïìu tra qua àiïån thoaåi àïën 101 chuyïn gia thõ trûúâng vaâo caác ngaây thûá Hai
vaâ thûá Ba ngay sau cuöåc khuãng hoaãng. Chuáng töi hoãi: “Öng baâ coá nghe tin
tûác gò vïì UAL trûúác khi biïët tin thõ trûúâng suy suåp vaâo chiïìu thûá Saáu, hoùåc
öng baâ coá biïët tin gò vïì UAL sau àoá laâm cú súã àïí giaãi thñch cho sûå suåp àöí
cuãa thõ trûúâng chûáng khoaán hay khöng?” Chó coá 36% söë ngûúâi àûúåc hoãi noái
rùçng hoå biïët tin àoá trûúác vuå khuãng hoaãng; 53% noái hoå nghe noái (vïì vuå mua
baán) sau khi khuãng hoaãng xaãy ra laâ nguyïn nhên gêy ra sûå suåp àöí, söë coân
laåi khöng chùæc laâ hoå biïët tin luác naâo. Vò thïë, dûúâng nhû caác baâi baáo chó laâ sûå
àeo baám sau khi cuöåc khuãng hoaãng nöí ra, chûá khöng trûåc tiïëp gêy ra noá, vaâ
do àoá, noá khöng hiïín hiïån nhû caác baâi baáo trïn phûúng tiïån truyïìn thöng
àaä nïu.
Chuáng töi cuäng àïì nghõ caác chuyïn gia thõ trûúâng giaãi thñch vïì caác baâi baáo
àûa tin. Chuáng töi hoãi:
Trong caác phaát biïíu dûúái àêy, cêu naâo thïí hiïån àuáng hún quan àiïím cuãa
öng/baâ vaâo thûá Saáu vûâa qua:
Tin tûác vïì UAL vaâo chiïìu thûá Saáu seä laâm giaãm caác vuå thön tñnh trong tûúng
lai, vaâ vò thïë, tin tûác vïì UAL laâ möåt nguyïn nhên nhaåy beán gêy ra sûå suåt giaãm
àöåt ngöåt giaá cöí phiïëu.
Tin tûác vïì UAL vaâo chiïìu thûá Saáu chó nïn àûúåc coi nhû möåt tiïu àiïím hoùåc
möåt sûå kiïån thu huát sûå chuá yá, nhùçm caãnh baáo cho caác nhaâ àêìu tû phaãi hoaâi nghi
vïì thõ trûúâng.
Trong söë nhûäng ngûúâi traã lúâi, 30% choån phûúng aán 1 vaâ 50% choån phûúng
aán 2; söë coân laåi khöng chùæc. Vò thïë, dûúâng nhû caác chuyïn gia hêìu hïët àïìu phaãn
ûáng vúái tin tûác nhû möåt caách giaãi thñch haânh vi cuãa nhaâ àêìu tû (Shiller vaâ Feltus
1989). Coá thïí laâ chñnh xaác khi noái rùçng sûå kiïån tin tûác laâ cú súã cho vuå suåp àöí thõ
trûúâng chûáng khoaán, trong àoá noá àaä nïu lïn möåt “cêu chuyïån” cuãng cöë thïm
nhûäng phaãn höìi tûâ vuå suåt giaá cöí phiïëu naây àïën nhûäng vuå suåt giaá cöí phiïëu tiïëp
theo, do vêåy, noá àaä duy trò hiïåu ûáng phaãn höìi naây trong möåt khoaãng thúâi gian
daâi hún so vúái khi khöng coá nhûäng tin tûác àoá. Nhûng khoá coá thïí coi tin tûác laâ
nguyïn nhên gêy ra khuãng hoaãng.
Sûå vùæng mùåt tin tûác trong nhûäng ngaây coá sûå biïën àöång maånh vïì giaá
Chuáng töi cuäng xem xeát nhûäng ngaây maâ giaá caã biïën àöång maånh bêët thûúâng vaâ
hoãi xem liïåu coá nhûäng baãn tin tûác naâo àùåc biïåt quan troång trong nhûäng ngaây
àoá hay khöng. Theo caách laâm cuãa Niederhoffer, David Cutler, James Poterba,
vaâ Lawrence Summers àaä têåp húåp trong nùm 1989 danh saách 50 diïîn biïën
maånh nhêët trïn thõ trûúâng chûáng khoaán úã Myä kïí tûâ Chiïën tranh thïë giúái lêìn
thûá II, vaâ möîi ngûúâi coân lêåp baãng theo doäi caách giaãi thñch maâ truyïìn thöng tin
tûác àaä àûa ra. Hêìu hïët caái goåi laâ giaãi thñch àïìu khöng tûúng ûáng vúái bêët kyâ tin
tûác bêët thûúâng naâo, vaâ möåt söë trong söë àoá thêåm chñ coân khöng thïí coi laâ tin tûác
nghiïm tuác nûäa. Thñ duå, lyá do gêy ra möåt sûå biïën àöång maånh cuãa giaá àûúåc nïu
trong nhûäng phaát biïíu tûúng àöëi vö thûúãng vö phaåt kiïíu nhû “Eisenhower
thuác giuåc taåo ra niïìm tin trong nïìn kinh tïë”, “möåt phaãn ûáng thïm nûäa trûúác
thùæng lúåi cuãa Truman trûúác Dewey” vaâ “mua thay thïë trûúác nhûäng àúåt rúát giaá
súám” (Cutler, Poterba, vaâ Summers, 1989, trang 10).
Möåt söë ngûúâi cho rùçng, coá leä chuáng töi khöng nïn chúâ àúåi seä thêëy tin tûác nöíi
bêåt trong nhûäng ngaây coá sûå biïën àöång giaá caã maånh, ngay caã khi thõ trûúâng hoaåt
àöång hoaân haão. Hoå cho rùçng, sûå thay àöíi giaá caã trong caái goåi laâ thõ trûúâng hiïåu
quaã seä diïîn ra ngay khi thöng tin àûúåc cöng böë cöng khai; hoå khöng muöën àúåi
cho àïën khi thöng tin àûúåc truyïìn thöng àùng taãi. Vò thïë, theo caách lêåp luêån
naây, khöng coá gò laâ ngaåc nhiïn khi chuáng ta khöng thêëy thöng tin múái trïn baáo
chñ vaâo ngaây maâ giaá caã thay àöíi: thöng tin súám hún, vúái nhûäng ngûúâi húâ hûäng
thò coi laâ nhaåt nheäo hoùåc khöng liïn quan, nhûng àaä àûúåc caác nhaâ àêìu tû nhaåy
beán giaãi thñch laâ rêët quan troång àöëi vúái nhûäng yïëu töë nïìn taãng quyïët àõnh àïën
giaá cöí phiïëu.
Möåt lêåp luêån khaác àûa ra àïí giaãi thñch vò sao thûúâng khöng thêëy nhûäng ngaây
giaá cöí phiïëu biïën àöång maånh bêët thûúâng diïîn ra cuâng vúái nhûäng tin tûác quan
troång laâ do sûå giao lûu cuãa nhûäng yïëu töë coá thïí gêy ra möåt thay àöíi lúán trïn thõ
trûúâng, cho duâ baãn thên tûâng yïëu töë khöng coá giaá trõ tin tûác àùåc biïåt. Thñ duå, giaã
sûã möåt nhaâ àêìu tû naâo àoá àang chñnh thûác sûã duång möåt mö hònh thöëng kï nhêët
àõnh àïí dûå baáo giaá trõ cú baãn, trong àoá coá duâng àïën möåt söë chó söë kinh tïë. Nïëu
têët caã hoùåc hêìu hïët nhûäng chó söë cuå thïí naây àïìu chó dêîn theo cuâng möåt hûúáng
trong möåt ngaây nhêët àõnh, thò cho duâ baãn thên tûâng chó söë khöng coá gò quaá quan
troång nhûng taác àöång kïët húåp cuãa chuáng laåi rêët àaáng lûu yá.
Nhûng caã hai caách giaãi thñch naây cho viïåc tin tûác vaâ diïîn biïën thõ trûúâng chó
coá möëi liïn hïå húâi húåt àïìu dûåa trïn giaã àõnh rùçng, cöng chuáng khöng ngûâng
quan têm àïën tin tûác. Theo nhûäng caách giaãi thñch naây, cöng chuáng àûúåc giaã
àõnh laâ seä phaãn ûáng nhaåy caãm trûúác tûâng manh möëi, duâ laâ moãng manh nhêët, vïì
nhûäng yïëu töë nïìn taãng cuãa thõ trûúâng, hoùåc tûâng thúâi khùæc àún leã seä tñch húåp têët
caã caác mêíu bùçng chûáng laåi vúái nhau. Nhûng àoá khöng phaãi laâ caách maâ cöng
chuáng baây toã sûå quan têm cuãa mònh; sûå chuá yá cuãa hoå coân thêët thûúâng vaâ viïín
vöng hún nhiïìu. Tin tûác thûúâng xuyïn àoáng vai troâ laâ möåt chó baáo cuãa möåt
chuöîi sûå kiïån laâm thay àöíi cú baãn suy nghô cuãa cöng chuáng vïì thõ trûúâng.
Tin tûác laâ chêët kïët tuãa sau nhûäng àúåt leo thang trong sûå quan têm
(cuãa cöng chuáng)
Vai troâ cuãa caác sûå kiïån tin tûác trong viïåc taác àöång àïën thõ trûúâng dûúâng nhû
thûúâng xuyïn bõ chêåm trïî vaâ noá thûúâng coá taác àöång taåo ra sûå vêån haânh cuãa
haâng loaåt sûå quan têm cuãa cöng chuáng. Ngûúâi ta thûúâng quan têm àïën nhûäng
sûå thêåt nhiïìu khi àaä àûúåc moåi ngûúâi biïët roä, àïën caác hònh aãnh hoùåc cêu
chuyïån. Nhûäng sûå thêåt coá thïí bõ boã qua hoùåc trûúác àêy bõ xem laâ khöng coá
nhûäng hïå quaã logic, nhûng laåi trúã nïn nöíi bêåt trúã laåi sau möåt sûå kiïån tin tûác
naâo àoá. Trònh tûå naây cuãa sûå quan têm àûúåc goåi laâ sûå leo thang, vò möåt sûå viïåc
thu huát sûå quan têm seä dêîn àïën möåt sûå viïåc khaác, vaâ röìi möåt sûå viïåc khaác nûäa.
Vaâo höìi 5 giúâ 46 phuát saáng ngaây thûá Ba, 17 thaáng Giïng nùm 1995, möåt vuå
àöång àêët 7,2 àöå rich-te àaä nöí ra úã Köbï, Nhêåt Baãn. Àêy laâ vuå àöång àêët töìi tïå
nhêët têën cöng khu vûåc thaânh thõ cuãa Nhêåt Baãn kïí tûâ nùm 1923. Phaãn ûáng cuãa
thõ trûúâng chûáng khoaán thïë giúái trûúác sûå kiïån naây laâ möåt trûúâng húåp rêët thuá võ
àïí nghiïn cûáu, vò trong tònh huöëng naây, chuáng ta khöng hïì hoaâi nghi rùçng, sûå
kiïån bêët ngúâ naây, vuå àöång àêët, hoaân toaân laâ ngoaåi sinh vaâ baãn thên noá khöng
phaãi do hoaåt àöång cuãa con ngûúâi hay caác àiïìu kiïån kinh doanh gêy ra, cuäng
khöng phaãi laâ phaãn ûáng trûúác nhûäng dêëu hiïåu tinh tïë cuãa sûå thay àöíi kinh tïë
hay laâ kïët quaã cuãa sûå giao thoa giûäa caác giaá trõ bêët thûúâng cuãa caác chó söë kinh tïë
thöng thûúâng. Trong danh saách caác caách giaãi thñch cuãa truyïìn thöng vïì 50 diïîn
biïën lúán nhêët thúâi hêåu chiïën trong Chó söë Standard vaâ Poors úã Myä àaä àïì cêåp àïën
úã trïn trong Cutler, Porterba vaâ Summers, khöng coá caá nhên caách giaãi thñch naâo
àïì cêåp àïën bêët kyâ möåt nguyïn nhên àaáng kïí naâo hoaân toaân mang tñnh chêët
ngoaåi sinh àöëi vúái nïìn kinh tïë4.
Vuå àöång àêët cûúáp ài 6.425 sinh maång. Theo möåt ûúác tñnh cuãa Trung têm
4. Tûác laâ khöng coá caách giaãi thñch naâo nhû vêåy, trûâ phi ai àoá coi vuå àau tim cuãa töíng
thöëng Dwight Eisenhower ngaây 26 thaáng 9 nùm 1955 laâ àaáng kïí.
Àöíi múái Cöng nghiïåp Kansai, töíng thiïåt haåi do vuå àöång àêët gêy ra laâ
khoaãng 100 tó àöla. Phaãn ûáng trïn thõ trûúâng taâi chñnh rêët maånh, nhûng coá
àöå chêåm trïî. Thõ trûúâng chûáng khoaán Tökiö chó giaãm nheå trong ngaây höm
êëy, giaá cuãa caác cöng ty liïn quan àïën xêy dûång noái chung tùng, phaãn aánh
cêìu dûå kiïën vïì saãn phêím vaâ dõch vuå cuãa hoå tùng. Caác nhaâ phên tñch cho
rùçng vaâo thúâi àiïím àoá, taác àöång coá thïí coá cuãa vuå àöång àêët àïën giaá trõ cöng
ty vêîn coân mú höì, vò laân soáng taái thiïët sau vuå àöång àêët coá thïí seä kñch hoaåt
cho nïìn kinh tïë Nhêåt Baãn.
Phaãi àúåi àïën möåt tuêìn sau ngûúâi ta múái thêëy phaãn ûáng lúán nhêët trûúác vuå
àöång àêët. Ngaây 23 thaáng Giïng, chó söë chûáng khoaán Nikkei cuãa Nhêåt Baãn
àaä giaãm 5,6% maâ khöng coá möåt tin tûác roä rïåt naâo àùng taãi, trûâ viïåc dêìn dêìn
àùng taãi nhiïìu cöåt tin cho biïët vïì thiïåt haåi cuãa vuå àöång àêët. 10 ngaây sau vuå
àöång àêët, Chó söë Nikkei mêët hún 8% giaá trõ. Nïëu coi àêy laâ kïët quaã trûåc tiïëp
cuãa möåt mònh nhûäng thiïåt haåi do àöång àêët thò sûå mêët giaá àoá laåi laâ sûå phaãn
ûáng quaá mûác.
Caái gò diïîn ra trong àêìu caác nhaâ àêìu tû trong 10 ngaây sau àöång àêët àoá? Têët
nhiïn, khöng coá möåt phûúng phaáp chñnh xaác naâo àïí tòm ra cêu traã lúâi. Chuáng
ta chó biïët rùçng trong khoaãng thúâi gian naây, vuå àöång àêët úã Köbï àaä choaán hïët
caác cöåt tin tûác, taåo ra hònh aãnh múái vaâ khaác biïåt vïì Nhêåt Baãn, vaâ coá thïí dêîn àïën
nhûäng êën tûúång rêët khaác nhau vïì nïìn kinh tïë Nhêåt Baãn. Hún nûäa, vuå àöång àêët
àaä chêm ngoâi cho cuöåc thaão luêån vïì ruãi ro cuãa möåt vuå àöång àêët xung quanh
Tökiö. Cho duâ ai cuäng àaä biïët vïì nhûäng bùçng chûáng àõa chêët chûáng toã Tökiö
nùçm úã vuâng coá nguy cú àöång àêët maånh, nhûng sûå quan têm cuãa cöng chuáng luác
naây têåp trung nhiïìu hún vaâo vêën àïì tiïìm êín àoá. Thiïåt haåi maâ möåt vuå àöång àêët
vúái mûác àöå nghiïm troång nhû vuå nùm 1923 coá thïí gêy ra cho Tökiö hiïån àaåi
àûúåc Cöng ty Nghiïn cûáu vaâ Tû vêën Tokai dûå tñnh laâ 1,25 nghòn tó àöla (“Àöång
àêët úã Tökiö: Khöng phaãi laâ “nïëu” maâ laâ “khi naâo””, Doanh nghiïåp ngaây nay Tökiö,
thaáng 4 nùm 1995, trang 8).
Vêën àïì coân hoác buáa hún so vúái taác àöång trûåc tiïëp cuãa vuå àöång àêët Köbï gêy
ra cho thõ trûúâng nöåi àõa Nhêåt Baãn laâ taác àöång cuãa noá àïën thõ trûúâng chûáng
khoaán nûúác ngoaâi. Vaâo ngaây maâ chó söë Nikkei giaãm 5,6%, Chó söë Súã giao dõch
chûáng khoaán Thúâi baáo Taâi chñnh 100 úã Luên àön giaãm 1,4%, Chó söë Compagnie
des Agents de Change 40 úã Pari giaãm 2,2%, vaâ Chó söë Deutscher Aktien úã Àûác
giaãm 1,4%. Thõ trûúâng chûáng khoaán Braxin vaâ AÁchentina àïìu giaãm khoaãng 3%.
Nhûäng quöëc gia khaác nhau naây trïn toaân thïë giúái àïìu khöng phaãi chõu thiïåt haåi
do àöång àêët gêy ra trong tònh huöëng naây.
Caách giaãi thñch töët nhêët cho taác àöång cuãa vuå àöång àêët Köbï àïën thõ trûúâng
chûáng khoaán trïn thïë giúái laâ viïåc àùng taãi tin tûác vïì vuå àöång àêët, vaâ sûå suåt giaãm
thõ trûúâng chûáng khoaán ài keâm theo àoá, àïìu thu huát sûå chuá yá cuãa caác nhaâ àêìu
tû, nhùæc nhúã hoå vïì sûå leo thang cuãa nhûäng thay àöíi coá thïí laâm nhûäng yïëu töë bi
quan hún seä nöíi tröåi lïn.
Möåt phaãn ûáng thõ trûúâng nûäa trûúác tin tûá c minh hoaå cho ta thêëy, bùç ng
caách thöng qua trònh tûå caác sûå kiïån, viïåc thu huát sûå chuá yá cuãa truyïìn
thöng coá thïí cuãng cöë thïm niïìm tin cho rùçng möåt söë tin tûá c maâ bònh
thûúâng bõ hêìu hïë t caác nhaâ àêì u tû coi laâ vö nghôa hoùåc chùèng coá liïn quan
gò thò röët cuöåc coá thïí àûúåc àöng àaão xem xeá t nghiïm tuá c nhû thïë naâ o.
Chuöîi caác baãn tin vïì Joseph Granville, möåt chuyïn gia dûå baá o thõ trûúâ ng
xuêët sùæc, dûúâng nhû laâ nguyïn nhên gêy ra möåt söë caác biïë n àöång lúá n cuãa
thõ trûúâ ng. Chó coá möåt nöåi dung coá thêåt trong nhûäng baâi baáo naây laâ
Granville coá noái vúái khaách haâng cuãa öng nïn mua hay baá n, vaâ baãn thên
Granville cuäng rêët coá aãnh hûúãng.
Haânh vi cuãa Granville rêët dïî thu huát sûå quan têm cuãa cöng chuáng. Caác buöíi
höåi thaão vïì àêìu tû cuãa öng ngöng cuöìng àïën kyâ quaái, àöi khi do möåt con tinh
tinh àûúåc huêën luyïån àoáng vai, maâ con vêåt naây coá thïí chúi àûúåc baâi haát “Nöîi
buöìn cuãa keã haânh khêët” cuãa Granville trïn dûúng cêìm. Möîi khi xuêët hiïån trûúác
caác buöíi höåi thaão vïì àêìu tû, öng thûúâng ùn mùåc giöëng Moses, àêìu àöåi vûúng
miïån vaâ tay cêìm theã ngaâ. Granville àûa ra nhûäng tuyïn böë ngöng cuöìng vïì khaã
nùng dûå baáo cuãa mònh. Öng noái rùçng öng coá thïí dûå baáo àöång àêët, vaâ àaä tûâng
khoe rùçng, mònh àaä tiïn àoaán àûúåc saáu trong söë baãy vuå àöång àêët lúán cuãa thïë
giúái trong thúâi gian qua. Lúâi noái cuãa öng àûúåc taåp chñ Thúâi baáo trñch àùng: “Töi
khöng nghô rùçng coá luác naâo töi coá thïí coá sai lêìm khuãng khiïëp vïì thõ trûúâng
chûáng khoaán trong suöët caã àúâi mònh”, vaâ öng tiïn àoaán laâ mònh seä àoaåt giaãi
thûúãng Nöben vïì kinh tïë hoåc (Santry 1980a, b).
Cêu chuyïån àêìu tiïn vïì Granville diïîn ra vaâo ngaây thûá Ba, 22 thaáng 4
nùm 1980. Vúái tin tûác rùçng, öng àaä thay àöíi dûå baáo cuãa mònh (tûâ ngùæn sang
daâi), chó söë Dow àaä tùng 30,72 àiïím hay 4,05%. Àêy laâ mûác tùng lúán nhêët cuãa
Dow kïí tûâ ngaây 1 thaáng 11 nùm 1978, tûác laâ möåt nùm rûúäi trûúác àoá. Cêu
chuyïån thûá hai diïîn ra vaâo ngaây 6 thaáng Giïng nùm 1981, sau khi dõch vuå tû
vêën caác nhaâ àêìu tû cuãa Granville àaä chuyïín tûâ dûå baáo daâi sang ngùæn. Dow
àaä coá bûúác suåt giaãm lúán nhêët kïí tûâ ngaây 9 thaáng 10 nùm 1979, tûác laâ hún möåt
nùm trûúác àoá. Khöng coá tin tûác gò khaác trong nhûäng trûúâng húåp àoá coá thïí
qui laâm nguyïn nhên gêy ra sûå thay àöíi thõ trûúâng, vaâ trong trûúâng húåp thûá
hai, caã Taåp chñ phöë Uön lêîn Barrons àïìu dûát khoaát qui sûå suåt giaãm àoá cho
nhûäng dûå baáo cuãa Granville.
Vêåy chuáng ta coá thïí chùæc chùæn laâ truyïìn thöng àûa tin vïì Granville vaâ
khaã nùng tiïn tri tûå gaán cuãa öng ta laâ nguyïn nhên gêy ra nhûäng thay àöíi
àoá khöng? Nhiïìu ngûúâi tûå hoãi, liïåu hiïåu ûáng Granville coá thûåc sûå khöng chó
laâ möåt sûå tònh cúâ maâ baáo chñ àaä cûúâng àiïåu lïn hay khöng. Chuáng töi coá thïí
chùæc chùæn rùçng chuöîi caác sûå kiïån vïì nhûäng tuyïn böë cuãa Granville àaä coá
hiïåu ûáng tñch húåp thu huát sûå quan têm cuãa caã nûúác, vaâ sûå phaãn ûáng cuãa
cöng chuáng trûúác nhûäng tuyïn böë cuãa öng ta vaâ sûå suy giaãm thõ trûúâng vaâo
thúâi àiïím öng ta àûa ra caác tuyïn böë vïì cú baãn àaä bõ thay àöíi do hiïåu ûáng
leo thang naây5.

Cutler, David, James Poterba, and Lawrence Summers, 1989, “What Moves Stock Prices?”
Jouirnal of Portfolio Managemlenit 15(3): 4-12.
Desmond, Robert W. 1978. The Information Process: World News Reporting to the Twentiethi
Centuiry. Iowa City: University of Iowa Press.
Garber, Peter. 2000. Famous First Bubbles: The Fundamentals of Early Manias. Cambridge,
Massachusetts: MIT Press.
Huberman, Gur, and Tomer Regev. 1999. “Speculating on a Cure for Cancer: A Non-Event
That Made Stock Prices Soar.” Columbia University, Graduate School of Business, New
York. Unpublished manuscript.
Kindlberger, Charles P. 1989. Manias, Panics and Crashies: A History of Financial Crises, 2nd ed.
London: Macmillan.
Niederhoffer, Victor. 1971. “The Analysis of World News Events and Stock Prices.” Jouirnlal
of Business 44(2).
Pliny the Younger. 1969. Letters and Panegyrics, book 6, no. 19. Translated by Betty Radice
Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press.
5. Giaáo sû Gur Huberman vaâ Tomer Regev cuãa Àaåi hoåc Cölömbia àaä viïët möåt
nghiïn cûáu tònh huöëng vïì sûå tùng giaá trong cöí phiïëu cuãa caá nhên möåt cöng ty trûúác
nhûäng tin tûác cuãa baáo chñ. Tònh huöëng àoá àûúåc viïët rêët hay nhûng thûåc sûå khöng chûáa
àûång chuát tin tûác naâo. Giaá cöí phiïëu cuãa EntreMed tùng tûâ 12 àïën 85 tûâ chöî luác àoáng
cûãa thõ trûúâng vaâo ngaây trûúác àoá àïën khi múã cûãa thõ trûúâng vaâo ngaây maâ trïn trang nhêët
cuãa túâ Thúâi baáo New York àùng tin cho biïët cöng ty naây coá khaã nùng saãn xuêët thuöëc trõ
bïånh ung thû. Hoå nhêån thêëy tûâng sûå kiïån trong baâi baáo naây àïìu àaä àûúåc àùng 5 thaáng
trûúác àoá (xem Huberman vaâ Regev 1999). Mùåc duâ caác taác giaã khöng viïët ra nhûng chùæc
chùæn nhiïìu ngûúâi mua cöí phiïëu cuãa EntreMed trong ngaây höm àoá biïët rùçng khöng coá
tñnh chêët tin tûác gò trong baâi baáo naây caã, nhûng àún thuêìn laâ noá taåo ra caãm nghô rùçng
cêu chuyïån naây àûúåc viïët quaá hay vaâ mö taã rêët nöíi bêåt nïn seä laâm giaá cöí phiïëu tùng.
Santry, David. 1980a. “The Long-Shot Choice of a Gambling Guru.” Business Week, May 12,
p. 112.
________. 1980b. “The Prophet of Profits.” Time, September 15, p. 69.
Shiller, Robert J., and William J: Feltus. 1989. “Fear of a Crash Caused the Crash.” New York
Tinmes, October 29, section 3, p. 3, col. 1.
Tokyo Businiess Today. 1995. “The Tokyo Earthquake: Not ‘If’ but ‘When.’ “ April.
Zaret, David. 1999. Origins of Democratic Cultuire: Printing, Petitions, and the Public Sphere in
Early- Modern England. Princeton, New Jersey: Princeton University Press.
6
Phên phöëi tin tûác vaâ aãnh hûúãng chñnh trõ
David Strömberg
Truyïìn thöng àaåi chuáng taác àöång àïën caã ngûúâi nhêån thöng tin chñnh trõ lêîn
nhûäng thöng tin gò maâ hoå nhêån àûúåc. Àiïìu naây coá taác àöång àïën chñnh saách cöng,
vò caác chñnh trõ gia coá khuynh hûúáng uãng höå caác cûã tri coá thöng tin vaâ nhûäng vêën
àïì àaä àûúåc àùng taãi kyä. Súã dô caác chñnh trõ gia laâm nhû vêåy laâ vò khöng chó caác
cûã tri coá hiïíu biïët coá xu hûúáng ài boã phiïëu nhiïìu hún caác cûã tri ñt thöng tin, maâ
coân do caác cûã tri coá àuã thöng tin naây coá thïí boã phiïëu cho caác ûáng cûã viïn phuåc
vuå lúåi ñch cuãa hoå. Vñ duå, Delli Carpini vaâ Keeter (1996) àaä phaát hiïån ra trong cuöåc
tranh cûã töíng thöëng Myä nùm 1988 gêìn 9 trong söë 10 ngûúâi cuãa 10% nhûäng ngûúâi
àûúåc àiïìu tra coá hiïíu biïët nhêët àaä ài boã phiïëu, trong khi chó coá 2 trïn 10 ngûúâi
trong 10% nhoám ñt hiïíu biïët nhêët laâm viïåc naây. Thïm vaâo àoá, Stein vaâ Bickers
(1994) cuäng àaä phaát hiïån ra, nhòn chung, dên chuáng coá hiïíu biïët töët coân coá thïí
nhêån thûác àûúåc vïì caác dûå aán múái trong vuâng cuãa hoå. Hún nûäa, caác cûã tri nhêån
thûác àûúåc vïì caác dûå aán múái coá thïí boã phiïëu nhiïìu hún cho àaåi diïån àûúng nhiïåm
cuãa hoå, nïëu khöng tñnh àïën sûå gia tùng thûåc sûå trong nhûäng lúåi ñch daânh cho
vuâng. Chûúng naây thaão luêån vïì nghiïn cûáu gêìn àêy cuãa töi vïì viïåc truyïìn thöng
àaåi chuáng taác àöång nhû thïë naâo àïën viïåc hònh thaânh chñnh saách.
Lyá thuyïët
Phêìn naây mö taã caác àùåc trûng nöíi bêåt trong mö hònh lyá thuyïët cuãa töi
(Strömberg 1999, 2001a, sùæp xuêët baãn) vaâ thaão luêån vïì möåt vaâi kïët quaã chñnh.
Thay vò tòm kiïëm caác bùçng chûáng vïì taác àöång cuãa truyïìn thöng àaåi chuáng,
phêìn naây ài vaâo khaám phaá möåt cêu hoãi: nïëu truyïìn thöng àaåi chuáng coá taác
àöång möåt caách hïå thöëng lïn hïå thöëng chñnh trõ, thò chuáng ta seä mong àúåi taác
àöång naây laâ gò?
125
Truyïìn thöng àaåi chuáng taác àöång àïën chñnh saách nhû thïë naâo, phuå thuöåc
vaâo caác chñnh trõ gia caånh tranh ra sao àïí giaânh vaâ duy trò quyïìn lûåc, vaâ phuå
thuöåc vaâo viïåc àùng taãi tin tûác coá taác àöång nhû thïë naâo àïën caác chñnh saách hiïån
taåi vaâ dûå kiïën cuãa hoå. Noá coân phuå thuöåc vaâo viïåc truyïìn thöng àaåi chuáng caånh
tranh ra sao vïì söë lûúång àöåc giaã vaâ lúåi nhuêån vaâ vaâo viïåc àùng taãi tin tûác phuå
thuöåc nhû thïë naâo dûåa vaâo haânh àöång cuãa caác chñnh trõ gia. Àïí phên tñch taác
àöång cuãa truyïìn thöng àaåi chuáng, töi (Strömberg 1999, 2001a, sùæp xuêët baãn) kïët
húåp möåt mö hònh caånh tranh cuãa truyïìn thöng àaåi chuáng vúái mö hònh vïì caånh
tranh chñnh trõ (vïì caác mö hònh truyïìn thöng khaác, xem Anderson vaâ Coate
2000; Masson, Mudambi, vaâ Reynolds 1990, Spence vaâ Owen 1997, Steiner
1952). Trong mö hònh höîn húåp naây, sûå phên phöëi caác cûã tri coá thöng tin vaâ ñt
thöng tin naãy sinh mang tñnh nöåi sinh thöng qua caác haânh àöång coá muåc àñch vaâ
coá tñnh toaán cuãa truyïìn thöng àaåi chuáng, caác cûã tri, vaâ chñnh trõ gia. Noá cho thêëy
rùçng, möåt söë àùåc trûng chung cuãa truyïìn thöng àaåi chuáng coá caác hïå quaã chñnh
trõ quan troång
Möåt àùåc trûng nhû thïë laâ truyïìn thöng àaåi chuáng hoaåt àöång theo qui luêåt
hiïåu suêët tùng dêìn theo qui mö. Vñ duå, möåt khi chûúng trònh truyïìn hònh àaä
àûúåc saãn xuêët thò chi phñ cho thïm möåt khaán giaã laâ rêët nhoã. Vúái möåt túâ baáo, chi
phñ àïí thu thêåp, biïn têåp vaâ viïët tin àïí saãn xuêët ra túâ baáo àêìu tiïn laâ cao, nhûng
möåt khi chi phñ cöë àõnh naây àaä phaát sinh thò chi phñ biïën àöíi cuãa viïåc baán thïm
caác túâ baáo chó laâ chi phñ in êën vaâ phaát haânh chuáng (vïì cú cêëu chi phñ cuãa caác túâ
baáo, xem Litman 1988; Rosse 1970). Cú cêëu chi phñ naây khiïën truyïìn thöng coá
àöång cú lúåi nhuêån khi àùng nhûäng tin tûác liïn quan àïën caác nhoám lúán, trong
khi laåi thûúâng xuyïn boã qua caác nhoám thiïíu söë vaâ caác lúåi ñch àùåc biïåt.
Khuynh hûúáng àûa tin thiïn lïåch naây gêy ra caác hêåu quaã chñnh trõ. Vñ duå,
trong möåt thïë giúái khöng coá truyïìn thöng àaåi chuáng, caác chñnh saách thûúng maåi
thûúâng coá thïí boã qua lúåi ñch cuãa ngûúâi tiïu duâng phên taán vaâ ûu àaäi caác lúåi ñch
àùåc biïåt vúái nhûäng lúåi ñch têåp trung cao nhúâ caác haâng raâo thûúng maåi (xem
Lohmann 1998, Olson 1965). Trong möåt quöëc gia khöng coá truyïìn thöng àaåi
chuáng, àïí möåt chñnh trõ gia uãng höå viïåc giaãm caác haâng raâo thûúng maåi coá thïí laâ
khoá khùn. Möåt söë ñt ngûúâi tiïu duâng coá àöång cú caá nhên laâ cêìn àûúåc thöng tin
àêìy àuã vïì taác àöång cuãa caác haâng raâo thûúng maåi vaâ quan àiïím cuãa caác chñnh
trõ gia vïì vêën àïì naây. Tuy nhiïn, caác lúåi ñch àùåc biïåt chùæc chùæn tûå noá seä tòm caách
àûúåc thöng tin, do àoá taåo ra aáp lûåc lïn caác chñnh trõ gia. Truyïìn thöng àaåi chuáng
coá thïí khùæc phuåc xu hûúáng naây, vò chuáng cung cêëp cho caác chñnh trõ gia möåt caái
loa vûún túái caác nhoám khaách haâng lúán nhûng phên taán. Tûúng tûå, khöng coá
truyïìn thöng àaåi chuáng chuáng ta coá thïí dûå kiïën laâ caác chñnh saách seä boã qua lúåi
Phên phöëi tin tûác vaâ aãnh hûúãng chñnh trõ 127
ñch cuãa nhûäng ngûúâi nöåp thuïë phên taán vaâ uãng höå caác nhoám lúåi ñch nhêån àûúåc
lúåi ñch têåp trung tûâ möåt söë chûúng trònh nhoã cuãa chñnh phuã. Truyïìn thöng àaåi
chuáng coá thïí khùæc phuåc xu hûúáng naây vò cú cêëu chñ phñ cuãa noá seä khiïën viïåc
cöng böë quan àiïím cuãa caác chñnh trõ gia vïì caác loaåi thuïë mang nhiïìu lúåi nhuêån
hún laâ viïåc cöng böë quan àiïím cuãa hoå vïì caác chûúng trònh nhoã cuãa chñnh phuã.
Nïëu àêy chó laâ möåt khña caånh cuãa viïåc àûa tin, thò caác túâ baáo khöng bao giúâ
àûa tin vïì caác vúã nhaåc kõch chùèng haån, núi maâ khaán giaã cuãa noá chó chiïëm möåt
lûúång rêët nhoã trong dên söë. Möåt nguyïn nhên cuãa vêën àïì naây coá thïí laâ do
nguöìn doanh thu chñnh cuãa nhiïìu túâ baáo vaâ àaâi truyïìn hònh laâ quaãng caáo, vaâ
vúái caác nhaâ quaãng caáo thò khöng chó qui mö, maâ àùåc àiïím cuãa khaán giaã cuäng
rêët quan troång. Trong caác vñ duå vïì nïìn cöng nghiïåp baáo chñ coá rêët nhiïìu túâ baáo
àaä tùng lûúång phaát haânh cuãa mònh nhûng chó nhòn thêëy lúåi nhuêån bõ giaãm khi
doanh thu quaãng caáo giaãm xuöëng. Möåt trong caác vñ duå àûúåc trñch dêîn nhiïìu
nhêët liïn quan àïën möåt túâ baáo cuãa Anh àoá laâ túâ Thúâi baáo. Michael Mander, phoá
giaám àöëc àiïìu haânh cuãa túâ Thúâi baáo vaâo cuöëi thêåp niïn 60 àaä phaát biïíu nhû sau
(Mander 1978, trang 75):
Tûâ nùm 1967 àïën 1969 túâ Thúâi baáo coá… lûúång phaát haânh tùng tûâ 270.000
lïn 450.000 - möåt thaânh tûåu to lúán. Nhûng söë phaát haânh cao hún cuãa túâ
thúâi baáo naây khöng taåo cho noá sûå hêëp dêîn vúái tû caách laâ möåt kïnh
quaãng caáo… thïm vaâo àoá, söë àöåc giaã cuãa túâ baáo naây àaä giaãm xuöëng
trong nhoám khaách haâng muåc tiïu chuã yïëu vaâ àaä laâm tùng chi phñ àïí
àïën àûúåc nhoám naây. Sûå àaão ngûúåc chñnh saách àaä laâm thay àöíi tònh
hònh vúái möåt hïå quaã laâ lúåi nhuêån tùng nhanh. Töíng lûúång phaát haânh
giaãm xuöëng coân 300.000.
Trong möåt tònh huöëng thûúâng xuyïn àûúåc trñch dêîn cuãa truyïìn hònh Myä,
chûúng trònh “Gunsmoke” àaä bõ huyã boã mùåc duâ noá àûúåc àaánh giaá rêët cao. Khaán
giaã cuãa chûúng trònh hiïín nhiïn laâ quaá giaâ vaâ quaá quï muâa nïn khöng hêëp dêîn
caác nhaâ quaãng caáo (Barnouw 1978, trang 73). Hònh nhû truyïìn thöng àaåi chuáng
àang cöë gùæng àûa nhûäng tin maâ caác nhoám coá giaá trõ àöëi vúái nhaâ quaãng caáo thêëy
hêëp dêîn. Xu hûúáng truyïìn thöng thiïn lïåch àoá àaä biïën thaânh möåt xu hûúáng
chñnh trõ thiïn lïåch uãng höå cho caác nhoám naây.
Àùåc trûng thûá ba phaát sinh do caác sûå kiïån gêy ngaåc nhiïn coá giaá trõ tin tûác
hún laâ caác sûå kiïån nhû dûå kiïën. Trong mö hònh naây, tin tûác vïì caác chûúng trònh
cuãa chñnh phuã coá giaá trõ vúái khaán giaã, vò caác chûúng trònh àoá taác àöång àïën cuöåc
söëng haâng ngaây cuãa hoå vaâ hoå cêìn haânh àöång àïí àiïìu chónh chuáng. Vñ duå, tin
tûác vïì caác cöng trònh cöng cöång úã nöng thön coá thïí giuáp caác naån nhên cuãa naån
àoái tòm kiïëm àûúåc viïåc laâm. Tûúng tûå, baãn tin súám vïì sûå thay àöíi trong trúå cêëp
nöng nghiïåp giuáp caác höå nöng dên saãn xuêët àuáng loaåi cêy tröìng àïí àûúåc hûúãng
lúåi ñch àêìy àuã tûâ trúå cêëp. Búãi vêåy, trong khung caãnh àoá, nhûäng diïîn biïën ngoaâi
dûå kiïën coá giaá trõ vaâ àûúåc truyïìn thöng àaåi chuáng àùng taãi àêìy àuã. Ngûúåc laåi,
tin tûác vïì möåt chûúng trònh diïîn biïën nhû mong àúåi khöng coá giaá trõ lúán vaâ
àûúåc truyïìn thöng àûa tin ñt oãi. Haânh vi naây cuãa truyïìn thöng khiïën caác chñnh
trõ gia àêíy maånh caác khoaãn gia tùng ngoaâi dûå kiïën trong möåt chûúng trònh vaâ
xoa dõu caác khoaãn cùæt giaãm ngoaâi dûå kiïën. Lyá do laâ vò, caác àïì xuêët tùng chi tiïu
ngoaâi dûå kiïën seä thu huát maånh sûå chuá yá cuãa truyïìn thöng, vaâ viïåc àûa ra nhûäng
àïì xuêët àoá rêët coá lúåi vïì chñnh trõ. Tûúng tûå, viïåc cùæt giaãm chûúng trònh ngoaâi dûå
kiïën seä àûúåc àûa tin quaá mûác bònh thûúâng, khiïën cho hoå bêët lúåi vïì chñnh trõ
nhiïìu hún. Möëi quan têm trong quaãn lyá caác thöng tin àoá àaä khiïën caác chñnh trõ
gia àïì xuêët möåt söë saáng kiïën chi tiïu lúán vúái hy voång seä thu huát àûúåc viïåc àûa
tin cuãa truyïìn thöng, àiïìu àoá seä tûúng xûáng vúái nhûäng khoaãn cùæt giaãm nhoã
trong möåt söë chûúng trònh lúán hy voång traánh àûúåc viïåc truyïìn thöng àûa tin.
Vò kiïíu phaãn ûáng naây, nïn qua thúâi gian, truyïìn thöng seä khiïën caác chñnh trõ gia
têåp trung nhiïìu hún vaâo caác chûúng trònh maâ nhu cêìu vïì noá coá tñnh biïën thiïn
maånh àïí thu huát àûúåc viïåc àûa tin thûúâng xuyïn cuãa truyïìn thöng, nhû trûúâng
húåp naån àoái, vaâ ñt têåp trung hún vaâo caác chûúng trònh coá nhu cêìu öín àõnh vaâ
hiïëm khi àûúåc truyïìn thöng àûa tin, nhû nhûäng naån àoái mang tñnh àõa phûúng.
Trûúâng húåp àùåc biïåt naây àûúåc Dreâze vaâ Sen (1990) tranh luêån, hoå àaä phaát hiïån
ra rùçng ÊËn Àöå, núi coá truyïìn thöng tûå do, àaä traánh àûúåc naån àoái, nhûng khöng
traánh àûúåc caái àoái mang tñnh àõa phûúng. Àiïìu àoá thaânh cöng hún úã Trung
Quöëc, núi àang thiïëu truyïìn thöng tûå do.
Àùåc trûng cuöëi cuâng àoá laâ lûúång tin àûúåc àûa phuå thuöåc vaâo chi phñ phaát
haânh tin tûác. Mùåc duâ khöng àaáng kïí, nhûng noá coá yá nghôa quan troång vaâ coá thïí
kiïím àõnh àûúåc, vò truyïìn thöng àaåi chuáng chuã yïëu - àaâi, baáo, vaâ truyïìn hònh-
coá chi phñ phaát haânh rêët khaác nhau. Nhû trûúâng húåp phaát tin trïn soáng àaâi phaát
thanh laâ reã hún phaát haânh baáo àïën caác vuâng xa xöi, möåt mö hònh dûå àoaán rùçng,
phaát thanh seä laâm tùng söë cûã tri coá hiïíu biïët úã vuâng nöng thön, vaâ chñnh àiïìu
àoá laâ nguyïn nhên dêîn àïën viïåc múã röång caác chûúng trònh mang laåi lúåi ñch cho
caác cûã tri naây. Giaã thuyïët naây seä àûúåc kiïím àõnh úã phêìn tiïëp theo.
Bùçng chûáng
Nïëu truyïìn thöng àaåi chuáng taác àöång àïën caác chñnh saách cöng hay haânh vi boã
phiïëu, thò cuöåc caách maång trong cöng nghïå truyïìn thöng nhû nhûäng phaát
minh ra truyïìn thanh, truyïìn hònh vaâ Internet phaãi àïí laåi möåt söë taác àöång hûäu
hònh. Phêìn naây seä tòm kiïëm taác àöång àoá bùçng viïåc nghiïn cûáu xem liïåu viïåc
phên böí kinh phñ cho caác àõa haåt trong möåt chûúng trònh lúán tûâ rêët súám nhû
Chñnh saách Kinh tïë Xaä höåi múái coá chõu taác àöång cuãa viïåc sûã duång gia tùng àaâi
phaát thanh hay khöng, vaâ phêìn naây àûúåc dûåa trïn nghiïn cûáu cuãa Strömberg
(1999, 2001b).
Chûúng trònh àang àûúåc nghiïn cûáu
Töi àaä kiïím àõnh giaã thuyïët vïì taác àöång cuãa phaát thanh àïën chñnh saách trong
chûúng trònh Quaãn lyá Cûáu trúå Khêín cêëp Liïn bang (FERA). Muåc àñch cuãa
chûúng trònh laâ trúå giuáp cho nhûäng ngûúâi coá thu nhêåp thêëp. Chûúng trònh
àûúåc thûåc hiïån tûâ nùm 1933-1935 vaâ àaä phên phöëi àûúåc töíng cöång 3,6 tyã àöla,
con söë àoá coá thïí so saánh vúái töíng chi tiïu haâng nùm cuãa chñnh quyïìn cêëp àõa
phûúng, bang vaâ liïn bang vaâo thúâi àiïím àoá laâ khoaãng 12 tyã àöla. Nguöìn taâi
chñnh cuãa chûúng trònh àaä àûúåc phên phöëi röång raäi, vaâo thúâi kyâ àónh àiïím àaä
höî trúå àûúåc cho khoaãng 16% ngûúâi Myä, hay hún 20 triïåu ngûúâi. Chñnh quyïìn
liïn bang coá traách nhiïåm phên böí giûäa caác bang, vaâ caác thöëng àöëc coá traách
nhiïåm phên böí àïën caác àõa haåt trong caác bang.
Töi àaä choån chûúng trònh FERA vò noá àûúåc thûåc hiïån úã khoaãng giûäa thúâi kyâ
maâ phaát thanh àaä trúã nïn phöí biïën. Nïëu nhû phaát thanh àaä laâm tùng sûác maånh
chñnh trõ cuãa caác nhoám hay caác vuâng nhêët àõnh, thò chuáng ta dûå kiïën seä coá möåt
chûúng trònh lúán vaâ múái àïí phuåc vuå cho caác nhoám naây trong möåt chûâng mûåc
nhêët àõnh. Khi bùæt àêìu chûúng trònh FERA, phaát thanh àaä trúã thaânh möåt
phûúng tiïån truyïìn thöng àaåi chuáng quan troång phuåc vuå cho caác chûúng trònh
tin tûác vaâ caác chiïën dõch chñnh trõ. Tuy nhiïn, súã hûäu àaâi thu thanh vêîn phên
böë khöng àïìu giûäa caác vuâng cuãa nûúác Myä. Tûâ àõa haåt naây àïën àõa haåt khaác, söë
höå gia àònh coá àaâi thu thanh biïën thiïn tûâ 1 àïën 90%. Sûå biïën àöång lúán naây
trong sûã duång àaâi thu thanh laâm cho viïåc xaác àõnh taác àöång cuãa viïåc sûã duång
àaâi thu thanh àïën chi tiïu cuãa chûúng trònh FERA dïî daâng hún, vò sûå biïën
àöång trong chi tiïu cuãa chñnh phuã do taác àöång cuãa àaâi thu thanh cuäng seä röång
lúán khaác thûúâng.
Theo doâng nhûäng cuöåc thaão luêån trïn àêy, phaát thanh coá thïí taác àöång àïën
chi tiïu nïëu thöng tin àûúåc truyïìn qua soáng phaát thanh laâm tùng lûúång cûã tri
tham gia bêìu cûã hoùåc giuáp caác cûã tri boã phiïëu cho caác ûáng viïn chñnh trõ maâ
ngûúâi àoá phuåc vuå töët nhêët cho lúåi ñch cuãa hoå. Liïn quan àïën chûúng trònh
FERA, phaát thanh luác àoá àaä àùng taãi nhûäng diïîn biïën kõp thúâi liïn quan àïën caác
dûå aán cuãa FERA. Phaát thanh coân àûúåc sûã duång trong caác chiïën dõch chñnh trõ.
Phaát biïíu trong möåt chiïën dõch àùåc biïåt àûúåc truyïìn qua soáng phaát thanh vaâo
nùm 1934, thöëng àöëc Lehman cuãa bang New York àaä noái:
Vaâo nùm 1932, töi àaä hûáa, dûúái sûå àiïìu haânh cuãa töi, bang chuáng ta
khöng coá möåt cöng dên naâo bõ thiïëu lûúng thûåc, chöî úã hay quêìn aáo. Töi
tûå haâo laâ àaä thûåc hiïån àûúåc lúâi hûáa àoá trong voâng hai nùm nhiïåm kyâ
cuãa mònh. Trong khoaãng thúâi gian tûâ thaáng 12 nùm 1931 àïën thaáng 8
nùm 1934, chuáng ta àaä chi 482 triïåu àöla tûâ caác quyä cöng cöång, cöng
quyä liïn bang, bang, vaâ àõa phûúng.
Baâi diïîn vùn tiïëp tuåc vúái sûå ghi nhêån caác dûå aán nhû xêy àûúâng tûâ caác nöng
traåi àïën chúå vaâ cung cêëp caác khoaãn trúå giuáp cho caác nhoám àùåc biïåt nhû chuã súã
hûäu nhaâ vaâ giaáo viïn. Àaâi phaát thanh àûúåc duâng àïí nhùæc nhúã cûã tri vïì nhûäng
ûu àaäi trong quaá khûá vaâ hûáa heån cho möåt chiïën dõch múái.
Caã hai caách sûã duång àaâi phaát thanh coá leä àïìu àaä laâm thay àöíi lúåi ñch chñnh
trõ caác chûúng trònh cuãa chñnh phuã, vò thöng tin vïì nhûäng ûu àaäi trong quaá khûá
vaâ hûáa heån trong chiïën dõch tranh cûã giuáp cûã tri xaác àõnh vaâ boã phiïëu cho caác
chñnh trõ gia phuåc vuå lúåi ñch cuãa hoå trong nhiïåm kyâ vûâa qua hoùåc laâ ngûúâi hûáa
seä laâm nhû vêåy trong nhiïåm kyâ túái. Vñ duå, vaâo àêìu thêåp niïn 20, nïëu möåt thöëng
àöëc hûáa khúãi cöng xêy àûúâng tûâ nöng traåi àïën chúå, thò taác duång mang laåi dûúái
daång nhêån àûúåc nhiïìu laá phiïëu tûâ vuâng nöng thön coá thïí coân sú saâi vò nhiïìu
ngûúâi dên liïn quan àang söëng úã caác vuâng nöng thön khöng coá baáo haâng ngaây
nïn khöng biïët gò vïì lúâi hûáa àoá. Mûúâi nùm sau, võ thöëng àöëc naây coá thïí àïën àaâi
phaát thanh vaâ trûåc tiïëp hûáa heån àïí tùng söë laá phiïëu bêìu cho mònh. Têët nhiïn,
àiïìu àoá àaä laâm tùng lúåi ñch chñnh trõ cuãa caác dûå aán nhû thïë. Tûúng tûå, trûúác khi
phaát minh ra àaâi thu thanh, nhiïìu ngûúâi söëng úã nöng thön khöng biïët ai laâ
ngûúâi cêëp taâi chñnh cho caác con àûúâng maâ hoå àûúåc hûúãng lúåi ñch, trong khi àoá
10 nùm sau möåt thöëng àöëc coá thïí àïën àaâi phaát thanh vaâ noái möåt caách trûåc tiïëp
vúái caác cûã tri rùçng khoaãn taâi chñnh àoá laâ cuãa öng ta hay baâ ta. Àiïìu naây àaä laâm
tùng àöång cú àïí khúãi cöng caác dûå aán nhû vêåy.
Àöång cú do àaâi phaát thanh taåo ra coân coá thïí diïîn ra úã caác àõa phûúng. Theo
Dunn (1936), chuã tõch chûúng trònh cûáu trúå àõa phûúng àaä than vaän khi chûúng
trònh FERA cùæt giaãm möåt söë hoaåt àöång cuãa mònh: “Àiïìu naây coá thïí gêy caãn trúã
àöëi vúái cú höåi taái àùæc cûã cuãa töi, búãi vêåy chùæc chùæn seä gêy ra caãm giaác chua xoát
trong möåt böå phêån dên chuáng, nhûäng ngûúâi maâ öng buöåc phaãi tûâ chöëi hoå.” Mö
hònh cuãa töi cho rùçng, möåt võ chuã tõch seä thêëy lûúäng lûå khi phaãi tûâ chöëi dên
chuáng, nhûäng ngûúâi coá nhiïìu khaã nùng ài boã phiïëu vaâ dên chuáng, nhûäng ngûúâi
coá thïí biïët rùçng öng ta phaãi chõu traách nhiïåm vïì sûå khûúác tûâ hoå.
Liïåu caác chñnh trõ gia coá bõ taác àöång búãi nhûäng àöång cú phaãi àûa ra caác chñnh
saách coá lúåi cho caác cûã tri coá àuã thöng tin hay khöng, vêîn laâ möåt cêu hoãi kinh
nghiïåm. Nïëu àiïìu àoá laâ àuáng thò hònh thaái chuáng ta chúâ àúåi seä thêëy qua caác söë
liïåu, seä laâ mûác chi tiïu cao úã nhûäng vuâng coá söë lûúång cûã tri tham gia boã phiïëu
nhiïìu, núi maâ nhiïìu cûã tri coá maáy thu thanh vaâ chó coá söë ñt cûã tri laâ muâ chûä.
Kïët quaã
Trûúác khi coá möåt cuöåc khaão saát söë liïåu chùåt cheä hún, seä laâ hûäu ñch nïëu quan saát
möåt söë tûúng quan àún biïën. Tyã lïå ngûúâi khöng biïët chûä, söë lûúång ngûúâi tham
gia bêìu cûã thêëp, vaâ tó lïå coá àaâi thu thanh thêëp, coá möëi tûúng quan nghõch biïën
vúái chi tiïu chñnh phuã, trong khi àoá, tònh traång thêët nghiïåp coá möëi tûúng quan
àöìng biïën vúái chi tiïu vaâ tiïìn gûãi ngên haâng thêëp chó coá möëi tûúng quan yïëu
vúái chi tiïu.
Trong möåt phên tñch höìi qui àa biïën vïì caác yïëu töë quyïët àõnh àïën chi tiïu,
möåt hònh thaái tûúng tûå àaä xuêët hiïån. Caác yïëu töë liïn quan àïën àõa võ kinh tïë xaä
höåi thêëp coá quan hïå cuâng chiïìu vúái chi tiïu nïëu noá cho thêëy cêìn thiïët phaãi trúå
giuáp thu nhêåp (mûác thêët nghiïåp cao, tiïìn gûãi ngên haâng thêëp, giaá trõ nhaâ cûãa
thêëp) vaâ coá quan hïå ngûúåc chiïìu vúái chi tiïu nïëu chuáng phaãn aánh mûác àöå tham
gia vaâ thöng tin vïì chñnh trõ thêëp (söë lûúång ngûúâi tham gia bêìu cûã thêëp, tyã lïå
muâ chûä cao, sûã duång àaâi thu thanh thêëp). Búãi vêåy, caác àõa haåt ngheâo khöng
nghiïîm nhiïn yïëu keám vïì mùåt chñnh trõ. Àiïìu naây coá thïí hiïíu àûúåc, vò viïåc boã
phiïëu cuãa ngûúâi ngheâo coá thïí dïî daâng bõ chi phöëi búãi caác ûu àaäi kinh tïë. Sûå yïëu
keám naây laâ do ngûúâi ngheâo ñt tham gia chñnh trõ vaâ khöng coá àuã thöng tin.
Caác taác àöång ûúác tñnh cuãa viïåc sûã duång àaâi thu thanh vaâ söë lûúång ngûúâi
tham gia bêìu cûã àïën chi tiïu cuãa chñnh phuã laâ khaá lúán. Hïå söë tûúng quan ûúác
lûúång àûúåc tûâ pheáp höìi qui naây cho thêëy, khi söë höå gia àònh coá àaâi thu thanh úã
möåt quêån tùng 1% thò chi tiïu cûáu trúå tùng 0,52%, vaâ söë lûúång ngûúâi tham gia
boã phiïëu tùng 1% thò chi cûáu trúå tùng 0,61%.
Tiïëp àïën, töi àaä sûã duång daäy söë liïåu lùåp úã möåt quêån tûâ nùm 1920 àïën 1930
àïí kiïím tra xem liïåu söë lûúång ngûúâi tham gia bêìu cûã coá liïn quan àïën viïåc tùng
sûã duång àaâi thu thanh khöng. Trong möåt haâm höìi qui caác taác àöång cöë àõnh, töi
àaä phaát hiïån ra möåt möëi tûúng quan àöìng biïën rêët coá yá nghôa giûäa viïåc gia tùng
sûã duång àaâi thu thanh vaâ gia tùng söë lûúång ngûúâi tham gia bêìu cûã. Hïå söë tûúng
quan ûúác tñnh tûâ haâm höìi qui naây cho biïët, cûá 1% tùng trong sûã duång àaâi thu
thanh thò coá liïn quan àïën söë lûúång ngûúâi tham gia bêìu cûã tùng 0,12%.
Hònh 6.1 töíng kïët caác taác àöång ûúác tñnh cuãa àaâi thu thanh àïën khoaãn chi cûáu
trúå. Söë höå gia àònh coá àaâi thu thanh trong möåt quêån tùng 1%, ûúác tñnh seä trûåc
tiïëp laâm tùng chi cûáu trúå thïm 0,52% vò dên chuáng trong quêån àaä khaá hún trong
viïåc kïu goåi nguöìn cöng quyä. Khi söë ngûúâi tham gia bêìu cûã tùng thïm 1% thò
chi tiïu tùng 0,61%, taác àöång cuãa àaâi thu thanh lïn chi tiïu thöng qua söë lûúång
ngûúâi tham gia bêìu cûã laâ 0,07%. Vò vêåy, töíng mûác tùng trong chi cûáu trúå khi
mûác àöå súã hûäu àaâi thu thanh tùng 1% ûúác tñnh laâ 0,59 %.
Möåt khaã nùng xaãy ra laâ tûúng quan giûäa söë höå gia àònh coá àaâi thu thanh vaâ
chi cûáu trúå coá thïí phaát sinh àún giaãn laâ vò caác quêån núi coá nhiïìu ngûúâi coá àaâi
thu thanh cuäng coá nhu cêìu lúán hún vïì khoaãn chi tiïu viïån trúå. Tuy nhiïn, àiïìu
ngûúåc laåi dûúâng nhû coá khaã nùng xaãy ra lúán hún. Caác quêån coá nhiïìu ngûúâi coá
maáy thu thanh laåi coá nhûäng coá àùåc àiïím chûáng toã hoå ñt coá nhu cêìu àûúåc cûáu trúå
hún, àoá laâ thêët nghiïåp thêëp hún, tiïìn lûúng cao hún, giaá trõ taâi saãn cao hún v.v...1
Thaão luêån
Taác àöång cuãa mûác àöå súã hûäu àaâi thu thanh àïën khoaãn chi cûáu trúå vaâ söë lûúång
ngûúâi tham gia bêìu cûã úã vuâng nöng thön àïìu cao hún àaáng kïí so vúái caác quêån
àö thõ. Àiïìu naây khöng ngoaâi dûå kiïën vúái cú cêëu chi phñ cho trûúác cuãa phaát
thanh vaâ phaát haânh baáo chñ. Noá coân phuâ húåp vúái nhûäng baáo caáo gêìn àêy vïì
viïåc phaát thanh àaä laâm giaãm bêët lúåi vïì thöng tin cuãa dên cû nöng thön nhû thïë
naâo. Trong möåt höåi nghõ chuyïn àïì vïì àaâi phaát thanh vaâ cuöåc söëng nöng thön
do E.Brunner, möåt giaáo sû vïì lônh vûåc giaáo duåc cuãa trûúâng Àaåi hoåc Columbia
töí chûác nùm 1935, taác duång cuãa àaâi thu thanh trong viïåc phaá vúä tònh traång cö
lêåp úã nöng thön àaä àûúåc nhêën maånh nhiïìu lêìn. Vñ duå, R.F.Fricke (1935, trang
26) àaä phaát biïíu:
1. Àïí àiïìu tra roä hún xem liïåu coá phaãi sûå phöí biïën àaâi phaát thanh coá yá nghôa thûåc sûå hay
khöng, mûác àöå súã hûäu àaâi thu thanh àûúåc xem laâ cöng cuå sûã duång dêîn suêët ngêìm, möåt tñnh
chêët àõa chêët maâ UÃy ban Liïn laåc Liïn bang àaä duâng àïí dûå àoaán mûác àöå phuã àêìy cuãa tñn hiïåu
AM trïn toaân nûúác Myä, vaâ töíng cöng suêët cuãa têët caã caác ùngten AM nùm 1934, àûúåc gaán
troång söë bùçng nghõch àaão cùn bêåc hai cuãa khoaãng caách tûâ truå súã quêån àïën caác ùngten. Caác
cöng cuå coá tûúng quan maånh vúái tó lïå söë höå gia àònh coá àaâi thu thanh àuáng nhû dûå kiïën. Ûúác
lûúång biïën cöng cuå cho thêëy taác àöång àaáng kïí cuãa àaâi thu thanh àïën caã mûác chi tiïu lêîn söë
cûã tri ài boã phiïëu. Tuy nhiïn, mùåc duâ taác àöång cuãa àaâi thu thanh ûúác lûúång àûúåc tûâ caác biïën
cöng cuå àïën söë cûã tri ài boã phiïëu vêîn coá yá nghôa sau khi àaä tñnh àïën caã taác àöång cêëp bang
nhûng àiïìu naây khöng àuáng vúái phûúng trònh vïì chi tiïu.
Hònh 6.1: Taác àöång ûúác tñnh cuãa àaâi thu thanh
Chuá thñch: Caác con söë trong ngoùåc àún laâ sai söë chuêín
Nguöìn: Taác giaã
Töi tin rùçng àaâi thu thanh laâ yïëu töë rêët quan troång trong viïåc mang
àïën cho nöng dên hiïíu biïët röång raäi hún vïì cöng vuå… Töi tin chùæc
rùçng, àaâi thu thanh coá yá nghôa vúái nöng dên nhiïìu hún laâ ngûúâi söëng
úã thaânh phöë, vaâ àùåc biïåt hoå sûã duång noá nhiïìu hún àïí nghe caác chûúng
trònh coá liïn quan àïën cöng vuå, vaâ vò lyá do àoá, töi tin chùæc rùçng ngûúâi
nöng dên coá hiïíu biïët hún möåt ngûúâi dên trung bònh úã thaânh phöë laâ
nhúâ àaâi thu thanh.
Kïët quaã cuãa töi (Strömberg 1999, 2001a) cho thêëy àaâi thu thanh khöng chó
phaá vúä sûå cö lêåp úã nöng thön maâ noá coân laâm tùng quyïìn lûåc chñnh trõ úã caác quêån
nöng thön. Taác àöång naây khaá to lúán. Caác ûúác tñnh cho thêëy àaâi phaát thanh laâm
tùng phên böí nguöìn taâi chñnh cuãa chûúng trònh FERA cho möåt quêån nöng thön
20% so vúái möåt quêån tûúng tûå úã thaânh phöë.
Hún nûäa, baãn thên taác duång cuãa àaâi thu thanh àïën söë lûúång ngûúâi tham gia
bêìu cûã cuäng rêët thuá võ. Taác àöång töíng thïí cuãa viïåc tùng sûã duång àaâi thu thanh
lïn söë lûúång ngûúâi tham gia bêìu cûã khöng hïì nhoã. Nùm 1920, chûa àïën 1% dên
söë Myä sûã duång àaâi thu thanh. Àïën nùm 1940, khoaãng 80% caác höå gia àònh àaä coá
àaâi thu thanh. Ûúác tñnh àoá cho thêëy àiïìu naây dêîn àïën sûå gia tùng söë phiïëu bêìu
trïn àêìu ngûúâi khoaãng 5,5%. Tûâ nùm 1920 àïën nùm 1940, söë phiïëu tñnh theo
àêìu ngûúâi úã Myä tùng khoaãng 12%, tûâ 25 àïën 37% trong caã cuöåc bêìu cûã thöëng
àöëc vaâ töíng thöëng. Theo ûúác tñnh, sûå gia tùng naây chó bùçng möåt nûãa nïëu khöng
coá àaâi thu thanh. Caác ûúác tñnh naây dûåa vaâo sûå biïën àöëi theo chuöîi thúâi gian coá
sûã duång caác biïën giaã àaåi diïån cho nùm, vò vêåy chuáng khöng chó àún thuêìn laâ
“nhùåt ra” xu hûúáng theo thúâi gian úã caã hai chuöîi söë liïåu trïn.
Töi àaä ûúác tñnh taác àöång cuãa truyïìn thöng àïën chñnh saách úã Myä vaâo àêìu
nhûäng nùm 30, àoá laâ trûúâng húåp úã möåt nûúác cöng nghiïåp vaâ dên chuã coá tûå do
baáo chñ (Strömberg 1999, 2001a). Têët nhiïn, taác àöång naây coá thïí laâ khaác nhau úã
caác thiïët chïë khaác nhau, mùåc duâ Besley vaâ Burgess (sùæp xuêët baãn) àaä nhêån thêëy
coá taác àöång tûúng tûå úã caác nûúác àang phaát triïín. Hoå nhêån thêëy úã caác bang cuãa
ÊËn Àöå coá töíng lûúång baáo phaát haânh cao hún thò viïåc thu huát ngên saách cho
phên phöëi lûúng thûåc vaâ cûáu trúå thiïn tai khi coá haån haán, coá hiïåu quaã cao hún.
Tuy nhiïn, Djankov vaâ caác taác giaã khaác (sùæp xuêët baãn) laåi phaát hiïån ra rùçng, súã
hûäu nhaâ nûúác coá möëi tûúng quan nghõch biïën vúái möåt chñnh phuã töët, vaâ theo
Besley vaâ Prat (2001) thò viïåc ñt tûå do baáo chñ coá liïn quan àïën mûác àöå luên
chuyïín trong chñnh phuã thêëp hún, àiïìu àoá nguå yá rùçng, úã nûúác ñt dên chuã vúái ñt
tûå do baáo chñ thò taác àöång coá xu hûúáng nhoã hún.
Múã röång: Truyïìn hònh giai àoaån 1950-1960
Töi àaä thûåc hiïån möåt nghiïn cûáu tûúng tûå vïì taác àöång cuãa viïåc múã röång sûã
duång truyïìn hònh. Mùåc duâ caác taác àöång cuãa truyïìn hònh àïën söë lûúång ngûúâi
tham gia bêìu cûã cuäng àûúåc ûúác tñnh chñnh xaác nhû taác àöång cuãa àaâi thu thanh,
caác taác àöång ûúác tñnh àïën chi tiïu laåi thö sú hún vò töi khöng nhòn vaâo möåt
chûúng trònh lúán vúái caác muåc tiïu àûúåc xaác àõnh roä raâng, maâ sûã duång söë liïåu
cheáo vïì caác khoaãn chi chuyïín nhûúång liïn chñnh phuã tûâ caác bang cuãa Myä àïën
caác quêån trong nùm 1962. Caác khoaãn chi naây bao göìm chi tiïu cho giaáo duåc,
àûúâng cao töëc, phuác lúåi cöng cöång vaâ cho caác muåc tiïu khaác, vaâ búãi vêåy, viïåc
cöë àõnh chùåt cheä caác yïëu töë quyïët àõnh khaác àöëi vúái chi tiïu laâ khoá khùn hún
nhiïìu. Àaáng tiïëc, cuöåc àiïìu tra dên söë nùm 1950 àûúåc thûåc hiïån trûúác khi coá sûå
phaát triïín qui mö lúán cuãa truyïìn hònh, khi àoá chó 9% gia àònh Myä coá vö tuyïën,
vaâ cuöåc àiïìu tra dên söë nùm 1960 àûúåc thûåc hiïån sau khi truyïìn hònh àaä àûúåc
phaát triïín gêìn nhû röång khùæp, khi àoá 87% caác gia àònh coá vö tuyïën. Vò vêåy, sûå
biïën thiïn cheáo laâ khöng lúán nhû trûúâng húåp nghiïn cûáu vïì thu thanh.
Trong khi thu thanh laâ quan troång àöëi vúái caác vuâng nöng thön, thò truyïìn
hònh dûúâng nhû coá vai troâ quan troång àöëi vúái ngûúâi Myä göëc Phi vaâ dên chuáng
coá hoåc vêën thêëp. McCombs (1968) àaä phaát hiïån trong khoaãng thúâi gian tûâ nùm
1852 àïën 1960 laâ thúâi kyâ phaát triïín vïì truyïìn hònh, söë lûúång dên söë khöng xem
truyïìn hònh hay àoåc baáo àaä giaãm maånh tûâ 71% xuöëng 49% trong nhoám ngûúâi
Myä göëc Phi coá trònh àöå hoåc vêën chûa qua trung hoåc phöí thöng. Trong söë ngûúâi
da trùæng coá cuâng möåt trònh àöå hoåc vêën, thò tó lïå söë ngûúâi ñt sûã duång truyïìn thöng
thûåc tïë àaä tùng 5%. Trong söë ngûúâi da trùæng coá trònh àöå giaáo duåc trung hoåc hoùåc
cao hún, tó lïå söë ngûúâi ñt sûã duång truyïìn thöng àaä tùng gêëp àöi tûâ 16 àïën 38%.
Àaánh giaá tûâ caác nghiïn cûáu naây, truyïìn hònh dûúâng nhû àaä laâm giaãm nhûäng
bêët lúåi vïì thöng tin àöëi vúái ngûúâi Myä göëc Phi vaâ dên chuáng coá trònh àöå hoåc vêën
thêëp. Búãi vêåy, töi àaä kiïím àõnh xem truyïìn hònh coá laâm tùng quyïìn lûåc chñnh
trõ vaâ sûå tham gia cuãa caác nhoám naây hay khöng.
Phûúng phaáp phên tñch thöëng kï àûúåc thûåc hiïån theo möåt hònh thûác giöëng
nhû nghiïn cûáu vïì taác àöång cuãa truyïìn thanh: möåt haâm höìi qui nghiïn cûáu caác
yïëu töë quyïët àõnh àïën caác khoaãn chi chuyïín nhûúång liïn chñnh quyïìn vaâ möåt
nghiïn cûáu khaác vïì caác yïëu töë quyïët àõnh àïën sûå thay àöíi söë lûúång ngûúâi tham
gia bêìu cûã giai àoaån 1959-1960. Kïët quaã cho thêëy, trong khi söë lûúång ngûúâi
tham gia boã phiïëu cao coá möëi tûúng quan vúái viïåc nhêån àûúåc nhiïìu hún caác
khoaãn chi chuyïín nhûúång tûâ chñnh phuã, thò viïåc sûã duång truyïìn hònh chó coá möëi
tûúng quan àaáng kïí vúái khoaãn chi chuyïín nhûúång cuãa chñnh phuã úã caác quêån coá
nhiïìu ngûúâi Myä göëc Phi. Hún nûäa, sûå gia tùng trong sûã duång truyïìn hònh coá
quan hïå roä raâng vúái sûå gia tùng söë lûúång ngûúâi tham gia bêìu cûã, àùåc biïåt taåi caác
quêån coá nhiïìu ngûúâi hoåc vêën thêëp. Taác àöång cuãa truyïìn hònh yïëu hún taác àöång
cuãa phaát thanh: taác àöång tñch cûåc cuãa truyïìn hònh àïën söë lûúång ngûúâi tham gia
bêìu cûã chó bùçng 1/3 taác àöång cuãa phaát thanh. Coá leä àiïìu naây nguå yá traång thaái
ngaây caâng baäo hoâa cuãa truyïìn thöng.
Kïët quaã cho thêëy truyïìn hònh àaä laâm tùng khaã nùng cuãa ngûúâi Myä göëc Phi
vaâ dên chuáng coá hoåc vêën thêëp trong viïåc thu huát kinh phñ cuãa chñnh phuã. Àöëi
vúái ngûúâi Myä göëc Phi, taác àöång dûúâng nhû chuã yïëu laâ truyïìn hònh trûåc tiïëp laâm
gia tùng khaã nùng thu huát caác nguöìn kinh phñ cuãa chñnh phuã, coá leä bùçng viïåc
giuáp hoå boã phiïëu chñnh xaác hún cho caác chñnh trõ gia, ngûúâi phuåc vuå lúåi ñch cuãa
hoå. Ngûúåc laåi, truyïìn hònh dûúâng nhû àaä laâm tùng quyïìn lûåc chñnh trõ cho dên
chuáng coá hoåc vêën thêëp bùçng viïåc tùng söë lûúång ngûúâi tham gia bêìu cûã cuãa hoå
nhiïìu hún cöng dên trung bònh.
Viïåc gia tùng sûã duång truyïìn hònh àaä laâm tùng àaáng kïí söë lûúång ngûúâi tham
gia bêìu cûã laâ coá phêìn gêy ngaåc nhiïn. Trong caác nghiïn cûáu so saánh cheáo vïì söë
liïåu àiïìu tra, viïåc xem caác baãn tin truyïìn hònh thûúâng khöng phaãi laâ möåt nhaâ
dûå baáo àaáng kïí vïì hiïíu biïët chñnh trõ (Delli Carpini vaâ Keeter, 1996). Tuy nhiïn,
àiïìu naây cho thêëy ngûúâi xem truyïìn hònh nhiïìu hún coá thïí laâ nhûäng ngûúâi khúãi
àêìu vúái trònh àöå hiïíu biïët keám hún, chûá khöng coá nghôa hoå khöng hoåc àûúåc gò
tûâ truyïìn hònh (Price vaâ Zaller 1993). Nhûäng ngûúâi chó trñch truyïìn hònh àaä quaã
quyïët rùçng, thay vò kñch thñch sûå quan têm cuãa ngûúâi xem vaâ sûå tham gia vaâo
caác hoaåt àöång xaä höåi, baãn tin truyïìn hònh coá thïí phöí biïën hay truyïìn baá vïì tònh
traång bêët öín chñnh trõ, maâ àiïìu àoá khöng khuyïën khñch sûå tham gia chñnh trõ
(Putnam 2000, Robinson 1976). Phên tñch cuãa töi (Strömberg 1999, 2001a) àaä baác
boã maånh meä yá tûúãng cho rùçng tùng sûã duång truyïìn hònh seä taåo ra bêët öín chñnh
trõ vaâo nhûäng nùm 50. Thay vaâo àoá, phaát hiïån cuãa töi laâ truyïìn hònh àaä laâm tùng
sûå tham gia vïì mùåt chñnh trõ.
Kïët luêån
Truyïìn thöng àaåi chuáng coá thïí taác àöång àïën chñnh saách vò noá cung cêëp cho cûã
tri caác thöng tin liïn quan àïën chñnh trõ. Thöng tin naây giuáp cho caác cûã tri, vûâa
coá thïí tham gia boã phiïëu nhiïìu hún, vûâa coá thïí boã phiïëu nhiïìu hún cho caác
chñnh trõ gia phuåc vuå lúåi ñch cuãa hoå. Kïët quaã laâ, caác chñnh trõ gia seä nhùçm vaâo
caác cûã tri coá nhiïìu thöng tin hún.
Ngûúâi àûúåc biïët nhiïìu thöng tin nhúâ truyïìn thöng phuå thuöåc vaâo cú cêëu chi
phñ vaâ doanh thu cuãa truyïìn thöng. Phêìn lyá thuyïët cuãa chûúng naây àaä lêåp luêån
rùçng, hiïåu suêët tùng dêìn theo qui mö seä dêîn àïën tònh traång truyïìn thöng àaåi
chuáng cung cêëp ñt tin tûác cho caác nhoám cûã tri nhoã. Sûå thiïn lïåch vïì tin tûác naây
seä chuyïín thaânh sûå thiïn lïåch trong chñnh saách cöng. Caác nhoám thiïíu söë vaâ caác
nhoám lúåi ñch àùåc biïåt seä nhêån àûúåc ñt caác chñnh saách ûu àaäi hún do viïåc caác haäng
truyïìn thöng àaåi chuáng cung cêëp thöng tin. Vò lyá do àoá, truyïìn thöng àaåi chuáng
coá thïí giuáp quyïìn lúåi cuãa ngûúâi tiïu duâng phên taán vaâ ngûúâi nöåp thuïë laâm giaãm
ài tñnh phöí biïën cuãa caác raâo caãn thûúng maåi vaâ caác dûå aán nhoã “duâng tiïìn chñnh
phuã àöíi lêëy phiïëu bêìu àõa phûúng” maâ caác nhoám lúåi ñch àùåc biïåt theo àuöíi.
Truyïìn thöng coá thïí coân taác àöång àïën viïåc caác chñnh trõ gia phaãn ûáng laåi
nhûäng thay àöíi trong nhu cêìu vïì caác dõch vuå khaác nhau maâ chñnh phuã cung cêëp
nhû thïë naâo. Noá coá thïí giuáp caác chñnh trõ gia àïì xuêët sûå gia tùng maånh meä hay
nhûäng saáng kiïën trong möåt vaâi chûúng trònh àïí thu huát sûå chuá yá tñch cûåc cuãa
truyïìn thöng, àûúåc taâi trúå búãi nhiïìu khoaãn cùæt giaãm nhoã àïí traánh sûå chuá yá cuãa
truyïìn thöng. Búãi vêåy, thúâi gian qua coá nhiïìu nguöìn lûåc àûúåc daânh cho caác
chûúng trònh coá nhu cêìu biïën àöång cao, nhû naån àoái, hún laâ cho caác chûúng
trònh coá nhu cêìu öín àõnh, nhû tònh traång thiïëu ùn úã möåt vuâng hay möåt nhoám
ngûúâi nhêët àõnh.
Caác bùçng chûáng thûåc nghiïåm àaä noái lïn rùçng, caác chñnh trõ gia Myä vaâo thêåp
niïn 30 àaä phên böí nguöìn kinh phñ cûáu trúå àïën nhûäng núi coá tó lïå dên söë coá àaâi
thu thanh lúán vaâ núi coá nhiïìu ngûúâi tham gia boã phiïëu. Caác taác àöång khöng chó
coá yá nghôa lúán vïì thöëng kï, maâ coân coá têìm quan troång vïì kinh tïë. Caác ûúác tñnh
nguå yá rùçng, àöëi vúái möîi àiïím phêìn trùm tùng lïn trong söë höå gia àònh coá àaâi
thu thanh taåi möåt quêån nhêët àõnh, võ thöëng àöëc seä tùng chi cûáu trúå khêín cêëp
theo àêìu ngûúâi laâ 0,6%. Söë höå gia àònh coá àaâi thu thanh tùng 1 àöå lïåch chuêín
seä laâm tùng chi tiïu 10%.
Caác chñnh trõ gia àaä phên böí ñt hún nguöìn tiïìn cûáu trúå cho caác vuâng coá tó lïå
muâ chûä cao. Muâ chûä caãn trúã viïåc thu lûúåm caác thöng tin chñnh trõ. Giöëng nhû
ngûúâi khöng sûã duång truyïìn thöng àaåi chuáng, ngûúâi muâ chûä ñt quyïìn lûåc chñnh
trõ hún nhûäng ngûúâi biïët chûä búãi hoå vûâa ñt coá xu hûúáng tham gia boã phiïëu, vûâa
khoá coá thïí boã phiïëu cho caác ûáng cûã viïn phuåc vuå lúåi ñch cuãa hoå. Caác taác àöång
ûúác tñnh cuãa muâ chûä coá yá nghôa cao vaâ àaáng kïí vïì mùåt thöëng kï: vúái möîi àiïím
phêìn trùm tùng lïn trong tyã lïå ngûúâi muâ chûä, caác chñnh trõ gia cùæt giaãm chi tiïu
trung bònh laâ 2%.
Möåt caách àïí xaác àõnh caác taác àöång ûúác tñnh cuãa truyïìn thanh vaâ tònh traång
biïët chûä trong tûúng lai laâ so saánh chuáng vúái taác àöång cuãa söë lûúång ngûúâi tham
gia bêìu cûã. Lúåi ñch ûúác tñnh vïì sûác maånh chñnh trõ tûâ 10% tùng thïm trong tyã lïå
biïët chûä vaâ khaã nùng tiïëp cêån truyïìn thöng àaåi chuáng úã caác quêån bêët lúåi chùèng
haån, cuäng coá àöå lúán lêìn lûúåt giöëng nhû lúåi ñch tûâ 10% tùng thïm trong söë lûúång
cûã tri tham gia bêìu cûã. Viïåc bêìu cûã khöng coá thöng tin àêìy àuã dûúâng nhû taåo
ra aáp lûåc chñnh trõ chùèng khaác gò viïåc khöng ài bêìu cûã.
Phaát minh ra phaát thanh vaâ truyïìn hònh àaä laâm thay àöíi sûác maånh chñnh trõ
cuãa caác nhoám khaác nhau bùçng viïåc taác àöång àïën ngûúâi coá vaâ khöng coá àêìy àuã
thöng tin. Àùåc biïåt, phaát thanh àaä caãi thiïån nùng lûåc tûúng àöëi cuãa vuâng nöng
thön nûúác Myä trong viïåc thu huát caác khoaãn taâi trúå cuãa chñnh phuã. Nhòn chung,
phaát thanh àaä laâm tùng nguöìn taâi chñnh phên böí àïën caác quêån nöng thön thïm
20% so vúái caác quêån àö thõ coá àiïìu kiïån tûúng tûå. Tûúng tûå, kïët quaã sú böå cho
biïët ngûúâi Myä göëc Phi vaâ nhûäng ngûúâi coá hoåc vêën thêëp àaä àûúåc lúåi tûâ sûå du
nhêåp cuãa truyïìn hònh vaâo nhûäng nùm 50. Ngaây nay, viïåc sûã duång Internet röång
raäi coá thïí coá taác àöång chñnh trõ tûúng tûå, noá taåo ra caã keã àûúåc lêîn ngûúâi thua.
Möåt chuã àïì hêëp dêîn cho caác nghiïn cûáu tûúng lai laâ nhêån biïët caác nhoám naây vaâ
ào lûúâng taác àöång chñnh trõ cuãa Internet.

Anderson, Simon P., and Stephen Coate. 2000. “Market Provision of Public Goods: The
Case of Broadcasting.” Cornell University, Ithaca, New York. Processed.
Barnouw, Erik. 1978. The Sponsor. New York: Oxford University Press.
Besley, Timothy, and Robin Burgess. Forthcoming. “The Political Economy of
Government Responsiveness: Theory and Evidence from India.” Quarterly Journal
of Econonlics.
Besley, Timothy, and Andrea Prat. 2001. “Handcuffs for the Grabbing Hand? The Role
of the Media in Political Accountability.” London School of Economics, London.
Processed.
Delli Carpini, Michael X., and Scott Keeter. 1996. What Aniericans Know about Politics and
Why it Matters. New Haven, Connecticut; London: Yale University Press.
Dunn, Catherine. 1936. What Price Poor Relief? Chicago: American Public Welfare
Association.
Djankov, Simeon, Caralee McLiesh, Tatiana Nenova, Andrei Shleifer. Forthcoming.
“Who Owns the Media?” Journal of Law and Economics.
Dreâze, Jean, and Amartya Sen. 1990. The Political Economy of Hunger, vol. 1. Oxford, U.K.:
Clarendon Press.
Fricke, R. F. 1935. In Edmund Brunner, ed., Radio and the Farmer. New York: Radio
Institute of the Audible Arts.
Larcinese, Valentino. 2001. “Information Acquisition, Ideology, and Turnout: Theory
and Evidence from Britain.” London School of Economics, London. Processed.
Litman, Barry. 1988. “Microeconomic Foundations.” In Robert G. Picard, James P.
Winter, Maxwell E. McCombs, and Stephen Lacy, eds., Press Concentration annd
Monopoly. Norwood, New Jersey: Ablex.
Lohmann, Susanne. 1998. “An Information Rationale for the Power of Special Interests.”
Anierican Political Science Review 92(4): 809-27.
Mander, M. 1978. “The Integration of Advertising and Circulation Sales Policies.” In H.
Henry, ed., Behind the Headlines: The Business of the British Press: Readings in the
Economnics of the Press. London: Associated Business Press.
Masson, Robert T., Ram Mudambi, and RobertJ. Reynolds. 1990. “Oligopoly in
Advertiser Supported Media.” Quarterly Review of Economlics and Business 30(2): 3-
16.
McCombs, Maxwell E. 1968. “Negro Use of Television and Newspapers for Political
Information, 1952-1964.” Journal of Broadcasting X11(3): 261-66.
Olson, Mancur. 1965. ‘The Logic of Collective Action. Cambridge, Massachusetts: Harvard
University Press.
Price, Vincent, and John Zaller. 1993. “Who Gets the News? Alternative Measures of
News Reception and Their Implications for Research.” Puiblic Opinion Quarterly
57:133-64.
Putnam, Robert D. 2000. Bowling Alone: The Collapse and Revival of American Connmunity.
New York: Simon & Schuster.
Robinson, Michael J. 1976. “Public Affairs Television and the Growth of Political
Malaise.” American Political Science Review 70: 409-42.
Rosse, James N. 1970. “Estimating Cost Function Parameters without Using Cost Data:
Illustrated Methodology.” Econometrica 38(2): 256-75.
Spence, Michael, and Bruce Owen. 1977. “Television Programming, Monopolistic
Competition, and Welfare.” Quarterly Journal of Economics 91: 103-26.
Stein, Robert M., and Kenneth N. Bickers. 1994. “Congressional Elections and the Pork
Barrel.” Journal of Politics 56(2): 377-99.
Steiner, Peter 0. 1952. “Program Patterns and Preferences, and the Workability of
Competition in Radio Broadcasting.” Quarterly Journal of Economics 66(2): 194-223.
Strömberg, David. 1999. “The Politics of Public Spending.” Ph. D. Dissertation,
Princeton University, Princeton, New Jersey.
_________. 2001a. “Mass Media and Public Policy.” European Economic Review 45(4-6):
652-63.
_________.2001b. “Radio’s Impact on Public Spending.” Stockholm University,
Stockholm. Processed.
_________. Forthcoming. “Mass-Media Competition, Political Competition, and Public
Policy.” Review of Econonmic Studies.
7
Vai troâ quaãn trõ doanh nghiïåp cuãa truyïìn thöng
Alexander Dyck vaâ Luigi Zingales
Thaáng 4 nùm 1992, Taåp chñ phöë Uön àaä àùng möåt quaãng caáo laå luâng. Àoá laâ
möåt bûác tranh choaán caã trang baáo veä boáng cuãa ban giaám àöëc haäng Sears
Roebuck vúái nhan àïì: “Taâi saãn khï àoång cuãa Sears”. Quaãng caáo naây, do nhaâ
hoaåt àöång vò quyïìn lúåi cuãa cöí àöng Robert Monks thuï àùng, àaä chó àñch
danh tûâng thaânh viïn cuãa ban giaám àöëc, coá tïn hoå àêìy àuã, laâ nhûäng ngûúâi
phaãi chõu traách nhiïåm vïì thaânh tñch àaáng buöìn cuãa cöí phiïëu Sears. Nhòn
chung, bõ luáng tuáng trûúác túâ quaãng caáo, ban giaám àöëc àaä choån caách chêëp
nhêån rêët nhiïìu àïì xuêët maâ Robert Monks àûa ra, mùåc duâ öng naây chó nhêån
àûúåc 12% söë phiïëu trong lêìn bêìu cûã trûúác àoá àïí choån thaânh viïn cuãa ban,
vaâ do àoá, àaä khöng coá àûúåc ghïë naâo trong ban giaám àöëc. Thõ trûúâng hûúãng
ûáng sûå thay àöíi naây vúái mûác lúåi suêët thùång dû 9,5% vaâo ngaây maâ nhûäng
thay àöíi àoá àûúåc cöng böë, vaâ 37% trong ngaây tiïëp theo (Monks vaâ Minow
1995, trang 399-411).
Ngaây 8 thaáng 3 nùm 1988, hïå thöëng truyïìn hònh Myä àaä cho chiïëu möåt cuöën
bùng vïì con taâu sùn caá ngûâ cuãa Panama, taâu Maria Luisa, àaä giïët chïët haâng
trùm con caá heo trong luác cêu caá ngûâ. Trûúác sûå phêîn nöå cuãa cöng chuáng, Viïån
Àaão àõa cêìu, töí chûác Hoaâ bònh Xanh, vaâ Hiïåp höåi Nhên àaåo àaä phaát àöång cuöåc
têíy chay caá ngûâ. Caác töí húåp nhaâ haâng loaåi caá ngûâ khoãi thûåc àún, vaâ caác ban
giaám hiïåu trûúâng hoåc trong caã nûúác àaä ngûâng sûã duång caá ngûâ cho àïën khi noá
Chuáng töi xin caám ún Beceren àaä höî trúå trong quaá trònh chuêín bõ söë liïåu vaâ Rakhesh
Khurana, Jay Lorsch, Forest Reinhardt, Richard Vietor, Andy Zelleke vaâ caác thaânh viïn
tham dûå xïmina taåi trûúâng Kinh doanh Havard vïì nhûäng àoáng goáp quñ baáu cho baãn
thaão àêìu tiïn. Alexander Dyck cuäng chên thaânh caám ún sûå höî trúå taâi chñnh cuãa Ban
Nghiïn cûáu Trûúâng Kinh doanh Havard vaâ Luigi Zingales tûâ Trung têm George Stigler
cuãa Àaåi hoåc Chicago.
141
àaãm baão “an toaân cho caá heo”, tûác laâ chuáng phaãi àûúåc àaánh bùæt bùçng loaåi lûúái
khöng laâm chïët caá heo. Ngaây 12 thaáng 4 nùm 1990, Heinz àaä cöng böë rùçng,
haäng naây chó baán caá ngûâ an toaân cho caá heo. Chó trong vaâi giúâ, hai nhaâ saãn xuêët
caá ngûâ lúán nhêët khaác cuäng àaä àûa ra nhûäng cam kïët tûúng tûå (Reinhardt vaâ
Vietor 1994a, b).
Nhûäng àoáng goáp khaác trong baâi viïët naây têåp trung vaâo aãnh hûúãng cuãa
truyïìn thöng àïën phaát triïín thöng qua taác àöång cuãa noá àïën caác chñnh khaách
vaâ quaá trònh chñnh trõ, nhûng nhûäng mêíu chuyïån trïn cuäng àaä cho thêëy
truyïìn thöng coá thïí coá vai troâ nhêët àõnh trong viïåc àõnh hònh chñnh saách cuãa
cöng ty. Liïåu àoá laâ nhûäng sûå tònh cúâ vuån vùåt hay chuáng àaåi diïån cho sûác
maånh aãnh hûúãng cuãa truyïìn thöng? Nïëu truyïìn thöng coá aãnh hûúãng àïën
nhû thïë, thò vò sao ngûúâi ta laåi coá truyïìn thöng? Truyïìn thöng khöng boã
phiïëu, cuäng khöng quyïët àõnh mûác thuâ lao cho caác nhaâ quaãn lyá, vêåy cú chïë
naâo àaä buöåc caác giaám àöëc phaãi chuá yá àïën àiïìu maâ truyïìn thöng àaä nïu? Sûác
maånh cuãa truyïìn thöng coá liïn quan nhû thïë naâo vaâ tûúng taác ra sao vúái caác
cú chïë quaãn trõ doanh nghiïåp khaác, chùèng haån nhû möi trûúâng phaáp lyá vaâ
caånh tranh? Sûå aãnh hûúãng cuãa truyïìn thöng àaä dêîn dùæt chñnh saách cuãa
doanh nghiïåp ài theo hûúáng naâo?
Hai vñ duå trïn àêy cuäng cho thêëy, lúâi giaãi cho nhûäng cêu hoãi àoá khöng hïì
àún giaãn. Trong caã hai vñ duå, truyïìn thöng àïìu àoáng vai troâ àoân bêíy, nhûng laâ
àoân bêíy àûúåc sûã duång búãi hai nhoám rêët khaác nhau: caác cöí àöng khöng coá quyïìn
boã phiïëu trong trûúâng húåp thûá nhêët, vaâ caác nhaâ möi trûúâng trong trûúâng húåp
thûá hai. Caách maâ truyïìn thöng sûã duång cuäng rêët khaác nhau. Trong trûúâng húåp
thûá nhêët, möåt cöí àöng àöëi lêåp àaä boã tiïìn tuái cuãa mònh ra àïí àùng quaãng caáo
nhùçm baây toã lêåp trûúâng cuãa mònh vïì nhûäng yïëu keám cuãa caác nhaâ quaãn lyá vaâ
ban giaám àöëc. Trong trûúâng húåp thûá hai, maång lûúái truyïìn hònh àaä àûa möåt
cuöën bùng do möåt nhoám caác nhaâ möi trûúâng quay àûúåc lïn caác chûúng trònh
thûúâng xuyïn cuãa mònh.
Cuöëi cuâng, kïët quaã cuäng rêët khaác nhau. Trong vñ duå thûá nhêët, aáp lûåc cuãa
cöng chuáng tûâ túâ quaãng caáo röët cuöåc àaä buöåc ban giaám àöëc Sears phaãi tùng
giaá trõ cuãa caác cöí àöng, möåt muåc tiïu maâ àaáng ra hoå phaãi theo àuöíi ngay
tûâ àêìu. Trong trûúâng húåp thûá hai, hoå buöåc phaãi nhûúång böå caác nhaâ möi
trûúâng, möåt àöëi tûúång maâ hoå khöng coá traách nhiïåm uãy thaác naâo hïët. Ai àoá
coá thïí cho rùçng caác nhaâ quaãn lyá cuãa Heinz àaä àaáp ûáng sûå lûåa choån cuãa
khaách haâng cuãa hoå, coân truyïìn thöng chó àún thuêìn laâ cöng cuå àïí thu huát
sûå quan têm cuãa khaách haâng vaâo nhûäng sûå kiïån gay cêën maâ thöi. Tuy nhiïn
trong trûúâng húåp naây, chuáng ta coá bùçng chûáng tûúng phaãn vúái giaã thuyïët
Vai troâ quaãn trõ doanh nghiïåp cuãa truyïìn thöng 143
àoá. Nhû möåt söë nghiïn cûáu marketing àaä chó ra, coá möåt khoaãng caách lúán
giûäa nhûäng khiïëu naåi cuãa khaách haâng àûúåc truyïìn àaåt qua baáo chñ vúái mûác
àöå sùén saâng chi traã cuãa hoå. “Nïëu coá möåt höåp thõt caá ngûâ an toaân cho caá heo
àùåt bïn caånh möåt höåp thõt thöng thûúâng khaác, thò ngûúâi ta seä choån saãn
phêím coá giaá reã hún, cho duâ sûå chïnh lïåch àoá chó laâ möåt xu” (Reinhardt vaâ
Vietor 1994a, trang 3). Thêåm chñ cuäng khöng roä laâ truyïìn thöng coá buöåc
àûúåc caác giaám àöëc phaãi haânh xûã theo lúåi ñch cuãa xaä höåi hay khöng. Khöng
coá bùçng chûáng naâo cho thêëy nhûäng töín thêët cho xaä höåi do caá heo bõ giïët coá
thïí buâ àùæp àûúåc bùçng chi phñ tùng thïm khi cêu caá ngûâ bùçng phûúng tiïån
an toaân cho caá heo. Quaã thêåt, möåt söë nhaâ möi trûúâng àaä chó trñch quyïët
àõnh naây bùçng lyá leä rùçng noá seä laâm giaãm àa daång sinh hoåc, vò noá seä chuyïín
hoaân toaân viïåc cêu caá ngûâ sang phña têy Thaái Bònh Dûúng, núi maâ viïåc
àaánh bùæt caá ngûâ khöng giïët haåi caá heo, nhûng laåi giïët haåi nhiïìu loaâi khaác
maâ, khöng giöëng vúái caá heo, chuáng àang nùçm trong danh saách nhûäng loaâi
coá nguy cú tuyïåt chuãng.
Têë t caã nhûäng cêu hoãi naây liïn quan àïën vai troâ cuãa truyïìn thöng àïìu ñt
àûúå c chuá troång trong caác nghiïn cûáu trûâu tûúång1. Àêy khöng phaãi laâ sûå
ngêî u nhiïn. Quaá trònh truyïìn baá thöng tin coá vai troâ nhoã beá trong caác mö
hònh kinh tïë. Caá c taác nhên àûúåc giaã àõnh laâ, hoùåc àûúåc biïët, hoùå c khöng
biïë t thöng tin. Nïëu khöng thò hoå seä àûúå c lûåa choån phûúng aán coá thïm
thöng tin vúái möåt chi phñ cho trûúác. Khöng coá vai troâ cuãa nhûäng ngûúâ i
töí ng húå p thöng tin, àöëi tûúång seä laâm giaãm coá choån loåc chi phñ thu thêåp
thöng tin. Trïn thûå c tïë, truyïìn thöng àang àoáng vai troâ naây. Ngûúâi ta coá
àûúåc phêìn lúán thöng tin thöng qua truyïìn thöng, yïëu töë àoáng vai troâ quan
troång trong viïå c lûå a choån caác mêí u tin tûác àïí trao àöíi vúá i cöng chuáng vaâ
tùng thïm tñnh tin cêåy cho thöng tin coá àûúåc tûâ caá c nguöìn khaác. Bùçng viïåc
laâ m giaãm coá choån loå c chi phñ thu thêåp vaâ àaánh giaá thöng tin cuãa caác taá c
nhên, truyïìn thöng àaä coá möåt vai troâ to lúán àõnh hònh cho viïåc taåo dûång
vaâ cuãng cöë uy tñn.
1. Trong cuöåc àiïìu tra vïì trònh àöå phaát triïín hiïån taåi trong taâi chñnh doanh nghiïåp,
Zingales (2000) àaä àïì cêåp àïën àiïìu naây nhû möåt lûåc lûúång quan troång hiïån àang bõ boã qua.
Skeel (2001) phên tñch vai troâ cuãa sûå giaã döëi trong luêåt doanh nghiïåp. Baron (1996, 2001) àaä
àiïìu tra vai troâ cuãa truyïìn thöng trong caác nöî lûåc vêån àöång hêåu trûúâng vaâ nïìn chñnh trõ tû
nhên noái chung. Djankov vaâ caác taác giaã khaác (2001) àaä nghiïn cûáu vïì taác àöång cuãa hònh thûác
súã hûäu baáo chñ.
Truyïìn thöng coá vai troâ quan troång trong quaãn trõ doanh nghiïåp bùçng caách
taác àöång àïën uy tñn (cuãa doanh nghiïåp) chñ ñt cuäng theo ba caách sau àêy. Thûá
nhêët, sûå chuá yá cuãa truyïìn thöng coá thïí hûúáng caác chñnh khaách vaâo viïåc caãi caách
luêåt vïì cöng ty hoùåc tùng cûúâng hiïåu lûåc cuãa caác luêåt naây vò tin rùçng sûå aán binh
bêët àöång seä laâm töín haåi àïën sûå nghiïåp chñnh trõ trong tûúng lai cuãa hoå, hoùåc
khiïën hoå trúã thaânh keã giaã döëi trong con mùæt cuãa cöng chuáng, kïí caã úã trong nûúác
hay nûúác ngoaâi.
Thûá hai, sûå chuá yá cuãa truyïìn thöng coá thïí aãnh hûúãng àïën uy tñn thöng qua
kïnh chuêín tùæc maâ hêìu hïët caác mö hònh kinh tïë àïìu nhêën maånh àïën. Theo caách
hiïíu thöng thûúâng vïì uy tñn (chùèng haån, xem Fama 1980; Fama vaâ Jensen 1983),
thò tiïìn lûúng cuãa nhaâ quaãn lyá trong tûúng lai phuå thuöåc vaâo niïìm tin cuãa cöí
àöng vaâ nhûäng öng chuã trong tûúng lai vïì viïåc liïåu nhûäng nhaâ quaãn lyá naây coá
phuåc vuå àûúåc lúåi ñch cuãa hoå trong nhûäng tònh huöëng maâ hoå khöng thïí giaám saát
àûúåc hay khöng. Möëi quan ngaåi vïì möåt sûå trûâng phaåt taâi chñnh seä khiïën caác nhaâ
quaãn lyá khöng daám tranh thuã caác cú höåi tûå xûã sûå àïí taåo dûång niïìm tin rùçng hoå
laâ nhûäng nhaâ quaãn lyá töët.
Thûá ba, vaâ laâ caái maâ chuáng töi nhêën maånh úã àêy, sûå chuá yá cuãa truyïìn
thöng khöng chó taác àöång àïën uy tñn cuãa nhaâ quaãn lyá vaâ thaânh viïn ban
giaám àöëc trong con mùæt cuãa caác cöí àöng vaâ nhûäng öng chuã trong tûúng lai,
maâ noá coân aãnh hûúãng àïën uy tñn cuãa hoå trong con mùæt cuãa xaä höåi noái chung.
Nhû Monks àaä mö taã úã túâ quaãng caáo vïì Sears: “Chuáng töi àang noái vúái baån
beâ cuãa hoå, gia àònh hoå vaâ caác hiïåp höåi nghïì nghiïåp cuãa hoå. Bêët cûá ai nhòn
thêëy túâ quaãng caáo seä àoåc noá. Bêët cûá ai àoåc noá seä hiïíu noá. Bêët cûá ai hiïíu noá
seä caãm thêëy tûå do àùåt cêu hoãi cho bêët cûá thaânh viïn naâo maâ hoå bùæt gùåp”
(Rosenberg 1999, trang 269-70). Cöí àöng cuãa Heinz coá thïí vö cuâng thêët voång
vïì quyïët àõnh chó àaánh bùæt caá ngûâ nïëu àaãm baão an toaân cho caá heo, cuäng
nhû bêët cûá möåt öng chuã tiïìm nùng naâo khaác cuãa caác nhaâ quaãn lyá haäng naây.
Caác nhaâ quaãn lyá vaâ giaám àöëc cuãa Heinz haânh àöång phêìn naâo àïí baão vïå hònh
aãnh trûúác cöng chuáng cuãa hoå. Hoå khöng muöën bõ con caái hoå quêëy rêìy möîi
khi trúã vïì nhaâ hoùåc caãm thêëy ngûúång nguâng khi àïën nhaâ thúâ hoùåc tham gia
caác cêu laåc böå cöång àöìng. Nell Minow, àöëi taác laâm ùn cuãa Robert Monks, àaä
noái vúái chuáng töi rùçng, cho àïën ngaây naây, caác giaám àöëc cuãa Sears àïìu gheát
Robert Monks vò taåi cêu laåc böå cöång àöìng úã àõa phûúng cuãa hoå, hoå vêîn bõ
giïîu cúåt búãi quaãng caáo cuãa Monks. Khöng chñnh saách baão hiïím naâo giuáp
cho caác giaám àöëc vaâ nhaâ quaãn lyá coá thïí baão vïå hoå khoãi nhûäng sûå trûâng phaåt
vïì uy tñn nhû thïë.
Truyïìn thöng do àoá coá vai troâ trong viïåc àõnh hònh hònh aãnh caác nhaâ quaãn
lyá vaâ giaám àöëc doanh nghiïåp trong cöng chuáng, vaâ bùçng caách àoá, chuáng gêy
aáp lûåc cho hoå phaãi haânh xûã theo nhûäng chuêín mûåc cuãa xaä höåi. Tuây tûâng tònh
huöëng maâ aáp lûåc naây coá thïí dêîn àïën viïåc töëi àa hoaá giaá trõ cuãa cöí àöng, nhû
trong trûúâng húåp cuãa Sears, hoùåc thoaát ly khoãi giaá trõ àoá, nhû trong trûúâng húåp
cuãa Heinz.
Vò thïë, chuáng töi chó nïu lïn khaã nùng caác nhaâ quaãn lyá vaâ giaám àöëc quan
têm àïën hònh aãnh trûúác cöng chuáng cuãa hoå, vaâ vò thïë, seä phaãn ûáng trûúác aáp lûåc
cuãa truyïìn thöng. Trûúác khi kïët luêån rùçng, quaã thûåc, truyïìn thöng àaä coá vai troâ
trong quaãn trõ doanh nghiïåp, chuáng töi phaãi nïu roä àêy laâ möåt khaã nùng mang
tñnh chêët lyá thuyïët nhiïìu hún, vaâ àûúåc hêåu thuêîn bùçng hai vñ duå àún leã. Àêy
laâ àiïìu maâ chuáng töi seä laâm trong phêìn coân laåi cuãa chûúng. Chuáng töi bùæt àêìu
bùçng viïåc xem xeát haâng loaåt caác vñ duå maâ úã àoá, truyïìn thöng coá aãnh hûúãng àïën
chñnh saách cuãa cöng ty. Nhûäng vñ duå naây seä laâm sùæc neát thïm möåt trûåc giaác cho
rùçng, trong phêìn lyá thuyïët, chuáng töi tòm caách laâm roä nhûäng vêën àïì quyïët àõnh
taác àöång cuãa truyïìn thöng àïën haânh vi cuãa cöng ty. Sau àoá, chuáng töi seä
chuyïín qua nhûäng bùçng chûáng coá hïå thöëng hún. Trong Dyck vaâ Zingales
(2001), chuáng töi àaä chûáng minh rùçng, sûå truyïìn baá cuãa baáo chñ aãnh hûúãng àïën
giaá trõ cuãa cöng ty maâ nhûäng ngûúâi trong cuöåc chiïëm hûäu cho riïng mònh – caái
goåi laâ lúåi ñch caá nhên cuãa sûå kiïím soaát. Trong chûúng naây, chuáng töi seä xem xeát
aãnh hûúãng cuãa baáo chñ àïën sûå nhaåy beán cuãa khu vûåc tû nhên trûúác caác vêën àïì
möi trûúâng. Chuáng töi duâng söë phaát haânh caác túâ nhêåt baáo àûúåc chuêín hoaá theo
dên söë laâm thûúác ào chñnh vïì têìm quan troång cuãa baáo chñ trong möåt nûúác. Mùåc
duâ baáo chñ chùèng coá chuát quan troång naâo nïëu chuáng khöng àûúåc àoåc, nhûng
àêy roä raâng laâ möåt chó söë thö vïì têìm quan troång cuãa chuáng, vaâ laâ möåt trong rêët
ñt thûúác ào sùén coá trong böå phêån tiïu biïíu röång lúán cuãa àêët nûúác. Sau àoá,
chuáng töi tiïën haânh kiïím àõnh khaã nùng àûáng vûäng cuãa nhûäng kïët quaã cuãa
chuáng töi, sûã duång caác chó söë khaác vïì tñnh tûå do vaâ àöåc lêåp cuãa baáo chñ. Chuáng
töi sûã duång chó söë àûúåc taåo ra nhû möåt húåp phêìn cuãa chó söë bïìn vûäng möi
trûúâng nùm 2001 laâm thûúác ào tiïu chuêín möi trûúâng doanh nghiïåp trung
bònh cuãa caác haäng trong möåt nûúác. Chó söë vïì mûác àöå nhaåy beán cuãa khu vûåc tû
nhên laâ sûå kïët húåp giûäa 5 chó söë dûåa vaâo doanh nghiïåp, tûâ söë cöng ty àûúåc
cöng nhêån ISO 14001 trïn möåt triïåu àöla töíng saãn phêím quöëc nöåi (GDP) cho
àïën àiïím xïëp haång tñnh bïìn vûäng möi trûúâng cuãa doanh nghiïåp trong chó söë
toaân cêìu Dow Jones.
Chuáng töi thêëy rùçng, caác nûúác coá söë lûúång phaát haânh baáo chñ lúán, coá sûå nhaåy
beán vúái möi trûúâng nhòn chung laâ töët hún. Àiïìu naây àuáng ngay caã sau khi àaä cöë
àõnh mûác àöå àiïìu tiïët vïì möi trûúâng, sûå sùén coá thöng tin vïì caác kïët quaã möi
trûúâng vaâ trònh àöå phaát triïín kinh tïë ào bùçng GDP trïn àêìu ngûúâi. Taác àöång
naây laâ coá yá nghôa vïì mùåt kinh tïë. Tùng mûác àöå truyïìn baá cuãa baáo chñ thïm 1 àöå
lïåch chuêín seä laâm tùng chó söë möi trûúâng thïm 15 àiïím phêìn trùm, tûác laâ bùçng
28% àöå lïåch chuêín.
Vò baãn thên mûác àöå truyïìn baá cuãa baáo chñ laâ yïëu töë nöåi sinh hoùåc coá tûúng
quan khöng thûåc sûå vúái caác yïëu töë thïí chïë khaác, nïn chuáng töi cöë gùæng giaãi thñch
sûå truyïìn baá baáo chñ bùçng caách sûã duång caác biïën ngoaåi sinh. Tön giaáo laâ yïëu töë
lúán aãnh hûúãng àïën trònh àöå hoåc vêën cuãa möåt quöëc gia vaâ xu hûúáng àoåc baáo cuãa
nûúác àoá. Möåt yïëu töë khaác laâ mûác àöå phên hoaá theo ngön ngûä caác dên töåc. Hai
yïëu töë naây coá thïí giaãi thñch cho 41% sûå biïën thiïn àiïín hònh trong mûác àöå
truyïìn baá baáo chñ. Khi chuáng töi sûã duång hai yïëu töë naây laâm cöng cuå trong pheáp
höìi quy vïì taác àöång cuãa baáo chñ àïën tiïu chuêín möi trûúâng vaâ qui mö lúåi ñch caá
nhên, thò chuáng töi cuäng thu àûúåc kïët quaã tûúng tûå. Àiïìu naây hêåu thuêîn cho yá
tûúãng rùçng, kïët quaã cuãa chuáng töi khöng bõ chi phöëi búãi sûå tûúng quan khöng
thûåc hoùåc möëi quan hïå nhên quaã ngûúåc.
Trïn goác àöå chñnh saách, bùçng chûáng naây vïì têìm quan troång cuãa truyïìn
thöng trong quaãn trõ doanh nghiïåp coá hai hïå quaã quan troång. Thûá nhêët,
nhûäng nghiïn cûáu trûúác àêy hêìu nhû chó têåp trung vaâo caác khña caånh phaáp
lyá vaâ húåp àöìng cuãa quaãn trõ doanh nghiïåp. Bùçng chûáng trong chûúng naây vaâ
trong Dyck vaâ Zingales (2001) àaä chûáng toã troång têm àoá cêìn àûúåc múã röång
hún, vaâ cuöåc tranh luêån chñnh saách cuäng cêìn phaãi coá sûå chuyïín dõch troång
têm tûúng tûå.
Thûá hai, baáo chñ buöåc caác nhaâ quaãn lyá phaãi haânh àöång khöng chó vò lúåi
ñch cuãa caác cöí àöng, maâ coân phaãi theo caách àûúåc cöng chuáng chêëp nhêån.
Phaát hiïån naây àaä àùåt vai troâ cuãa caác chuêín mûåc xaä höåi lïn baân tranh luêån vïì
quaãn trõ doanh nghiïåp. Ngoaâi möåt vaâi trûúâng húåp ngoaåi lïå àaáng lûu yá,
chùèng haån nhû Coffee (2001), vai troâ cuãa nhûäng chuêín mûåc naây àaä bõ boã
qua, nhûng chuáng àaä thïí hiïån möåt cú höåi cho caác nhaâ caãi caách nïëu hoå coá thïí
tùng cûúâng trao àöíi vïì haânh vi vi phaåm caác chuêín mûåc, vaâ nhûäng chuêín
mûåc naây laåi hêåu thuêîn àùæc lûåc cho quaãn trõ doanh nghiïåp. Tuy nhiïn, chuáng
cuäng coá thïí laâ trúã ngaåi lúán cho bêët kyâ nöî lûåc naâo nhùçm caãi thiïån hïå thöëng
quaãn trõ doanh nghiïåp cuãa quöëc gia. ÚÃ nhûäng nûúác, núi maâ viïåc sa thaãi cöng
nhên àïí laâm tùng lúåi nhuêån àûúåc nhòn nhêån rêët tiïu cûåc, thò viïåc taåo àöång
cú àïí caác nhaâ quaãn lyá laâm viïåc àoá laâ hïët sûác khoá khùn, nhêët laâ trong nhûäng
cöng ty àaä coá uy tñn cao. Àiïìu naây cêìn àûúåc xem xeát cúãi múã trong bêët kyâ möåt
kïë hoaåch thûåc tiïîn naâo nhùçm caãi caách hïå thöëng quaãn trõ doanh nghiïåp cuãa
àêët nûúác.
Möåt vaâi thñ duå vïì aãnh hûúãng cuãa truyïìn thöng àïën chñnh saách àöëi vúái
doanh nghiïåp
Àïí chûáng minh hai thñ duå àaä nïu trong phêìn giúái thiïåu khöng chó laâ nhûäng
thñ duå vuån vùåt, leã teã maâ laâ àónh cuãa taãng bùng tröi, phêìn naây seä cung cêëp
thïm caác nghiïn cûáu tònh huöëng àïí liïn hïå giûäa aáp lûåc truyïìn thöng vúái sûå
thay àöíi trong haânh vi cuãa doanh nghiïåp. Àiïìu àaáng noái vïì têët caã caác vñ duå
naây laâ nhûäng thay àöíi naây diïîn ra ngay caã khi khöng coá bêët cûá möåt yïu cêìu
phaáp lyá naâo buöåc phaãi haânh àöång hoùåc nghôa vuå phaáp lyá naâo khöng cho
pheáp haânh àöång.
Chiïën lûúåc cöng ty vïì möi trûúâng
Sau khi Luêåt Chöëng ö nhiïîm nùm 1990 àûúåc thöng qua, caác doanh nghiïåp Myä
àûúåc yïu cêìu phaãi tiïët löå mûác xaã tûâng loaåi hoaá chêët àûúåc nïu tïn haâng nùm taåi
tûâng cú súã saãn xuêët. Khaác vúái thöng tin kïë toaán, viïåc cûã tri coá thïí khai thaác möåt
caách húåp phaáp nhûäng thöng tin naây laâ khöng roä raâng. Tuy nhiïn, yïu cêìu
thöng tin naây àaä trúã thaânh möåt cöng cuå cûåc kyâ hûäu hiïåu àïí thay àöíi haânh vi
cuãa doanh nghiïåp, vò noá cho pheáp caác taác nhên gêy ö nhiïîm àûúåc doanh
nghiïåp vaâ tûâng cú súã saãn xuêët cuãa noá xaác àõnh roä raâng. Nhû Cú quan Baão vïå
Möi trûúâng àaä noái: “Thöng tin laâ àoân bêíy cuãa haânh àöång, khi maâ ngûúâi dên
eáp caác cú súã saãn xuêët àõa phûúng phaãi cam kïët giaãm mûác thaãi àöåc haåi” (Vietor
1993, trang 3).
Caác nhoám möi trûúâng nhû Höåi àöìng baão vïå Taâi nguyïn thiïn nhiïn vaâ Liïn
àoaân Sinh vêåt hoang daä quöëc gia àaä töíng húåp thöng tin vaâ trao àöíi vúái giúái baáo
chñ thöng qua viïåc xuêët baãn nhûäng êën phêím vúái tiïu àïì nhû Ai laâ ai – nhûäng
nguyïn nhên gêy ö nhiïîm àöåc haåi vaâ Chêët àöåc 500, möåt êën phêím àaä àûúåc giúái phaát
thanh, truyïìn hònh vaâ baáo viïët choån àùng. Vò caác tin tûác liïn quan àïën möi
trûúâng thûúâng rêët hêëp dêîn, nïn caác nhoám möi trûúâng thûúâng daân traãi chi phñ
maâ Robert Monks àaä phaãi traã trong cuöåc chiïën Sears cuãa öng (riïng möåt trang
quaãng caáo trïn Taåp chñ phöë Uön àaä töën trïn 100.000 àöla) àïí trao àöíi àûúåc thöng
tin naây vúái cöng chuáng. Sûå hêëp dêîn khaác biïåt cuãa tin tûác àöëi vúái cöng chuáng noái
chung àaä dêîn àïën sûå xuyïn taåc coá hïå thöëng trong muåc tiïu cuãa nhûäng chiïën
dõch naây, vaâ do àoá, cuäng boáp meáo vai troâ trong quaãn trõ doanh nghiïåp cuãa
truyïìn thöng.
AÁp lûåc cöng luêån do thöng tin vïì nhûäng cöng ty gêy ö nhiïîm taåo ra àaä coá taác
duång. Caác doanh nghiïåp coá tïn àûáng úã võ trñ cao trong baãn danh saách, nhû
Allied (àûáng haâng thûá ba nùm 1990) vaâ DuPont (àûáng haâng thûá nhêët nùm 1990)
àaä àùåt nhiïåm vuå ra khoãi danh saách 10 cöng ty àûáng àêìu thaânh möåt nhiïåm vuå
trong chiïën lûúåc cuãa cöng ty, vaâ laâm àiïìu àoá caâng nhanh caâng töët, ngay caã khi
khöng coá bêët kyâ möåt yïu cêìu phaáp lyá naâo. Thñ duå, Allied àaä tùng hún gêëp ba chi
tiïu cho caác phûúng tiïån kiïím soaát ö nhiïîm vaâ laâm saåch tûå nguyïån sau khi
thöng tin trïn àûúåc cöng böë (Vietor 1993, Biïíu minh hoåa 1). Ngaânh naây cuäng coá
phaãn ûáng, vúái viïåc Höåi caác nhaâ saãn xuêët hoaá chêët xêy dûång möåt quy chïë vïì caác
nguyïn tùæc saãn xuêët vaâ phên phöëi coá traách nhiïåm vaâ biïën caác nguyïn tùæc naây
thaânh bùæt buöåc àöëi vúái caác höåi viïn. Cú chïë “tûå theo doäi khùæt khe” naây àûúåc coi
laâ “cêìn thiïët àïí àaão ngûúåc caách nhòn nhêån hïët sûác tiïu cûåc cuãa cöng chuáng vïì
ngaânh hoaá chêët” (Vietor 1993, trang 3).
Quaãn trõ doanh nghiïåp vaâ baáo chñ
Baáo chñ cuäng tûúng taác vúái nhiïìu cú chïë quaãn trõ doanh nghiïåp khaác
CAÁC NHAÂ HOAÅT ÀÖÅNG VÒ LÚÅI ÑCH CÖÍ ÀÖNG VAÂ BAÁO CHÑ. Tuy caác nhaâ hoaåt àöång
tñch cûåc nhû Robert Monks vaâ Nell Minnow àaä phaát hiïån baáo chñ laâ cöng cuå
àùæc lûåc àïí àêëu tranh vúái giúái quaãn lyá úã Myä, nhûng liïåu baáo chñ coá àûúåc taác
àöång tûúng tûå úã caác nïìn kinh tïë múái nöíi lïn hay khöng? Nhûäng sûå kiïån gêìn
àêy úã Haân Quöëc àaä cho thêëy baáo chñ úã àêy cuäng coá vai troâ àoá.
Haân Quöëc tûâ lêu àaä àûúåc biïët àïën nhû möåt núi maâ caác cöí àöng nùæm quyïìn
kiïím soaát nhûäng cöng ty lúán nhêët cuãa Haân Quöëc (caác chaebol) àaä lúåi duång võ trñ
cuãa mònh vúái caái giaá phaãi traã laâ caác nhaâ àêìu tû nhoã. Luêåt doanh nghiïåp quöëc gia
chó daânh rêët ñt quyïìn cho caác nhaâ àêìu tû bïn ngoaâi – theo chó söë ào lûúâng àiïím
maånh trong viïåc baão vïå quyïìn lúåi caác cöí àöng thiïíu söë do La Porta vaâ caác taác
giaã khaác (1998) xêy dûång, hoå chó àûúåc 2 àiïím trïn thang àiïím 5 – vaâ sûå kyâ voång
vaâo hiïåu lûåc thûåc thi luêåt rêët thêëp. Theo möåt chó söë àûúåc thiïët kïë àïí àaánh giaá
truyïìn thöëng luêåt vaâ caác qui àõnh, Haân Quöëc àûáng úã bêåc trung trong caác nûúác
cöng nghiïåp.
Nhûäng nöî lûåc àêìu tiïn gêy sûác eáp cho sûå thay àöíi úã Haân Quöëc bùæt àêìu nùm
1996 vúái sûå thaânh lêåp Mùåt trêån àoaân kïët nhên dên vò sûå dên chuã cuâng tham gia
(PSPD) do Jang Ha Sung cuãa Àaåi hoåc Haân Quöëc cêìm àêìu. Cuäng nhû úã Myä, nhaâ
hoaåt àöång tñch cûåc vò caác nhaâ àêìu tû naây àaä hûúáng sûå quan têm cuãa mònh vaâo
caác aáp lûåc vïì phaáp lyá, bao göìm caã caác cuöåc àêëu tranh àaåi diïån cho caác nhaâ àêìu
tû, caác vuå kiïån ra toaâ aán vaâ vuå kiïån phuå keâm theo, kïí caã viïåc sûã duång baáo chñ
àïí laâm caác nhaâ laänh àaåo doanh nghiïåp phaãi thêëy xêëu höí maâ thay àöíi chñnh
saách cuãa hoå. Coá leä úã möåt mûác àöå coân cao hún úã Myä, nhûäng cêu chuyïån thaânh
cöng chuã yïëu laâ nhúâ àaä taåo àûúåc sûác eáp cöng luêån nhiïìu hún laâ tûâ nhûäng chïë
taâi phaáp lyá.
Thaách thûác thaânh cöng nhêët àïën nay laâ cuöåc àêëu tranh nhùçm chêëm dûát caác
phi vuå xûã lyá ngêìm cuãa nhûäng ngûúâi trong cuöåc úã SK Telecom. SK Telecom laâ
möåt cöng ty cûåc kyâ coá laäi, nhûng kïët quaã taâi chñnh cuãa noá laåi khöng thïí hiïån
àiïìu naây vò cöng ty sûã duång hïå thöëng àõnh giaá chuyïín khoaãn àïí laâm lúåi cho
cöng ty khaác gêìn nhû do chuã tõch SK Telecom vaâ hoå haâng cuãa öng ta súã hûäu
100%2. PSPD àaä thu huát sûå chuá yá àïën nhûäng chñnh saách naây. Sau khi túâ Thúâi baáo
Taâi chñnh coá truå súã taåi Luên Àön àaä àùng cêu chuyïån naây, möåt chiïën dõch truyïìn
thöng àaä àûúåc phaát àöång àïí thu huát nhûäng laá phiïëu uãy quyïìn. Chiïën dõch naây
bao göìm viïåc àùng quaãng caáo trïn baáo chñ vaâ sûã duång truyïìn thanh, truyïìn
hònh. Thaáng 3 nùm 1998, caác giaám àöëc cuãa SK Telecom àaä àêìu haâng vaâ chêëp
thuêån àïì nghõ cuãa PSPD.
Thaânh cöng naây hoaân toaân traái ngûúåc vúái thêët baåi cuãa haânh àöång phaáp lyá.
Thñ duå, àïì xuêët cuãa caác cöí àöng àaä bõ haån chïë nghiïm troång vaâ hoå khöng thïí
baäi miïîn caác giaám àöëc hoùåc kiïím toaán viïn. Coá leä thaách thûác phaáp lyá thaânh cöng
nhêët laâ viïåc àaãm baão quyïìn cuãa caác nhaâ àêìu tû àûúåc phaát biïíu taåi caác cuöåc hoåp,
mùåc duâ quyïìn àûúåc phaát biïíu chó coá thïí àûúåc sûã duång àïí taác àöång àïën uy tñn
cuãa caác bïn tham gia, chûá khöng thïí sùæp àùåt möåt giaãi phaáp vïì mùåt phaáp lyá. Thñ
duå, baáo chñ àaä àûa tin maånh meä vïì viïåc cuöåc hoåp cöí àöng cuãa Samsung àaä keáo
daâi àïën 13 tiïëng àöìng höì. Taác àöång tûâ aáp lûåc cuãa cöí àöng vaâ cöng luêån àaä laâm
tùng tñnh minh baåch trong caác baáo caáo taâi chñnh cuãa Samsung.
CAÁC NHAÂ ÀÊÌU TÛ THÏÍ CHÏË. Trong khi caác nhaâ àêìu tû thïí chïë coá nhiïìu cú chïë
phaáp lyá àïí khuyïën khñch sûå thay àöíi trong caác chñnh saách cuãa doanh nghiïåp,
2. Theo PSPD (2002, trang 3): “Coá thïí khùèng àõnh SK Telecom àaä roát lúåi nhuêån khöíng löì
cuãa mònh cho Nhaâ phên phöëi Sunkyung, trong àoá Chuã tõch têåp àoaân Sunkyung Choi Jong-
Hyun nùæm giûä 94,6% cöí phêìn, vaâ Daehan Telecom, do con trai vaâ con rïí cuãa Choi súã hûäu 100%.
Ngûúâi ta àaä phaát hiïån thêëy SK Telecom chuyïín lúåi nhuêån sang Nhaâ phên phöëi Sunkyung vaâ
Deahan Telecom bùçng caách traã phñ dõch vuå cùæt cöí hoùåc mua thiïët bõ vúái giaá cao. Do caác khoaãn
giao dõch nöåi böå cuãa SK Telecom, lúåi nhuêån kinh doanh cuãa chi nhaánh cuãa SK, cöng ty Deahan
Telecom, àaä tùng tûâ chöî chó coá 64 triïåu uön lïn àïën 13,7 tó uön, vaâ lúåi nhuêån kinh doanh cuãa
Nhaâ phên phöëi Sunkyung àaä tùng tûâ êm 4,1 tó uön lïn 6,6 tó uön. Traái laåi, SK Telecom, vöën laâ
cöng ty lúán nhêët nùm 1996 vúái doanh thu kyã luåc 2,6 nghòn tó uön, àaä phaãi chiu chi phñ kinh
doanh tùng maånh vaâ lúåi nhuêån giaãm nhanh choáng kïí tûâ khi trúã thaânh thaânh viïn cuãa Têåp àoaân
SK nùm 1994. Lúåi nhuêån baán haâng àang tûâ mûác cao laâ 31% nùm 1994 giaãm xuöëng chó coân 14%
nùm 1996, vaâ tó söë chi phñ baán haâng trïn thu nhêåp tùng maånh tûâ 58% lïn àïën 76%.”
thò sûå hiïån diïån cuãa baáo chñ tñch cûåc àaä laâm tùng aãnh hûúãng cuãa hoå. Noá àaä taåo
ra möåt phûúng thûác tûúng àöëi reã tiïìn àïí laâm tùng sûå trûâng phaåt àöëi vúái caác
cöng ty, vaâ phöëi húåp haânh àöång vúái caác nhaâ àêìu tû khaác àïí sûã duång sûå baão vïå
tiïìm taâng cuãa phaáp luêåt coá lúåi cho hoå.
Thñ duå, Quyä Hûu trñ daânh cho cöng chûác cuãa bang California (CalPERS) àaä
aáp duång möåt chñnh saách nhêån diïån caác cöng ty hoaåt àöång yïëu keám vaâ thu huát
sûå chuá yá röång raäi cuãa truyïìn thöng laâm möåt cöng cuå quan troång trong nöî lûåc
cuãa quyä naây nhùçm laâm thay àöíi chñnh saách cuãa caác cöng ty vaâ tùng lúåi tûác cho
hoå. CalPERS àaä àûa ra möåt danh saách daâi caác cöng ty hoaåt àöång yïëu keám theo
nhûäng tiïu chuêín nhû lúåi tûác chia cho cöí àöng, giaá trõ gia tùng kinh tïë, vaâ quaãn
trõ cöng ty. Vúái danh saách naây, àaåi diïån cuãa CalPERS àaä noái chuyïån vúái caác cöng
ty àïí cöë gùæng khiïën hoå phaãi thay àöíi chñnh saách, vúái lúâi àe doaå rùçng, nïëu hoå
khöng thay àöíi thò CalPERS seä phaát àöång möåt cuöåc bònh choån theo uãy quyïìn àïí
tiïëp tuåc dêën thïm vaâ nïu tïn nhûäng cöng ty “nùçm trong àiïím ngùæm”. Sûå àe doaå
seä cöng böë cho cöng chuáng biïët laâ möåt phêìn quan troång trong caách tiïëp cêån cuãa
CalPERS. CalPERS thêëy rùçng, khi töí chûác naây dúä boã sûå àe doaå seä cöng khai hoaá
thò chiïën lûúåc cuãa quyä khöng coá taác duång. Nùm 1991, khi nhiïìu giaám àöëc àiïìu
haânh thuyïët phuåc CalPERS rùçng möåt chiïën lûúåc “mïìm moãng, nhaä nhùån hún” seä
ñt coá tñnh àöëi choåi hún vaâ seä coá taác duång hún, thò chó coá 2 trong söë 12 cöng ty
muåc tiïu laâ coá thûúng thaão àïí tòm ra caác thoaã thuêån chêëp nhêån àûúåc vúái
CalPERS, coân 3 cöng ty thò phaãn àöëi ngay caã viïåc gùåp gúä vúái caác quan chûác cuãa
CalPERS.Giaám àöëc àiïìu haânh CalPERS Dale Hanson àaä nhêån xeát: “Mïìm moãng,
nheå nhaâng khöng coá taác duång. Noá cho chuáng ta thêëy rùçng, nhiïìu cöng ty seä
khöng thay àöíi trûâ phi hoå phaãi xûã lyá vêën àïì àoá búãi vò cöng chuáng àang àïí mùæt
túái” (Dobrzynski 1992, trang 44). Nùm 1992, CalPERS quay laåi vúái chñnh saách
cöng böë danh saách muåc tiïu cuãa mònh.
Möåt thñ duå khaác laâ trûúâng húåp caác nhaâ àêìu tû vaâo doanh nghiïåp úã Nga.
William Browder, giaám àöëc àiïìu haânh cuãa Quyä Quaãn lyá vöën Hermitage, quyä cöí
phêìn cöng cöång lúán nhêët úã Nga, àaä baáo vúái chuáng töi rùçng: “cú chïë àiïìu chónh
duy nhêët quan troång nhêët maâ chuáng töi coá àïí chöëng laåi sûå àiïìu haânh sai traái
chñnh laâ baáo chñ” (email, 21 thaáng 5 nùm 2002). Thñ duå, Browder àaä löi nhûäng
haânh àöång sai traái taåi Gazprom thaáng 10 nùm 2002 ra trûúác giúái truyïìn thöng,
vaâ vò thïë coá thïí khiïën cöng chuáng biïët àûúåc vïì thêët baåi cuãa ban quaãn lyá, vúái
nhûäng cêu chuyïån àûúåc àùng taãi trïn caác túâ baáo kinh doanh quöëc tïë nhû Tuêìn
Tin tûác, Thúâi baáo New York, Thúâi baáo Taâi chñnh, Taåp chñ phöë Uön hay Bûu àiïån
Washington. Nhû tin àaä àûa, nhûäng aáp lûåc tûâ phña truyïìn thöng naây rêët coá lúåi
cho viïåc thuác àêíy sûå phöëi húåp giûäa caác nhaâ àêìu tû thïí chïë vaâ khiïën hoå thêëy phaãi
coá traách nhiïåm boã phiïëu àïì nghõ kiïím toaán àùåc biïåt cöng ty naây, möåt haânh
àöång àoâi hoãi sûå thöng qua cuãa 10% söë cöí àöng, àöìng thúâi cuäng goáp phêìn vaâo
nhûäng thay àöíi khaác trong chñnh saách cöng ty. Sûå àûa tin cuãa baáo chñ vïì hiïån
tûúång àiïìu haânh sai traái coá thïí khiïën caác nhaâ chñnh trõ vaâ quaãn lyá, nhûäng ngûúâi
quan têm àïën uy tñn quöëc tïë cuãa mònh, caãm thêëy höí theån phaãi coá haânh àöång àïí
hoaân thiïån chñnh saách trong caác doanh nghiïåp. Àiïìu thuá võ laâ sûå chuá yá cuãa baáo
chñ àûúåc xem nhû quan troång khöng keám vúái nhûäng thaách thûác phaáp lyá. Nhû
William Browder àaä thöng baáo vúái chuáng töi: “Baáo chñ laâ möåt trong nhiïìu
nguyïn nhên vò sao chuáng töi theo àuöíi caác vuå kiïån. Cho àïën nay, chuáng töi àaä
theo 24 vuå vaâ thua kiïån 23 vuå. Àoá laâ kiïíu laâm viïåc úã Nga. Nhûng caái lúåi laâ àûúåc
cöng luêån biïët àïën.”
CAÁC NHAÂ ÀIÏÌU TIÏËT TÛ NHÊN VAÂ CHÑNH PHUÃ. AÁp lûåc cuãa cöng luêån do baáo chñ
tñch cûåc àûa tin laâ yïëu töë troång yïëu àïí caác töí chûác tû nhên phaãi cöë gùæng sûã
duång cú chïë tûå àiïìu tiïët àïí caãi thiïån cöng taác quaãn trõ doanh nghiïåp cuãa mònh.
Haäy xeát caách xûã lyá úã Anh àöëi vúái haâng loaåt caác vuå bï böëi taâi chñnh trong thêåp
niïn 80, kïí caã sûå suåp àöí cuãa Ngên haâng Tñn duång vaâ Thûúng maåi Quöëc tïë vaâ
Têåp àoaân Maxwell. Thay vò phaáp lyá hoaá nhûäng hoaåt àöång nhêët àõnh àaä bõ coi
laâ phi phaáp vaâ phaãi chõu caác chïë taâi vaâ tiïìn phaåt cuãa toaâ aán, thò nûúác Anh àaä
sûã duång hònh thûác tûå àiïìu tiïët, vaâ àiïìu naây àûúåc tùng cûúâng hiïåu lûåc bùçng caách
cöng khai hoaá. UÃy ban Cadbury, do khu vûåc tû nhên àiïìu haânh, àaä àõnh ra tiïu
chuêín quaãn trõ doanh nghiïåp vaâ xêy dûång caác cú chïë àïí buöåc phaãi cöng khai
hoaá kïët quaã hoaåt àöång theo caác tiïu chuêín naây. Cöng khai hoaá coá lúåi thïë laâ caác
töí chûác tûå àiïìu tiïët coá quyïìn aáp àùåt noá vaâ àûa ra caác hònh phaåt nhanh choáng.
Nhûäng hònh phaåt khaác, chùèng haån nhû nöåp tiïìn phaåt hay caác hònh phaåt àûúåc
toaâ aán buöåc phaãi thûåc thi, coân chûa töìn taåi hoùåc thûúâng xuyïn bõ trò hoaän vò
phaãi tuên thuã caác thuã tuåc töë tuång, do àoá àaä haån chïë hiïåu lûåc cuãa chuáng.
Vúái viïåc cöng böë baáo caáo cuãa mònh thaáng 12 nùm 1992, UÃy ban Cadbury àaä
thïí hiïån sûå nöî lûåc caãi caách àêìu tiïn sûã duång phûúng tiïån cöng khai hoaá vaâ aáp
lûåc cuãa cöng luêån. Thaânh phêìn chuã chöët cuãa baáo caáo laâ qui chïë kinh nghiïåm töët
nhêët vúái 19 kiïën nghõ, bao göìm caã viïåc nêng cao vai troâ cuãa giaám àöëc àöåc lêåp,
söë lûúång töëi thiïíu caác giaám àöëc àöåc lêåp vaâ phên taách vai troâ cuãa chuã tõch vaâ
giaám àöëc àiïìu haânh. Tûâ nùm 1993, Súã giao dõch chûáng khoaán Luên Àön àaä àûa
ra yïu cêìu vïì viïåc niïm yïët möåt cöng ty, trong àoá phaãi coá baáo caáo kïët quaã hoaåt
àöång theo qui chïë vaâ möåt vùn baãn giaãi thñch cho moåi thay àöíi so vúái baáo caáo
thûúâng niïn cuãa cöng ty. Tûâ àoá, àaä trúã thaânh möåt thöng lïå chung laâ gûãi caác baáo
caáo cuãa cöng ty cho baáo chñ vaâ sûã duång caác baáo caáo àöåc lêåp cuãa baáo chñ àïí xaác
àõnh kïët quaã hoaåt àöång theo caác tiïu chuêín cuãa qui chïë. Nïëu cöng ty khöng
tuên thuã thò àiïìu àoá àûúåc mö taã nhû sûå thêët baåi trong quaãn trõ doanh nghiïåp
cuãa cöng ty vaâ caác giaám àöëc. Caách tiïëp cêån tûúng tûå trong hoaåt àöång cuãa cöng
ty theo hûúáng àïìn buâ quaãn lyá àaä àûúåc aáp duång trong baáo caáo Greenbury, ban
haânh thaáng 7 nùm 1995, vaâ baáo caáo Hampel cöng böë thaáng Giïng nùm 1998. Têët
caã nhûäng kinh nghiïåm töët nhêët naây àûúåc têåp húåp laåi trong möåt “siïu qui chïë”
do Súã Giao dõch chûáng khoaán Luên Àön phaát haânh thaáng 6 nùm 1998, vaâ möåt
lêìn nûäa, laåi chuá troång vaâo viïåc cöng khai hoaá hún laâ tuên thuã.
Caách tiïëp cêån thûá ba - dûåa vaâo sûå cöng khai hoaá àûúåc hêåu thuêîn cuãa viïåc baáo
chñ àùng taãi röång raäi kïët quaã hoaåt àöång so vúái tiïu chuêín – àaä dêîn àïën nhûäng
thay àöíi àaáng kïí trong hoaåt àöång cuãa caác doanh nghiïåp trong möåt khoaãng thúâi
gian ngùæn. Möåt nghiïn cûáu gêìn àêy (Dahya, McConnell vaâ Travlos 2002) àaä cho
thêëy, trong khi hai phêìn ba mêîu caác doanh nghiïåp niïm yïët trïn Súã Giao dõch
chûáng khoaán Luên Àön khöng tuên theo caác tiïu chuêín Cadbury vaâo thúâi àiïím
nhûäng tiïu chuêín naây àûúåc ban haânh nùm 1992, thò àïën nùm 1996, àaä coá 93%
söë doanh nghiïåp tuên thuã. Ngoaâi ra, caác doanh nghiïåp aáp duång tiïu chuêín naây
àaä thêëy traách nhiïåm cuãa ban quaãn lyá tùng lïn, vaâ húåp àöìng cuãa giaám àöëc àiïìu
haânh phuå thuöåc nhiïìu hún vaâo kïët quaã hoaåt àöång cuãa cöng ty. Phaãn ûáng maånh
meä naây roä raâng àaä àûúåc thuác àêíy thïm nhúâ chêëp nhêån caác tiïu chuêín àoá cuãa
baáo chñ (vaâ do àoá laâ cuãa cöng chuáng), vò thïë caác baáo caáo vïì viïåc khöng tuên thuã
seä dêîn àïën sûå chó trñch röång raäi cuãa caác nhaâ quaãn lyá vaâ giaám àöëc.
Mûác àöå vêån duång vaâ thaânh cöng cuãa caách tiïëp cêån buöåc tiïët löå vaâ cöng khai
hoaá laâ rêët lúán. ÚÃ Höìng Köng, Trung Quöëc, súã giao dõch chûáng khoaán tûâ trûúác
àïën nay khöng coá quyïìn haån phaáp lyá àïí aáp àùåt caác hònh phaåt àöëi vúái nhûäng
cöng ty coá haânh vi sai traái. Traái laåi, noá àaä sûã duång truyïìn thöng nhû möåt chïë taâi,
sûã duång caác trang quaãng caáo àïí cöng böë cho cöng chuáng biïët vïì sûå vi phaåm an
ninh cuãa cöng ty. Sûå àe doåa noái chung cuäng àaä laâ àuã. Höí theån vûâa laâ möåt sûå
trûâng phaåt caá nhên àöëi vúái nhûäng caán böå àiïìu haânh coá liïn quan, vûâa laâ möåt sûå
trûâng phaåt vïì taâi chñnh nïëu nhûäng ngûúâi khaác luác naây coá thïí cêåp nhêåt niïìm tin
cuãa hoå vïì mûác àöå àaáng tin cêåy cuãa giaám àöëc àiïìu haânh vaâ cöng ty, vaâ tùng thïm
caác àiïìu kiïån cuãa hoå khi ban giaám àöëc àïì nghõ taâi trúå cho caác dûå aán. Taác àöång
cuãa chñnh saách naây àûúåc Dyck vaâ Zingales (2001) nhêën maånh, caác taác giaã naây
cho rùçng, qui mö trung bònh cuãa caác lúåi ñch caá nhên úã Höìng Köng, Trung Quöëc,
chó laâ 0,7%, trong khi mûác trung bònh quöëc tïë laâ 14%.
Súã Giao dõch chûáng khoaán New York gêìn àêy àaä xem xeát möåt caách tiïëp cêån
tûúng tûå laâ cöng böë caác bûác thû khiïín traách nhûäng thaânh viïn àaä khöng thûåc
hiïån theo hûúáng dêîn niïm yïët, àaä sûãa àöíi trong nhûäng lônh vûåc liïn quan àïën
sûå àöåc lêåp cuãa kiïím toaán viïn vaâ cú cêëu cuãa uãy ban chùèng haån, yïu cêìu caác cöng
ty cöng böë nhûäng laá thû naây trong baáo caáo haâng nùm vaâ dûåa vaâo baáo chñ àïí
àùng taãi nöåi dung cuãa nhûäng laá thû àoá. Noái toám laåi, dûåa vaâo caái maâ James
Landis, kiïën truác sû cuãa luêåt chûáng khoaán Myä sau vuå khuãng hoaãng nùm 1929,
àaä mö taã nhû “lûåc lûúång trûâng phaåt cuãa sûå cöng khai hoaá thuêìn tuáy” (McCraw
1984, trang 172).
BAÁO CHÑ VAÂ CAÁC CÚ CHÏË KHAÁC ÀÏÍ GIAÃI QUYÏËT CAÁC VÊËN ÀÏÌ VÏÌ QUAÃN TRÕ.
Trong möåt söë thõ trûúâng, sûå trûâng phaåt maâ baáo chñ coá thïí aáp àùåt cuäng quan
troång khöng keám gò so vúái caác cú chïë khaác nhùçm àêëu tranh chöëng viïåc quaãn trõ
sai traái maâ nhûäng nghiïn cûáu gêìn àêy noái chung àaä chuá troång àïën. Nhêët quaán
vúái quan àiïím naây laâ möåt nghiïn cûáu gêìn àêy úã Malayxia, trong àoá àaä àïì nghõ
caác nhaâ àêìu tû thïí chïë vaâ caác nhaâ phên tñch cöí phiïëu xaác àõnh caác yïëu töë quan
troång nhêët àïí giaãi quyïët caác vêën àïì vïì quaãn trõ doanh nghiïåp vaâ quyïët àõnh
àêìu tû vaâo caác têåp àoaân àaä niïm yïët cöng khai (Low, Seetharraman vaâ Poon
2002). Caác nhaâ phên tñch nghô rùçng, têìn suêët vaâ baãn chêët cuãa caác bònh luêån tûâ
phña cöng chuáng vaâ baáo chñ vïì cöng ty laâ nhûäng yïëu töë quan troång hún so vúái
caác yïëu töë khaác vöën àang thu huát àûúåc nhiïìu sûå quan têm hún trong caác cuöåc
tranh caäi hoåc thuêåt, chùèng haån nhû möëi quan hïå cuãa cöng ty vúái caác cú quan
àiïìu tiïët, söë lûúång giaám àöëc àöåc lêåp phi àiïìu haânh vaâ taâi nùng cuãa hoå, mûác thuâ
lao vaâ sûå töìn taåi cuãa caác uãy ban kiïím toaán, cuäng nhû xuêët xûá cuãa caác kiïím toaán
viïn cöng ty.
QUAÃN TRÕ CAÁC TRÛÚÂNG ÀAÂO TAÅO KINH DOANH VAÂ SÛÅ XÏËP HAÅNG CUÃA TUÊÌN
BAÁO KINH DOANH. Nùm 1988, taåp chñ Tuêìn baáo Kinh doanh àaä bùæt àêìu àùng taãi
sûå xïëp haång cuãa caác trûúâng kinh doanh haâng àêìu nûúác Myä. Mùåc duâ caác tiïu
chñ maâ taåp chñ naây àûa ra coân gêy tranh caäi (hêìu hïët caác sinh viïn àïìu khöng
hoåc qua quaá möåt trûúâng kinh doanh, nhûng cêu traã lúâi cuãa hoå laåi àûúåc duâng
àïí xïëp haång caác trûúâng), nhûng sûå xïëp haång naây àaä thu huát rêët nhiïìu sûå chuá
yá, vaâ khöng bao lêu sau àaä giûä vai troâ laâ möåt tiïu chuêín cuãa ngaânh3. Cho duâ
chuáng töi khöng biïët coá möåt nghiïn cûáu hïå thöëng naâo vïì taác àöång cuãa viïåc àûa
ra nhûäng baãng xïëp haång naây àïën cöng taác quaãn trõ trong caác trûúâng kinh
doanh hay khöng, nhûng taác àöång cuãa noá chùæc chùæn rêët lúán. Àöåt nhiïn viïåc xïëp
3. Nùm ngoaái àaä coá nhûäng àöëi thuã múái tham gia vaâo thõ trûúâng: Túâ Thúâi baáo Taâi chñnh vaâ
Taåp chñ phöë Uön àaä nïu roä caách xïëp haång cuãa hoå. Tuy nhiïn, àïën nay caách xïëp haång cuãa Tuêìn
baáo Kinh doanh vêîn àûúåc coi laâ quan troång nhêët.
haång giaãng daåy trúã nïn quan troång vaâ caác khoa àaä coá traách nhiïåm, caác chûúng
trònh múái àûúåc xêy dûång theo nhu cêìu cuãa sinh viïn, vaâ möåt söë trûúâng thêåm
chñ coân löi cuöën vaâo viïåc têåp huêën cho sinh viïn cuãa hoå caách traã lúâi baãng cêu
hoãi cuãa Tuêìn baáo Kinh doanh.
Trong trûúâng húåp naây, lyá do maâ aáp lûåc cuãa baáo chñ thaânh cöng xem ra coân
phûác taåp hún, vò caác trûúâng kinh doanh laâ caác töí chûác phi lúåi nhuêån, vúái cú cêëu
quaãn trõ rêët kyâ quùåc. Trong khi coá möåt söë yïëu töë chùæc chùæn coá thïí giaãi thñch àûúåc
cho phaãn ûáng naây, bao göìm caã niïìm tin cho rùçng xïëp haång seä aãnh hûúãng àïën
chêët lûúång cuãa caác sinh viïn xin hoåc vaâ mûác lûúng kyâ voång cuãa sinh viïn töët
nghiïåp, thò chuáng töi laåi khöng thïí coi thûúâng yïëu töë maâ chuáng töi vêîn nhêën
maånh tûâ àêìu, àoá laâ sûå quan têm cuãa caác nhaâ quaãn lyá àïën uy tñn cuãa chñnh hoå.
Vaâo thúâi àiïím viïåc xïëp haång caác trûúâng kinh doanh àûúåc tung ra vaâ àûúåc coi
laâ thûúác ào quan troång àïí àaánh giaá caác trûúâng kinh doanh, thò hiïåu trûúãng caác
trûúâng bùæt àêìu quan têm, vò sûå xïëp haång seä aãnh hûúãng àïën chñnh uy tñn cuãa hoå.
Sûå xïëp haång caác trûúâng kinh doanh cuãa Tuêìn baáo Kinh doanh khöng phaãi laâ
lêìn àêìu tiïn. Túâ Tin tûác Myä vaâ Baáo caáo Thïë giúái àaä xïëp haång têët caã caác khoa cuãa
caác trûúâng àaåi hoåc, göìm caã trûúâng kinh doanh, trûúác khi Tuêìn baáo Kinh doanh
tham gia cuöåc chúi, nhûng Tin tûác Myä vaâ baáo caáo Thïë giúái khöng coá söë lûúång phaát
haânh vaâ uy tñn cao nhû Tuêìn baáo Kinh doanh, nhêët laâ trong cöång àöìng kinh
doanh. Tuy nhiïn, àiïìu naây àaä chûáng minh cho luêån àiïím cuãa chuáng töi rùçng,
caách thûác truyïìn thöng aãnh hûúãng àïën haânh vi quaãn trõ doanh nghiïåp laâ thöng
qua viïåc laâm giaãm chi phñ thu thêåp vaâ xaác nhêån caác thöng tin coá liïn quan. Túâ
taåp chñ naâo caâng coá uy tñn vaâ truyïìn baá röång, thò caâng coá nhiïìu aãnh hûúãng vò noá
coá thïí taác àöång maånh hún àïën uy tñn cuãa caác bïn coá liïn quan.
KIÏÍM ÀÕNH ÀÖËI CHÛÁNG. Têët caã nhûäng thñ duå trïn àïìu cho thêëy sûå tûúng quan
roä rïåt giûäa mûác àöå coå xaát truyïìn thöng cuãa nhûäng haânh vi nhêët àõnh vaâ möåt
söë haânh àöång cuãa caác cöng ty nhùçm àiïìu chónh caác haânh vi àoá. Nhûng kïët luêån
rùçng möëi quan hïå naây nhêët àõnh mang tñnh nhên quaã thò rêët khoá. Ngûúâi ta coá
thïí dïî daâng cho rùçng truyïìn thöng àùng taãi nhûäng thöng tin naây vò nhu cêìu
töìn taåi cuãa mònh, vaâ nhu cêìu àoá töìn taåi laâ do aáp lûåc buöåc thay àöíi möåt loaåt caác
haânh àöång àaä coá tûâ trûúác. Vò thïë, sûå tûúng quan giûäa viïåc àùng tin cuãa truyïìn
thöng vaâ sûå thay àöíi haânh àöång laâ khöng thûåc chêët. Phêìn tiïëp theo seä giaãi
quyïët vêën àïì naây möåt caách hïå thöëng bùçng viïåc sûã duång caác biïën cöng cuå. Tuy
nhiïn, trûúác khi laâm àiïìu àoá, chuáng töi seä àïì cêåp àïën möåt kiïím àõnh àöëi chûáng
nhoã nhùçm giuáp cuãng cöë quan àiïím cho rùçng möëi tûúng quan naây coá quan hïå
nhên quaã.
Möåt trong söë chuáng töi àaä phuå traách möåt muåc trong söë Chuã nhêåt trïn möåt túâ
baáo haâng àêìu cuãa YÁ, túâ Il Corriere della Sera. Bõ hêëp dêîn búãi cêu chuyïån cuãa
Sears, thaáng Giïng nùm 1999, öng àaä viïët möåt baâi chó roä têìm quan troång cuãa vai
troâ baáo chñ trong viïåc àõnh hònh uy tñn cuãa giaám àöëc, vaâ do àoá, buöåc hoå phaãi coá
hoaåt àöång quaãn trõ töët hún. Àïí dêîn chûáng, öng àaä lûåa choån möåt cöng ty keám
nhêët trong söë caác cöng ty thûúng maåi cöng cöång lúán cuãa YÁ trong ba nùm trûúác
àoá vaâ nïu tïn cuãa têët caã caác giaám àöëc. Öng rêët ngaåc nhiïn khi thêëy khöng coá
phaãn ûáng gò tûâ phña cöng chuáng. Tuy nhiïn, hai thaáng sau, giaám àöëc àiïìu haânh
cuãa möåt cöng ty bõ sa thaãi maâ khöng coá giaãi thñch gò vïì sûå ra ài cuãa öng ta. Möåt
túâ taåp chñ khaác àaä liïn hïå hai sûå kiïån naây vúái nhau vaâ goåi taác giaã baâi baáo laâ “giaáo
sû thuãy löi”.
Khuön khöí lyá thuyïët
Mùåc duâ caác bùçng chûáng nhoã leã rêët hûäu ñch trong viïåc ghi cheáp laåi sûå töìn taåi
cuãa hiïån tûúång naây vaâ minh hoåa caách thûác maâ aãnh hûúãng àoá àaä diïîn ra,
nhûng vêîn cêìn nhûäng bùçng chûáng hïå thöëng hún àïí chûáng minh cho têìm
quan troång cuãa noá. Vò lyá do naây maâ chuáng ta chuyïín sang phên tñch liïn quöëc
gia vïì taác àöång cuãa truyïìn thöng àïën chñnh saách doanh nghiïåp. Tuy nhiïn,
trûúác khi laâm àiïìu àoá, chuáng ta cêìn cuå thïí hún vïì nhûäng kïnh maâ sûå aãnh
hûúãng naây diïîn ra.
Kïnh aãnh hûúãng àêìu tiïn laâ sûå chuá yá cuãa truyïìn thöng coá thïí àõnh hûúáng
cho caác cuöåc caãi caách vïì luêåt doanh nghiïåp hoùåc tùng hiïåu lûåc thûåc thi cuãa caác
luêåt vïì doanh nghiïåp. Àöång lûåc coá thïí coá cho nhûäng thay àöíi àoá laâ niïìm tin cuãa
caác chñnh khaách cho rùçng, aán binh bêët àöång seä laâm töín haåi àïën sûå nghiïåp chñnh
trõ tûúng lai cuãa hoå hoùåc khiïën hoå xêëu höí trûúác con mùæt cuãa cöng chuáng, kïí caã
trong vaâ ngoaâi nûúác. Àêy laâ khña caånh quan troång trong taác àöång cuãa truyïìn
thöng maâ Beseley vaâ Prat (2001) cuâng caác taác giaã khaác àaä tòm ra. Noá seä àûúåc baân
kyä trong caác chûúng khaác cuãa cuöën saách naây.
Chuáng töi chuá troång àïën möëi quan hïå giûäa truyïìn thöng vaâ uy tñn cuãa caác
nhaâ quaãn lyá vaâ giaám àöëc. Haäy xeát möåt mö hònh taåo dûång uy tñn giöëng nhû
nhûäng gò àaä àûúåc trònh baây trong Diamond (1989). Caác taác nhên coá hai loaåi, xêëu
hoùåc töët, vúái chi phñ àïí thûåc hiïån möåt haânh àöång nhêët àõnh laâ khaác nhau. Trong
trûúâng húåp cuãa chuáng töi, nhaâ quaãn lyá thên thiïån vúái möi trûúâng seä thêëy ö
nhiïîm gêy thiïåt haåi lúán hún so vúái möåt ai khaác khöng quan têm àïën möi trûúâng.
Chuáng ta haäy giaã sûã, giöëng nhû thûåc tïë hay xaãy ra, rùçng caác quyïët àõnh nhaåy
caãm vïì möi trûúâng chûáa àûång chi phñ cao hún cho nhaâ quaãn lyá, coá thïí vò noá àoâi
hoãi nhiïìu nöî lûåc hún. Vò thïë, nhaâ quaãn lyá töët (thên thiïån vúái möi trûúâng) seä
khöng gêy ö nhiïîm trong khi nhaâ quaãn lyá töìi thò coá.
Àïën àêy, nhêët quaán vúái phêìn thaão luêån phña trûúác, chuáng ta giaã sûã rùçng bõ
coi laâ keã thuâ cuãa möi trûúâng cuäng phaãi traã giaá. Nïëu chuáng ta thûåc sûå muöën gùæn
chi phñ naây vaâo möåt mö hònh cuå thïí liïn quan àïën nghïì nghiïåp (chùèng haån, xem
Harris vaâ Holmstrom 1982), thò chuáng ta coá thïí noái rùçng, chi phñ naây phaát sinh
tûâ khaã nùng nhaâ quaãn lyá coá thïí gia nhêåp chñnh trûúâng, trong àoá lyá lõch ‘coá vïët’
vïì möi trûúâng seä laâ möåt moán núå thûåc sûå. Noái khaái quaát hún, chuáng ta coá thïí
nghô àïën chi phñ naây nhû möåt sûå phiïìn toaái caá nhên vïì möåt tò vïët trong hònh aãnh
cöng cöång cuãa nhaâ quaãn lyá. Chuêín mûåc xaä höåi coi nhaâ quaãn lyá phaãi thên thiïån
vúái möi trûúâng, vò thïë bõ coi laâ möåt nhaâ quaãn lyá coi thûúâng möi trûúâng seä laâ möåt
sûå höí theån xaä höåi. Con ngûúâi àún giaãn khöng muöën bõ àaánh giaá laâ ngûúâi “xêëu”.
Nïëu caái lúåi cuãa viïåc àûúåc coi laâ coá yá thûác vïì möi trûúâng àuã lúán (hoùåc sûå
phiïìn toaái do bõ coi laâ keã gêy ö nhiïîm àuã maånh), thò ngay caã nhûäng nhaâ quaãn
lyá töìi cuäng bõ buöåc phaãi coá nhûäng haânh àöång “àuáng”, xuêët phaát tûâ mong muöën
cuãa hoå bùæt chûúác daång nhaâ quaãn lyá töët, vaâ bùçng caách àoá, hoå seä àûúåc coi nhû thên
thiïån vúái möi trûúâng (xem Diamond 1989). Vò chó coá nhûäng nhaâ quaãn lyá töìi múái
muöën gêy ö nhiïîm, nïn viïåc gêy ö nhiïîm seä ngay lêåp tûác laâm cho nhaâ quaãn lyá
àoá bõ liïåt vaâo loaåi töìi. Vò thïë, nïëu caái giaá phaãi traã do bõ coi laâ keã gêy ö nhiïîm laâ
àuã tiïu cûåc, thò nhaâ quaãn lyá töìi seä choån caách tûå phên biïåt mònh thaânh ngûúâi coá
yá thûác vïì möi trûúâng bùçng caách khöng gêy ö nhiïîm nûäa.
Kiïíu mö hònh uy tñn naây dûåa trïn möåt giaã àõnh rùçng thöng tin vïì quaãn lyá cuãa
nhaâ quaãn lyá seä coá möåt xaác suêët bõ boác trêìn trûúác cöng chuáng bùçng 1. Trïn thûåc
tïë khöng phaãi nhû vêåy. Thöng tin khöng àöåt nhiïn tòm àïën caá nhên: chñnh phuã,
doanh nghiïåp vaâ caác nhoám lúåi ñch àïìu taåo ra vaâ töíng húåp thöng tin, röìi sau àoá
baáo chñ seä xûã lyá vaâ truyïìn baá möåt caách hûäu hiïåu.
Àöå bao phuã cuãa truyïìn thöng caâng lúán thò cöng chuáng noái chung caâng coá
nhiïìu cú höåi àïí coá thöng tin. Tûúng tûå, baáo chñ caâng taåo ra nhiïìu sûå chuá yá thò
thöng tin caâng àûúåc truyïìn baá röång raäi. Trong phên tñch thûåc nghiïåm cuãa mònh,
chuáng töi seä sûã duång khña caånh thûá hai, vaâ seä sûã duång khöëi lûúång àöåc giaã cuãa
baáo chñ, àûúåc chuêín hoaá theo dên söë, laâm thûúác ào vïì mûác àöå chuá yá do baáo chñ
dêîn dùæt.
Roä raâng trong mö hònh uy tñn naây, nïëu chuáng ta àûa vaâo yá tûúãng rùçng,
nhûäng ngûúâi ngoaâi cuöåc chó biïët àïën haânh àöång cuãa nhaâ quaãn lyá theo möåt xaác
suêët nhêët àõnh, thò xaác suêët naây caâng lúán, khaã nùng caác nhaâ quaãn lyá haânh xûã coá
yá thûác vïì möi trûúâng caâng lúán. Cuå thïí, nïëu mûác àöå truyïìn baá cuãa baáo chñ caâng
maånh seä laâm cho xaác suêët bõ phaát hiïån caâng cao, khiïën mûác àöå truyïìn baá cuãa
baáo chñ caâng cao hún thò khaã nùng caác nhaâ quaãn lyá haânh xûã coá yá thûác vïì möi
trûúâng caâng cao4. Àêy laâ àõnh àïì maâ chuáng ta seä kiïím àõnh.
Tûúng tûå, chuáng ta seä kiïím àõnh àõnh àïì rùçng, sûå truyïìn baá cuãa baáo chñ caâng
maånh thò khaã nùng caác nhaâ quaãn lyá seä baão vïå lúåi ñch cuãa nhûäng cöí àöng thiïíu
söë seä caâng lúán. Phêìn thaão luêån trïn àêy coá thïí àûúåc viïët laåi theo nhûäng thuêåt
ngûä àún giaãn bùçng caách thay thïë cuåm tûâ “coá yá thûác vïì möi trûúâng” bùçng cuåm
tûâ “thên thiïån vúái cöí àöng”. Sûå khaác biïåt duy nhêët laâ trong trûúâng húåp sau, laâ
chuáng ta khöng phaãi buöåc giaã àõnh rùçng caác nhaâ quaãn lyá quan têm àïën hònh aãnh
cöng cöång cuãa mònh àïí àaåt kïët quaã, maâ chó àún thuêìn noái àïën uy tñn cuãa caác
nhaâ quaãn lyá trïn thõ trûúâng lao àöång. Tuy nhiïn, úã hêìu hïët caác nûúác, caác nhaâ
quaãn lyá àïìu do cöí àöng àa söë chó àõnh, do àoá liïåu cú höåi nghïì nghiïåp cuãa hoå coá
àûúåc cuãng cöë bùçng caách haânh àöång vò lúåi ñch cuãa cöí àöng thiïíu söë hay khöng,
coân chûa roä raâng.
Truyïìn thöng lêëy thöng tin úã àêu?
Trong phêìn thaão luêån trûúác àaä nïu bêåt vai troâ cuãa truyïìn thöng trong viïåc töíng
húåp, xaác minh vaâ truyïìn baá nhûäng thöng tin troång yïëu, nhûng truyïìn thöng
lêëy thöng tin tûâ àêu? Àöëi vúái truyïìn thöng, viïåc tûå ài thu thêåp thöng tin vïì
haânh àöång cuãa nhaâ quaãn lyá seä rêët töën keám, vò thïë hoå chó dûåa vaâo nhûäng thöng
tin cung cêëp àïën hoå. Möåt nguöìn tin quan troång laâ tûâ chñnh phuã, trûåc tiïëp hay
giaán tiïëp, thöng qua yïu cêìu bùæt buöåc cöng khai hoaá, chùèng haån nhû cöng khai
hoaá taâi chñnh vaâ möi trûúâng. Thöng tin maâ chñnh phuã coá nghôa vuå phaãi cung
cêëp laâ àaáng tin cêåy nhêët, vò noá khöng chõu aãnh hûúãng cuãa tñnh choån loåc vaâ
khöng phaãi cung cêëp àïí àöíi lêëy caái gò. Vúái sûå cöng böë thöng tin maâ chñnh phuã
buöåc phaãi cöng khai hoaá naây, chùèng haån nhû sûå tñch tuå mûác phaát thaãi àöåc haåi,
4. Khaái quaát hún, bêët kyâ töí chûác hay àõnh chïë naâo àïìu coá thïí tùng cûúâng àûúåc sûå trûâng
phaåt vïì uy tñn nïëu noá coá thïí tùng khaã nùng phaát hiïån, xaác nhêån vaâ truyïìn baá thöng tin vïì loaåi
hònh nhaâ quaãn lyá vaâ giaám àöëc cho cöång àöìng, nhûäng ngûúâi coá thïí aáp àùåt sûå trûâng phaåt. Vêën
àïì then chöët vúái hiïåu lûåc thûåc thi húåp àöìng maånh möåt caách phi chñnh thûác laâ laâm tùng mûác
phaåt dûå kiïën liïn quan àïën viïåc xuyïn taåc sûå thêåt, vêën àïì thûúâng vêîn khiïën cho viïåc chuyïín
tûâ caác chïë taâi song phûúng (“Lêìn sau, töi seä tûâ chöëi giao dõch vúái anh”) sang àa phûúng (“Têët
caã chuáng töi àïìu tûâ chöëi giao dõch vúái baån vaâ seä trûâng phaåt baån bùçng nhiïìu caách khaác ngoaâi
viïåc khiïën baån phaãi xêëu höí”). Têìm quan troång cuãa nhûäng thïí chïë mïånh lïånh tû nhên nhû thïë,
- nhûäng thïí chïë naây àïìu dûåa trïn caác chuêín mûåc àûúåc höî trúå búãi sûå tûúng taác ài, tûúng taác
laåi, àaä àûúåc xaác àõnh trong Ellickson (1991), caác cöng trònh nghiïn cûáu lõch sûå vïì caác höåi buön
vaâ nhoám dên töåc àûúåc mö taã trong Greif (1997) vaâ MCMillan vaâ Woodruff (2000).
caác nhoám lúåi ñch seä dïî têåp húåp thöng tin hún, vaâ caác nhaâ baáo seä sûã duång thöng
tin töíng húåp naây khi hoå tiïëp xuác vúái cöng chuáng.
Caác nhaâ baáo cuäng coá thöng tin trûåc tiïëp tûâ nhûäng nguöìn nhaâ quaãn lyá, chuã súã
hûäu v.v… Thöng tin naây khöng nhûäng àaä bõ choån loåc maâ noá thûúâng àûúåc cung
cêëp cho phoáng viïn trïn cú súã àïí àöíi lêëy caái gò, chùèng haån nhû àûúåc ûu aái hún
trong caác tin tûác seä àûa. Vïì lêu daâi, viïåc sûã duång kïnh naây seä laâm töín haåi sûå tin
cêåy cuãa truyïìn thöng.
Vêën àïì tûúng tûå naãy sinh vúái nguöìn tin tiïìm nùng thûá ba, àoá laâ caác nhoám lúåi
ñch, nhû caác nhaâ hoaåt àöång vò lúåi ñch cöí àöng, caác nhaâ àêìu tû thïí chïë vaâ caác nhaâ
hoaåt àöång möi trûúâng àaä mö taã tûâ trûúác. Caác nhoám lúåi ñch vûâa taåo thöng tin,
chùèng haån nhû cuöën bùng ghi hònh caá heo bõ chïët, vûâa töíng húåp vaâ khaái quaát
hoaá thöng tin tûâ caác cú súã truyïìn thöng, nhû danh saách nhûäng keã gêy ö nhiïîm
àöåc haåi. Nhûäng ngûúâi töíng húåp thöng tin khaác vïì quaãn trõ doanh nghiïåp laâ caác
nhaâ phên tñch cöí phiïëu vaâ traái phiïëu. Mùåc duâ truyïìn thöng quan troång àöëi vúái
têët caã nhûäng nhoám naây, nhûng truyïìn thöng àùåc biïåt quan troång àöëi vúái caác nhaâ
hoaåt àöång àang tòm caách huy àöång vaâ phöëi húåp haânh àöång cuãa nhûäng nhoám
cöng dên phên taán, thñ duå nhû têíy chay hoùåc phaát àöång cuöåc chiïën coá uãy quyïìn.
Àûa tin coá choån loåc vaâ àöå tin cêåy cuãa truyïìn thöng
Cho àïën àêy, chuáng ta àaä coi truyïìn thöng chó laâ möåt taác nhên àún leã töíng húåp
vaâ sau àoá laâ truyïìn baá thöng tin. Vêën àïì gay cêën maâ chuáng ta àaä boã qua laâ àöå
tin cêåy cuãa thöng tin maâ truyïìn thöng àaä truyïìn baá cho cöng chuáng, vaâ àiïìu
naây têët nhiïn laâ vö cuâng quan troång. Viïåc túâ Thúâi baáo Taâi chñnh àaä phanh phui
phi vuå nöåi böå giûäa SK Telecom vaâ Gazprom àaä laâm cho caác cêu chuyïån coá àöå
tin cêåy cao, vò ngay caã úã Haân Quöëc vaâ Nga túâ Thúâi baáo Taâi chñnh àïìu coá uy tñn
hún baáo chñ àõa phûúng. Tûúng tûå, Tuêìn baáo Kinh doanh àaä xïëp haång caác trûúâng
kinh doanh coá taác àöång lúán hún nhiïìu so vúái sûå xïëp haång cuãa túâ Tin tûác Myä vaâ
Baáo caáo thïë giúái, vò túâ Tuêìn baáo Kinh doanh khöng chó coá mûác àöå truyïìn baá röång
hún, maâ coân coá thïë lûåc maånh hún.
Vêën àïì sûå tin cêåy laâ àùåc biïåt tïë nhõ vò noá múã ra möåt cêu hoãi vïì àöång cú àïí
baáo chñ tiïën haânh àiïìu tra sêu nhùçm khùèng àõnh giaá trõ cuãa thöng tin àûúåc cung
cêëp cho hoå, vaâ àöång cú àïí hoå àùng taãi thöng tin maâ hoå nhêån àûúåc möåt caách
chñnh xaác. Chùæc chùæn laâ, khi baáo chñ coá taác àöång, thò chuáng seä coá àöång cú tham
gia vaâo caác vuå mùåc caã ngêìm vúái caác bïn liïn quan vaâ àûúåc traã tiïìn àïí khöng tiïët
löå nhûäng thöng tin coá haåi. Khaã nùng tùng àûúåc (hoùåc giaãm búát) doanh thu tûâ
quaãng caáo àïí àöíi lêëy nhûäng cêu chuyïån phaãn aánh töët (hoùåc xêëu) vïì caác nhaâ
quaãn lyá vaâ giaám àöëc caác cöng ty laâ möåt thñ duå vïì nhûäng vuå mùåc caã ngêìm. Têët
nhiïn, nhûäng vuå naây seä laâm töín thûúng àïën uy tñn cuãa baáo chñ trong daâi haån,
vaâ vò thïë, cuäng phûúng haåi àïën uy tñn cuãa hoå.
Nïëu – vaâ nhiïìu khaã nùng seä xaãy ra - àïí tûâng túâ baáo xêy dûång uy tñn vïì tñnh
trung thûåc trïn thõ trûúâng seä rêët khoá khùn vò khi têët caã caác túâ baáo àïìu coá haânh
vi cêëu kïët thò khaã nùng xuêët hiïån traång thaái àa cên bùçng seä naãy sinh. Möåt àiïím
cên bùçng laâ khi baáo chñ coá àöå tin cêåy vaâ vò thïë traánh àûúåc caác vuå mùåc caã ngêìm
vò súå mêët uy tñn. Möåt àiïím cên bùçng khaác laâ, khi baáo chñ khöng coá àöå tin cêåy,
vaâ vui loâng chêëp nhêån höëi löå àïí khöng cöng böë nhûäng thöng tin coá haåi hoùåc
àùng taãi nhûäng thöng tin giaã coá haåi.
Caác yïëu töë quan troång xaác àõnh àiïím cên bùçng naâo seä thùæng thïë laâ möi
trûúâng caånh tranh maâ trong àoá caác túâ baáo hoaåt àöång, cú cêëu súã hûäu cuãa truyïìn
thöng, vaâ caác luêåt vïì böi nhoå. Trong möåt thõ trûúâng caånh tranh, túâ baáo naâo àöìng
yá khöng àùng taãi caác tin xêëu seä coá nguy cú bõ túâ baáo khaác nêîng tay trïn vaâ mêët
uy tñn. Vò thïë, möi trûúâng caâng caånh tranh thò cên bùçng cêëu kïët caâng khoá coá khaã
nùng xaãy ra. Tûúng tûå, möåt túâ baáo àöåc lêåp maâ sûå töìn vong cuãa noá phuå thuöåc
àún thuêìn vaâo thaânh cöng cuãa chñnh noá seä ñt coá xu hûúáng cêëu kïët vúái nhûäng lúåi
ñch kinh doanh àaä coá. Traái laåi, möåt túâ baáo súã hûäu búãi möåt têåp àoaân kinh doanh,
vïì baãn chêët, ñt coá xu hûúáng àùng taãi tin xêëu vïì chñnh têåp àoaân àoá. Àïën lûúåt
mònh, àiïìu naây laåi aãnh hûúãng àïën àöå tin cêåy cuãa truyïìn thöng trong viïåc àùng
taãi chñnh xaác caác tin tûác khaác, do àoá laâm giaãm àöång cú gêy dûång uy tñn cuãa
truyïìn thöng (vaâ laâm tùng àöång cú cêëu kïët cuãa hoå)5. Luêåt vïì böi nhoå nghiïm
khùæc hún seä laâm giaãm khaã nùng baáo chñ àûa caác thöng tin aám chó caác nhaâ quaãn
lyá laâ “töìi”, do àoá laåi laâm giaãm haâm lûúång thöng tin cuãa truyïìn thöng.
Vïì mùåt thûåc nghiïåm, chuáng töi thiïëu hêìu hïët thöng tin naây. Khöng coá nhûäng
chó söë so saánh quöëc tïë vïì mûác àöå nghiïm khùæc vaâ hiïåu lûåc thûåc thi cuãa luêåt vïì
böi nhoå. Djankov vaâ caác taác giaã khaác (2001) àaä àïì cêåp àïën möåt phêìn truyïìn
thöng do chñnh phuã súã hûäu, vaâ Viïån Tûå do (1999, 2000) àïì cêåp àïën mûác àöå cho
pheáp caác luöìng thöng tin tûå do úã caác nûúác. Tuy nhiïn, trong trûúâng húåp cuãa
chuáng ta, nhûäng chó söë naây khöng phaãi laâ thöng tin quan troång nhêët. Chuáng töi
muöën biïët truyïìn thöng naâo do caác têåp àoaân kinh doanh súã hûäu vúái nhûäng lúåi
5. Chûúng 3 cuãa cuöën saách naây laâ baâi viïët cuãa Besley, Burgess vaâ Prat vaâ caác cöng trònh
nghiïn cûáu coá liïn quan cuãa Besley vaâ Prat (2001) àaä phaác thaão möåt mö hònh àïì cêåp àïën
nhiïìu vêën àïì àûúåc mö taã trong phêìn naây, mùåc duâ hoå têåp trung vaâo khaã nùng cêëu kïët giûäa
chñnh phuã vaâ truyïìn thöng chûá khöng phaãi laâ giûäa caác haäng thuöåc khu vûåc tû nhên vúái caác
cú súã truyïìn thöng.
ñch kinh doanh quan troång khaác, vaâ truyïìn thöng naâo thò ñt coá quan hïå vúái caác
doanh nghiïåp phi truyïìn thöng hún vaâ àûúåc súã hûäu möåt caách àöåc lêåp, chùèng
haån nhû Thúâi baáo New York hay Bûu àiïån Washington. Tûå do chñnh trõ cuãa baáo chñ
khöng giöëng nhû sûå thoaát ly khoãi aãnh hûúãng kinh tïë.
Tuy nhiïn, lûúång àöåc giaã cuãa baáo chñ maâ chuáng töi àang sûã duång coá thïí giaán
tiïëp phaãn aánh mûác àöå àaáng tin cêåy. Trong möåt thõ trûúâng maâ baáo chñ coá nhiïìu
khaã nùng cêëu kïët vúái nhau, vaâ do àoá coá àöå tin cêåy thêëp, thò hoå trúã thaânh nguöìn
thöng tin keám giaá trõ hún, vaâ vò thïë, nïëu moåi thûá khaác nhû nhau, chuáng seä coá xu
hûúáng thu huát àûúåc ñt àöåc giaã hún. Vò thïë, thûúác ào vïì lûúång àöåc giaã cuãa baáo
chñ cuãa chuáng töi àaä phaãn aánh àûúåc caã mûác àöå truyïìn baá cuãa baáo chñ lêîn àöå tin
cêåy cuãa chuáng noái chung.
Haânh vi cuãa ngûúâi tiïu duâng vaâ viïåc àûa tin coá choån loåc
Taác àöång cuãa truyïìn thöng cuäng phuå thuöåc vaâo giaá trõ giaãi trñ cuãa truyïìn
thöng. “Noá quaá phûác taåp vaâ nhaâm chaán nïn khöng hêëp dêîn àûúåc nhiïìu nhaâ
baáo chñnh thöëng”, Ellen Hume cuãa Thúâi baáo New York àaä noái nhû vêåy khi giaãi
thñch vïì viïåc baáo chñ chêåm quan têm àïën cuöåc khuãng hoaãng vïì tiïët kiïåm vaâ
vöën vay úã Myä (trñch trong Baron 1996, trang 62). Tûúng tûå, khi àûúåc hoãi taåi sao
truyïìn thöng laåi tûúng àöëi ñt chuá yá àïën cuöåc khuãng hoaãng, ngay caã sau khi noá
àaä àûúåc àûa lïn nhûäng trang tin nöíi bêåt nùm 1988, chuã tõch têåp àoaân NBC
news, Michael Gartner, àaä nhêån xeát rùçng, baãn thên cêu chuyïån naây khöng taåo
ra cho noá nhûäng hònh aãnh, maâ khöng coá hònh aãnh nhû vêåy thò “truyïìn hònh
khöng thïí àùng taãi sûå viïåc” (trñch trong Baron 1996, trang 62).
Caác vêën àïì möi trûúâng baãn thên chuáng àaä taåo hònh aãnh (caá heo chïët) àïí coá
thïí thu huát sûå chuá yá cuãa cöng chuáng, trong khi caác vuå bï böëi cuãa cöng ty laåi
khöng àûúåc nhû vêåy. Vò lyá do naây maâ chuáng ta dûå kiïën truyïìn thöng in êën xoaáy
maånh vaâo vêën àïì quaãn trõ doanh nghiïåp hún laâ phaát thanh, truyïìn hònh.
Caác yïëu töë vïì cêìu cuäng dêîn àïën viïåc chuá troång coá choån loåc àïën nhûäng cêu
chuyïån gêy hûáng thuá maånh, nhû mûác thuâ lao cho giaám àöëc àiïìu haânh, hún laâ
nhûäng yïëu töë khaác cuãa viïåc quaãn trõ doanh nghiïåp töët, nhû cú cêëu ban giaám àöëc
vaâ vai troâ cuãa kiïím toaán viïn, ngay caã sau khi xaãy ra vuå bï böëi nhû Enron vaâ
Worldcom. Àöåc giaã coá leä khöng thêëy thñch thuá vúái caác sùæc thaái cuãa tònh traång
quaãn trõ doanh nghiïåp, dêîn àïën nhiïìu baãn tin àaä àún giaãn hoaá kïët quaã hoaåt
àöång cuãa caác cöng ty so vúái tiïu chuêín vïì möi trûúâng hoùåc quaãn trõ doanh
nghiïåp theo nhûäng caách rêët thö thiïín. Thñ duå, úã Anh, mùåc duâ nhûäng kiïën nghõ
tûâ caác baáo caáo cuãa Cadbury, Greenbury vaâ Hampel àïìu rêët coá giaá trõ nhûng
chuáng hiïëm khi àûúåc àùng taãi theo caách àoá. Phiïn baãn “àûa ra cöng chuáng”
thûúâng laâ möåt sûå àún giaãn hoaá quaá àaáng xung quanh nhûäng qui tùæc coá phên
àõnh roä raâng, gêy ra tònh traång “qua quñt” vaâ aáp lûåc gay gùæt àïí tuên thuã theo
nhûäng tiïu chuêín khaác vúái nhûäng gò dûå kiïën.
Cuöëi cuâng, nhu cêìu tin tûác vïì quaãn trõ doanh nghiïåp coá thïí phuå thuöåc vaâo
cú cêëu súã hûäu doanh nghiïåp. Vò thïë, mûác àöå àûa tin vaâ vai troâ trûâng phaåt tiïëp
theo sau cuãa baáo chñ coá xu hûúáng trúã nïn quan troång hún khi coá möåt nhoám cöng
dên lúán coá sûå quan têm caá nhên àïën kïët quaã, búãi leä hoå laâ caác cöí àöng trûåc tiïëp
hoùåc giaán tiïëp (thöng qua caác quyä hûu trñ). Vai troâ quaãn trõ doanh nghiïåp quan
troång cuãa truyïìn thöng úã Haân Quöëc vaâ Malayxia àaä àûúåc mö taã trïn àêy coá leä
laâ nhúâ sûå àa daång hoaá hònh thûác súã hûäu trong caác cöng ty thûúng maåi cöng cöång
úã nhûäng nûúác naây.
Trûâng phaåt vïì uy tñn vaâ chuêín mûåc xaä höåi
Nhû àaä nïu tûâ trûúác, hoaåt àöång truyïìn thöng coá thïí laâm phûúng haåi àïën uy
tñn cuãa nhaâ quaãn lyá trong con mùæt cuãa cöí àöng vaâ nhûäng chuã nhên tûúng lai,
cuäng nhû gia àònh, baån beâ, àöìng nghiïåp vaâ cöng chuáng noái chung. Sûå trûâng
phaåt vïì uy tñn coá thïí keáo daâi. Nhû Jean Lamierre, chuã tõch Ngên haâng Taái thiïët
vaâ Phaát triïín Chêu Êu, àaä noái: “Con ngûúâi khöng nhêët thiïët seä thay àöíi” àïí
baão vïå möåt chñnh saách cho pheáp giûä kñn danh saách àen cuãa caác caá nhên vaâ cöng
ty maâ ngên haâng seä khöng bao giúâ giao dõch nûäa (Wagstyl 2002).
Sûác maånh vaâ baãn chêët cuãa caác chuêín mûåc xaä höåi àûúåc chia seã coá aãnh hûúãng
àïën taác àöång cuãa truyïìn thöng. ÚÃ àêu maâ viïåc töëi àa hoaá giaá trõ cuãa cöí àöng trúã
thaânh chuêín mûåc, thò úã àoá, bêët kïí haäng truyïìn thöng naâo chuá troång àïën nhûäng
trûúâng húåp hoaåt àöång yïëu keám àïìu coá taác àöång maånh. Thñ duå, úã Myä, haâng loaåt
caác túâ baáo coá uy tñn nhû Taåp chñ phöë Uön, Thúâi baáo New York, Thúâi baáo Taâi chñnh,
Tuêìn baáo Kinh doanh, Fortune, Forbes vaâ Taåp chñ Kinh doanh Harvard àïìu nhêën
maånh àïën caã nhûäng ngûúâi huâng lêîn töåi àöì cuãa cöång àöìng kinh doanh. Giaám
àöëc àiïìu haânh tòm caách àûúåc ghi nhêån trong nhûäng túâ baáo àoá vò chuáng mang
laåi àõa võ cho hoå. Khi nhûäng àõa võ àoá coá giaá trõ thò truyïìn thöng seä hïët sûác coá
thïë lûåc vò noá coá thïí gêy dûång, cuäng coá thïí huyã diïåt uy tñn àoá.
Sûác maånh cuãa truyïìn thöng Myä vaâ Anh nhùçm gêy aáp lûåc cho caác nhaâ quaãn lyá
àaä lan ra ngoaâi biïn giúái quöëc gia. Sau khi trúã nïn giaâu coá, caác giaám àöëc àiïìu
haânh úã nhûäng thõ trûúâng múái nöíi tòm caách àûúåc chêëp nhêån röång raäi hún trong
cöång àöìng quöëc tïë bùçng caách tham gia Diïîn àaân Kinh tïë Thïë giúái úã Davos, tòm
kiïëm caác võ trñ trong höåi àöìng quaãn trõ caác töí chûác quöëc tïë haâng àêìu v.v… Trong
khi thuã lônh chñnh trõ ngûúâi Nga Vladimir thò thaânh cöng trong nöî lûåc gia nhêåp
höåi àöìng quaãn trõ cuãa Baão taâng Guggenheim thaáng 4 nùm 2002, nhûäng thuã lônh
chñnh trõ khaác nhû Oleg Deripaska àaä “khöng àûúåc múâi” tham dûå cuöåc hoåp úã
Davos nûäa, vaâ Deripaska àaä bõ tûúác mêët danh hiïåu laâ “möåt trong nhûäng nhaâ laänh
àaåo toaân cêìu tûúng lai”, sau khi baáo chñ àùng taãi vuå kiïån dên sûå bï böëi vúái caáo
traång höëi löå, rûãa tiïìn vaâ coân tïå, hún nûäa (Thúâi baáo Taâi chñnh 2000; Wagstyl 2002).
Àiïìu thuá võ laâ nhûäng thuã lônh naây khöng nhaåy caãm vúái hònh aãnh cuãa hoå trûúác
cöng chuáng trong nûúác cuãa hoå, coá leä laâ do truyïìn thöng trong nûúác thiïëu àöå tin
cêåy, thiïëu caác chuêín mûåc cuâng chia seã, hoùåc caã hai. Trong moåi trûúâng húåp,
nhûäng tònh tiïët naây cho thêëy, truyïìn thöng Myä vaâ Anh àoáng möåt vai troâ khöng
hïì têìm thûúâng trong viïåc xuêët khêíu mö hònh Anh - Myä sang caác nûúác khaác.
Tuy nhiïn, chuáng töi cêìn phaãi nhùæc laåi rùçng, caác chuêín mûåc àûúåc truyïìn
thöng chuyïín taãi khöng nhêët thiïët laâ vò lúåi ñch cuãa cöí àöng. ÚÃ nhûäng nûúác nhû
Nhêåt Baãn, núi maâ viïåc laâm caã àúâi laâ möåt giaá trõ àûúåc chia seã, thò truyïìn thöng
coá xu hûúáng mö taã sûå sa thaãi cöng nhên theo möåt hûúáng tiïu cûåc. Sûå trûâng phaåt
naây coá thïí ngùn caãn viïåc sa thaãi, ngay caã khi àiïìu àoá laâm tùng giaá trõ, nïëu nhòn
tûâ lúåi ñch cuãa cöí àöng.
Söë liïåu vïì chñnh saách cuãa cöng ty vaâ têìm quan troång cuãa baáo chñ
Trong Dyck vaâ Zingales (2001), ngoaâi caác thûá khaác, chuáng töi coân phên tñch taác
àöång cuãa viïåc truyïìn baá truyïìn thöng àïën quaãn trõ doanh nghiïåp. Chuáng töi
àaä duâng ûúác lûúång vïì giaá trõ cuãa võïc kiïím soaát coá àûúåc tûâ caác giao dõch vúái
khöëi kiïím soaát laâm thûúác ào quaãn trõ doanh nghiïåp. Nhòn chung, caác bïn chó
sùén saâng traã nhiïìu tiïìn hún àïí àûúåc kiïím soaát nïëu hoå hy voång coá thïí thu àûúåc
lúåi ñch caá nhên naâo àoá. Lúåi ñch caá nhên cuãa viïåc kiïím soaát thïí hiïån sûå chïnh
lïåch giûäa laäi suêët vêåt chêët cuãa àêìu tû vaâ söë tiïìn maâ caác nhaâ taâi chñnh bïn ngoaâi
coá thïí thêu toám. Vò thïë, chuáng laâ möåt chó söë töët cho biïët quyïìn cuãa caác cöí àöng
phên taán àûúåc tön troång àïën mûác àöå naâo.
Chuáng töi thêëy rùçng, lúåi ñch caá nhên cuãa viïåc kiïím soaát thêëp hún, vaâ do àoá
cöng taác quaãn trõ töët hún, úã nhûäng nûúác núi maâ baáo chñ àûúåc truyïìn baá röång
hún. Àiïìu naây vêîn àuáng ngay caã khi àaä cöë àõnh mûác àöå baão höå cuãa luêåt phaáp
daânh cho caác cöí àöng thiïíu söë, chêët lûúång cuãa tiïu chuêín kïë toaán vaâ trònh àöå
phaát triïín kinh tïë àûúåc ào bùçng GDP bònh quên àêìu ngûúâi. Taác àöång cuäng rêët
coá yá nghôa kinh tïë. Mûác àöå truyïìn baá cuãa baáo chñ tùng thïm 1 àöå lïåch chuêín seä
laâm giaãm giaá trõ trung bònh cuãa lúåi ñch tû nhên ài 5 àiïím phêìn trùm, tûác laâ 18%
àöå lïåch chuêín cuãa chuáng.
Trong chûúng naây, chuáng töi seä tiïën haânh phên tñch tûúng tûå vïì nhûäng vêën
àïì liïn quan àïën haânh vi möi trûúâng.
Biïën àöåc lêåp: Sûå nhaåy beán cuãa khu vûåc tû nhên trûúác caác vêën àïì möi trûúâng
Chuáng töi duâng chó söë vïì mûác àöå nhaåy beán cuãa khu vûåc tû nhên trûúác caác
vêën àïì möi trûúâng, do Diïîn àaân Kinh tïë Thïë giúái vaâ caác nhaâ nghiïn cûáu
cuãa Àaåi hoåc Columbia vaâ Yale húåp taác xêy dûång, laâm chó söë phaãn aánh têìm
quan troång maâ caác cöng ty tû nhên gaán cho caác vêën àïì möi trûúâng. Chó söë
naây dûåa trïn nùm biïën söë: söë cöng ty àûúåc trao chûáng chó ISO 14001 trïn 1
triïåu àöla GDP, söë thaânh viïn cuãa Höåi àöìng Doanh nghiïåp Thïë giúái vò sûå
Phaát triïín bïìn vûäng trïn 1 triïåu àöla GDP, àiïím xïëp haång giaá trõ möi
trûúâng (EcoValue) cuãa Innovest àaánh giaá kïët quaã möi trûúâng cuãa doanh
nghiïåp, xïëp haång cuãa Quaãn lyá Taâi saãn Bïìn vûäng vïì tñnh bïìn vûäng möi
trûúâng cuãa doanh nghiïåp trong chó söë toaân cêìu Dow Jones, vaâ mûác àöå caånh
tranh möi trûúâng dûåa trïn àiïìu tra doanh nghiïåp. Möîi biïën dûåa trïn söë liïåu
cêëp doanh nghiïåp vaâ àûúåc gaán troång söë nhû nhau trong chó söë. Baãng 7.1 mö
taã vaâ àõnh nghôa têët caã caác biïën àûúåc duâng trong chûúng naây vaâ chó roä
nguöìn cuãa chuáng.
Sûå nhaåy beán cuãa khu vûåc tû nhên roä raâng coá liïn quan àïën thu nhêåp bònh
quên àêìu ngûúâi. 5 nûúác àûúåc xïëp haång cao nhêët laâ Thuåy Sô, Nhêåt Baãn, Àûác,
Anh, vaâ Niu Dilên, coân 5 nûúác xïëp haång thêëp nhêët laâ Vïnïduïla, Inàönïxia, Hy
Laåp, Cölömbia, vaâ Philñppin. Tuy nhiïn, mûác àöå nhaåy beán khöng chó do möåt
mònh thu nhêåp bònh quên àêìu ngûúâi chi phöëi. Thñ duå, YÁ vaâ Anh coá thu nhêåp
bònh quên àêìu ngûúâi tûúng tûå nhau, nhûng laåi rêët khaác nhau vïì thûúác ào mûác
àöå nhaåy beán cuãa khu vûåc tû nhên: chó söë cuãa YÁ laâ -0,35, àûáng thûá 35 trong mêîu
cuãa chuáng töi, trong khi chó söë cuãa Anh laâ 1,02, àûáng thûá tû.
Thûúác ào têìm quan troång cuãa baáo chñ
Chuáng töi têåp trung vaâo hai thûúác ào cú baãn vïì baáo chñ maâ nhûäng nghiïn cûáu
gêìn àêy àaä nïu bêåt. Thûúác ào thûá nhêët vaâ laâ troång têm cuãa phên tñch, àoá laâ
thûúác ào mûác àöå truyïìn baá cuãa baáo chñ dûåa trïn söë phaát haânh cuãa nhêåt baáo
trong möåt nûúác, àûúåc chuêín hoaá theo dên söë cuãa nûúác àoá. ÚÃ möåt mûác àöå naâo
àoá, thûúác ào naây àaä phaãn aánh khaã nùng baáo chñ coá thïí taác àöång àûúåc àïën cöng
luêån, vò noá cho ta möåt thûúác ào vïì mûác àöå aãnh hûúãng cuãa baáo chñ. ÚÃ möåt
chûâng mûåc khaác, noá cuäng phaãn aánh sûå hiïån diïån cuãa baáo chñ tñch cûåc vaâ caånh
tranh, vò lûúång phaát haânh lúán àûúåc giaã àõnh seä ài keâm vúái mûác àöå caånh tranh
quyïët liïåt hún giûäa caác haäng caånh tranh.
Sûå khaác biïåt giûäa caác nûúác vïì mûác àöå truyïìn baá cuãa baáo chñ laâ rêët lúán. Nùm
nïìn kinh tïë trong mêîu cuãa chuáng töi coá söë lûúång àöåc giaã cao nhêët laâ Höìng Köng
(Trung Quöëc), Na Uy, Nhêåt Baãn, Phêìn Lan, vaâ Thuåy Àiïín. Nùm nûúác thêëp nhêët
trong mêîu laâ Kïnia, Dimbabuï, Pakixtan, Nam Phi, vaâ Ai Cêåp. Möåt lêìn nûäa, thu
nhêåp giaãi thñch cho phêìn lúán sûå khaác biïåt àoá, nhûng ngay caã úã nhûäng nûúác coá
thu nhêåp tûúng tûå nhau thò vêîn coá sûå phên hoaá rêët lúán, chùèng haån úã Anh, lûúång
phaát haânh trung bònh laâ 331 trïn 1.000 dên, coân úã YÁ chó laâ 104.
Thûúác ào baáo chñ àûúåc sûã duång thûúâng xuyïn trong caác nghiïn cûáu cuãa Viïån
Tûå do (xem thñ duå trñch trong Chûúng 3 cuãa Besley, Burgess vaâ Pratt trong cuöën
saách naây). Chuáng töi têåp trung vaâo ba thûúác ào: mûác àöå tûå do cuãa baáo chñ, mûác
àöå thûúâng xuyïn vi phaåm aãnh hûúãng àïën phaát thanh, truyïìn hònh, vaâ mûác àöå
thûúâng xuyïn vi phaåm aãnh hûúãng àïën baáo viïët. Mûác àöå tûå do cuãa baáo chñ laâ
möåt chó söë ào lûúâng “mûác àöå caác luöìng thöng tin tûå do àûúåc cho pheáp úã möîi
nûúác” (Viïån Tûå do 1999)6. Mûác àöå thûúâng xuyïn vi phaåm coá haåi cho baáo chñ,
göìm caã phaát thanh, truyïìn hònh hoùåc baáo viïët, laâ möåt chó söë dûåa trïn “mûác àöå
vi phaåm thûåc sûå coá haåi cho truyïìn thöng, bao göìm caác vuå aám saát, haânh hung,
quêëy röëi, vaâ kiïím duyïåt” (Viïån Tûå do, 1999)7.
Möëi quan hïå roä raâng giûäa mûác àöå truyïìn baá vaâ àiïím xïëp haång cuãa tûå do baáo
chñ laâ rêët dïî thêëy, vúái hïå söë tûúng quan bùçng 0,55. Tuy nhiïn, caác biïën phaãn aánh
caác thaânh phêìn khaác nhau cuãa baáo chñ, vaâ caác nûúác coá mûác àöå tûå do baáo chñ
tûúng tûå nhû nhau laåi thêëy coá söë lûúång àöåc giaã rêët khaác nhau, thñ duå Têy Ban
Nha vaâ Anh coá mûác àöå tûå do baáo chñ bùçng nhau, nhûng Têy Ban Nha coá söë
lûúång àöåc giaã chûa bùçng möåt phêìn ba.
Chuáng töi khöng nhòn vaâo caác thûúác ào khaác cuãa baáo chñ, chùèng haån nhû
6. Viïån Tûå do àûa ra möåt thûúác ào vïì tûå do baáo chñ coá thang àiïím tûâ 0 àïën 100, trong
àoá 90 trong 100 àiïím laâ dûåa vaâo àaánh giaá chuã quan cuãa Viïån Tûå do vïì luêåt phaáp, caác qui
àõnh, aáp lûåc chñnh trõ vaâ aãnh hûúãng kinh tïë àïën nöåi dung truyïìn thöng, vaâ 10 trong 100 àiïím
dûåa vaâo sûå vi phaåm thûåc tïë gêy bêët lúåi cho truyïìn thöng, bao göìm aám saát, haânh hung, quêëy
röëi, kiïím duyïåt vaâ tûå kiïím duyïåt. Möåt nûãa trong töíng söë chó söë laâ daânh cho viïåc àaánh giaá àöëi
vúái phaát thanh truyïìn hònh, coân möåt nûãa laâ cho baáo viïët.
7. Àiïím laâ cuãa caác nùm 1999 vaâ 2000, caã hai àïìu nhêån giaá trõ tûâ 0 àïën 5, àûúåc töíng húåp
laåi vaâ àiïìu chónh thang àiïím àïí àûa ra möåt chó söë coá giaá trõ tûâ 0 àïën 10, vúái giaá trõ caâng cao
tûúng ûáng vúái mûác àöå tûå do caâng lúán.
Baãng 7.1: Caác biïën vaâ nguöìn
Biïën Nguöìn
Chó söë quaãn trõ Chó söë vïì mûác àöå nhaåy beán cuãa khu vûåc tû nhên dûåa
möi trûúâng: sûå trïn 5 biïën: söë cöng ty àûúåc trao chûáng chó ISO 14001
nhaåy beán cuãa trïn 1 triïåu àöla GDP, söë thaânh viïn cuãa töí chûác Höåi
khu vûåc tû àöìng Doanh nghiïåp Thïë giúái vò sûå Phaát triïín Bïìn vûäng
nhên trûúác caác trïn 1 triïåu àöla GDP, xïëp haång EcoValue cuãa Innovest
quan ngaåi vïì àöëi vúái thaânh tñch möi trûúâng cuãa doanh nghiïåp (troång
möi trûúâng söë cuãa tûâng cöng ty àûúåc xaác àõnh bùçng mûác àöå vöën hoaá
trïn thõ trûúâng), xïëp haång cuãa töí chûác Quaãn lyá Taâi saãn
Bïìn vûäng cuãa doanh nghiïåp trong chó söë Dow Jones toaân
cêìu (tó lïå caác doanh nghiïåp trong chó söë toaân cêìu àûúåc
xïëp trong 10% àûáng àêìu vïì mûác àöå bïìn vûäng), vaâ mûác
àöå caånh tranh möi trûúâng dûåa trïn àiïìu tra doanh
nghiïåp. Möîi biïën dûåa trïn söë liïåu cêëp doanh nghiïåp,
àûúåc gaán troång söë bùçng nhau trong chó söë vaâ sûã duång söë
liïåu cuãa 122 nûúác àûúåc chuêín hoaá àïí coá trung bònh bùçng
0 vaâ àöå lïåch bùçng 1.
Chó söë Bïìn vûäng Möi trûúâng 2001, phuå luåc 4, 6.
Chó söë baáo chñ Söë lûúång phaát haânh cuãa nhêåt baáo trïn dên söë. UNESCO
1: mûác àöå (1998), giaá trõ baáo caáo nùm 1996. Söë liïåu cuãa Àaâi Loan
truyïìn baá cuãa (Trung Quöëc) dûåa vaâo Niïn giaám cuãa Hiïåp höåi caác Chuã
baáo chñ buát vaâ Nhaâ xuêët baãn vaâ AC Nielsen, cuãa Höìng Köng
(Trung Quöëc) àûúåc lêëy tûâ “Truyïìn thöng haâng àêìu chêu
AÁ – Àaâi Loan” (http://www.business.vu.edu).
Chó söë baáo chñ Chó söë naây cho biïët mûác àöå cho pheáp caác luöìng thöng tin
2: xïëp haång tûå tûå do úã möîi nûúác. Viïån Tûå do (1999) àaä àûa ra möåt thûúác
do baáo chñ ào vïì tûå do baáo chñ coá thang àiïím tûâ 0 àïën 100, trong àoá
90 trong 100 àiïím laâ dûåa vaâo àaánh giaá chuã quan cuãa
Viïån Tûå do vïì luêåt phaáp, caác qui àõnh, aáp lûåc chñnh trõ,
vaâ aãnh hûúãng kinh tïë àïën nöåi dung truyïìn thöng, vaâ 10
trong 100 àiïím dûåa vaâo sûå vi phaåm thûåc tïë gêy bêët lúåi
cho truyïìn thöng, bao göìm aám saát, haânh hung, quêëy röëi,
Baãng 7.1: Caác biïën vaâ nguöìn (tiïëp)
Biïën Nguöìn
kiïím duyïåt vaâ tûå kiïím duyïåt. Möåt nûãa trong töíng söë chó
söë laâ daânh cho viïåc àaánh giaá àöëi vúái phaát thanh truyïìn
hònh, coân möåt nûãa laâ cho baáo viïët. Chuáng töi àiïìu chónh
thang àiïím cuãa söë liïåu sao cho giaá trõ xïëp haång cao hún
phaãn aánh mûác àöå tûå do baáo chñ lúán hún.
Nguöìn: Viïån Tûå do (1999)
Chó söë baáo chñ Chó söë dûåa trïn sûå vi phaåm thûåc sûå àöëi vúái truyïìn thöng,
3a: sûå vi phaåm bao göìm caác vuå aám saát, haânh hung, quêëy röëi vaâ kiïím
coá haåi cho phaát duyïåt. Àiïím söë laâ cuãa caác nùm 1999 vaâ 2000, caã hai àïìu
thanh, truyïìn biïën thiïn tûâ 0 àïën 5, àûúåc kïët húåp vaâ àiïìu chónh thang
hònh àiïím àïí àûa ra àûúåc möåt chó söë ài tûâ 0 àïën 10, trong àoá
giaá trõ caâng cao thïí hiïån sûå tûå do caâng lúán. Nguöìn: Viïån tûå
do (1999, 2000).
Chó söë baáo chñ Chó söë dûåa trïn sûå vi phaåm thûåc sûå àöëi vúái truyïìn thöng,
3b: sûå vi phaåm bao göìm caác vuå aám saát, haânh hung, quêëy röëi vaâ kiïím
coá haåi cho baáo duyïåt. Àiïím söë laâ cuãa caác nùm 1999 vaâ 2000, caã hai àïìu
viïët biïën thiïn tûâ 0 àïën 5, àûúåc kïët húåp vaâ àiïìu chónh thang
àiïím àïí àûa ra àûúåc möåt chó söë ài tûâ 0 àïën 10, trong àoá
giaá trõ caâng cao thïí hiïån sûå tûå do caâng lúán. Nguöìn: Viïån tûå
do (1999, 2000).
Qui àõnh vaâ Chó söë vïì mûác àöå nghiïm khùæc cuãa caác haån chïë phaáp lyá vaâ
quaãn lyá vïì möi qui àõnh àöëi vúái doanh nghiïåp. Chó söë dûåa trïn böën biïën:
trûúâng mûác àöå nghiïm khùæc vaâ nhêët quaán trong caác qui àõnh vïì
möi trûúâng, mûác àöå khuyïën khñch àöíi múái trong caác qui
àõnh vïì möi trûúâng, tó lïå phêìn trùm diïån tñch àêët thuöåc
diïån phoâng höå, vaâ söë lûúång caác hûúáng dêîn cuãa ngaânh vïì
àaánh giaá taác àöång möi trûúâng. Möîi biïën coá troång söë bùçng
nhau vaâ àûúåc chuêín hoaá.
Thöng tin vïì Chó söë naây dûåa trïn ba biïën: mûác àöå sùén coá thöng tin vïì
möi trûúâng phaát triïín bïìn vûäng úã cêëp quöëc gia, chiïën lûúåc möi trûúâng
Baãng 7.1: Caác biïën vaâ nguöìn (tiïëp)
Biïën Nguöìn
Thöng tin vïì vaâ caác kïë hoaåch haânh àöång, vaâ söë lûúång caác biïën chó söë bïìn
möi trûúâng vûäng möi trûúâng bõ khuyïët trong caác böå söë liïåu choån loåc.
Möîi biïën coá troång söë bùçng nhau vaâ àûúåc chuêín hoaá.
Sûå chia cùæt do Giaá trõ trung bònh cuãa 5 biïën vïì mûác àöå chia cùæt do khaác
ngön ngûä dên biïåt ngön ngûä giûäa caác dên töåc. Chó söë naây nhêån giaá trõ tûâ 0
töåc àïën 1. Nùm chó söë thaânh phêìn laâ: (1) chó söë vïì mûác àöå chia
cùæt do khaác biïåt ngön ngûä giûäa caác dên töåc nùm 1960,
trong àoá ào lûúâng xaác suêët hai ngûúâi àûúåc choån ngêîu
nhiïn úã möåt nûúác thuöåc cuâng möåt nhoám ngön ngûä (chó söë
dûåa vaâo söë lûúång vaâ qui mö caác nhoám dên söë àûúåc phên
biïåt theo dên töåc vaâ tònh traång ngön ngûä); (2) xaác suêët hai
caá nhên àûúåc choån ngêîu nhiïn noái ngön ngûä khaác nhau;
(3) xaác suêët hai caá nhên àûúåc choån ngêîu nhiïn khöng noái
cuâng möåt ngön ngûä; (4) phêìn trùm dên söë khöng noái ngön
ngûä chñnh thûác; (5) phêìn trùm dên söë khöng noái ngön ngûä
àûúåc duâng phöí biïën nhêët.
Nguöìn: Easterly vaâ Levine (1997).
Tön giaáo chñnh Xaác àõnh tön giaáo chñnh cuãa möåt nûúác laâ àaåo Tin laânh,
Thiïn chuáa, Höìi giaáo, hay tön giaáo khaác. Nguöìn: Stulz vaâ
Williamson (2001).
Logarñt hoaá söë Giaá trõ logarñt hoaá cuãa söë nùm ài hoåc daânh cho nhûäng
nùm ài hoåc ngûúâi trong àöå tuöíi 25 àûúåc lêëy trong khoaãng thúâi gian 5
nùm (1960-65, 1970-75, 1980-85). Möîi giaá trõ laâ logarñt cuãa
(1 + söë nùm ài hoåc trung bònh trong tûâng giai àoaån tûúng
ûáng) àöëi vúái caác söë liïåu thö; LaPorta vaâ caác taác giaã khaác
(1998) cho caác biïën àûúåc xêy dûång.
Thõ phêìn baáo Thõ phêìn baáo viïët do nhaâ nûúác súã hûäu laâ phêìn trùm trong
viïët do nhaâ töíng thõ phêìn cuãa nùm haäng baáo viïët lúán nhêët.
nûúác súã hûäu Nguöìn: Djankov vaâ caác taác giaã khaác (2001)
Nguöìn: Taác giaã

thûúác ào vïì hònh thûác súã hûäu truyïìn thöng cuãa Djankov vaâ caác taác giaã khaác
(2001). Caác taác giaã naây chuá troång àïën tó lïå truyïìn thöng do nhaâ nûúác súã hûäu
nhûng trong mêîu cuãa chuáng töi coá quaá ñt caác nûúác maâ truyïìn thöng thuöåc súã
hûäu cuãa àöëi tûúång naâo khaác ngoaâi khu vûåc tû nhên.
Caác nhên töë thïí chïë khaác
Nhû chuáng töi àaä chó roä, caác nûúác cuãa baáo chñ coá mûác àöå truyïìn baá röång raäi
cuäng laâ nhûäng nûúác coá GDP bònh quên àêìu ngûúâi cao hún vaâ hiïåu lûåc thûåc thi
phaáp luêåt cuäng maånh hún (baãng 7.2, 7.3 vaâ 7.4). Àïí giaãm nguy cú chuáng ta coi
aãnh hûúãng cuãa baáo chñ laâ do vai troâ cuãa möåt söë caác yïëu töë thïí chïë khaác taåo ra,
trong tûúng quan vúái mûác àöå truyïìn baá cuãa baáo chñ, pheáp höìi quy cuãa chuáng
töi cöë àõnh caác yïëu töë quan troång nhêët.
MÖI TRÛÚÂNG PHAÁP LYÁ. Quan àiïím cuãa chuáng töi laâ truyïìn thöng coá taác àöång
àïën haânh vi quaãn trõ vûúåt lïn trïn bêët kyâ yïu cêìu phaáp lyá naâo. Vò thïë, khi
nghiïn cûáu mûác àöå nhaåy beán cuãa khu vûåc tû nhên trûúác caác vêën àïì möi
trûúâng, chuáng töi seä cöë àõnh mûác àöå luêåt phaáp vaâ caác qui àõnh vïì möi
trûúâng. Chuáng töi duâng chó söë bïìn vûäng möi trûúâng 2001 laâm thûúác ào mûác
àöå nghiïm khùæc cuãa caác haån chïë phaáp lyá vaâ qui àõnh àöëi vúái caác doanh
nghiïåp (Trung têm Luêåt vaâ Chñnh saách vïì Möi trûúâng cuãa Àaåi hoåc Yale,
Baãng 7.2: Biïën phuå thuöåc cuãa mûác àöå nhaåy beán cuãa khu vûåc tû nhên
Nö åi d ung Mûác à öå nhaåy beán vïì m ö i trûúâng cuãa k hu vûåc cö ng
Söë quan saát 122

Trung bònh -0,13
Àöå lïåch chuêín 0,55
Töëi thiïíu -0,89
Töëi àa 2,12
-0,48
Baách phên võ thûá 25
0,05
Baách phên võ thûá 75
Nguöìn: Tñnh toaán cuãa taác giaã.

Baãng 7.3: Caác biïën àöåc lêåp
Nöåi d ung Log Phaáp Mûác Mûác Khöng Khöng Caác Thö ng
thu q uyïìn à öå à öå tûå coá vi coá vi q ui tin vïì
nhêåp truyïìn d o baáo p haåm p haåm à õnh möi
bònh baá cuãa chñ gêy gêy vaâ trûúâng
q uên baáo chñ haåi haåi q uaãn
à êìu cho cho baáo lyá vïì
ngûúâi baáo noái vaâ möi
viïët baáo trûúâng
hònh
Söë quan saát 120 49 112 119 119 119 122 122
Trung bònh 7,32 6,85 116,50 56,49 6,05 8,06 -0,09 0,00
Àöå lïåch chuêín 1,38 2,63 134,73 22,81 3,91 2,80 0,64 0,73
Töëi thiïíu 4,72 1,90 0,20 6,00 0,00 0,00 -1,32 -1,44
Töëi àa 10,15 10,00 593,00 95,00 10,00 10,00 1,45 2,25
Baách phên võ 6,23 4,82 22,00 39,00 2,00 7,00 -0,57 -0,65
thûá 25
Baách phên võ 8,19 9.23 168,00 73,00 10,00 10,00 0,35 0,58
thûá 75
Nguöìn: Tñnh toaán cuãa taác giaã
2001), trong àoá dûåa vaâo böën biïën: mûác àöå nghiïm khùæc vaâ nhêët quaán cuãa caác
qui àõnh vïì möi trûúâng, mûác àöå khuyïën khñch àöíi múái cuãa caác qui àõnh vïì
möi trûúâng, phêìn trùm diïån tñch àêët thuöåc diïån phoâng höå, vaâ söë lûúång caác
hûúáng dêîn cuãa ngaânh vïì àaánh giaá taác àöång möi trûúâng. Möîi biïën coá troång
söë bùçng nhau vaâ àûúåc chuêín hoaá.
THÖNG TIN VÏÌ MÖI TRÛÚÂNG. Viïåc cöng khai nhiïìu hún seä coá taác àöång àöåc lêåp
vúái vai troâ cuãa baáo chñ. Khi chuáng töi xem xeát sûå nhaåy beán cuãa khu vûåc tû nhên
trûúác caác vêën àïì möi trûúâng, chuáng töi kiïím soaát sûå cöng khai thöng tin vïì möi
trûúâng. Vò thiïëu caác thûúác ào vïì mûác àöå cöng khai thöng tin möi trûúâng úã cêëp
doanh nghiïåp, nïn thay vò thïë, chuáng töi sûã duång mûác àöå cöng khai thöng tin
möi trûúâng phaãn aánh qua chó söë thöng tin vïì möi trûúâng àûúåc têåp húåp trong
chó söë bïìn vûäng möi trûúâng 2001.
Baãng 7.4: Ma trêån hïå söë tûúng quan
Log Phaáp Mûác Mûác Khöng Khöng Caác Thö ng

thu q uyïìn à öå à öå coá coá vi q ui tin
nhêåp truyïìn tûå vi p haåm à õnh vïì
bònh baá d o p haåm gêy vaâ möi
q uên cuãa baáo gêy haåi q uaãn trûúâng
à êìu baáo chñ haåi cho lyá
ngûúâi chñ cho baáo vïì
baáo noái vaâ m ö i
viïët baáo trûúâng
hònh
Log thu nhêåp bònh

quên àêìu ngûúâi
Phaáp quyïìn 0,88 1,00
Mûác àöå tuyïn 0,71 0,60 1,00
truyïìn cuãa baáo
chñ
Mûác àöå tûå do baáo 0,73 0,77 0,55 1,00
chñ
Khöng coá vi phaåm 0,63 0,74 0,57 0,76 1,00
gêy haåi cho baáo
viïët
Khöng coá vi phaåm 0,39 0,44 0,47 0,49 0,61 1,00
gêy haåi cho baáo
noái vaâ baáo hònh
Caác qui àõnh vaâ 0,72 0,81 0,44 0,63 0,56 0,42 1,00
quaãn lyá vïì möi
trûúâng
Thöng tin vïì möi 0,46 0,54 0,44 0,38 0,31 0,38 0,54 1,00
trûúâng

Kïët quaã thûåc nghiïåm
Chuáng töi bùæt àêìu bùçng viïåc phên tñch möëi quan hïå giûäa mûác àöå truyïìn baá cuãa baáo
chñ vaâ chó söë vïì mûác àöå nhaåy beán cuãa khu vûåc tû nhên trûúác caác vêën àïì möi trûúâng.
Trûúác hïët, chuáng töi sûã duång pheáp phên tñch àún biïën, röìi sau àoá chuyïín qua phên
tñch àa biïën àïí cöë gùæng cöë àõnh caác yïëu töë thïí chïë quan troång khaác. Baãng A cuãa Baãng
7.5 cho thêëy möëi tûúng quan àöìng biïën maånh giûäa mûác àöå truyïìn baá cuãa baáo chñ vaâ
sûå nhaåy beán cuãa khu vûåc tû nhên trûúác caác vêën àïì möi trûúâng. Nhû cöåt (1) àaä cho
thêëy, riïng sûå truyïìn baá cuãa baáo chñ coá thïí giaãi thñch àûúåc cho 42% sûå khaác biïåt giûäa
caác nûúác, cao hún möåt chuát so vúái khaã nùng giaãi thñch cuãa biïën thu nhêåp bònh quên
àêìu ngûúâi (38%). Khöng coá gò ngaåc nhiïn khi thêëy mûác àöå nhaåy beán cuãa khu vûåc
tû nhên trûúác caác vêën àïì möi trûúâng cuäng coá tûúng quan àöìng biïën vúái mûác àöå qui
àõnh vïì möi trûúâng (cöåt 2), thöng tin möi trûúâng (cöåt 3), vaâ thu nhêåp bònh quên àêìu
ngûúâi (cöåt 4).
Trong cöåt (5), chuáng töi kïët húåp caã söë lûúång àöåc giaã vúái biïën vïì phaáp luêåt vaâ cöng
khai hoaá, vaâ söë lûúång àöåc giaã vêîn tiïëp tuåc coá nhûäng taác àöång mang yá nghôa thöëng
kï: göåp caã söë lûúång àöåc giaã àaä laâm tùng khaã nùng giaãi thñch tûâ 45 lïn 58%. Têët nhiïn,
coá khaã nùng söë lûúång àöåc giaã chó laâ sûå aám chó taác àöång cuãa möåt biïën thûá ba naâo àoá
bõ boã qua. Àïí cöë gùæng phaãn aánh khaã nùng naây, chuáng töi àaä àûa mûác thu nhêåp bònh
quên àêìu ngûúâi (cöåt 6) vaâo, nhûng söë lûúång àöåc giaã vêîn tiïëp tuåc coá taác àöång lúán.
Cuöëi cuâng, trong cöåt (7) vaâ (8), chuáng töi àûa vaâo caác biïën thïí chïë khaác, nhû phaáp
quyïìn vaâ mûác àöå têåp trung súã hûäu, nhûng mûác àöå truyïìn baá baáo chñ vêîn coá yá nghôa.
Möåt phaát hiïån thuá võ laâ mûác àöå têåp trung súã hûäu coá taác àöång nghõch biïën vaâ coá yá
nghôa thöëng kï àïën sûå nhaåy beán cuãa khu vûåc tû nhên trûúác caác vêën àïì möi trûúâng.
ÚÃ àêu maâ caác cöí àöng lúán àiïìu haânh doanh nghiïåp, thò úã àoá, hoå thêëy tûå do hún khi
boã qua aáp lûåc cöng luêån àoâi thên thiïån vúái möi trûúâng, thïm möåt bùçng chûáng nûäa
cho thêëy àêy khöng phaãi laâ möåt chuöîi haânh àöång töëi àa hoaá giaá trõ.
Trong baãng B, chuáng töi thay mûác àöå truyïìn baá cuãa baáo chñ bùçng sûå tûå do
baáo chñ, mûác àöå thûúâng xuyïn vi phaåm coá haåi cho baáo noái vaâ baáo hònh, vaâ mûác
àöå thûúâng xuyïn vi phaåm coá haåi cho baáo viïët. Trong phên tñch àún biïën, têët caã
ba biïën naây àïìu giaãi thñch àûúåc khaá nhiïìu cho sûå khaác biïåt giûäa caác nûúác. Tuy
nhiïn, trong phên tñch àa biïën, yá nghôa thöëng kï àaä giaãm xuöëng vaâ trong trûúâng
húåp vi phaåm coá haåi cho baáo noái vaâ baáo hònh, noá coân xuöëng, dûúái caã mûác chuêín
thöng thûúâng. Vò thïë, caác chó söë truyïìn thöëng vïì tûå do baáo chñ coá taác àöång tûúng
tûå nhû mûác àöå truyïìn baá baáo chñ, nhûng coá ñt yá nghôa hún. Àiïìu naây khöng laå,
vò caác chó söë khaác mang yá nghôa laâ sûå tûå do thoaát ly khoãi aãnh hûúãng chñnh trõ
chûá khöng phaãi laâ mûác àöå tin cêåy trong àùng tin vïì caác doanh nghiïåp.
Baãng 7.5: Caác yïëu töë quyïët àõnh vïì thïí chïë àöëi vúái sûå nhaåy beán cuãa khu vûåc tû nhên trûúác caác vêën àïì möi trûúâng
172
(biïën phuå thuöåc: mûác àöå nhaåy beán vïì möi trûúâng cuãa khu vûåc tû nhên)
Baãng A Pheáp höìi quy bònh phûúng Höìi qui biïën

Biïën àöåc lêåp töëi thiïíu thöng thûúâng cöng cuå
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9)

Söë lûúång phaát haânh baáo 0,268*** 0,004* 0,200*** 0,125* 0,198*** 0,136* ,255***
(0,048) (0,054) (0,069) (0,072) (0,073) (0,070)
Qui àõnh vïì möi trûúâng 0,487*** 0,300*** 0,288*** 0,351** 0,450** ,293***
(0,15) (0,090) (0,085) (0,137) (0,158) (0,104)
Thöng tin möi trûúâng 0,374*** -0,008 -0,021 -0,148 -0,122 -0,073
(0,061) (0,075) (0,074) (0,135) (0,152) (0,086)
Log thu nhêåp bònh quên 0,246*** 0,104***
àêìu ngûúâi -0,033 (0,038)
Phaáp quyïìn 0,044
(0,029)
Têåp trung hònh thûác súã -1,135*
hûäu (0,566)
Hùçng söë -0,426*** -0,089** -0,134*** -1,934*** -0,320*** -0,988*** -0,537*** ,390 -0,389***
(0,045) (0,044) (0,043) (0,221) (0,060) (0,229) (0,128) (,398) (0,078)
Quyïìn àûúåc noái: Vai troâ cuãa truyïìn thöng àaåi chuáng àöëi vúái phaát triïín kinh tïë
R2 0,42 0,32 0,25 0,38 0,51 0,54 0,59 0,58 0,54

Söë quan saát 113 122 122 120 113 112 49 38 96
Baãng B Pheáp höìi quy bònh phûúng töëi thiïíu thöng thûúâng Höìi qui biïën
Biïën àöåc lêåp cöng cuå
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9)
Tûå do baáo chñ 0,011*** 0,004*
(0,002) (0,002)
Khöng coá sûå vi phaåm coá 0,038** 0,016
haåi cho baáo noái vaâ baáo hònh (0,15) (0,014)
Khöng coá sûå vi phaåm coá 0,041*** 0,022** 0,001
haåi cho baáo viïët (0,012) (0,009) (0,009)
Qui àõnh vïì möi trûúâng 0,322*** 0,352*** 0,338*** 0,286*** 0,285***
(0,089) (0,091) (0,090) (0,077) (0,078)
Thöng tin möi trûúâng 0,159** 0,200*** 0,194*** 0,076 0,076
(0,073) (0,069) (0,070) (0,075) (0,071)
Log thu nhêåp bònh quên 0,167*** 0,166***
àêìu ngûúâi (0,031) (0,033)
Hùçng söë -0,746*** -0,431*** -0,375*** -0,320*** -0,234* -0,235*** -1,329*** -1,327***
(0,105) (0,114) (0,060) (0,110) (0,124) (0,066) (0,227) (0,217)
R2 0,21 0,04 0,09 0,38 0,37 0,39 0,50 0,50
Söë quan saát 119 119 119 119 119 119 118 118
* Mûác yá nghôa 10%

** Mûác yá nghôa 5%
*** Mûác yá nghôa 1%
Chuá thñch: Biïën phuå thuöåc laâ chó söë vïì mûác àöå nhaåy beán cuãa khu vûåc tû nhên trûúác caác vêën àïì möi trûúâng. Biïën giaãi thñch àïí xaác àõnh
Vai troâ quaãn trõ doanh nghiïåp cuãa truyïìn thöng
vai troâ cuãa baáo chñ trong Baãng A laâ söë phaát haânh baáo chñ trïn dên söë. Biïën baáo chñ trong Baãng B bao göìm chó söë töíng húåp vïì tûå do baáo chñ,
sûå vi phaåm thûåc tïë coá haåi cho phaát thanh, truyïìn hònh, vaâ sûå vi phaåm thûåc tïë coá haåi cho baáo viïët. Biïën giaãi thñch böí sung göìm chó söë vïì mûác
àöå nghiïm khùæc cuãa caác qui àõnh àiïìu tiïët vaâ phaáp lyá àöëi vúái doanh nghiïåp, chó söë vïì mûác àöå sùén coá caác thöng tin möi trûúâng, chó söë phaáp
quyïìn, vaâ mûác àöå têåp trung súã hûäu. Mö taã chi tiïët hún vïì caác biïën àûúåc trònh baây trong Baãng 7.1. Caác cöng cuå àûúåc duâng trong tiïu chñ (9)
173
laâ tön giaáo chñnh (Tin Laânh, Thiïn Chuáa, Höìi giaáo, vaâ caác tön giaáo khaác) vaâ mûác àöå chia cùæt trung bònh do khaác biïít ngön ngûä giûäa caác dên
töåc. Sai söë chuêín Huber-White, àûúåc phaãn aánh trong ngoùåc àún.
Àiïìu gò quyïët àõnh mûác àöå truyïìn baá cuãa baáo chñ?
Pheáp höìi quy giûäa caác nûúác cuãa chuáng töi cuäng vêëp phaãi hai vêën àïì chung cuãa
kiïíu höìi quy naây. Thûá nhêët, coá quaá nhiïìu thïí chïë khaác nhau giûäa caác nûúác vaâ
rêët ñt mûác tûå do khiïën ai cuäng coá thïí tûå hoãi, liïåu kïët quaã coá phaãi do möåt biïën
naâo àoá bõ boã qua, maâ biïën naây chi phöëi caã mûác àöå truyïìn baá cuãa baáo chñ lêîn sûå
nhaåy beán möi trûúâng hay khöng. Nhûng chuáng ta khöng bao giúâ coá thïí chùæc
chùæn rùçng chuáng ta àaä cöë àõnh têët caã caác yïëu töë quan troång. Vêën àïì thûá hai, ñt
nghiïm troång hún úã àêy, àoá laâ vêën àïì vïì quan hïå nhên quaã àaão. Liïåu coá phaãi
baáo chñ truyïìn baá maånh hún laâ vò caác cöng ty nhaåy beán hún vúái caác chñnh saách
möi trûúâng hay khöng?
Àïí giaãi quyïët caã hai vêën àïì naây, chuáng töi phaãi duâng àïën caác biïën cöng
cuå. Möåt cöng cuå töët laâ cöng cuå coá tûúng quan vúái caác biïën maâ chuáng ta quan
têm (mûác àöå truyïìn baá baáo chñ), nhûng khöng coá tûúng quan vúái nhûäng sai
söë trong pheáp höìi quy cuãa chuáng ta vïì sûå truyïìn baá baáo chñ àïën haânh vi
doanh nghiïåp.
Àiïìu kiïån tiïìn àïì cuãa chuáng töi àöëi vúái sûå truyïìn baá cuãa baáo chñ laâ sûå phöí
biïën cuãa giaáo duåc, vaâ chuáng ta coá thïí sûã duång söë nùm ài hoåc trung bònh laâm
möåt yïëu töë quyïët àõnh. Tuy nhiïn, cuâng nhûäng yïëu töë quyïët àõnh chñnh saách
giaáo duåc cuäng coá thïí coá tûúng quan vúái sûå nhaåy beán vïì möi trûúâng. Vò lyá do
naây nïn chuáng töi ûa sûã duång caác yïëu töë àaä àûúåc quyïët àõnh tûâ trûúác, maâ
nhûäng yïëu töë naây taåo ra sûå khaác biïåt trong trònh àöå hoåc vêën hún. Chuáng töi
àûa vaâo hai biïën, àoá laâ mûác àöå chia cùæt do khaác biïåt ngön ngûä giûäa caác dên töåc
vaâ tön giaáo chñnh cuãa quöëc gia.
Möåt nûúác caâng coá nhiïìu ngön ngûä thò thõ trûúâng baáo chñ caâng chia cùæt. Trong
möåt thõ trûúâng bõ chia cùæt maånh nhû thïë, söë lûúång túâ baáo töìn taåi àûúåc seä ñt hún,
vaâ chuáng khoá giaânh àûúåc uy tñn vaâ àöå tin cêåy hún. Do àoá, sûå chia cùæt do khaác
biïåt ngön ngûä giûäa caác dên töåc seä coá taác àöång tiïu cûåc àïën mûác àöå truyïìn baá
cuãa baáo chñ.
Tön giaáo coá caác caách tiïëp cêån khaác nhau àïën giaáo duåc vaâ mûác àöå maâ chuáng
khuyïën khñch sûå hònh thaânh caác nhêån àõnh mang tñnh phï phaán tûâ nhûäng
ngûúâi theo àaåo. Thñ duå, àaåo Thiïn Chuáa trûúác àêy khöng khuyïën khñch giaáo
duåc trong con chiïn, trûâ giúái tùng lûä. Thiïn Chuáa giaáo khöng khuyïën khñch àoåc
Kinh thaánh, cuäng nhû khöng muöën ai phaát triïín khaã nùng caá nhên tûå lyá giaãi
Kinh thaánh. Nhaâ thúâ Thiïn Chuáa tûå coi baãn thên mònh khöng nhûäng nhû trung
gian giûäa Chuáa vaâ caá nhên tûâng tñn àöì, maâ coân laâ ngûúâi lyá giaãi chñnh thûác duy
nhêët nhûäng lúâi cuãa Chuáa. Traái laåi, vúái viïåc nhêën maånh àïën viïåc caá nhên tûå àoåc
vaâ tûå lyá giaãi Kinh thaánh, Tên giaáo laåi khuyïën khñch giaáo duåc caá nhên. Martin
Baãng 7.6: Caác yïëu töë quyïët àõnh àïën mûác àöå truyïìn baá cuãa baáo chñ
(biïën phuå thuöåc: söë phaát haânh nhêåt baáo)
Biïën à öåc lêåp (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7)
Thiïn Chuáa giaáo 114,3*** -76,93** -87,14*** -82,13*** -79,26*** -79,26*** -92,23***
(13,38) (35,99) (26,61) (29,63) (28,63) (28,63) (25,44)
Tin Laânh 49,93*** -0,469
(15,91) (42,37)
Höìi giaáo 235,6***
(41,75)
Caác tön giaáo khaác 119,7*** 28,38
(35,22) (59,97)
Log söë nùm ài hoåc 207,62*** 204,7*** 202,9*** 158,9*** 153,63*** 38,98
(29,41) (23,75) (24,34) (23,68) (29,16) (26,69)
Thõ phêìn cuãa baáo -63,28* -53,28 -79,42**
chñ do nhaâ nûúác (32,17) (31,92) (32,76)
súã hûäu
Dên chuã ngùæn haån 7,553** 9,774* 0,690
(3,633) (4,951) (3,615)
Log thu nhêåp bònh 72,43***
quên àêìu ngûúâi (10,45)
Hùçng söë -144,3 -129,3 -133,1 -116,1*** -109,2 -432,0***
(58,94) (22,48) (29,37) (20,08) (26,11) (51,62
R2 0,50 0,52 0,52 0,59 0,58 0,61 0,74
Söë quan saát 115 85 85 60 84 60 60

Luther àaä dõch Kinh thaánh sang tiïëng Àûác vaâ khuyïën khñch hoåc vêën cuãa tñn àöì.
Vò thïë, chuáng töi cho rùçng, nhûäng nûúác theo àaåo Tin Laânh seä coá trònh àöå hoåc
vêën cao hún vaâ thïí hiïån mûác àöå truyïìn baá baáo chñ maånh hún. Nhoám thûá ba vaâ
thûá tû cuãa chuáng töi laâ Höìi giaáo vaâ caác tön giaáo khaác, bao göìm àaåo Do Thaái vaâ
àaåo Phêåt.
Chuáng töi kiïí m àõnh nhûäng phoãng àoaá n cuã a mònh trong Baãng 7.6, cöå t
(1). Chuáng töi coá biïën phuå thuöåc laâ mûá c àöå truyïìn baá baá o chñ. Vïì biïën àöå c
lêåp, chuáng töi coá ba biïën chó söë daânh cho nhûäng tön giaá o chñnh (Thiïn
Chuáa, Tin Laânh, vaâ Höìi giaáo). Vaâ möå t chó söë vïì mûá c àöå chia cùæ t do sûå khaác
biïåt ngön ngûä giûäa caác dên töåc àûúåc duâng trong caác nghiïn cûá u trûúác àêy
(xem Easterly vaâ Levine 1997). Biïën cuöëi cuâng dûåa trïn xaác suêë t hai caá
nhên àûúåc choån ngêîu nhiïn tûâ möåt nûúá c naâo àoá khöng thuöåc cuâng möå t
nhoám ngön ngûä. Nhû cöåt (1) àaä cho thêë y, têë t caã caác biïën giaã i thñch cuãa
chuáng töi àïìu coá taác àöång nhû dûå kiïën àïë n sûå truyïìn baá cuã a baá o chñ.
Trong têë t caã caác trûúâng húåp, trûâ biïën giaã àaåi diïån cho Thiïn Chuáa giaáo,
caác hïå söë tûúng quan naây àïìu coá yá nghôa thöëng kï. Quan troå ng hún, tûâ
quan àiïím coi chuáng laâ caác cöng cuå nïn têët caã caác biïë n naâ y göåp laåi coá thïí
giaãi thñch cho 41% sûå khaác biïåt trong mûác àöå truyïìn baá baáo chñ. Vò thïë ,
chuáng coá veã nhû nhûäng cöng cuå töët.
Chuáng töi duâng nhûäng cöng cuå naây àïí ûúác lûúång laåi bùçng caác biïën cöng cuå
nhûäng tñnh chêët cú baãn cuãa chuáng töi àïí xaác àõnh caác yïëu töë quyïët àõnh àïën
chñnh saách möi trûúâng8. Pheáp höìi quy vïì chñnh saách möi trûúâng, àûúåc trònh baây
trong cöåt (9) cuãa Baãng 7.5, cho kïët quaã tûúng tûå nhû ûúác lûúång theo phûúng
phaáp bònh phûúng töëi thiïíu thöng thûúâng. Ûúác lûúång àiïím cuãa biïën cöng cuå vïì
taác àöång cuãa truyïìn baá baáo chñ thûåc sûå lúán hún so vúái ûúác lûúång bùçng phûúng
phaáp bònh phûúng töëi thiïíu thöng thûúâng, do àoá àaä baác boã giaã thuyïët cho rùçng
kïët quaã naây laâ do caác biïën bõ boã qua.
Cho àïën àêy, chuáng ta vêîn giúái haån nghiïn cûáu vïì caác yïëu töë quyïët àõnh àïën
mûác àöå truyïìn baá baáo chñ trong nhûäng yïëu töë (a) coá khaã nùng khöng coá quan hïå
tûúng quan àïën caác yïëu töë quyïët àõnh aáp lûåc möi trûúâng vaâ sûå baão vïå caác cöí àöng
thiïíu söë; vaâ (b) àûúåc xaác àõnh tûâ trûúác, coi chuáng laâ yïëu töë ngoaåi sinh húåp lïå. Tuy
nhiïn, cêu hoãi àiïìu gò quyïët àõnh mûác àöå truyïìn baá cuãa baáo chñ vêîn coân nguyïn
tñnh hêëp dêîn cuãa noá. Nïëu sûå truyïìn baá baáo chñ coá vai troâ trong quaãn trõ doanh
nghiïåp, thò tûâ quan àiïím chñnh saách, chuáng ta quan têm àïën viïåc tòm ra caác yïëu
8. Chuáng töi àaä tiïën haânh kiïím àõnh tûúng tûå vúái nghiïn cûáu úã cêëp quöëc gia vïì möëi
quan hïå trong quaãn trõ doanh nghiïåp àûúåc ûúác lûúång trong Dyck vaâ Zingales (2001). Ûúác
lûúång àiïím cuãa caác biïën cöng cuå thêëp hún möåt chuát so vúái ûúác lûúång bònh phûúng töëi thiïíu
thöng thûúâng, vaâ chó coá yá nghôa úã mûác 10%. Vò thïë, möëi tûúng quan aão coá thïí giaãi thñch möåt
chuát nhûäng taác àöång cuãa viïåc truyïìn baá baáo chñ, chûá khöng thïí giaãi thñch àûúåc hïët.
töë dûúái sûå kiïím soaát cuãa chñnh phuã maâ chuáng àoáng vai troâ nhêët àõnh trong viïåc
múã röång söë lûúång àöåc giaã cuãa baáo chñ.
Vò lyá do naây, trong Baãng 7.6, tûâ cöåt (2) àïën cöåt (4), chuáng töi xem xeát yá
nghôa thûåc nghiïåm cuãa caác yïëu töë quyïët àõnh tiïìm nùng khaác cuãa sûå truyïìn
baá baáo chñ. Trûúác hïët, chuáng töi xem xeát trònh àöå hoåc vêën trung bònh (cöåt 2)
ào bùçng giaá trõ lögarñt hoaá cuãa söë nùm ài hoåc àöëi vúái nhûäng ngûúâi trïn tuöíi
25, lêëy trong caác khoaãng thúâi gian 5 nùm (1960-65, 1970-75, 1980-85) (Barro
vaâ Lee 1993). Nhû dûå kiïën, nhûäng nûúác coá trònh àöå hoåc vêën cao hún, coá baáo
chñ àûúåc truyïìn baá röång raäi hún. Têët caã caác biïën khaác, trûâ biïën giaã vïì Höìi
giaáo, àïìu giûä nguyïn taác àöång dûå kiïën cuãa chuáng, mùåc duâ yá nghôa thöëng kï
cuãa caác biïën giaã vïì tön giaáo coá giaãm, nhûng chuáng ta hoaân toaân coá thïí hiïíu
àûúåc nïëu chuáng taác àöång àïën mûác àöå truyïìn baá baáo chñ chuã yïëu qua taác
àöång cuãa chuáng àïën giaáo duåc.
Trong cöåt (3), chuáng töi cuäng àûa vaâo thõ phêìn do baáo chñ chñnh phuã
kiïím soaát. Baáo chñ caâng nùçm trong sûå kiïím soaát cuãa chñnh phuã nhiïìu hún
thò chuáng caâng ñt coá àöå tin cêåy, caâng coá ñt ngûúâi àoåc chuáng, vaâ coá leä caâng
khoá cho caác àöëi thuã caånh tranh muöën gia nhêåp thõ trûúâng. Chuáng töi duâng
thõ phêìn cuãa baáo chñ nhaâ nûúác àûúåc biïíu hiïån bùçng phêìn trùm trong töíng
thõ phêìn cuãa 5 toaâ baáo lúán nhêët trong Djankov vaâ caác taác giaã khaác (2001).
Nhû dûå kiïën, taác àöång cuãa súã hûäu chñnh phuã àöëi vúái truyïìn thöng laâ nghõch
biïën vaâ coá yá nghôa thöëng kï. Têët caã caác biïën àïìu giûä nguyïn taác àöång dûå
kiïën cuãa chuáng.
Cuöëi cuâng, chuáng töi muöën xaác àõnh rùçng, nhûäng taác àöång maâ chuáng töi mö
taã khöng chó vò chuáng töi àaä khöng cöë àõnh àûúåc bêët cûá chó söë naâo trong trònh
àöå phaát triïín kinh tïë cuãa möåt nûúác. Mùåc duâ úã àêy möëi quan hïå nhên quaã coân
mú höì hún nhiïìu, nhûng nhûäng taác àöång ûúác lûúång àûúåc vêîn tûúng tûå nhû cuä
möåt khi àûa thïm vaâo giaá trõ logarñt hoaá cuãa thu nhêåp bònh quên àêìu ngûúâi àaä
àûúåc taái khùèng àõnh (cöåt 4).
Kïët luêån
Caá c chûúng khaá c cuã a cuöë n saá c h naâ y chuá troå n g àïë n vai troâ quan troå n g
cuã a truyïì n thöng trong viïå c taá c àöå n g àïë n sûå vêå n haâ n h cuã a caá c thïí chïë
chñnh phuã , nhûng truyïì n thöng cuä n g coá vai troâ khöng keá m phêì n quan
troå n g trong viïå c àõnh hònh caá c chñnh saá c h cuã a doanh nghiïå p . Àoá n g goá p
cuã a chuá n g töi laâ cöë gùæ n g àêì u tiïn nhùç m phaá c thaã o nhûä n g kïnh lyá thuyïë t
maâ thöng qua àoá aã n h hûúã n g naâ y diïî n ra vaâ chó roä sûå phuâ húå p thûå c tiïî n
cuã a chuá n g.
Chuáng töi cho rùçng truyïìn thöng àaä laâm giaãm chi phñ thu thêåp vaâ xaác
minh thöng tin möåt caách coá choån loåc. Thöng tin naây rêët quan troång àïí àõnh
hònh uy tñn cuãa nhûäng àöëi taác chñnh quyïët àõnh chñnh saách cuãa doanh
nghiïåp. Uy tñn maâ nhûäng ngûúâi hoaåch àõnh chñnh saách dûúâng nhû khaá quan
têm khöng chó laâ uy tñn trong con mùæt cuãa nhûäng chuã nhên hiïån taåi vaâ tûúng
lai, maâ noái röång hún, laâ uy tñn cuãa hoå trong con mùæt cuãa cöng chuáng noái
chung, hay coân goåi laâ hònh aãnh cuãa hoå trûúác cöng chuáng. Chó coá sûå quan têm
àïën hònh aãnh cuãa mònh trûúác cöng chuáng múái giaãi thñch àûúåc sûå phaãn ûáng
cuãa caác giaám àöëc doanh nghiïåp trûúác nhûäng vêën àïì möi trûúâng, vöën khöng
coá taác àöång gò hoùåc coá taác àöång tiïu cûåc àïën cuãa caãi cuãa nhûäng chuã nhên cuöëi
cuâng cuãa hoå, àoá laâ caác cöí àöng.
Nhûäng taác àöång naây cuãa truyïìn thöng khöng chó laâ leã teã. Baáo chñ caâng
truyïìn baá maånh trong möåt quöëc gia thò caâng coá nhiïìu cöng ty nhaåy beán
trûúác caác vêën àïì möi trûúâng vaâ sûå quan têm cuãa caác cöí àöng thiïíu söë, ngay
caã sau khi àaä cöë àõnh sûå hiïån diïån cuãa nhûäng luêåt lïå vaâ qui àõnh cuå thïí,
cuäng nhû mûác àöå hiïåu lûåc thûåc thi luêåt phaáp. Nhûäng kïët quaã naây chûáng toã
vai troâ cuãa truyïìn thöng trong quaãn trõ doanh nghiïåp phûác taåp hún so vúái
nhûäng gò chuáng töi àaä xaác àõnh trong Djankov vaâ Zingales (2001). Truyïìn
thöng coá thïí giuáp àúä, cuäng coá thïí gêy töín haåi, cho caác cöí àöng. Chuáng töi
phoãng àoaán laâ, mùåc duâ nhûäng thïë maånh trong taác àöång cuãa truyïìn thöng
phuå thuöåc vaâo mûác àöå tin cêåy cuãa chuáng, hûúáng taác àöång roâng cuãa chuáng
phuå thuöåc vaâo caác chuêín mûåc vaâ giaá trõ xaä höåi, nhûng cêìn nghiïn cûáu sêu
hún nûäa trûúác khi ài àïën bêët cûá möåt kïët luêån chùæc chùæn naâo vïì vêën àïì naây.
Chó coá möåt kïët luêån chùæc chùæn duy nhêët maâ chuáng ta coá thïí ruát ra úã thúâi
àiïím naây laâ, truyïìn thöng rêët quan troång trong viïåc àõnh hònh chñnh saách
doanh nghiïåp vaâ khöng nïn boã qua trong caác phên tñch vïì hïå thöëng quaãn trõ
doanh nghiïåp cuãa möåt nûúác.
Tûâ quan àiïím chñnh saách, àoáng goáp cuãa chuáng töi mang àïën caã nhûäng
tin tûác töët vaâ xêëu. Tin töët laânh laâ ngay caã úã nhûäng nûúác coá luêåt phaáp chûa
hoaân chónh vaâ hïå thöëng tû phaáp hoaåt àöång yïëu keám vêîn coá thïí coá àûúåc möåt
söë lúåi ñch tûâ viïåc quaãn trõ töët hún nïëu aáp lûåc cuãa baáo chñ àuã maånh vaâ caác
chuêín mûåc hêåu thuêîn cho möåt möi trûúâng quaãn trõ töët. Tin xêëu laâ phûúng
hûúáng maâ baáo chñ thïí hiïån sûå aãnh hûúãng cuãa mònh phuå thuöåc vaâo caác giaá
trõ cuãa xaä höåi, maâ àiïìu naây khöng thïí dïî daâng thay àöíi búãi caác nhaâ lêåp phaáp
hay caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách quöëc tïë. Hún nûäa, mûác àöå aãnh hûúãng
cuãa baáo chñ coá thïí phêìn lúán nùçm ngoaâi sûå kiïím soaát cuãa caác nhaâ hoaåch àõnh
chñnh saách. Phên tñch cuãa chuáng töi vïì nhûäng yïëu töë quyïët àõnh cuöëi cuâng
àïën sûå truyïìn baá cuãa baáo chñ cho thêëy chuáng nùçm úã truyïìn thöëng vùn hoaá
vaâ dên töåc cuãa möîi quöëc gia.

Baron, David. 1996. Business and its Environment. Upper Saddle River, New Jersey:
Prentice Hall.
_________. 2001.”Private Politics.” Working Paper. Stanford University, Palo Alto,
California.
Barro, Robert J., and Jong-Wha Lee. 1993. “Intemational Comparisons of Educational
Attainment.” Journal of Monetary Economics 32(3): 363-94.
Besley, Timothy, and Andrea Prat, 2001, “Handcuffs for the Grabbing Hand? Media
Capture and Govemment Accountability,” London School of Economics and
Political Science, London. Processed.
Coffee, John. 2001. “Do Norms Matter? A Cross-Country Examination of Private Benefits
of Control.” Columbia University Law School, New York. Processed.
Dahya, Jay, John McConnell, and Nickolaos Travlos. 2002. “The Cadbury Committee,
Corporate Performance, and Top Management Turnover.” lournal of Finance LVII(1):
461-83.
Diamond, Douglas. 1989. “Reputation Acquisition in Debt Markets.” Jou rnal of Political
Economy 97(4): 828-62.
Djankov, Simeon, Carilee McLeish, Tatiana Nenova, and Andrei Shleifer. 2001. “Who
Owns the Media.” Working Paper no. 8288. National Bureau of Economic Research,
Cambridge, Massachusetts.
Dobrzynski, Judith. 1992. “CalPERS Is Ready to Roar, but Will CEO’s Listen?” Business
Week, March 30.
Dyck, Alexander, and Luigi Zingales. 2001. “Private Benefits of Control: An International
Comparison.” Working Paper no. 8711. National Bureau of Economic Research,
Cambridge, Massachusetts.
Easterly, William, and Ross Levine. 1997. “Africa’s Growth Tragedy: Policies and Ethnic
Divisions.” Quarterly Journal of Economics 112: 1203-50.
Ellickson, Robert. 1991. Order without Law: How Neighbors Settle Disputes. Cambridge,
Massachusetts: Harvard University Press.
Fama, Eugene F. 1980. “Agency Problems and the Theory of the Firm.” Journal of Political
Economy 88(2): 288-307.
Fama, Eugene, and Michael Jensen. 1983. “ Separation of Ownership and Control.”
Journal of Law & Econonmics 26(2): 301-25.
Financial Tinmes. 2001. “Oleg’s Out.” Observer column, January 25.
Freedom House. 1999. Press Freedom Survey 1999. Available on: http: // www. freedom-
house.org.
_________. 2000. Press Freedom Suirvey 2000. Available on: http:// www. freedom-
house.org.
Greif, Avner. 1997. “Contracting, Enforcement, and Efficiency.” In Boris Pleskovic and
Joseph Stiglitz, eds., Annual World Bank Conference on Developnment Econonmics.
Washington, D.C.
Harris, Milton, and Bengt Holmstrom. 1982.”A Theory of Wage Dynamics.” Review of
Economic Studies 49: 315-33.
La Porta, Rafael, Florencio Lopez-de-Silanes, Andrei Shleifer, and Robert W. Vishny.
1998. “Law and Finance.” lournal of Political Economy 106(6): 1113-55.
Low, Kevin, Arumugan Seetharaman, and Wai Ching Poon. 2002. “The Sustainability of
Business Corporate Governance: Evidence from Publicly Listed Companies in
Malaysia.” Multimedia University, Faculty of Management, Cyberjaya, Malaysia.
McCraw, Thomas. 1984. Prophets of Regulation. Cambridge, Massachusetts; Belknap
Press.
McMillan, John, and Christopher Woodruff. 2000.”Private Order under Dysfunctional
Public Order.” Michigan Law Review 38: 2421-59.
Monks, Robert, and Nell Minow. 1995. Corporate Governance. Cambridge, Massachusetts:
Blackwell.
PSPD (People’s Solidarity for Participatory Democracy). 2002. Shareholder History, the
Year 1998. Available on: http://www.psped. org/pspd/archive/history-2.html.
Reinhardt, Forest, and Richard Vietor. 1994a. Starkist (A). Harvard Business School Case
no.794-128. Cambridge, Massachusetts: Harvard Business School Press. The
Corporate Governance Role of thie Media 0
_________. 1994b. Starkist (B). Harvard Business School Case no. 794-139. Cambridge,
Massachusetts: Harvard Business School Press.
Rosenberg, Hilary. 1999. A Traitor to His Class: Robert A. G. Monks and the Battle to Change
Corporate America. New York: John Wiley.
Skeel, David. 2001. “Shaming in Corporate Law.” University of Pennsylvania Law Review
149: 1811-68.
Stulz, Renee, and Rohan Williamson. 2001. “Culture, Openness, and Finance.” Working
Paper no. 8222. National Bureau of Economic Research, Cambridge, Massachusetts.
UNESCO (United Nations Educational, Cultural, and Scientific Organization). 1998.

Statistical Yearbook. Paris.
Vietor, Richard. 1993. Allied Signal: Managing the Hazardous Waste Liability Risk. Harvard
Business School Case no. 793-044. Cambridge, Massachusetts: Harvard Business
School Press.
Wagstyl, Stefan. 2002. “The Road to Recognition.” Financial Tinmes, April 6/7, p. 1.
Yale Center for Environmental Law and Policy. 2001. 2001 Environmnental Sustainability
Index. Available on: http://www.ciesin.columbia. edu/indicators/ESI.
Zingales, Luigi. 2000. “In Search of New Foundations.” Journal of Finance 55: 1623-53.
Phêìn II
ÀIÏÌU GÒ TAÅO THUÊÅN LÚÅI CHO TRUYÏÌN THÖNG
183
8
Quyïìn súã hûäu trong ngaânh truyïìn thöng vaâ sûå thõnh vûúång
Simeon Djankov, Caralee McLiesh,
Tatiana Nenova, vaâ Andrei Shleifer
Trong caác xaä höåi vaâ nïìn kinh tïë hiïån àaåi, viïåc sùén coá thöng tin laâ yïëu töë
chñnh àïí ngûúâi tiïu duâng vaâ ngûúâi dên àûa ra caác quyïët àõnh töët hún. Trïn
chñnh trûúâng, ngûúâi dên cêìn thöng tin vïì caác ûáng viïn àïí coá àûúåc caác lûåa
choån bêìu cûã saáng suöët. Trong caác thõ trûúâng kinh tïë, ngûúâi tiïu duâng vaâ
caác nhaâ àêìu tû cêìn thöng tin àïí lûåa choån caác saãn phêím vaâ caác loaåi chûáng
khoaán. Sûå sùén coá thöng tin laâ nhên töë then chöët aãnh hûúãng àïën hiïåu quaã
cuãa caã chñnh trûúâng lêîn caác thõ trûúâng kinh tïë (Simons 1948; Stigler 1961;
Stiglitz 2000).
ÚÃ hêìu hïët caác nûúác, ngûúâi tiïu duâng vaâ ngûúâi dên nhêån thöng tin maâ
hoå cêìn qua truyïìn thöng, göìm baáo chñ vaâ truyïìn hònh. Truyïìn thöng coá vai
troâ trung gian trong viïåc thu thêåp vaâ chuyïín taãi thöng tin cho ngûúâi tiïu
duâng vaâ ngûúâi dên. Búãi vêåy, möåt cêu hoãi quan troång laâ, laâm thïë naâ o àïí
truyïìn thöng coá thïí àûúåc töí chûác möå t caách töëi ûu. Baá o chñ vaâ truyïì n hònh
nïn do nhaâ nûúác hay tû nhên súã hûäu? Ngaâ nh truyïìn thöng nïn àûúå c töí
chûác theo hònh thûác àöåc quyïìn hay coá caånh tranh? Mùå c duâ vêî n coá nhûäng
baân luêån nhêët àõnh vïì mùåt lyá thuyïë t liïn quan àïën nhûäng vêën àïì naây,
nhûng nhûä ng hiïí u biïë t mang tñnh thûå c nghiïåm cuãa chuá ng töi vïì caác hònh
thûác töí chûác coá thïí coá àöë i vúá i ngaânh truyïìn thöng vaâ caác aãnh hûúãng cuãa
caá c hònh thûá c töí chûác naây àïën chñnh trûúâng vaâ thõ trûúâ ng kinh tïë vêîn coâ n
cûåc kyâ haån chïë.
Trûúác hïë t, chuáng töi xem xeá t möåt vaâ i vêë n àïì lyá thuyïët. Nhaâ kinh tïë naâo
Chûúng naây laâ phêìn tiïëp theo cuãa cöng viïåc trûúác àêy cuãa chuáng töi àaä àûúåc toám
tùæt trong Djankov vaâ nhûäng taác giaã khaác (2001).
185
tin rùçng chñnh phuã seä laâ ngûúâi töëi àa hoaá phuác lúåi cuã a ngûúâi tiïu duâng, thò
seä àûa ra kïët luêån thöng tin cêìn phaãi àûúåc cung cêëp àöåc quyïìn do nhaâ
nûúá c súã hûäu, vò hai lyá do. Thûá nhêët, thöng tin laâ haâng hoaá cöng cöång. Khi
maâ ngûúâi tiïu duâng nhêån àûúåc thöng tin thò viïåc giûä cho thöng tin khöng
àïën àûúåc vúá i nhûäng ngûúâi khöng traã tiïìn àïí coá thöng tin laâ rêët khoá. Thûá
hai, viïå c cung cêë p vaâ phöí biïën thöng tin coá tñnh chêët hiïåu suêët tùng dêìn
rêët cao. Viïåc töí chûá c caá c phûúng tiïå n thu thêåp vaâ truyïìn taãi thöng tin àoâi
hoãi khoaãn chi phñ cöë àõnh khaá lúán, nhûng ngay khi àaä trang traã i àûúåc chi
phñ naâ y thò chi phñ biïn cho viïå c phöí biïën thöng tin naây laâ tûúng àöëi thêëp.
Vò caã hai lyá do àoá nïn ngûúâi ta coá thïí uãng höå cho viïåc töí chûá c ngaânh
truyïì n thöng theo hûúáng àöåc quyïìn nhaâ nûúác.
Ngûúå c laå i , nhûä n g ngûúâ i khöng mêë y tin vaâ o möå t nhaâ nûúá c hoaâ n toaâ n
thiïå n chñ thò seä coá kïë t luêå n khaá c . Theo quan àiïí m cuã a hoå , àöå c quyïì n
nhaâ nûúá c trong lônh vûå c truyïì n thöng coá thïí laâ m biïë n daå n g vaâ thao
tuá n g thöng tin àïí cuã n g cöë cho chñnh quyïì n àûúng nhiïå m , ngùn caã n
nhûä n g ngûúâ i bêì u cûã vaâ ngûúâ i tiïu duâ n g àûa ra caá c quyïë t àõnh coá hiïí u
biïë t , vaâ cuöë i cuâ n g laâ laâ m suy yïë u tñnh dên chuã vaâ caá c thõ trûúâ n g. Vò caá c
haä n g truyïì n thöng àöå c lêå p vaâ tû nhên cung cêë p cho cöng chuá n g caá c
quan àiïí m khaá c nhau, nïn chuá n g cho pheá p cûã tri vaâ ngûúâ i tiïu duâ n g
coá thïí lûå a choå n àûúå c caá c ûá n g viïn chñnh trõ, caá c loaå i haâ n g hoaá , vaâ caá c
loaå i chûá n g khoaá n maâ khöng phaã i lo ngaå i caá c chñnh trõ gia, nhûä n g nhaâ
saã n xuêë t vaâ nhûä n g ngûúâ i taâ i trúå thiïë u àaå o àûá c laå m duå n g nhû trong
trûúâ n g húå p àöå c quyïì n (Besley vaâ Burgess, sùæ p xuêë t baã n ; Sen 1984,
1999). Hún nûä a , caå n h tranh giûä a caá c haä n g truyïì n thöng noá i chung àaã m
baã o rùç n g, cûã tri vaâ ngûúâ i tiïu duâ n g seä thu nhêå n àûúå c caá c thöng tin
chñnh xaá c vaâ khaá c h quan.
Mùåc duâ coá caác tranh luêån naây, song khöng coá nhiïìu bùçng chûáng vïì caách
töí chûác ngaânh truyïìn thöng úã caác nûúác khaác nhau vaâ aãnh hûúãng cuãa noá.
Nghiïn cûáu cuãa chuáng töi seä lêëp löî höíng naây. Trong möåt nghiïn cûáu trûúác
(Djankov vaâ caác taác giaã khaác, sùæp xuêët baãn), chuáng töi àaä thu thêåp söë liïåu
vïì xu hûúáng súã hûäu caác haäng truyïìn thöng (baáo chñ vaâ truyïìn hònh) úã 97
nûúác. Nghiïn cûáu cuãa chuáng töi lêìn àêìu tiïn àaä àûa ra möåt caái nhòn coá hïå
thöëng vaâo qui mö súã hûäu tû nhên vaâ nhaâ nûúác àöëi vúái caác haäng truyïìn
thöng trïn khùæp thïë giúái, qui mö caác loaåi súã hûäu tû nhên khaác nhau, vaâ mûác
àöå phöí biïën cuãa àöåc quyïìn úã caác nûúác, cuäng nhû phên àoaån trong ngaânh
truyïìn thöng. Kïët quaã chñnh tòm àûúåc cuãa chuáng töi cho thêëy hai hònh thûác
súã hûäu nöíi tröåi àöëi vúái caác haäng truyïìn thöng khùæp thïë giúái laâ, súã hûäu nhaâ
Quyïìn súã hûäu trong ngaânh truyïìn thöng vaâ sûå thõnh vûúång 187
nûúác vaâ súã hûäu do caác chuã súã hûäu tû nhên têåp trung, tûác laâ do tûâng gia
àònh kiïím soaát.
Demsetz (1989), vaâ Demsetz vaâ Lehn (1985) àaä àûa ra giaã thuyïë t rùçng
“tiïìm nùng thuêå n lúåi”, coân àûúåc goå i laâ “lúå i ñch tû nhên cuãa kiïím soaát”
(Grossman vaâ Hart 1988), phaát sinh tûâ viïå c súã hûä u caác traåm truyïì n thöng
laâ cûåc kyâ cao. Noái caách khaác, lúåi ñch phi taâi chñnh nhû tiïëng tùm vaâ têì m
aãnh hûúãng coá àûúåc qua viïåc kiïím soaát möå t túâ baáo hay möå t àaâi truyïìn hònh
cao hún möåt caách àaáng kïí so vúái caá c lúåi ñch phi taâ i chñnh àaåt àûúåc tûâ viïåc
kiïí m soaá t möåt haäng coá qui mö tûúng àûúng, chùèng haån nhû trong ngaânh
àoáng chai. Caác phaát hiïån cuãa chuá ng töi cuäng rêët phuâ húåp vúái nhûäng dûå
àoaán naây.
Khi xaác àõnh têìm quan troång cuãa súã hûäu nhaâ nûúác àöëi vúái caác haäng
truyïìn thöng, àêìu tiïn chuáng töi àaä hoãi: úã nhûäng nûúác naâo thò súã hûäu nhaâ
nûúác trong ngaânh truyïìn thöng phöí biïën hún? Chuáng töi àaä nhêån thêëy
rùçng, súã hûäu nhaâ nûúác vïì truyïìn thöng cao hún úã nhûäng nûúác ngheâo hún,
coá chïë àöå chuyïn chïë hún, vaâ úã nhûäng núi coá súã hûäu nhaâ nûúác noái chung
àöëi vúái nïìn kinh tïë phöí biïën hún. Caác kïët luêån naây àaä gêy ra sûå hoaâi nghi
vúái quan àiïím cho rùçng súã hûäu nhaâ nûúác trong truyïìn thöng phuåc vuå caác
muåc àñch thiïån chñ.
Sau àoá , chuá n g töi quan saá t aã n h hûúã n g cuã a súã hûä u nhaâ nûúá c trong
truyïì n thöng qua viïå c àaá n h giaá sûå tûå do baá o chñ, sûå phaá t triïí n cuã a caá c
thõ trûúâ n g kinh tïë vaâ chñnh trõ, vaâ caá c kïë t cuå c xaä höå i khaá c . Cuöë i cuâ n g,
chuá n g töi chaå y höì i qui möå t loaå t caá c kïë t quaã úã khùæ p caá c nûúá c vïì súã hûä u
nhaâ nûúá c àöë i vúá i truyïì n thöng, giûä nguyïn mûá c phaá t triïí n , mûá c àöå
chuyïn chïë , vaâ súã hûä u nhaâ nûúá c àöë i vúá i toaâ n böå nïì n kinh tïë . Chuá n g töi
tòm thêë y bùç n g chûá n g phöí biïë n cuã a caá c kïë t cuå c “xêë u ” liïn quan àïë n súã
hûä u nhaâ nûúá c àöë i vúá i truyïì n thöng, àùå c biïå t trong lônh vûå c baá o chñ, vúá i
caá c àùå c àiïí m quöë c gia àûúå c giûä nguyïn. Bùç n g chûá n g naâ y khöng nhêë t
quaá n vúá i quan àiïí m thiïå n chñ cuã a súã hûä u nhaâ nûúá c àöë i vúá i truyïì n thöng.
Mùå c duâ vêå y , vò chó coá söë liïå u cheá o cuã a caá c nûúá c nïn chuá n g töi khöng thïí
giaã i thñch möå t caá c h chùæ c chùæ n bùç n g chûá n g naâ y laâ nguyïn nhên, tûá c laâ ,
khöng thïí chó roä àûúå c viïå c súã hûä u nhaâ nûúá c àöë i vúá i truyïì n thöng hay laâ
viïå c boã qua caá c biïë n vïì àùå c àiïí m quöë c gia laâ nguyïn nhên dêî n àïë n kïë t
cuå c xêë u . Tuy nhiïn, chuá n g töi cuä n g lûu yá laâ caá c àùå c àiïí m àûúå c lûúå c boã
phaã i coá liïn quan khaá chùå t cheä àïë n sûå thiïn võ cuã a chñnh phuã àöë i vúá i viïå c
kiïí m soaá t caá c luöì n g thöng tin, vò chuá n g töi àang kiïí m tra möå t loaå t caá c
chiïì u hûúá n g “xêë u ” trong höì i qui.
Söë liïåu vïì súã hûäu
Phêìn naây têåp trung vaâo caác hònh thaái súã hûäu trong ngaânh truyïìn thöng. Vò
viïåc súã hûäu seä mang laåi quyïìn kiïím soaát (Grossman vaâ Hart 1988) nïn noá
àõnh hònh caác thöng tin cung cêëp cho cûã tri vaâ ngûúâi tiïu duâng. Têët nhiïn, súã
hûäu khöng phaãi laâ nhên töë duy nhêët aãnh hûúãng àïën nöåi dung truyïìn thöng.
ÚÃ nhiïìu nûúác, ngay caã nhûäng nûúác coá súã hûäu tû nhên, nhaâ nûúác àïìu àiïìu tiïët
hoaåt àöång cuãa ngaânh truyïìn thöng, trúå cêëp trûåc tiïëp vaâ thu nhêåp quaãng caáo
àöëi vúái caác traåm truyïìn thöng, haån chïë quyïìn sûã duång giêëy in baáo vaâ thu thêåp
thöng tin, vaâ gêy phiïìn haâ cho caác nhaâ baáo. Chuáng töi cuäng seä thaão luêån àïën
caã nhûäng phûúng thûác kiïím soaát naây.
Xêy dûång cú súã dûä liïåu
Trong baâi viïët cuãa Djankov vaâ caá c taác giaã khaác (sùæp xuêët baãn), chuáng töi
àaä têåp húåp caác söë liïåu múái vïì súã hûä u truyïìn thöng úã 97 nûúá c. Chuáng töi
àaä têå p trung vaâ o baáo chñ vaâ truyïìn hònh, vò caá c lônh vûå c naây coá caác nguöìn
tin tûác sú cêëp vïì caác vêën àïì kinh tïë , chñnh trõ, xaä höåi. Viïåc choån mêîu caác
nûúác nghiïn cûáu cuãa chuáng töi dûå a vaâo sûå sùé n coá cuãa söë liïåu. Trûúác hïë t,
chuáng töi àaä xaác àõnh caác nûúác maâ chuáng töi coá thöng tin vïì caác biïën kiïí m
soaát. Vò quan têm àïën nhûäng hêåu quaã cuãa viïåc súã hûäu àöëi vúái truyïìn
thöng nïn chuáng töi cêìn phaãi àaãm baão rùçng caác kïët quaã cuãa mònh khöng
bõ chi phöëi búãi sûå khaác nhau vïì trònh àöå phaá t triïín kinh tïë, mûá c àöå caånh
tranh chñnh trõ, hay mûác àöå can thiïåp röång cuãa nhaâ nûúác vaâo nïìn kinh tïë .
Àïí laâm àûúåc àiïìu naây, chuá ng töi cöë àõnh mûác àöå súã hûäu nhaâ nûúác noá i
chung trong nïìn kinh tïë, thûúác ào vïì tñnh chuyïn chïë, vaâ töíng saãn phêím
quöëc dên (GNP) bònh quên àêì u ngûúâi. Chuáng töi àaä sûã duång chó söë cuãa
Viïån Fraser (2000) vïì sûå tham gia cuã a caác doanh nghiïåp nhaâ nûúác trong
nïìn kinh tïë , laâ chó söë dûå a vaâo söë lûúång doanh nghiïåp nhaâ nûúác, sûå phöí
biïën cuãa caác doanh nghiïå p naây trong caác ngaânh cuå thïí cuãa nïìn kinh tïë, vaâ
thõ phêìn cuãa noá trong töí ng saãn phêím quöëc nöåi.
ÚÃ möîi nûúác, chuáng töi àaä lûåa choån caác traåm truyïìn thöng dûåa vaâo thõ
phêìn khaán giaã cuãa chuáng vaâ viïåc cung cêëp nöåi dung tin tûác àõa phûúng cuãa
chuáng nùm 1999. Caách tiïëp cêån naây têåp trung vaâo caác haäng kiïím soaát phêìn
lúán caác luöìng thöng tin vïì caác vêën àïì trong nûúác túái ngûúâi dên. Chuáng töi
àaä loaåi boã caác kïnh truyïìn thöng liïn quan àïën thïí thao vaâ giaãi trñ, cuäng
nhû caác traåm truyïìn thöng nûúác ngoaâi, nïëu nhû chuáng khöng cung cêëp nöåi
dung tin tûác cuãa àõa phûúng. Mêîu nghiïn cûáu cuãa chuáng töi bao göìm caã
nùm túâ nhêåt baáo lúán nhêët àûúåc ào theo thõ phêìn cuãa chuáng trong töíng
lûúång phaát haânh cuãa têët caã caác túâ nhêåt baáo, vaâ nùm àaâi truyïìn hònh lúán
nhêët àûúåc ào theo thõ phêìn söë ngûúâi xem1. Chuáng töi àaä tham khaão 3
nguöìn söë liïåu cú baãn àöëi vúái viïåc lûåa choån caác traåm truyïìn thöng naây. Àêìu
tiïn, chuáng töi sûã duång caác êën phêím Caác sûå kiïån vïì truyïìn thöng vaâ thõ trûúâng
nùm 2000 cuãa haäng truyïìn thöng Zenith, laâ caác cuöën saách àûúåc töí chûác viïët
theo tûâng khu vûåc nhû chêu Myä, chêu AÁ vaâ Thaái Bònh Dûúng, Trung vaâ
Àöng Êu, Trung Àöng vaâ chêu Phi, vaâ Têy Êu (Haäng truyïìn thöng Zenith
2000a, b, c, d, e). Chuáng töi àaä kiïím tra viïåc xïëp haång caác túâ baáo cuãa Zenith
qua baáo caáo Xu hûúáng Baáo chñ Thïë giúái nùm 2000 cuãa Höåi Baáo chñ Thïë giúái.
Chuáng töi coân duâng söë liïåu cuãa Höåi vïì töíng lûúång baáo phaát haânh maâ trong
baáo caáo cuãa Zenith khöng coá. Cuöëi cuâng, chuáng töi sûã duång baáo caáo
“Truyïìn thöng trong CIS” cuãa Hoåc viïån Truyïìn thöng Chêu Êu nhû möåt
nguöìn söë liïåu chñnh liïn quan àïën caác nûúác Liïn xö cuä (Hoåc viïån Truyïìn
thöng Chêu Êu 2000). Chuáng töi tòm caác nguöìn söë liïåu thay thïë trong hai
trûúâng húåp: Khi caác söë liïåu trong caác nguöìn chñnh khöng thöëng nhêët vúái
nhau, hoùåc khi khöng coá nguöìn naâo àïì cêåp àïën nhûäng nûúác àaä àûúåc lûåa
choån àïí nghiïn cûáu. Nïëu àiïìu àoá xaãy ra thò chuáng töi nhúâ àïën caác haäng
àiïìu tra truyïìn thöng àõa phûúng, caác ban àöëi ngoaåi cuãa Ngên haâng Thïë
giúái, caác vùn phoâng thöng tin cuãa Böå Ngoaåi giao Myä, vaâ liïn hïå trûåc tiïëp
vúái caác traåm truyïìn thöng.
Trong trûúâng húåp coá thïí, chuáng töi dûåa vaâo baáo caáo haâng nùm cuãa caác cöng
ty vaâ cú súã dûä liïåu cuãa WoldScope àïí lêëy thöng tin vïì súã hûäu caác haäng truyïìn
thöng. Nhiïìu cöng ty trong mêîu nghiïn cûáu cuãa chuáng töi khöng coá trong dûä
1. Theo àõnh nghôa cuãa Höåi Baáo chñ Thïë giúái, nhêåt baáo laâ nhûäng túâ baáo àûúåc phaát
haânh ñt nhêët laâ böën lêìn trong möåt tuêìn. Trong giai àoaån thu thêåp söë liïåu àêìu tiïn (12
nûúác àêìu tiïn), chuáng töi têåp trung vaâo 10 haäng truyïìn thöng haâng àêìu trong phaát haânh
nhêåt baáo vaâ thõ trûúâng truyïìn hònh. Cuöëi cuâng, chuáng töi giaãm mêîu nghiïn cûáu xuöëng
coân 5 haäng àöëi vúái möîi loaåi truyïìn thöng vò hai lyá do. Lyá do thûá nhêët, khaác biïåt trong
àöå bao phuã thõ trûúâng coá àûúåc bùçng caách tùng mêîu nghiïn cûáu tûâ 5 haäng lïn 10 haäng laâ
khöng àaáng kïí. Trong 12 nûúác àêìu tiïn, 5 túâ baáo haâng àêìu chiïëm töíng lûúång phaát haânh
bònh quên laâ 62,4% vaâ 10 túâ baáo thò chiïëm 74,1%. Möëi tûúng quan giûäa hai mûác naây laâ
94,2%. Àöëi vúái toaân böå mêîu, 5 túâ baáo haâng àêìu chiïëm töíng lûúång phaát haânh bònh quên
laâ 66,7%. Thõ trûúâng truyïìn hònh thêåm chñ coân têåp trung hún: 5 haäng truyïìn hònh haâng
àêìu chiïëm 89,5% töíng söë ngûúâi xem. Lyá do thûá hai, 20 nûúác trong mêîu nghiïn cûáu cuãa
chuáng töi khöng coá àïën 5 túâ nhêåt baáo vaâ 42 nûúác khöng coá àuã 5 haäng truyïìn hònh.
liïåu cuãa WoldScope vaâ hoaåt àöång úã nhûäng nûúác coá caác qui àõnh haån chïë vïì vêën
àïì cöng khai thöng tin. Do àoá, chuáng töi coân sûã duång caác baáo caáo tònh hònh kinh
doanh trong Lexis Nexis vaâ cú súã dûä liïåu cuãa túâ Thúâi baáo Taâi chñnh, söí tay doanh
nghiïåp theo tûâng nûúác, caác cuöåc àiïìu tra vïì truyïìn thöng, vaâ dõch vuå thöng tin
trïn Internet (xem Baãng 8.1 mö taã caác biïën vaâ nguöìn söë liïåu). Trong moåi trûúâng
húåp, chuáng töi àïìu thêím tra laåi thöng tin vïì súã hûäu vaâ caác thöng tin khaác bùçng
caách liïn hïå vúái caác ban àöëi ngoaåi cuãa Ngên haâng Thïë giúái; caác àaåi sûá quaán taåi
Washington, D.C; vaâ caác töí chûác truyïìn thöng trong nûúác vaâ trong khu vûåc.
Caác söë liïåu vïì súã hûäu àûúåc thu thêåp àïën thaáng 12 nùm 1999 hoùåc ngaây gêìn
nhêët maâ caác söë liïåu àaáng tin cêåy naây sùén coá. Thúâi gian laâ vêën àïì quan troång àöëi
vúái nhûäng nûúác coá nïìn kinh tïë chuyïín àöíi, laâ nhûäng nûúác coá caác haäng truyïìn
thöng àaä chuyïín sang tû nhên hoaá hoùåc coá tyã lïå goáp vöën nûúác ngoaâi àang tùng
lïn. Àöëi vúái nhûäng nûúác naây, chuáng töi buöåc phaãi lêëy thöng tin vïì súã hûäu cho
àïën thaáng 12 nùm 1999, ngay caã khi chuáng töi coá àûúåc caác söë liïåu múái hún.
Baãng 8.1. Caác biïën söë vaâ nguöìn söë liïåu
Biïën söë Mö taã vaâ nguöìn söë liïåu
Súã hûäu truyïìn thöng

Súã hûäu nhaâ nûúác àöëi vúái baáo chñ, Tyã lïå söë túâ baáo thuöåc súã hûäu nhaâ nûúác trong 5 túâ
tñnh theo söë lûúång nhêåt baáo lúán nhêët (theo söë lûúång phaát haânh), 1999.
Súã hûäu nhaâ nûúác àöëi vúái baáo chñ, Thõ phêìn cuãa caác túâ baáo thuöåc súã hûäu nhaâ nûúác
tñnh theo thõ phêìn trong töíng thõ phêìn cuãa 5 túâ nhêåt baáo lúán nhêët
(theo söë lûúång phaát haânh), 1999
Súã hûäu nhaâ nûúác àöëi vúái truyïìn Tyã lïå söë àaâi truyïìn hònh thuöåc súã hûäu nhaâ nûúác
hònh, tñnh theo söë lûúång trong 5 àaâi truyïìn hònh lúán nhêët (theo söë lûúång
ngûúâi xem), 1999.
Súã hûäu nhaâ nûúác àöëi vúái truyïìn Thõ phêìn cuãa caác àaâi truyïìn hònh thuöåc súã hûäu
hònh, tñnh theo thõ phêìn nhaâ nûúác trong töíng thõ phêìn cuãa 5 àaâi truyïìn
hònh lúán nhêët (theo söë lûúång ngûúâi xem), 1999
Kiïím soaát
GNP bònh quên àêìu ngûúâi GNP bònh quên àêìu ngûúâi, 1999, àún võ tñnh:
nghòn àöla. Nguöìn: Ngên haâng Thïë giúái (2000b).
Chó söë doanh nghiïåp nhaâ nûúác Chó söë tûâ 0 àïën 10 dûåa vaâo söë lûúång, kïët cêëu, vaâ tó

troång àêìu ra do doanh nghiïåp nhaâ nûúác taåo ra vaâ
caã tó phêìn àêìu tû cuãa chñnh phuã trong töíng àêìu
tû. Nhûäng nûúác coá nhiïìu doanh nghiïåp nhaâ nûúác
vaâ àêìu tû cuãa chñnh phuã nhiïìu hún àûúåc xïëp úã võ
trñ thêëp hún. Nïëu nûúác naâo coá ñt doanh nghiïåp
nhaâ nûúác vaâ caác doanh nghiïåp naây hoaåt àöång chuã
yïëu trong ngaânh tiïån ñch, àêìu tû cuãa chñnh phuã
dûúái 15% töíng àêìu tû, thò nûúác àoá àûúåc xïëp
thang àiïím 10. Nïëu nûúác naâo chó coá möåt vaâi
doanh nghiïåp nhaâ nûúác ngoaâi caác doanh nghiïåp
hoaåt àöång trong caác ngaânh maâ tñnh hiïåu quaã kinh
tïë theo qui mö seä laâm giaãm hiïåu lûåc caånh tranh,
vñ duå nhû ngaânh nùng lûúång, àöìng thúâi àêìu tû
cuãa chñnh phuã chiïëm khoaãng tûâ 15 - 20% trong
töíng àêìu tû thò nûúác àoá àûúåc xïëp thang àiïím 8.
Nïëu nûúác naâo chó coá möåt vaâi doanh nghiïåp nhaâ
nûúác ngoaâi caác doanh nghiïåp hoaåt àöång trong caác
ngaânh tiïån ñch vaâ àêìu tû cuãa chñnh phuã chiïëm tûâ
20 - 25% trong töíng àêìu tû thò nûúác àoá àûúåc xïëp
thang àiïím 7. Nïëu söë lûúång doanh nghiïåp nhaâ
nûúác chiïëm phêìn lúán trong ngaânh tiïån ñch vaâ àêìu
tû chñnh phuã tûâ 25 – 30%, thò nûúác àoá àûúåc xïëp
àiïím 6. Nïëu coá àöng doanh nghiïåp nhaâ nûúác
túâ hoaåt àöång úã nhiïìu ngaânh kinh tïë, kïí caã ngaânh saãn
999. xuêët cöng nghiïåp, vaâ àêìu tû chñnh phuã chiïëm tûâ
c 30 àïën 40%, thò nûúác àoá xïëp àiïím 4. Nïëu coá àöng
doanh nghiïåp nhaâ nûúác hoaåt àöång úã nhiïìu ngaânh
kinh tïë vaâ àêìu tû chñnh phuã chiïëm 40 - 50% thò
nûúác àoá xïëp àiïím 2. Thang àiïím 0 daânh cho
c
nhûäng nûúác coá àïën hún 50% saãn lûúång cuãa nïìn
g
kinh tïë do doanh nghiïåp nhaâ nûúác taåo ra vaâ àêìu
tû cuãa chñnh phuã lúán hún 50% töíng àêìu tû trong
nïìn kinh tïë. Nguöìn: Hoåc viïån Fraser (2000), àöëi
u vúái têët caã caác nûúác, ngoaåi trûâ AÁcmïnia,
Adeácbaidan, Bïlarut, Ïtiöpia, Mönàöva, vaâ
Tuöëcmïnixtan. Söë liïåu vïì caác nûúác naây do caác taác
giaã xêy dûång dûåa vaâo taâi liïåu cuãa Ngên haâng Thïë
giúái (2000a)
).
aâ tó (Xem tiïëp trang sau)
Baãng 8.1. Caác biïën söë vaâ nguöìn söë liïåu (tiïëp)
Biïën sö ë Mö taã vaâ nguö ìn sö ë liïåu

Mûác àöå chuyïn chïë Chó söë vïì chïë àöå chuyïn chïë, 1999, dûåa vaâo thang
11 àiïím vïì tñnh chuyïn chïë, laâ thang àiïím àûúåc
xêy dûång böí sung tûâ viïåc maä hoaá 5 biïën thaânh
phêìn: tñnh caånh tranh trong viïåc tuyïín duång caán
böå àiïìu haânh, tñnh múã trong viïåc tuyïín duång caán
böå àiïìu haânh, caác raâng buöåc àöëi vúái giaám àöëc
àiïìu haânh, qui àõnh vïì viïåc tham gia, vaâ tñnh
caånh tranh trong viïåc tham gia vaâo chñnh trõ. Caác
giaá trõ àûúåc sùæp xïëp tûâ 0 àïën 1 vúái 0 thïí hiïån mûác
chuyïn chïë cao vaâ 1 thïí hiïån mûác chuyïn chïë
thêëp. Nguö ìn: Dûå aán Chñnh thïí IV (2000).
Tûå d o truyïìn thö ng
Caác nhaâ baáo bõ bùæt giam Söë lûúång caác nhaâ baáo bõ caãnh saát bùæt giûä vúái bêët
kïí àöå daâi thúâi gian laâ bao nhiïu trong nùm 1999,
àûúåc xïëp tûâ 0 àïën 1, mûác àaân aáp caâng thêëp thò giaá
trõ chó söë caâng cao. Nguö ìn: Reporters Sans
Frontieres (2000)
Caác traåm truyïìn thöng bõ àoáng Söë lûúång caác traåm truyïìn thöng bõ àoáng cûãa nùm
cûãa 1999, àûúåc sùæp xïëp tûâ 0 àïën 1 vúái mûác àaân aáp
caâng thêëp thò giaá trõ chó söë caâng cao. Nguö ìn: UÃy
ban Baão vïå Nhaâ baáo (2000).
Caác nhaâ baáo bõ bùæt giam Söë lûúång caác nhaâ baáo bõ caãnh saát bùæt giûä vúái bêët
kyâ àöå daâi thúâi gian bao nhiïu möîi nùm, tñnh
trung bònh cho giai àoaån 1997-99, àûúåc sùæp xïëp tûâ
0 àïën 1 vúái mûác àaân aáp caâng thêëp thò giaá trõ chó söë
caâng cao. Nguöìn: UÃy ban Baão vïå Nhaâ baáo (2000).
Chñnh trûú âng
Quyïìn chñnh trõ Chó söë vïì quyïìn chñnh trõ àûúåc sùæp xïëp tûâ 0 àïën 1,
vúái giaá trõ chó söë caâng cao thò quyïìn chñnh trõ caâng
töët. Nûúác naâo coá caác xïëp haång àaánh giaá caâng cao
thò nûúác àoá caâng tiïën gêìn àïën “tònh traång lyá
tûúãng àïì xuêët theo caác vêën àïì trong danh saách
göìm: (1) Bêìu cûã cöng bùçng vaâ tûå do; (2) Coá caác
qui tùæc bêìu cûã; (3) Coá caác àaãng caånh tranh vaâ caác
nhoám chñnh trõ caånh tranh khaác; (4) Àaãng àöëi lêåp
coá vai troâ quan troång vaâ coá quyïìn lûåc; (5) Caác töí
hang chûác coá quyïìn tûå quyïët hoùåc coá mûác àöå tûå chuã cûåc kyâ
ûúåc cao”. Nguöìn: Nhaâ xuêët baãn Tûå do (2000b) (Viïån Tûå do)
h Tûå do dên sûå Chó söë vïì quyïìn dên sûå àûúåc xïëp tûâ 0 àïën 1, vúái giaá trõ chó
caán söë caâng cao thò quyïìn dên sûå caâng cao. Nhûäng nûúác coá
caán chó söë àaánh giaá caâng cao thò caâng àûúåc hûúãng “tûå do
trong hònh thaânh quan àiïím, thïí chïë vaâ sûå tûå chuã caá nhên
taách khoãi nhaâ nûúác”. Caác thaânh töë cú baãn cuãa chó söë naây
Caác laâ: (1) tûå do trong baây toã quan àiïím vaâ tñn ngûúäng, (2)
mûác quyïìn töí chûác vaâ lêåp höåi, (3) phaáp quyïìn vaâ quyïìn con
ngûúâi, vaâ (4) sûå tûå chuã caá nhên vaâ quyïìn kinh tïë. Nguöìn:
Viïån Tûå do (2000b)
Tham nhuäng Viïåc àaánh giaá tònh hònh tham nhuäng trong chñnh phuã, 1997,
êët dûåa vaâo thang àiïím tûâ 1 àïën 6. Mûác àiïím thêëp hún cho thêëy
99, rùçng “caác quan chûác chñnh phuã coá xu hûúáng àoâi vïì caác
hò giaá khoaãn thuâ lao àùåc biïåt” vaâ “caác cêëp chñnh quyïìn thêëp nhòn
chung àïìu gúåi yá àïën caác khoaãn tiïìn bêët húåp phaáp” dûúái hònh
thûác “caác khoaãn höëi löå liïn quan àïën cêëp giêëy pheáp xuêët,
nùm nhêåp khêíu, kiïím soaát höëi àoaái, àaánh giaá aáp thuïë, baão höå cuãa
chñnh saách, hoùåc cho vay”. Nguöìn: Cuåc Ruãi ro Chñnh trõ
UÃy (2000).
Thõ trûúâng kinh tïë
êët Àaãm baão taâi saãn Thûúác ào vïì quyïìn taâi saãn úã tûâng nûúác nùm 1997, àûúåc
xïëp loaåi tûâ 0 àïën 1, vúái giaá trõ caâng cao thò quyïìn taâi saãn
ïëp tûâ caâng àûúåc baão àaãm. Thûúác ào naây àaánh giaá caác vêën àïì vïì
hó söë “Quyïìn taâi saãn coá àûúåc baão àaãm khöng? Ngûúâi dên coá
00). quyïìn thiïët lêåp doanh nghiïåp tû nhên hay khöng? Hoaåt
àöång kinh doanh tû nhên coá bõ taác àöång möåt caách quaá
mûác búãi caác quan chûác chñnh phuã, lûåc lûúång an ninh, hay
ïën 1,
töåi phaåm coá töí chûác hay khöng?” Nguöìn: Viïån Tûå do
caâng
(2000a).
cao
Ruãi ro bõ tõch thu Àaánh giaá vïì mûác àöå àaãm baão phaáp lyá cho quyïìn súã hûäu tû
nhên, 1997. Xïëp tûâ 0 àïën 10, vúái giaá trõ cao tûúng ûáng vúái ruãi
h
ro thêëp. Nguöìn: Viïån Fraser (2000).
c
caác Chêët lûúång cuãa caác qui Möåt thûúác ào töíng húåp têåp trung vaâo caác chñnh saách àiïìu
lêåp àõnh àiïìu tiïët tiïët cuãa quöëc gia. “Noá bao göìm caác thûúác ào phaåm vi taác
töí àö ã á hñ h á h khö thê thiï úái thõ t ûúâ
(Xem tiïëp trang sau)
Baãng.1. Caác biïën söë vaâ nguöìn söë liïåu (tiïëp)
Biïën sö ë Mö taã vaâ nguö ìn sö ë liïåu
àöång cuãa caác chñnh saách khöng thên thiïån vúái thõ trûúâng
nhû kiïím soaát giaá caã hoùåc giaám saát ngên haâng khöng thoaã
àaáng, cuäng nhû thûúác ào nhêån thûác vïì gaánh nùång do qui
àõnh àiïìu tiïët quaá mûác trong caác lônh vûåc nhû ngoaåi
thûúng vaâ thaânh lêåp doanh nghiïåp gêy ra”. Nguöìn:
Kaufmann, Kraay, vaâ Zoido-Lobaton (1999).
Kïët cuåc xaä hö åi
Söë nùm ài hoåc Thûúác ào cêëp giaáo duåc tiïíu hoåc cao nhêët maâ caác caá nhên
àaä ài hoåc. Söë liïåu naây phaãn aánh tyã lïå tñch luäy kiïën thûác
àöëi vúái ngûúâi dên tûâ 25 tuöíi trúã lïn kïí tûâ nùm 1990.
Nguö ìn: Barro vaâ Lee (1996).
Lûúång nhêåp hoåc Töíng söë nhêåp trûúâng úã cêëp giaáo duåc tiïíu hoåc, khöng tñnh
àïën àöå tuöíi, chia cho dên söë cuãa nhoám tuöíi tûúng ûáng vúái
cêëp giaáo duåc àoá, kïí tûâ nùm 1995. Viïåc qui àõnh roä nhoám
tuöíi úã caác nûúác laâ khaác nhau trïn cú súã hïå thöëng giaáo duåc
quöëc dên vaâ quaäng thúâi gian hoåc úã cêëp tiïíu hoåc. Nguö ìn:
UNESCO (1999).
Tyã lïå hoåc sinh trïn möåt Söë lûúång hoåc sinh tiïíu hoåc chia cho söë giaáo viïn tiïíu hoåc
giaáo viïn (khöng tñnh àïën mön hoåc maâ giaáo viïn àaãm nhiïåm), tñnh
bònh quên trong giai àoaån 1995-2000. Nguöìn: Ngên haâng
Thïë giúái (2000b).
Tuöíi thoå bònh quên Tuöíi thoå (tñnh theo nùm), tñnh bònh quên trong giai àoaån
1995-2000. Nguö ìn: UNDP (2000).
Tyã lïå tûã vong treã sú sinh Tyã lïå tûã vong treã sú sinh (tñnh trïn 1.000 treã sú sinh coân
söëng) nùm 1998. Àûúåc xïëp tûâ 0 àïën 1, vúái tyã lïå tûã vong treã
sú sinh caâng thêëp thò giaá trõ caâng cao. Nguöìn: UNDP
(2000).
Dinh dûúäng Mûác cung cêëp calo haâng ngaây bònh quên àêìu ngûúâi, 1997.
Nguö ìn: UNDP (2000)
a. Tñnh toaán cuãa caác taác giaã

Chuáng töi àaä dûåa theo La Porta, Lopez-de-Silanes, vaâ Shleifer (1999)
trong viïåc nhêån daång caác cöí àöng kiïím soaát cuöëi cuâng cuãa tûâng traåm truyïìn
thöng. Chuáng töi àaä thïí hiïån roä sûå chuá troång àïën quyïìn boã phiïëu chûá
úng khöng phaãi quyïìn luöìng tiïìn (cash flow rights) trong möëi quan hïå vúái hònh
thoaã thûác súã hûäu haäng truyïìn thöng. Àöëi vúái möîi haäng, chuáng töi nhêån daång caác
qui gia àònh vaâ caác töí chûác húåp phaáp coá súã hûäu caác cöí phêìn lúán àûúåc biïíu
quyïët2. Viïåc naây giuáp cho chuáng töi xaác àõnh àûúåc hònh thûác súã hûäu cêëp
möåt. Àöëi vúái möîi phaáp nhên, chuáng töi tiïëp tuåc nhêån daång cú cêëu súã hûäu
cuãa noá thöng qua viïåc xaác àõnh nhûäng cöí àöng coá quyïìn biïíu quyïët quan
troång, giuáp chuáng töi xaác àõnh àûúåc quyïìn súã hûäu cêëp hai. Chuáng töi tiïëp
hên
tuåc nhêån daång caác cöí àöng coá quyïìn biïíu quyïët úã möîi cêëp súã hûäu cho àïën
c
khi coá àûúåc möåt töí chûác maâ khöng thïí phên nhoã cú cêëu súã hûäu hún nûäa.
Chuáng töi àõnh nghôa taác nhên kiïím soaát cuöëi cuâng söë lûúång quyïìn biïíu
tñnh quyïët cao nhêët, nhûng khöng ñt hún 20%, taåi tûâng mùæt xñch cuãa dêy chuyïìn
g vúái laâ ngûúâi súã hûäu cuöëi cuâng. Quyïìn kiïím soaát àoá coá thïí àaåt àûúåc qua viïåc súã
oám hûäu trûåc tiïëp hún 20% laá phiïëu biïíu quyïët trong möåt haäng truyïìn thöng,
duåc
hoùåc giaán tiïëp thöng qua möåt chuöîi nhûäng ngûúâi súã hûäu trung gian. Vñ duå,
ö ìn:
caá nhên X coá thïí kiïím soaát túâ baáo Z, nïëu ngûúâi àoá nùæm giûä hún 20% quyïìn
biïíu quyïët trong cöng ty Y, laâ cöng ty maâ àïën lûúåt noá laåi súã hûäu hún 20%
hoåc
tñnh quyïìn biïíu quyïët trong túâ baáo Z. Vúái viïåc nùæm giûä giaán tiïëp, chuáng töi àõnh
aâng nghôa tyã lïå súã hûäu cuöëi cuâng laâ möåt mûác nùæm giûä töëi thiïíu trong suöët dêy
chuyïìn kiïím soaát.
oaån Sau khi nhêån daång àûúåc ngûúâi súã hûäu cuöëi cuâng, chuáng töi phên loaåi
tûâng traåm truyïìn thöng thaânh böën nhoám chuã súã hûäu chñnh: Nhaâ nûúác, gia
n àònh (chuáng töi sûã duång gia àònh nhû möåt àún võ phên tñch, nhûng khöng
g treã xoaáy vaâo trong tûâng gia àònh), cöng ty coá nhiïìu loaåi cöí àöng vaâ “nhoám chuã
súã hûäu khaác”. Vñ duå vïì caác taác nhên kiïím soaát khaác laâ töí chûác cuãa ngûúâi lao
àöång, cöng àoaân, caác àaãng phaái chñnh trõ, töí chûác tñn ngûúäng, töí chûác phi
1997.
lúåi nhuêån, vaâ caác hiïåp höåi kinh doanh. Chuáng töi àõnh nghôa möåt cöng ty do
nhiïìu cöí àöng súã hûäu nïëu khöng coá chuã súã hûäu naâo nùæm giûä tûâ 20% quyïìn
2. Mûác ngûúäng cuãa cöí phêìn àûúåc biïíu quyïët phuå thuöåc vaâo mûác àöå cöng khai hoaá
bùæt buöåc. Tuy nhiïn, khöng coá nûúác naâo coá ngûúäng vûúåt quaá 5%.
biïíu quyïët trúã lïn. Chuáng töi cuäng theo doäi xem liïåu chuã súã hûäu cuöëi cuâng
laâ möåt gia àònh nûúác ngoaâi, möåt töí chûác hay laâ chñnh phuã3.
Caác vñ duå vïì súã hûäu truyïìn thöng
Viïåc xêy dûång caác biïën vïì súã hûäu àûúåc minh hoaå roä nhêët qua caác vñ duå vïì
cú cêëu súã hûäu cuãa caá nhên tûâng haäng. Chuáng töi bùæt àêìu vúái vñ duå àún giaãn
nhêët vïì súã hûäu gia àònh. ÚÃ AÁchentina, túâ baáo lúán thûá 3 laâ La Nacion, vúái söë
lûúång phaát haânh haâng ngaây laâ 177.000 túâ. Chuã súã hûäu möîi cöí phêìn trong La
Nacion seä tûúng ûáng vúái möåt quyïìn biïíu quyïët. Túâ baáo coá hai cöí àöng lúán
(Hònh 8.1): Gia àònh Saguier vúái 72% vöën cuâng quyïìn biïíu quyïët vaâ Grupo
Hònh 8.1. Quyïìn súã hûäu La Nacion, AÁchentina
3. Trong möåt vaâi trûúâng húåp, chuã súã hûäu caác quyïìn biïíu quyïët trong möåt haäng
truyïìn thöng khöng nùæm giûä giêëy pheáp phaát thanh truyïìn hònh. Trong nhûäng trûúâng
húåp naây, viïåc súã hûäu haäng chûá khöng phaãi súã hûäu giêëy pheáp seä quyïët àõnh quyïìn kiïím
soaát. Chuáng töi thûâa nhêån quan àiïím naây vò viïåc kiïím soaát têët caã caác giêëy pheáp phaát
thanh truyïìn hònh àïìu phuå thuöåc vaâo chñnh phuã, vaâ têët caã caác giêëy pheáp coá thïí bõ thu
höìi dûåa vaâo hiïåu lûåc cuãa quyïìn vïì taâi saãn trong möåt nûúác.
Mitre vúái 28% vöën vaâ quyïìn biïíu quyïët. Àïën lûúåt mònh, gia àònh Mitre súã
hûäu 100% Grupo-Mitre. Mùåc duâ gia àònh Mitre nùæm giûä 28% quyïìn kiïím
soaát La Nacion möåt caách giaán tiïëp, nhûng chuáng töi vêîn ài theo chuöîi kiïím
soaát cuãa cöí àöng lúán nhêët úã tûâng cêëp súã hûäu. Do vêåy, chuáng töi ghi nhêån gia
àònh Saguier laâ chuã súã hûäu cuöëi cuâng vaâ xïëp loaåi La Nacion thuöåc nhoám súã
hûäu gia àònh.
Möåt vñ duå phûác taåp hún vïì súã hûäu gia àònh laâ Àaâi truyïìn hònh Nauy TVN.
TVN laâ àaâi truyïìn hònh àõa phûúng lúán thûá hai úã Nauy àûúåc ào theo thõ phêìn
vïì söë khaán giaã. Hïå thöëng phaát thanh truyïìn hònh Xcùngàinavi (SBS) kiïím soaát
50,7% vaâ àaâi truyïìn hònh lúán nhêët úã Nauy, TV2, kiïím soaát 43,9% TVN (Hònh
8.2). Chuáng töi ài theo chuöîi kiïím soaát cuãa SBS chûá khöng phaãi laâ cuãa TV2 vò
SBS chiïëm phêìn lúán quyïìn biïíu quyïët trong TVN. Mùåc duâ Harry Sloan, chuã tõch
vaâ àöìng thúâi laâ giaám àöëc àiïìu haânh cuãa SBS, nùæm giûä 9,8% cöí phêìn biïíu quyïët
cuãa SBS; chó coá Haäng Thöng tin Thöëng nhêët Toaân chêu Êu cuãa Haâ Lan
(Netherlands United Pan-Europe Communications SV Netherlands - UPC)
nùæm giûä lúåi ñch biïíu quyïët trïn 20%, àoá laâ 23,3% quyïìn biïíu quyïët. Cöí àöng
chñnh cuãa UPC laâ Cöng ty Liïn hiïåp Toaân cêìu (United Global Com.) vúái 51%.
Àïën lûúåt mònh, Cöng ty Liïn hiïåp Toaân cêìu laåi do gia àònh Schneider kiïím soaát
thöng qua sûå kïët húåp ba lúåi ñch trûåc tiïëp vúái töíng cöång laâ 21,9%, vaâ ngoaâi ra, gia
àònh Schneider coân nùæm giûä 50% möåt thoaã thuêån vïì biïíu quyïët coá quyïìn kiïím
soaát biïíu quyïët 69,2%. Búãi vêåy chuáng töi xïëp TVN thuöåc nhoám súã hûäu gia àònh,
vaâ gia àònh Schneider laâ chuã súã hûäu cuöëi cuâng.
Súã hûäu nhaâ nûúác diïîn ra dûúái caác hònh thûác khaác nhau. Haäng thöng têën Anh
(BBC) àûúåc xïëp vaâo nhoám súã hûäu nhaâ nûúác, haäng naây àûúåc chñnh phuã taâi trúå
bùçng phñ cêëp giêëy pheáp vaâ quaãng caáo. Höåi àöìng thöëng àöëc do àùåc quyïìn Hoaâng
gia chó àõnh vaâ trïn thûåc tïë do Thuã tûúáng chó àõnh vaâ chõu traách nhiïåm trûúác
chñnh phuã, nhûng àiïìu lïå cuãa BBC quy àõnh möåt loaåt caác biïån phaáp phoâng ngûâa
àïí baão àaãm tñnh àöåc lêåp cuãa noá, traánh khoãi sûå can thiïåp cuãa nhaâ nûúác. Àïí so
saánh, úã Mianma, Böå Vùn hoáa Thöng tin trûåc tiïëp kiïím soaát Àaâi truyïìn hònh lúán
nhêët nûúác naây vaâ quên àöåi Mianma kiïím soaát àaâi truyïìn hònh lúán thûá hai.
Trong caã hai trûúâng húåp, nhaâ nûúác vêîn giûä àêìy àuã quyïìn lûåc àïí quaãn lyá nöåi
dung cuäng nhû böí nhiïåm vaâ sa thaãi nhên viïn. Tûúng tûå, úã Tuöëcmïnixtan, nhaâ
nûúác vêîn duy trò quyïìn kiïím soaát trûåc tiïëp vúái baáo chñ: Töíng thöëng Niyazov
chñnh thûác laâ ngûúâi saáng lêåp vaâ laâ chuã súã hûäu têët caã caác túâ baáo trong nûúác.
Trong möåt loaåt caác trûúâng húåp, chuáng ta cêìn phên biïåt giûäa quyïìn súã hûäu
nhaâ nûúác vaâ quyïìn súã hûäu cuãa àaãng phaái chñnh trõ. ÚÃ Kïnia, Àaãng cêìm quyïìn
- Àaãng Liïn minh Quöëc gia ngûúâi Phi Kïnia - laâ chuã súã hûäu cuöëi cuâng cuãa túâ
Hònh 8.2. Quyïìn súã hûäu TVN, Nauy

nhêåt baáo Thúâi baáo Kïnia, laâ túâ baáo lúán thûá tû cuãa nûúác naây. Tuy nhiïn, chuáng töi
khöng xïëp túâ baáo naây thuöåc súã hûäu nhaâ nûúác vò nïëu nhû chñnh phuã bõ thay àöíi
thò quyïìn súã hûäu vêîn thuöåc vïì Àaãng Liïn minh Quöëc gia ngûúâi Phi Kïnia.
Ngûúåc laåi, quyïìn kiïím soaát haäng phaát thanh truyïìn hònh Kïnia vêîn thuöåc vïì
nhaâ nûúác, maâ khöng phaãi Àaãng chñnh trõ cêìm quyïìn, vò thïë chuáng töi xïëp haäng
phaát thanh truyïìn hònh Kïnia thuöåc súã hûäu nhaâ nûúác. Quyïìn súã hûäu cuãa Àaãng
cêìm quyïìn cuäng laâ trûúâng húåp úã Malaixia vaâ Cöët Àivoa. Chuáng töi xïëp caác haäng
naây vaâo nhoám súã hûäu khaác cuâng vúái caác trûúâng húåp roä raâng hún laâ haäng truyïìn
thöng thuöåc quyïìn súã hûäu cuãa caác haäng àöëi lêåp. Trong möåt söë trûúâng húåp, súã
hûäu gia àònh coá liïn quan chùåt cheä vúái nhaâ nûúác. ÚÃ Cadùæcxtan, con gaái cuãa töíng
thöëng Nazarbayev vaâ con rïí cuâng nhau kiïím soaát 7 trong söë 12 traåm truyïìn
thöng nùçm trong mêîu nghiïn cûáu cuãa chuáng töi úã nûúác naây. ÚÃ AÃrêåp Xïuát, caác
thaânh viïn gia àònh hoaâng gia laâ caác chuã súã hûäu cuöëi cuâng cuãa 2 trong söë 5 túâ
nhêåt baáo nöíi tiïëng nhêët. Trong nhûäng trûúâng húåp coá möåt möëi quan hïå gia àònh
trûåc tiïëp töìn taåi giûäa chuã súã hûäu cuöëi cuâng vaâ ngûúâi àûáng àêìu nhaâ nûúác, àöìng
thúâi hïå thöëng chñnh quyïìn laâ möåt nhaâ nûúác àöåc àaãng thò chuáng töi xïëp haäng
truyïìn thöng vaâo nhoám súã hûäu nhaâ nûúác.
Nhûäng möëi liïn kïët khaác giûäa gia àònh vaâ nhaâ nûúác khaá phöí biïën trong mêîu
nghiïn cûáu cuãa chuáng töi. ÚÃ Ucraina, phoá töíng thöëng nùæm giûä hún 30% trong àaâi
truyïìn hònh lúán nhêët, trong khi úã Malauy, chuã súã hûäu cuãa túâ baáo Quöëc gia laâ böå
trûúãng Böå nöng nghiïåp vaâ phoá chuã tõch cuãa Àaãng cêìm quyïìn Mùåt trêån Dên chuã
Thöëng nhêët. Caã hai võ trñ naây àïìu khöng tûúng àûúng vúái võ trñ ngûúâi àûáng àêìu
nhaâ nûúác trong chñnh phuã möåt àaãng, vaâ do àoá chuáng töi xïëp caã hai haäng truyïìn
thöng naây thuöåc nhoám súã hûäu gia àònh. Caác möëi liïn kïët khöng chñnh thûác khaác
vúái nhaâ nûúác àûúåc dêîn chûáng trong caác böå söë liïåu cuãa tûâng nûúác, nhûng khöng
aãnh hûúãng àïën viïåc xïëp loaåi hònh thûác súã hûäu cuöëi cuâng cuãa chuáng töi. ÚÃ Nga,
caác möëi liïn kïët gêìn guäi giûäa chuã súã hûäu cuãa möåt trong caác àaâi truyïìn hònh chñnh,
Boris Berezovsky, vúái Töíng thöëng Boris Yeltsin cuäng àaä àûúåc ghi roä4. ÚÃ
Inàönïxia, con gaái cuãa cûåu Töíng thöëng Suharto vêîn kiïím soaát möåt trong caác àaâi
truyïìn hònh chñnh. Hïët sûác thêån troång trong caác thûúác ào vïì kiïím soaát nhaâ nûúác,
úã têët caã caác trûúâng húåp trïn chuáng töi àïìu xïëp loaåi caác haäng truyïìn thöng thuöåc
nhoám súã hûäu gia àònh, búãi vò möåt sûå thay àöíi trong chñnh phuã coá thïí seä cùæt àûát
möëi liïn kïët giûäa chuã súã hûäu haäng truyïìn thöng vúái caác chñnh khaách.
4. Berezovsky (2000, trang A27) àaä viïët nhû sau: "Chuáng töi àaä giuáp Yeltsin àaánh
baåi nhûäng ngûúâi Cöång saãn taåi nhûäng núi bêìu cûã vúái viïåc sûã duång caác àaâi truyïìn hònh súã
hûäu tû nhên".
Xêy dûång caác biïën
Chuáng töi àaä xêy dûång hai biïën súã hûäu tûâ caác söë liïåu naây. Thûá nhêët, chuáng töi
tñnh toaán tyã lïå phêìn trùm söë haäng trong tûâng nhoám súã hûäu nhaâ nûúác hoùåc súã
hûäu tû nhên. Vñ duå, chuáng töi xïëp hai trong söë nùm túâ baáo haâng àêìu vaâ ba
trong söë nùm àaâi truyïìn hònh haâng àêìu cuãa Philñppin thuöåc nhoám súã hûäu nhaâ
nûúác. Chuáng töi àaä ghi nhêån àûúåc 40% quyïìn súã hûäu thõ trûúâng baáo chñ vaâ 60%
quyïìn súã hûäu thõ ttrûúâng truyïìn hònh úã Philñppin laâ cuãa nhaâ nûúác nïëu ào vïì
söë lûúång. Thûá hai, chuáng töi àùåt troång têm biïën súã hûäu tñnh theo thõ phêìn. ÚÃ
Philñppin hai túâ baáo thuöåc súã hûäu nhaâ nûúác lêìn lûúåt chiïëm 22,2% vaâ 21,3%
lûúång phaát haânh cuãa nùm túâ baáo phaát haânh haâng àêìu, vò thïë caác túâ baáo thuöåc
súã hûäu nhaâ nûúác chiïëm 43% nïëu tñnh theo thõ phêìn. Vïì truyïìn hònh, ba àaâi
truyïìn hònh Philñppin thuöåc súã hûäu nhaâ nûúác chó chiïëm 17,5% thõ phêìn ngûúâi
xem trong töíng thõ phêìn cuãa nùm àaâi truyïìn hònh haâng àêìu, vò thïë 17,5% thõ
trûúâng truyïìn hònh thuöåc súã hûäu nhaâ nûúác àûúåc tñnh theo thõ phêìn.
Caác biïën vïì thõ phêìn tuy laâ thûúác ào chñnh xaác hún vïì quyïìn kiïím soaát cuãa
nhaâ nûúác nhûng coá caác àiïím bêët lúåi maâ úã nhûäng nûúác coá caác túâ baáo khu vûåc,
chùèng haån nhû Myä, thõ phêìn cuãa bêët kyâ möåt haäng riïng leã naâo àïìu rêët nhoã. Röët
cuöåc, caác biïën maâ chuáng töi àaä xaác àõnh khöng thïí so saánh möåt caách chñnh xaác
vúái caác biïën úã nhûäng nûúác coá túâ baáo quöëc gia. Têët nhiïn, nhûäng nhêån xeát phï
phaán naây khöng àaáng chuá yá khi noái àïën caác haäng truyïìn hònh, laâ lônh vûåc coá
àùåc thuâ mang tñnh quöëc gia. Caác pheáp höìi quy àûúåc trònh baây dûúái àêy sûã duång
biïën thõ phêìn, song caác kïët quaã cuãa chuáng töi roä raâng giöëng hïåt nhû viïåc sûã
duång biïën söë lûúång.
Caác hònh thaái súã hûäu truyïìn thöng
Tiïëp theo chuáng töi chuyïín sang mö taã caác söë liïåu
Thöëng kï mö taã
Phaát hiïån quan troång àêìu tiïn cuãa chuáng töi laâ caác gia àònh vaâ nhaâ nûúác súã hûäu
caác haäng truyïìn thöng trïn toaân thïë giúái (Hònh 8.3). Trong mêîu nghiïn cûáu 97
nûúác chó coá 4% caác haäng truyïìn thöng laâ do nhiïìu chuã súã hûäu nùæm giûä. Khöng
àïën 2% söë haäng truyïìn thöng coá caác cú cêëu súã hûäu khaác, vaâ chó coá 2% laâ thuöåc
súã hûäu cuãa ngûúâi lao àöång. Nhòn chung, khi xem xeát tònh traång súã hûäu tñnh
theo söë lûúång, caác túâ baáo thuöåc quyïìn súã hûäu gia àònh chiïëm 57% trong töíng
söë caác túâ baáo, vaâ caác àaâi truyïìn hònh thuöåc quyïìn kiïím soaát gia àònh chiïëm
Hònh 8.3. Súã hûäu caác haäng truyïìn hònh vaâ baáo chñ trïn khùæp thïë giúái
Sôû höõu baùo chí theo soá löôïng Sôû höõu truyeàn hình theo soá löôïng
Khaùc Coâng nhaân Khaùc

Coâng nhaân 6% 0% 1%
4%
Coâng chuùng
Coâng chuùng Nhaø nöôùc 5%
4% 29%
Gia ñình
34%
Nhaø nöôùc
60%
Gia ñình
57%
Sôû höõu baùo chí theo coå phaàn Sôû höõu truyeàn hình theo coå phaàn
Khaùc Coâng nhaân Khaùc

Coâng nhaân 5% 1% 1%
4% Coâng chuùng
Coâng chuùng Nhaø nöôùc 5%
3% 29%
Gia ñình
29%
Nhaø nöôùc
64%
Gia ñình
59%
34% trong töíng söë caác àaâi truyïìn hònh. Súã hûäu nhaâ nûúác cuäng khaá lúán. Nhòn
chung, nhaâ nûúác kiïím soaát xêëp xó 29% söë baáo chñ vaâ 60% söë àaâi truyïìn hònh.
Nhaâ nûúác coân súã hûäu möåt thõ phêìn rêët lúán - 72% - trong töíng söë caác àaâi phaát
thanh haâng àêìu. Dûåa vaâo caác kïët quaã naây, àöëi vúái phêìn phên tñch coân laåi chuáng
töi phên chia tònh traång súã hûäu thaânh ba nhoám: Súã hûäu nhaâ nûúác, súã hûäu tû
nhên (laâ têåp húåp cuãa súã hûäu gia àònh, súã hûäu cuãa nhiïìu cöí àöng cuâng súã hûäu
cuãa ngûúâi lao àöång), vaâ súã hûäu khaác.
Gêìn nhû toaân böå caác haäng coá quyïìn súã hûäu phên taán àïìu khöng coá mùåt trong
ngaânh truyïìn thöng, ngay caã khi so saánh kïët quaã cuãa La Porta vaâ caác taác giaã
khaác (1999) vïì mûác àöå têåp trung súã hûäu cao trong caác haäng lúán trïn khùæp thïë
giúái. Kïët quaã naây thöëng nhêët vúái nhêån àõnh cuãa Demsetz (1989) vaâ caã Demsetz
vaâ Lehn (1985) úã chöî tiïìm nùng thuêån lúåi trong súã hûäu caác haäng truyïìn thöng
taåo ra möåt aáp lûåc caånh tranh theo hûúáng têåp trung hoaá hònh thûác súã hûäu. Theo
möåt nghôa naâo àoá, caã chñnh phuã vaâ caác cöí àöng tû nhên nùæm quyïìn kiïím soaát
àïìu coá lúåi ñch nhû nhau tûâ viïåc kiïím soaát caác haäng truyïìn thöng: Khaã nùng aãnh
hûúãng àïën cöng luêån vaâ quaá trònh chñnh trõ.
Chuáng töi cho rùçng, nhaâ nûúác seä nùæm àöåc quyïìn trong möåt thõ trûúâng truyïìn
thöng nïëu thõ phêìn caác haäng truyïìn thöng thuöåc quyïìn kiïím soaát cuãa nhaâ nûúác
vûúåt quaá 75%. Töíng cöång coá 21 nûúác trong àoá nhaâ nûúác nùæm àöåc quyïìn vúái caác
túâ nhêåt baáo vaâ 43 nûúác nhaâ nûúác nùæm àöåc quyïìn caác àaâi truyïìn hònh phaát caác
tin tûác àõa phûúng. Caác gia àònh vaâ nhaâ nûúác àïìu tham gia kiïím soaát truyïìn
thöng, cho duâ àoá laâ hònh thûác súã hûäu theo söë lûúång hay àaánh giaá theo thõ phêìn.
Mûác àöå súã hûäu nhaâ nûúác trong truyïìn hònh cao hún möåt caách àaáng kïí so
vúái baáo chñ5. Àïí giaãi thñch cho kïët quaã naây, möåt ngûúâi uãng höå súã hûäu nhaâ nûúác
coá thïí têåp trung vaâo vêën àïì haâng hoaá cöng cöång, vaâ lûu yá rùçng, lônh vûåc phaát
thanh truyïìn hònh ñt nhiïìu àïìu coá àùåc tñnh khöng coá tñnh loaåi trûâ vaâ khöng coá
tñnh caånh tranh. Lônh vûåc truyïìn hònh coân coá chi phñ cöë àõnh cao hún lônh vûåc
phaát haânh, vaâ coá hiïåu quaã kinh tïë theo quy mö lúán hún. Búãi vêåy, khu vûåc tû
nhên coá thïí cung cêëp khöng àuã caác dõch vuå phaát thanh truyïìn hònh, àùåc biïåt
laâ úã caác thõ trûúâng nhoã phuåc vuå cho caác vuâng sêu vuâng xa, dên töåc thiïíu söë,
hoùåc phuåc vuå cho sinh viïn. Caác lyá thuyïët naây laâ troång têm cuãa nhiïìu luêåt
àiïìu tiïët caác àaâi phaát thanh truyïìn hònh úã Chêu Êu. Noái möåt caách khaác, tûâ
quan àiïím chñnh trõ, caác túâ baáo thuöåc súã hûäu tû nhên dïî kiïím duyïåt hún laâ
caác àaâi truyïìn hònh tû nhên. Búãi coá thïí thûåc hiïån truyïìn hònh trûåc tiïëp nïn
viïåc kiïím soaát nöåi dung coá thïí àoâi hoãi chùåt cheä hún vïì viïåc phaãi nùæm quyïìn
5. Chó coá nùm nûúác (Gana, Philñppin, Uganàa, Ucraina, vaâ Udúbïkixtan) laâ coá mûác
kiïím soaát nhaâ nûúác àöëi vúái nùm túâ baáo haâng àêìu cao hún mûác kiïím soaát nhaâ nûúác àöëi
vúái nùm àaâi truyïìn hònh haâng àêìu.
súã hûäu. Trong trûúâng húåp naây, nhûäng chñnh phuã muöën kiïím soaát tin tûác àïìu
súã hûäu caác àaâi truyïìn hònh6.
Söë liïåu thöëng kï àún giaãn àaä nïu ra cho àïën nay laâm phaát sinh nhiïìu vêën àïì.
Bùçng chûáng cho thêëy, súã hûäu truyïìn thöng mang laåi nhiïìu lúåi ñch tû nhên. Trïn
khùæp thïë giúái, truyïìn thöng àûúåc kiïím soaát búãi caác bïn àaánh giaá cao nhûäng lúåi
ñch tû nhên naây, àoá laâ gia àònh vaâ nhaâ nûúác. Cuå thïí, phaåm vi súã hûäu nhaâ nûúác
trong truyïìn thöng, àùåc biïåt laâ phaát thanh vaâ truyïìn hònh, khaá gêy êën tûúång,
cho thêëy rùçng caác chñnh phuã àaä khai thaác giaá trõ (cuãa truyïìn thöng) bùçng caách
kiïím soaát caác luöìng thöng tin trong lônh vûåc truyïìn thöng. Tuy nhiïn, chuáng töi
khöng thïí tûâ bùçng chûáng naây àïí noái rùçng, liïåu súã hûäu nhaâ nûúác cao laâ do nöî lûåc
coá tñnh thiïån chñ àïí khùæc phuåc caác thêët baåi cuãa thõ trûúâng vaâ àïí baão vïå ngûúâi
tiïu duâng hay laâ tûâ möåt nöî lûåc ñt thiïån chñ hún muöën kiïím soaát caác luöìng thöng
tin. Trong phên tñch cuöëi cuâng, chuáng töi cöë gùæng àûa ra sûå phên biïåt giûäa caác
giaã thuyïët naây.
Caác nhên töë quyïët àõnh àïën súã hûäu truyïìn thöng
Trong phêìn naây, chuáng töi xem xeát caác hònh thûác súã hûäu àûúåc kïët húåp thïë naâo
vúái àùåc àiïím khaác biïåt cuãa tûâng nûúác. Chuáng töi seä xem xeát nhûäng nhên töë cú
baãn quyïët àõnh àïën viïåc súã hûäu truyïìn thöng, nhû àiïìu kiïån àõa lyá cuãa caác
nûúác, trònh àöå phaát triïín, khuynh hûúáng cuãa chñnh phuã trong viïåc can thiïåp
vaâo nïìn kinh tïë vaâ thïí chïë chñnh trõ. Vúái nhûäng àùåc trûng naây, viïåc tranh luêån
vïì súã hûäu truyïìn thöng laâ nguyïn nhên dêîn àïën caác hònh thûác súã hûäu truyïìn
thöng hay ngûúåc laåi vêîn laâ àiïìu khoá noái.
ÚÃ caác nûúác chêu Phi, khu vûåc Trung Àöng vaâ Bùæc Phi, súã hûäu nhaâ nûúác àöëi
vúái baáo chñ vaâ truyïìn hònh cao hún àaáng kïí so vúái bêët cûá núi naâo khaác. Nhòn
chung, chñnh phuã caác nûúác chêu Phi kiïím soaát àïën 61% nùm túâ nhêåt baáo haâng
àêìu vaâ àïën 85% lûúång khaán giaã cuãa nùm àaâi truyïìn hònh haâng àêìu. Hai phêìn
6. Möåt lêåp luêån nûäa cho thêëy cêìn nhiïìu qui àõnh cho lônh vûåc truyïìn hònh hún laâ vò
coá nhûäng khoá khùn trong viïåc xaác àõnh quyïìn taâi saãn àöëi vúái têìn suêët phaát thanh truyïìn
hònh. Tûâ quan àiïím vïì tñnh hiïåu quaã, viïåc kiïím soaát trûåc tiïëp caác àaâi truyïìn hònh coá thïí
laâ lûåa choån töëi ûu àöëi vúái nhaâ nûúác, traái ngûúåc vúái viïåc àiïìu tiïët lônh vûåc naây vaâ nguöìn
lûåc chi tiïu bùçng viïåc giaám saát sûå tuên thuã. Nhûäng lêåp luêån naây vêîn àang bõ Coase
(1959) vaâ caác taác giaã khaác tranh caäi, vò nhûäng taác giaã naây khöng thêëy vò sao phaãi cêìn súã
hûäu nhaâ nûúác vaâ caác qui àõnh phaát sinh tûâ caác àùåc àiïím cöng nghïå caá biïåt vïì têìn suêët
phaát thanh truyïìn hònh.
ba caác nûúác chêu Phi coá àöåc quyïìn nhaâ nûúác vïì phaát soáng truyïìn hònh. Têët caã
caác nûúác úã Trung Àöng vaâ Bùæc Phi àïìu töìn taåi àöåc quyïìn nhaâ nûúác vïì phaát soáng
truyïìn hònh vaâ súã hûäu nhaâ nûúác vïì baáo chñ, ngoaåi trûâ Ixraen, àïìu súã hûäu trung
bònh khoaãng 50% töíng lûúång phaát haânh, àêy cuäng laâ möåt con söë khaá cao.
Ngûúåc laåi, úã chêu Êu vaâ Myä, caác túâ baáo tû nhên laåi chiïëm ûu thïë. ÚÃ Têy Êu,
khöng coá túâ baáo naâo trong söë nùm túâ nhêåt baáo haâng àêìu thuöåc súã hûäu nhaâ nûúác.
ÚÃ Myä, tûâng gia àònh riïng leã àaä súã hûäu vaâ kiïím soaát hêìu hïët caác túâ baáo trong
nhiïìu thêåp kyã. Súã hûäu nhaâ nûúác vïì truyïìn hònh úã Myä cuäng thêëp hún úã caác khu
vûåc khaác. Nhaâ nûúác khöng súã hûäu bêët cûá àaâi phaát soáng naâo trong söë nùm àaâi
lúán nhêët úã caác nûúác nhû Braxin, Mïhicö, Pïru vaâ Myä; àiïìu naây chó xaãy ra vúái
möåt nûúác duy nhêët (Thöí Nhô Kyâ) trong vñ duå cuãa chuáng töi. Ngûúåc laåi, úã Têy
Êu möåt söë lûúång àaáng kïí caác àaâi phaát soáng cöng cöång àaä àûa súã hûäu nhaâ nûúác
trung bònh lïn túái 48% vïì söë lûúång vaâ 55% vïì thõ phêìn.
Caác nûúác úã khu vûåc Chêu AÁ Thaái Bònh Dûúng, Trung vaâ Àöng Êu, vaâ caác
nûúác thuöåc Liïn Xö cuä coá hònh thûác súã hûäu khaá giöëng vúái trung bònh mêîu, mùåc
duâ súã hûäu úã möîi khu vûåc coá sûå khaác biïåt àaáng kïí, vñ duå, Inàönïxia vaâ Thaái Lan
coá chó söë súã hûäu nhaâ nûúác vïì truyïìn thöng thêëp hún so vúái àöåc quyïìn nhaâ nûúác
hoaân toaân vïì truyïìn thöng cuãa Cöång hoâa Dên chuã Nhên dên Triïìu Tiïn vaâ
Mianma. Tûúng tûå, ûu thïë cuãa súã hûäu tû nhên vïì truyïìn thöng úã Extönia vaâ
Mönàöva laåi tûúng phaãn vúái mö hònh súã hûäu nhaâ nûúác hoaân toaân úã Bïlaruát vaâ
Tuöëcmïnixtan.
Baãng 8.2 Súã hûäu nhaâ nûúác vïì truyïìn thöng vaâ GNP bònh quên àêìu ngûúâi
(giaá trõ trung bònh theo tûá phên võ)
Tûá phên võ vïì Baáo chñ Baáo chñ Truyïìn hònh Truyïìn hònh
GNP bònh quên àêìu (theo (theo (theo (theo
ngûúâi söë lûúång) thõ phêìn) söë lûúång) thõ phêìn)
1. Thêëp 0,486 0,497 0,667 0,780

2.Trung bònh - thêëp 0,550 0,565 0,792 0,781
3. Trung bònh - cao 0,129 0,106 0,463 0,473
4. Cao 0,000 0,000 0,474 0,527
Chuá thñch: Giaá trõ trung bònh cuãa caác tûá phên võ vïì GDP bònh quên àêìu ngûúâi. Súã hûäu
nhaâ nûúác vïì truyïìn thöng àûúåc tñnh theo söë lûúång vaâ tñnh theo thõ phêìn.
Nguöìn: Theo tñnh toaán cuãa caác taác giaã.
Caác nûúác ngheâo hún coá chó söë súã hûäu nhaâ nûúác vïì baáo chñ vaâ truyïìn thöng
cao hún (Baãng 8.2). Súã hûäu nhaâ nûúác àûúåc tñnh bùçng caách chia mêîu thaânh caác
tûá phên võ theo GNP àêìu ngûúâi nùm 1999. Chó söë súã hûäu nhaâ nûúác trung bònh
vïì baáo chñ (theo thõ phêìn) giaãm àaáng kïí tûâ 49,7% trong tûá phên võ thu nhêåp
thêëp nhêët xuöëng túái 0% trong tûá phên võ thu nhêåp cao nhêët. Vïì truyïìn hònh, tûá
phên võ thu nhêåp thêëp nhêët trung bònh coá 78% súã hûäu nhaâ nûúác (theo thõ phêìn),
so vúái 52,7% cuãa tûá phên võ thu nhêåp cao nhêët.
ÚÃ caác nûúác coá chó söë súã hûäu nhaâ nûúác trong nïìn kinh tïë cao hún, nhòn chung
cuäng coá chó söë súã hûäu nhaâ nûúác vïì truyïìn thöng cao hún (Baãng 8.3). Caác nûúác
nùçm trong tûá phên võ thêëp nhêët vïì chó söë doanh nghiïåp nhaâ nûúác, phaãn aánh
mûác súã hûäu nhaâ nûúác cao trong nïìn kinh tïë, súã hûäu nhaâ nûúác vïì baáo chñ chiïëm
trung bònh 48,5% (theo thõ phêìn) vaâ ngaânh truyïìn hònh laâ 78,6% (theo thõ phêìn).
Ngûúåc laåi, caác nûúác trong tûá phên võ cao nhêët vïì chó söë doanh nghiïåp nhaâ nûúác,
tûác laâ vúái mûác àöå súã hûäu nhaâ nûúác trong nïìn kinh tïë thêëp, súã hûäu nhaâ nûúác chó
chiïëm trung bònh 20,3% trong ngaânh baáo chñ (theo thõ phêìn) vaâ 60,4% trong
ngaânh truyïìn hònh (theo thõ phêìn).
Baãng 8.4 chó ra rùçng, caác chñnh phuã chuyïn chïë coá xu hûúáng súã hûäu caác traåm
truyïìn thöng nhiïìu hún. Möëi quan hïå trong caác tûá phên võ vïì chuyïn chïë mang
tñnh àún àiïåu.
Baãng 8.3. Súã hûäu nhaâ nûúác àöëi vúái truyïìn thöng vaâ chó söë doanh nghiïåp nhaâ nûúác
Baáo chñ Baáo chñ Truyïìn hònh Truyïìn hònh

Caác tûá phên võ vïì (theo (theo (theo (theo
chó söë DNNN söë lûúång) thõ phêìn) söë lûúång) thõ phêìn)
1. Cao 0,488 0,485 0,768 0,786

2. Trung bònh - cao 0,444 0,459 0,702 0,786
3. Trung bònh - thêëp 0,339 0,338 0,622 0,672
4. Thêëp 0,202 0,203 0,535 0,604
Chuá thñch: Giaá trõ trung bònh theo tûá phên võ vïì chó söë DNNN. Súã hûäu nhaâ nûúác vïì
truyïìn thöng àûúåc tñnh theo söë lûúång vaâ tñnh theo thõ phêìn.
Baãng 8.4. Súã hûäu nhaâ nûúác vïì truyïìn thöng vaâ mûác àöå chuyïn chïë
Baáo chñ Baáo chñ Truyïìn hònh Truyïìn hònh

Tûá phên võ vïì mûác àöå (theo (theo (theo (theo
chuyïn quyïìn söë lûúång) thõ phêìn) söë lûúång) thõ phêìn)
1. Cao 0,717 0,737 0,917 0,920

2. Trung bònh - cao 0,529 0,567 0,900 0,907
3. Trung bònh - thêëp 0,460 0,454 0,524 0,655
4. Thêëp 0,100 0,094 0,470 0,608
Chuá thñch: Giaá trõ trung bònh theo tûá phên võ vïì mûác àöå chuyïn chïë. Súã hûäu nhaâ nûúác vïì
truyïìn thöng àûúåc tñnh theo söë lûúång vaâ thõ phêìn.
Baãng 8.5 xem xeát, liïåu thu nhêåp theo àêìu ngûúâi, chó söë doanh nghiïåp
nhaâ nûúác, vaâ tñnh chuyïn chïë coá aãnh hûúãng àöåc lêåp àïën tònh traång súã hûäu
nhaâ nûúác trong truyïìn thöng hay khöng. Nhòn chung, caã ba biïën naây àïìu
coá aãnh hûúãng lúán trong mö hònh höìi quy. Trong viïåc phên tñch taác àöång
cuãa súã hûäu nhaâ nûúác vïì truyïìn thöng, chuáng töi dûåa vaâo caác chó söë thu
Baãng 8.5. Caác yïëu töë quyïët àõnh súã hûäu nhaâ nûúác vïì truyïìn thöng
GNP bònh Chó söë Mûác

Biïën söë quên àêìu ngûúâi DNNN chuyïn chïë Hùçng söë R2 N
Súã hûäu nhaâ nûúác -0,0084* -0,0185*** -0,8345* 1,0948* 0,5574 97
vïì baáo chñ (theo (0,0027) (0,0112) (0,1462) (0,1075)
thõ phêìn)
Súã hûäu nhaâ nûúác 0,0043 -0,0356* -0,5652* 1,1879* 0,3779 97

vïì truyïìn hònh (0,0035) (0,0133) (0,0908) (0,0572)
(theo thõ phêìn)
* Mûác yá nghôa laâ 1%

** Mûác yá nghôa laâ 5%
*** Mûác yá nghôa laâ 10%
Nguöìn: Söë liïåu cuãa caác taác giaã
nhêåp àêìu ngûúâi, chó söë doanh nghiïåp nhaâ nûúác, vaâ chó söë chuyïn chïë.
Bùçng chûáng sú böå thïí hiïån nhûäng thaách thûác lúán vúái quan àiïím trung hoaâ
vïì viïåc chñnh phuã súã hûäu ngaânh truyïìn thöng. Caác nûúác keám phaát triïín, can
thiïåp nhiïìu hún vaâ chuyïn chïë hún laâ nhûäng nûúác coá chó söë súã hûäu nhaâ nûúác
cao hún vïì truyïìn thöng. Lêåp luêån vïì thêët baåi thõ trûúâng uãng höå súã hûäu nhaâ
nûúác laåi khùèng àõnh quan àiïím ngûúåc laåi: caác nûúác giaâu hún, dên chuã hún, nïn
khùæc phuåc nhûäng thêët baåi cuãa thõ trûúâng bùçng súã hûäu nhaâ nûúác. Trong phêìn
phên tñch dûúái àêy chuáng töi tiïëp tuåc baân àïën vêën àïì àoá bùçng viïåc xem xeát hêåu
quaã cuãa súã hûäu nhaâ nûúác vïì truyïìn thöng.
Hêåu quaã cuãa viïåc súã hûäu nhaâ nûúác àöëi vúái truyïìn thöng
Trong phêìn naây, chuáng töi xem xeát möåt vaâi hêåu quaã cuãa súã hûäu nhaâ nûúác
vïì truyïìn thöng àöëi vúái möåt söë chó söë xaä höåi, nhû chó söë tûå do cuãa baáo chñ,
sûå vêån haânh cuãa chñnh trûúâng vaâ thõ trûúâng kinh tïë, vaâ caác chó söë kïët cuåc xaä
höåi nhû tó lïå tûã vong cuãa treã sú sinh vaâ söë nùm ài hoåc. Àiïìu quan troång trong
nhûäng phên tñch naây laâ chuáng töi coá thïí múã röång, trong chûâng mûåc coá thïí,
àïí liïn hïå caác kïët cuåc khaác nhau vúái súã hûäu nhaâ nûúác vïì truyïìn thöng hún
laâ vúái caác àùåc trûng khaác cuãa xaä höåi. Chuáng töi àaä chûáng minh rùçng, caác
nûúác ngheâo vúái nhûäng chñnh phuã can thiïåp maånh vaâ khöng dên chuã, seä coá
chó söë súã hûäu nhaâ nûúác àöëi vúái truyïìn thöng cao. Theo àoá, chuáng töi cöë àõnh
chó söë GNP bònh quên àêìu ngûúâi, möåt chó söë vïì sûå tham gia cuãa caác doanh
nghiïåp nhaâ nûúác trong nïìn kinh tïë, vaâ chó söë chuyïn chïë trong têët caã caác mö
hònh höìi quy. Viïåc cöë àõnh naây khöng àaãm baão cho chuáng töi möåt sûå giaãi
thñch roä raâng vïì nguyïn nhên cuãa möëi quan hïå giûäa súã hûäu nhaâ nûúác vïì
truyïìn thöng vaâ caác kïët cuåc khaác nhau. Trong khi súã hûäu nhaâ nûúác vïì
truyïìn thöng coá thïí thay thïë cho möåt vaâi khña caånh khöng quan saát cuãa biïën
“vïì àiïím yïëu keám”, nïëu súã hûäu nhaâ nûúác giuáp ngùn ngûâa nhûäng kïët cuåc
khöng coá lúåi, vúái àiïìu kiïån giûä caác biïën àöëi chûáng múã röång cuãa chuáng töi
khöng àöíi, thò noá phaãi coá tûúng quan chùåt cheä vúái nhûäng biïën “àiïím yïëu
keám” àaä bõ boã qua. Vñ duå, nhûäng àùåc àiïím àaä bõ boã qua cuãa möåt nûúác phaãi
phaãn aánh lúåi ñch cuãa chñnh phuã trong viïåc kiïím soaát luöìng thöng tin hay
nhûäng vêën àïì naâo khaác gêìn nhû thïë.
Àïí giaãi thñch àûúåc dïî daâng hún, chuáng töi maä hoáa têët caã caác biïën kïët cuåc,
cuäng nhû biïën àöëi chûáng, sao cho giaá trõ cao laâ töët. Vò vêåy, giaá trõ cao cuãa biïën
tham nhuäng hay tûã vong treã sú sinh lêìn lûúåt tûúng ûáng vúái ñt tham nhuäng vaâ tó
lïå tûã vong treã sú sinh thêëp.
Tûå do baáo chñ
Coá leä caách roä raâng nhêët àïí so saánh caác lyá thuyïët khaác nhau vïì súã hûäu nhaâ
nûúác trong truyïìn thöng laâ têåp trung vaâo àöå tûå do cuãa baáo chñ. Suy cho cuâng,
yá nghôa chñnh cuãa caác lyá thuyïët vïì chñnh phuã töët laâ súã hûäu nhaâ nûúác lúán hún,
nïëu coá thïí àûúåc, phaãi dêîn àïën tûå do baáo chñ nhiïìu hún, búãi vò truyïìn thöng
traánh khöng bõ kiïím soaát búãi caác caá nhên cûåc kyâ giaâu coá hoùåc coá caác quan
àiïím cûåc àoan.
Baãng 8.6 trònh baây kïët quaã höìi quy vïì thûúác ào “khaách quan” vïì tûå do truyïìn
thöng trong àiïìu kiïån súã hûäu cuãa nhaâ nûúác. Chuáng töi ào lûúâng àöå tûå do cuãa
truyïìn thöng qua nhûäng trûúâng húåp thûåc tïë nhaâ baáo vaâ caác àaâi truyïìn thöng bõ
quêëy röëi têåp húåp àûúåc tûâ baáo caáo cuãa Reporters Sans Frontieáres (2000) vïì söë
lûúång caác nhaâ baáo bõ giam giûä vaâ caác traåm truyïìn thöng bõ chñnh phuã àoáng cûãa.
Chuáng töi cuäng xêy dûång möåt thûúác ào khaác tûâ caác baáo caáo cuãa UÃy ban Baão vïå
Nhaâ baáo (2000) vïì söë lûúång thûåc tïë caác nhaâ baáo bõ bùæt giam. Chuáng töi cuäng xem
xeát thûúác ào vïì mûác àöå kiïím duyïåt Internet.
Baãng 8.6 cuäng chó ra aãnh hûúãng tiïu cûåc cuãa súã hûäu nhaâ nûúác vïì truyïìn
thöng àïën tûå do truyïìn thöng, giûä nguyïn thu nhêåp theo àêìu ngûúâi, mûác can
thiïåp, vaâ mûác àöå chuyïn chïë, vúái dûúái möåt nûãa caác hïå söë coá yá nghôa thöëng kï.
Truyïìn thöng coá xu hûúáng àöåc lêåp hún vaâ caác nhaâ baáo coá xu hûúáng bõ bùæt vaâ
töëng giam ñt hún khi truyïìn thöng thuöåc súã hûäu tû nhên. Xem xeát kyä hún böå söë
liïåu seä cho ta möåt bûác tranh phûác taåp. Sûå quêëy röëi cuãa caác nhaâ baáo laâ rêët cao úã
Kïnia, Nigiïria vaâ Thöí Nhô Kyâ, laâ nhûäng nûúác maâ truyïìn thöng àa phêìn do tû
nhên súã hûäu, coá leä búãi vò sûå quêëy röëi àaä thay thïë cho sûå kiïím soaát cuãa nhaâ nûúác
bùçng chïë àöå súã hûäu. Tuy nhiïn, sûå quêëy röëi vêîn úã mûác cao úã möåt vaâi nûúác vúái
mûác súã hûäu nhaâ nûúác cao vïì truyïìn thöng nhû Ùngöla, Bïlaruát, Iran vaâ Trung
Quöëc. Hún thïë nûäa, möåt vaâi nûúác vúái chïë àöå àöåc quyïìn nhaâ nûúác vïì truyïìn
thöng, nhû Cöång hoâa Dên chuã Nhên dên Triïìu Tiïn vaâ Cöång hoâa Dên chuã
Nhên dên Laâo, laåi thïí hiïån möåt “hiïåu ûáng Castro”: kiïím soaát nhaâ nûúác maånh
àïën mûác viïåc haån chïë hún nûäa tûå do truyïìn thöng bùçng caách quêëy röëi nhaâ baáo
trúã nïn khöng cêìn thiïët.
Chñnh trûúâng
Chuáng töi xem xeát hêåu quaã cuãa súã hûäu truyïìn thöng theo hai khña caånh vïì
caác diïîn biïën chñnh trõ. Thûá nhêët, chuáng töi xem xeát aãnh hûúãng cuãa súã hûäu
truyïìn thöng àïën quyïìn dên sûå vaâ quyïìn chñnh trõ cuãa dên chuáng möåt nûúác.
Nïëu luöìng thöng tin laâ thiïët yïëu àöëi vúái caác quyïìn cuãa dên chuáng, vaâ nïëu
Baãng 8.6. Tûå do truyïìn thöng
Súã hûäu Súã hûäu

nhaâ nûúác nhaâ nûúác GNP
vïì baáo chñ vïì truyïìn bònh Mûác
(theo thõ hònh (theo quên àêìu Chó söë chuyïn
Biïën söë phêìn) thõ phêìn) ngûúâi DNNN chïë Hùçng söë R2 N
Nhaâ baáo -0,0815*** 0,0013 0,0014 0,0412 -0,9223* 0,1650 97
bõ bùæt (0,0487) (0,0011) (0,0044) (0,0536) (0,0542)
giam -0,0247 0,0022* (0,0024) (0,0691) 0,8531* 0,1355 97
(RSF) (0,0423) (0,0009) (0,0045) (0,0661) (0,0825)
Traåm -0,0514 0,0018 -0,0045 0,0599 0,9710* 0,0771 97
truyïìn (0,0547) (0,0018) (0,0060) (0,0599) (0,0567)
thöng bõ 0,0622 0,0020 -0,0013 0,1309** 0,7930* 0,0802 97
àoáng cûãa (0,0730) (0,0013) (0,0048) (0,0606) (0,0926)
0,8726*
Nhaâ baáo -0,4136* 0,0065*** -0,0012 -0,0841 0,8966* 0,1929 97
bõ bùæt (0,1571) (0,0037) (0,0182) (0,2128) (0,2030)
giam (CPJ) -0,3753** 0,0119* -0,0042 -0,0277 0,9395* 0,1699 97
(0,1617) (0,0040) (0,0184) (0,2213) (0,2432)
CPJ: UÃy ban Baão vïå Nhaâ baáo
RSF: Nhaâ baáo khöng biïn giúái
Chuá thñch: Têët caã caác biïën phuå thuöåc àaä àûúåc sùæp xïëp sao cho giaá trõ lúán hún
tûúng ûáng vúái kïët cuåc töët hún. Mûác àöå tûå do truyïìn thöng muöën noái àïën chó söë
tûå do baáo chñ àöëi vúái caác túâ baáo vaâ chó söë tûå do phaát thanh truyïìn hònh àöëi vúái
truyïìn hònh vaâ àaâi phaát thanh. Sai söë chuêín àûúåc àùåt trong dêëu ngoùåc àún.
Nguöìn: Tñnh toaán cuãa caác taác giaã; söë liïåu cuãa CPJ (2000); söë liïåu cuãa RSF
(2000)
súã hûäu cuãa chñnh phuã vïì truyïìn thöng aãnh hûúãng àïën luöìng thöng tin, thò
chuáng töi seä thêëy möëi liïn hïå giûäa quyïìn vaâ súã hûäu cuãa chñnh phuã. Thûá hai,
luöìng thöng tin coá thïí thuác àêíy sûå giaám saát cuãa dên chuáng àöëi vúái chñnh
phuã vaâ tùng traách nhiïåm cuãa caác chñnh trõ gia trûúác caác haânh vi thiïëu àaåo
àûác. Trong trûúâng húåp naây, súã hûäu cuãa chñnh phuã vïì truyïìn thöng coá thïí
laâm tùng tham nhuäng (Besley vaâ Burgess sùæp xuêët baãn, Sen 1984, 1999).
Trong phêìn phên tñch naây, möåt lêìn nûäa chuáng töi laåi giûä khöng àöíi thu
nhêåp àêìu ngûúâi, súã hûäu nhaâ nûúác àöëi vúái caác doanh nghiïåp nhaâ nûúác, vaâ
tñnh chuyïn chïë.
Kïët quaã àûúåc trònh baâ y trong Baãng 8.7. Súã hûä u nhaâ nûúác vïì baáo chñ roä
raâng coá aã nh hûúãng tiïu cûåc àïën quyïìn cuãa cöng dên vaâ tham nhuäng.
Trong nhiïìu trûúâng húå p, aãnh hûúã ng cuãa súã hûäu nhaâ nûúác vïì baáo chñ coá yá
Baãng 8.7. Caác chñnh trûúâng

Súã hûäu Súã hûäu GNP
nhaâ nûúác nhaâ nûúác bònh
vïì baáo chñ vïì truyïìn quên Mûác
(theo thõ hònh (theo àêìu Chó söë chuyïn
Quyïìn -0,1872 0,0107* -0,0011 0,7772* -0,0511 0,8112 97

lûåc (0,0613) (0,0019) (0,0071) (0,0780) (0,0779)
chñnh -0,1278*** 0,0130* -0,0011 0,8275* -0,0816 0,8132 97
trõ (0,0682) (0,0019) (0,0079) (0,0692) (0,0852)
Tûå do -0,1531* 0,0105* -0,0002 0,5334* 0,1145*** 0,7507 97
dên sûå (0,0532) (0,0017) (0,0063) (0,0748) (0,0703)
-0,0804 0,0122* 0,0006 0,5886* 0,0608 0,7529 97
(0,0659) (0,0017) (0,0071) (0,0685) (0,0875)
Tham -0,6819*** 0,0661* -0,0289 0,8072*** 2,5209* 0,4863 79

nhuäng (0,4174) (0,0114) (0,0450) (0,4833) (0,4524)
0,0193 0,0728* -0,0174 1,2313** 1,8852* 0,4863 79
(0,4455) (0,0123) (0,0457) (0,5496) (0,6688)
Chuá thñch: Têët caã caác biïën phuå thuöåc àaä àûúåc sùæp xïëp sao cho giaá trõ lúán hún tûúng ûáng
vúái kïët cuåc töët hún. Sai söë chuêín àûúåc àùåt trong dêëu ngoùåc àún.
Nguöìn: Tñnh toaán cuãa caác taác giaã.
nghôa thöë ng kï, trong khi súã hûäu nhaâ nûúá c vïì truyïì n hònh nhòn chung laåi
khöng coá yá nghôa. Nhûäng kïët quaã naây phuâ húåp möåt caách hiïín nhiïn vúái
quan àiïím cho rùçng súã hûäu cuãa nhaâ nûúác vïì baá o chñ haån chïë luöìng thöng
tin túái dên chuáng, tûâ àoá giaãm búát giaá trõ cuãa quyïì n cöng dên vaâ hiïåu lûå c
cuãa chñnh phuã.
Nhòn chung, kïët quaã chuáng töi thu àûúåc àöëi vúái baáo chñ töët hún so vúái
truyïìn hònh. Àöëi vúái truyïìn hònh, aãnh hûúãng cuãa súã hûäu nhaâ nûúác noái chung
khöng coá yá nghôa. Möåt nguyïn nhên coá thïí laâ sûå goáp mùåt cuãa caác túâ baáo tû
nhên, möåt hiïån tûúång phöí biïën hún, àaä taåo ra möåt àöëi troång vúái truyïìn hònh
nhaâ nûúác, baão àaãm luöìng thöng tin tûå do hún so vúái khi caã hai lônh vûåc àïìu bõ
chñnh phuã kiïím soaát. Böå söë liïåu cuäng khùèng àõnh rùçng, nïëu chñnh phuã súã hûäu
caã baáo chñ vaâ truyïìn hònh, thò caác kïët quaã thu àûúåc seä xêëu hún khi chñnh phuã
chó súã hûäu möåt trong hai.
Hïå thöëng kinh tïë
Thöng tin do ngaânh truyïìn thöng cung cêëp cuäng coá thïí caãi thiïån kïët quaã hoaåt
àöång cuãa hïå thöëng kinh tïë. Khi dên chuáng coá àûúåc thöng tin àêìy àuã hún, thò
thöng qua caác hoaåt àöång chñnh trõ, hoå seä taác àöång hiïåu quaã hún àïën viïåc haån
chïë khaã nùng chñnh phuã laâm hoå töín haåi vïì kinh tïë bùçng caách nhû tõch thu taâi
saãn hay àiïìu tiïët doanh nghiïåp quaá mûác. Do àoá, caác chó söë quaãn trõ kinh tïë nhû
mûác àöå àaãm baão quyïìn súã hûäu khöng bõ tõch thu hay can thiïåp vaâ chêët lûúång
cuãa viïåc àiïìu tiïët, coá thïí cao hún úã nhûäng nûúác coá hoaåt àöång truyïìn thöng hiïåu
quaã hún.
Baãng 8.8 cho thêëy súã hûäu nhaâ nûúác vïì truyïìn thöng cao hún ài keâm vúái mûác
àöå àaãm baão quyïìn súã hûäu thêëp hún, àûúåc ào bùçng chó söë àaãm baão quyïìn súã hûäu
taâi saãn cuãa Viïån Tûå do vaâ ruãi ro bõ tõch thu cuãa Töí chûác Dõch vuå Ruãi ro Chñnh
trõ. Caác nûúác coá súã hûäu nhaâ nûúác vïì truyïìn thöng cao hún cuäng coá chêët lûúång
àiïìu tiïët thêëp hún, theo thûúác ào cuãa Ngên haâng Thïë giúái. Kïët quaã trong lônh
vûåc baáo chñ coá yá nghôa thöëng kï hún kïët quaã trong lônh vûåc phaát thanh vaâ
truyïìn hònh.
Caác kïët quaã vïì sûå àaãm baão vïì taâi saãn möåt lêìn nûäa cho thêëy súã hûäu cuãa chñnh
phuã vïì truyïìn thöng laâ khöng hiïåu quaã. Cuâng vúái nhûäng bùçng chûáng ban àêìu
cuãa chuáng töi vïì sûå tûå do baáo chñ vaâ caånh tranh chñnh trõ, bùçng chûáng naây hêåu
thuêîn maånh meä cho quan àiïím súã hûäu chñnh phuã vïì truyïìn thöng - àùåc biïåt laâ
baáo chñ - khöng caãi thiïån àûúåc kïët quaã hoaåt àöång cuãa hïå thöëng kinh tïë vaâ chñnh
trõ, nhûng coá thïí cuãng cöë àûúåc cú höåi duy trò quyïìn lûåc cuãa hoå.
Baãng 8.8. Caác thõ trûúâng kinh tïë
Súã hûäu Súã hûäu

nhaâ nûúác nhaâ nûúác GNP
vïì baáo chñ vïì truyïìn bònh Mûác
(theo thõ hònh (theo quên àêìu Chó söë chuyïn
An toaân -0,2415* 0,0114* 0,0295* -0,1035 0.5720* 0,5892 91
vïì taâi (0,0676 (0,0019) (0,0080) (0,1106) (0,1070)
saãn -0,0088 0,135* 0,0342* 0,0429 0,3611* 0,5893 91
(0,0611) (0,0018) (0,0081) (0,1230) (0,1236)
Ruãi ro -28428* 0,0650* 0,1105 -1,5156 9,2214* 0,3112 81
bõ tõch (0,6998) (0,0222) (0,1010) (1,1106) (0,9643)
thu -2,1013** 0,1007* 0,0975 -1,2372 9,3301 0,3084 81
(1,0370) (0,0272) (0,1144) (1,4425) (1,6183)
Chêët -0,5496 0,0204* 0,0627* 0,5395** -0,5032** 0,6046 97

lûúång (0,1748) (0,0046) (0,0178) (0,2427) (0,2412)
àiïìu tiïët -0,1458 0,0261* 0,0701* -0,8219 -0,8656* 0,6062 97
(0,1593) (0,0048) (0,0197) (0,2643) (0,2834)
vúái kïët cuåc töët hún. Sai söë chuêín àûúåc àùåt trong dêëu ngoùåc àún.
Caác kïët quaã vïì mùåt xaä höåi
Nhûäng phên tñch cuãa chuáng töi têåp trung vaâo tûå do chñnh trõ vaâ kinh tïë, nhûng
ai àoá coá thïí tranh luêån rùçng lúåi ñch thûåc sûå cuãa viïåc súã hûäu nhaâ nûúác vïì baáo chñ
laâ thuöåc vïì nhûäng thaânh viïn yïëu thïë trong xaä höåi. Thoaát khoãi sûå aãnh hûúãng
cuãa caác öng chuã tû baãn, caác phûúng tiïån truyïìn thöng cuãa nhaâ nûúác coá thïí phuåc
vuå caác nhu cêìu xaä höåi cuãa ngûúâi ngheâo vaâ nhûäng ngûúâi yïëu thïë, vaâ do àoá, caãi
thiïån caác kïët quaã xaä höåi. Traái laåi, möåt ngûúâi hoaâi nghi coá thïí cho rùçng, chñnh phuã
nïn sûã duång quyïìn súã hûäu cuãa mònh vïì truyïìn thöng àïí cêëm tûå do ngön luêån
cuãa baáo chñ vaâ ngùn caãn nhûäng nhoám yïëu thïë coá àûúåc cú chïë phaát ngön phaãn
àöång. Súã hûäu nhaâ nûúác seä ài keâm vúái caác kïët quaã xaä höåi keám hún.
Nhûäng dûå baáo ngûúåc chiïìu cuãa hai quan àiïím trïn coá thïí àûúåc àaánh giaá
bùçng thûåc nghiïåm. Baãng 8.9 cho thêëy möëi quan hïå giûäa súã hûäu nhaâ nûúác vïì
truyïìn thöng vúái caác chó söë vïì giaáo duåc vaâ y tïë, vúái viïåc giûä caác yïëu töë vïì thu
nhêåp àêìu ngûúâi, súã hûäu cuãa nhaâ nûúác vïì caác doanh nghiïåp, vaâ mûác àöå chuyïn
chïë khöng àöíi. ÚÃ caác nûúác coá chó söë súã hûäu nhaâ nûúác vïì truyïìn thöng cao,
chuáng töi thêëy thúâi gian ài hoåc, tó lïå nhêåp hoåc vaâ tó lïå hoåc sinh trïn giaáo viïn
àïìu thêëp. Taåi caác nûúác naây, nhûäng chó söë vïì y tïë nhû tuöíi thoå trung bònh, tó lïå
tûã vong treã sú sinh vaâ dinh dûúäng cuäng thêëp hún. Cú cêëu súã hûäu ngaânh truyïìn
thöng ài keâm vúái caác biïën chñnh trõ vaâ kinh tïë töët hún cuäng thïí hiïån nhûäng kïët
quaã xaä höåi khaã quan hún. Nhûäng kïët quaã thu àûúåc vïì kïët quaã xaä höåi nhòn chung
àïìu maånh hún so vúái kïët quaã vïì caác biïën chñnh trõ vaâ kinh tïë, àiïìu naây àuáng vúái
caã truyïìn hònh vaâ baáo chñ.
Baãng 8.9. Caác kïët quaã xaä höåi
Súã hûäu Súã hûäu nhaâ

nhaâ nûúác nûúác vïì
vïì baáo chñ truyïìn hònh GNP bònh
(theo thõ (theo thõ quên àêìu Chó söë Mûác
Biïën söë phêìn) phêìn) ngûúâi DNNN chuyïn chïë Hùçng söë R2 N
Thúâi gian -12,4252*** -0,2927 0,6594 11,2771 31,1315* 0,1791 67

ài hoåc (6,8314) (0,1882) (0,6836) (10,9235) (10,8036)
-18,6429* -0,0990 0,2327 5,8109 44,3819 0,2221 67
(7,1035) (0,2068) (0,6922) (9,4805) (10,8167)
Tó lïå -17,6477** 0,1021 0,5956 -10,0709 106,0125* 0,1137 92
nhêåp hoåc (9,0161) (0,1762) (0,7532) (10,93333 (10,9157)
-15,5171*** 0,3166 0,5261 -7,6437 107,4779* 0,1155 92
(9,4133) (90,1983 (0,7678) (10,8303) (12,8582)
Tó lïå hoåc -0,1909* 0,0076* 0,0004 -0,1646* 0,8529* 0,3976 89

sinh/giaáo (0,0627) (0,0017) (0,0079) (0,0641) (0,0562)
viïn -0,2537* 0,0107* -0,0042 -0,1904* 0,9724* 0,3879 89
(0,0651) (0,0019) (0,0077) (0,0758) (0,0834)
í
(Xem tiïëp ttrang sau)
Baãng 8.9. Caác kïët quaã xaä höåi (tiïëp)
Súã hûäu Súã hûäu nhaâ

nhaâ nûúác nûúác vïì
vïì baáo chñ truyïìn hònh GNP bònh
(theo thõ (theo thõ quên àêìu Chó söë Mûác
Biïën söë phêìn) phêìn) ngûúâi DNNN chuyïn chïë Hùçng söë R2 N
Tuöíi thoå -11,1692 0,4709* 0,3563 -5,7165*** 69,7560* 0,4680 95

bònh quên (3,1662) (0,0694) (0,3664) (3,5440) (3,6037)
-10,8742* 0,6196* 0,2580 -4,9429 72,0350* 0,4741 95
(3,3970) (0,0726) (0,3609) (3,8853) (4,7135)
Tó lïå tûã -0,2692 0,0086* 0,0007 -0,1184 0,9052* 0,4142 95
vong treã (0,0833) (0,0015) (0,0082) (0,0891) (0,0944)
sú sinh -0,2548* 0,0122* -0,0015 -0,0953 0,9514* 0,4170 95
(0,0835) (0,0020) (0,0086) (0,0936) (0,1133)
Dinh -332,0943** 26,9430* 4,7406 -155,0844 2841,2880* 0,4102 93
dûúäng (159,8358) (4,8200) (16,2370) (205,9862) (214,3279)
-327,5296** 30,8943* 0,0288 -96,7649 2889,1050* 0,4265 93
(167.5104) (4,5334) (17,5395) (197,5197) (254,9896)
vúái kïët quaã töët hún. Sai söë chuêín àûúåc àùåt trong dêëu ngoùåc àún.
Súã hûäu hay àöåc quyïìn?
Kïët quaã tûâ nhûäng phêìn trïn àaä dêîn àïën möåt cêu hoãi quan troång: liïåu aãnh
hûúãng bêët lúåi cuãa súã hûäu nhaâ nûúác vïì truyïìn thöng coá phaãi hoaân toaân bõ
chi phöëi búãi tònh traång àöåc quyïìn hoùåc gêìn nhû àöåc quyïìn hay khöng? Noái
caách khaác, liïåu súã hûäu nhaâ nûúác nhiïìu hún coá phaãi luác naâo cuäng xêëu, thêåm
chñ ngay caã khi thõ phêìn coân thêëp hay khöng? Vaâo thúâi àiïím BBC àûúåc
thaânh lêåp taåi Anh, nhûäng ngûúâi uãng höå súã hûäu nhaâ nûúác nhêët quyïët àoâi
àöåc quyïìn. Nhûäng nùm gêìn àêy, möåt cuöåc tranh luêån ïm dõu hún àaä nöíi
lïn, àùåc biïåt taåi Têy u, nhúâ àoá súã hûäu nhaâ nûúác úã mûác àöå naâo àoá, nhêët laâ
trong truyïìn hònh, àûúåc coi laâ àuã àïí giuáp cöng chuáng tiïëp cêån àûúåc nhûäng
nöåi dung maâ nïëu khöng thò khöng thïí coá àûúåc qua kïnh truyïìn thöng tû
nhên. Vò khöng quöëc gia naâo trong mêîu àiïìu tra cuãa chuáng töi coá àöåc
quyïìn tû nhên vïì baáo chñ hay truyïìn hònh, cêu hoãi vïì àöåc quyïìn chó daânh
cho súã hûäu nhaâ nûúác.
Àïí nhêën maånh luêån àiïím naây, chuáng töi chia mêîu àiïìu tra thaânh caác
nhoám (vúái qui mö khöng àïìu) theo mûác àöå kiïím soaát cuãa nhaâ nûúác vïì töíng
N
lûúång baáo phaát haânh vaâ söë ngûúâi xem truyïìn hònh. Vò vêåy, chuáng töi taåo ra
0 95 caác biïën giaã phaãn aánh mûác àöå kiïím soaát nhaâ nûúác vïì lûúång baáo phaát haânh
tûâ 0 àïën dûúái 25%, tûâ 25 àïën dûúái 50%, tûâ 50 àïën dûúái 75% vaâ trïn 75%.
95 Chuáng töi àaä taåo ra caác biïën giaã tûúng tûå àïí phaãn aánh viïåc nhaâ nûúác kiïím
soaát khaán giaã xem truyïìn hònh. Chuáng töi goåi trûúâng húåp caác quöëc gia coá
2 95 mûác àöå kiïím soaát cuãa nhaâ nûúác trïn 75% laâ coá àöåc quyïìn nhaâ nûúác vúái thõ
trûúâng tûúng ûáng. Chuáng töi chaåy laåi mö hònh höìi quy àaä àûúåc thïí hiïån
0 95 trong caác baãng tûâ 8.6-8.9 vúái caác biïën giaã (chó daânh cho ngaânh baáo chñ vaâ
truyïìn hònh) thay vò tñnh chêët tuyïën tñnh trong taác àöång cuãa súã hûäu nhaâ nûúác
2 93
vïì truyïìn thöng. Biïën giaã bõ boã qua luön tûúng ûáng vúái tûá phên võ thûá 2, àoá
laâ phên võ tûâ 25 àïën dûúái 50%. Chuáng töi xem xeát kïët quaã thay àöíi nhû thïë
5 93
naâo so saánh giûäa caác phên võ.
Kïët quaã vïì àöå tûå do truyïìn thöng, chñnh trûúâng vaâ thõ trûúâng kinh tïë àïìu
khöng khùèng àõnh rùçng hêåu quaã bêët lúåi cuãa súã hûäu nhaâ nûúác àïën caác kïët cuåc chó
àún thuêìn do àöåc quyïìn nhaâ nûúác gêy ra. Nhòn chung, khöng coá hònh thaái roä
raâng naâo nöíi lïn tûâ caác dûä liïåu, vò vúái tûá phên võ thûá 3 vaâ thûá 4, súã hûäu nhaâ nûúác
thûúâng coá aãnh hûúãng tiïu cûåc khaá lúán. Tuy nhiïn, hêìu hïët caác hïå söë tûúng quan
vïì caác biïën giaã súã hûäu theo caác phên võ àïìu khöng coá yá nghôa thöëng kï. Toám laåi,
chuáng töi khöng trònh baây caác kïët quaã naây.
Kïët quaã roä raâng hún trong trûúâng húåp caác kïët cuåc xaä höåi. Àiïín hònh,
nhûng khöng phaãi luön àuáng, àöëi vúái caã baáo chñ vaâ truyïìn hònh, laâ caác hïå söë
tûúng quan cuãa biïën giaã úã tûá phên võ thûá nhêët mang dêëu dûúng trong khi hïå
söë tûúng quan cuãa biïën giaã úã tûá phên võ thûá 3 vaâ thûá 4 laåi laâ êm. Bùçng chûáng
naây cho thêëy quaã caác kïët cuåc xaä höåi àaä xêëu ài suöët quaá trònh tùng dêìn mûác
àöå súã hûäu chñnh phuã vïì truyïìn thöng. Caâng caånh tranh cao trong truyïìn
thöng, caác kïët quaã caâng töët. Traái laåi, nïëu caác kïët quaã xêëu chó àún thuêìn do
àöåc quyïìn chi phöëi thò chuáng töi àaä phaãi nhòn thêëy hïå söë tûúng quan bùçng
khöng vúái caác biïën giaã úã tûá phên võ thûá nhêët vaâ thûá 3. Àiïìu naây cho thêëy, nhû
chuáng töi àaä khùèng àõnh - àùåc biïåt trong trûúâng húåp truyïìn hònh - rùçng taác
àöång bêët lúåi coá yá nghôa thöëng kï lúán nhêët àïën caác kïët cuåc xaä höåi xuêët hiïån
trong trûúâng húåp àöåc quyïìn nhaâ nûúác.
Kïët luêån
Chûúng naây trònh baây möåt loaåt caác bùçng chûáng vïì caác hiïåu quaã bêët lúåi cuãa súã
hûäu nhaâ nûúác vïì truyïìn thöng, khi giûä nguyïn caác àùåc àiïím quöëc gia khöng
àöíi. Súã hûäu nhaâ nûúác vïì truyïìn thöng laâ bêët lúåi cho caác kïët quaã kinh tïë, chñnh
trõ vaâ àùåc biïåt laâ xaä höåi. Phaát hiïån sau àùåc biïåt quan troång khi gùæn vúái nhûäng
lêåp luêån phöí biïën àûúåc àûa ra nhùçm biïån minh cho súã hûäu nhaâ nûúác trong
nhûäng ngaânh khaác nhau, kïí caã truyïìn thöng, bùçng caách viïån àïën nhu cêìu xaä
höåi cuãa nhoám yïëu thïë. Nïëu àuáng, phaát hiïån cuãa chuáng töi àaä phaãi liïn tuåc
minh chûáng cho luêån àiïím naây. Àùçng naây, bùçng chûáng laåi cho thêëy, súã hûäu tû
nhên vïì truyïìn thöng tùng lïn thöng qua quaá trònh tû nhên hoáa hoùåc khuyïën
khñch sûå gia nhêåp (ngaânh) laåi thuác àêíy haâng loaåt caác muåc tiïu kinh tïë vaâ chñnh
trõ khaác nhau, àùåc biïåt laâ nhu cêìu xaä höåi cuãa ngûúâi ngheâo.

Barro, Robert and Jong-Wha Lee. 1996, “International Measures of Schooling Years and
Schooling Quality.” American Economic Review 86(2): 218-23.
Berezovsky, Boris. 2000. “Our Reverse Revolution: Under Yeltsin, We Oligarchs Helped Stop
Russia from Reverting to its Old, Repressive Ways.” Washington Post, October 26.
Besley, Timothy, and Robin Burgess. Forthcoming. “The Political Economy of Government
Responsiveness: Theory and Evidence from India.” Quarterly Journal of Economics.
Committee to Protect Journalists. 2000. Attacks on the Press in 1999: A Worldwvide Survey by
the Committee to Protect journalists. Available online: http: / /www.cpg.org.
Coase, Ronald H. 1959. “The Federal Communications Commission.” Journal of Law and
Economics 2(5): 1-40.
Demsetz, Harold. 1989. “The Amenity Potential of Newspapers and the Reporting of
Presidential Campaigns.” In H. Demsetz, ed., Efficiency, Competition, and Policy. London:
Basil Blackwell.
Demsetz, Harold, and Kenneth Lehn. 1985. “The Structure of Corporate Ownership: Causes
and Consequences.” Journal of Political Economy 93(6): 1155-77.
Djankov, Simeon, Caralee McLiesh, Tatiana Nenova, and Andrei Shleifer. “Who Owns the
Media.” Working paper. National Bureau of Economic Research, Cambridge,
Massachusetts.
__________. Forthcoming. “Who Owns the Media?” Journal of Law and Economics.
European Institute of the Media. 2000. “Media in the CIS.” Duesseldorf, Germany.
Fraser Institute. 2000. Economic Freedom of the World. Vancouver, Canada.
Freedom House.2000a. The Annual Survey of Press Freedonm 2000. New York. Available on:
http://www.freedomhouse.org/ research/presssurvey.htm.
__________.2000b. Freedonm in the World: Annual Survey of Freedom Counltry Ratings
1999/2000, Available online: http: //www.freedomhouse.org/research/freeworld
/2000/index.htm.
Grossman, Sanford J., and Oliver Hart. 1988. “One Share-One Vote and the Market for
Corporate Control.” Journal of Financial Econonmics 20(1-2): 175-202.
Kaufmann, Daniel, Aart Kraay, and Pablo Zoido-Lobaton. 1999. “Governance Matters.”
Policy Research Working Paper no. 2196. World Bank, Washington, D.C.
La Porta Rafael, Florencio Lopez-de-Silanes, and Andrei Shleifer. 1999. “Corporate
Ownership around the World.” Jouirnal of Finance 54(2): 471-517.
La Porta, Rafael, Florencio Lopez-de-Silanes, Andrei Shleifer, and Robert Vishny. 1999. “The
Quality of Government.” Journal of Law, Econonmics, and Organization 15(3): 222-79.
Polity IV Project. 2000. Polity IV Dataset: Political Reginme Characteristics and Transitions, 1800-
1999. College Park, Maryland: University of Maryland, Center for International
Development and Conflict Management. Available online: http: /
/www.cidcm.umd.edu/inscr/polity.
Political Risk Services. 2000. International Country Risk Guide. East Syracuse, New York:
Institutional Reform and Informational Sector.
Reporters Sans Frontieres. 2000. Annual Report 2000. Available online: http://www.rsf.fr.
Sen, Amartya. 1984. Poverty and Famines. Oxford, U.K.: Oxford University Press.
__________. 1999. Development as Freedoml. New York: Alfred A. Knopf.
Simons, Henry. 1948. Economic Policy of a Free Society. Chicago: University of Chicago Press.
Stigler, George. 1961. “The Economics of Information.” Journal of Political Economy 69(3): 213-
25.
Stiglitz, Joseph E. 2000. “The Contributions of the Economics of Information to Twentieth
Century Economics.” Quarterly Journal of Econonmics 115(4): 1441-78.
UNDP (United Nations Development Programme). 2000. Humian Developnient Report 2000.
New York.
UNESCO (United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization). 1999. Annuall
Statistical Yearbook. Paris, France: Institute for Statistics.
World Association of Newspapers. 2000. World Press Trends 2000. Paris: Zenith Media.
World Bank. 2000a. Database of Enterprise Indicators on Transition Economies, Europe, and
Central Asia Region. Washington, D.C.
__________. 2000b. World Developnient Indicators 2000. Washington, D.C.
Zenith Media. 2000a. Aniericas Market and Mediafact. London, the United Kingdom.
__________. 2000b. Asia Pacific Market and Mediafact. London.
__________. 2000c. Central and Eastern European Market and Mediafact. London.
__________. 2000d. Middle East and Africa Market and Mediafact. London.
__________. 2000e. Western Euiropean Market and Mediafact. London.
9
Truyïìn thöng vúái tû caách laâ möåt ngaânh:
Cú súã kinh tïë cuãa truyïìn thöng àaåi chuáng
Bruce M.Owen
Chuáng ta thûúâng xem xeát truyïìn thöng àaåi chuáng úã caác nûúác àang phaát triïín
qua lùng kñnh chñnh trõ, àùåt ra caác cêu hoãi nhû, liïåu chuáng coá chõu sûå kiïím soaát
hay kiïím duyïåt cuãa nhaâ nûúác vaâ mûác àöå thuác àêíy tiïën böå caác muåc tiïu dên chuã
nhû sûå minh baåch trong hoaåt àöång cuãa chñnh phuã vaâ tûå do ngön luêån qua cöng
viïåc cuãa caác nhaâ baáo. Viïåc xem xeát vai troâ cuãa truyïìn thöng trong phaát triïín
cuäng thûúâng têåp trung vaâo caác aãnh hûúãng cuãa truyïìn thöng àïën khaán giaã vaâ
àïën caác giaá trõ vùn hoáa (xem Ngên haâng Thïë giúái, 2001, chûúng 10). Chûúng
naây xem xeát hoaåt àöång truyïìn thöng àún giaãn nhû möåt ngaânh kinh doanh.
Àoáng goáp trûåc tiïëp cuãa truyïìn thöng àaåi chuáng vaâo saãn lûúång kinh tïë khaá
khiïm töën; úã hêìu hïët caác nûúác, duâ laâ giaâu hay ngheâo thò àêy laâ möåt lônh vûåc tûúng
àöëi nhoã. Vñ duå, nùm 1999 lônh vûåc phaát thanh truyïìn hònh àaä àoáng goáp 0,7% vaâo
töíng saãn phêím quöëc nöåi cuãa Myä; têët caã caác dõch vuå truyïìn thöng liïn quan àïën in
êën, göìm baáo chñ vaâ têåp san, àaä àoáng goáp 1,06%, vaâ phim aãnh àoáng goáp 0,3%. Tuy
nhiïn, caác aãnh hûúãng chñnh trõ vaâ aãnh hûúãng phi kinh tïë khaác cuãa truyïìn thöng
àaåi chuáng laåi coá têìm quan troång rêët lúán, vaâ caác aãnh hûúãng kinh tïë giaán tiïëp cuãa
truyïìn thöng àöëi vúái sûå phaát triïín kinh tïë khöng keám phêìn quan troång. Truyïìn
thöng àûúåc quaãng caáo höî trúå laâ möåt nguöìn thöng tin chñnh cho thûúng maåi vaâ
tiïu duâng vaâ laâ phûúng tiïån phöí biïën kiïën thûác, caã hai hoaåt àöång naây àïìu àoáng
goáp cho tùng trûúãng kinh tïë. Sûå sùén coá cuãa thöng tin thûúng maåi trong quaãng caáo
giuáp cho ngûúâi tiïu duâng giaãm àûúåc rêët nhiïìu chi phñ tòm kiïëm vaâ giao dõch, àöìng
thúâi taåo ra möåt khaã nùng marketing àaåi chuáng nhúâ vaâo tñnh chêët hiïåu quaã kinh tïë
theo quy mö vaâ theo phaåm vi cuãa noá. Tûúng tûå, sûå phöí biïën thöng tin thûúng maåi
nhû, giaá caã haâng hoáa, mûác lûúng, àaä laâm tùng thïm nùng suêët cuãa caác doanh
nghiïåp coá quy mö nhoã. Truyïìn thöng àaåi chuáng coân coá yá nghôa, thêåm chñ laâ vö
cuâng quan troång, vúái caác muåc àñch giaáo duåc, vùn hoáa, chñnh trõ.
219
Tuy nhiïn, caác lúåi ñch vùn hoáa, chñnh trõ hay lúåi ñch kinh tïë giaán tiïëp, ñt ra laâ
trong nïìn kinh tïë thõ trûúâng, khöng thïí töìn taåi nïëu nhû àoá khöng phaãi laâ möåt
ngaânh kinh doanh thaânh cöng. Do vêåy, viïåc tòm hiïíu caác nhên töë kinh tïë àïí giaãi
thñch cho cú súã thûúng maåi vaâ cú cêëu cuãa haäng truyïìn thöng laâ rêët quan troång.
Àöëi vúái chuã súã hûäu cuãa caác haäng truyïìn thöng, thaânh cöng trong thûúng maåi,
hoùåc phaãi laâ thaânh cöng cuãa chñnh baãn thên haäng, hoùåc phaãi laâ àiïìu kiïån cêìn
thiïët àïí àaåt àûúåc vaâ duy trò uy tñn, quyïìn lûåc vaâ sûå aãnh hûúãng. Àoá laâ vò hoå
khöng thïí coá àûúåc quyïìn lûåc vaâ sûå aãnh hûúãng nïëu khöng coá thaânh cöng trong
thûúng maåi, ngoaåi trûâ trûúâng húåp khöng coá caånh tranh. Noái chung, nöåi dung
chûúng trònh truyïìn thöng nhùçm phuåc vuå töët nhêët cho caác chuã súã hûäu cuãa caác
haäng truyïìn thöng, nhûäng ngûúâi coá yá àöì gêy dûång quyïìn lûåc vaâ sûå aãnh hûúãng,
seä khöng àöìng nhêët vúái nöåi dung mang laåi sûå thaânh cöng trong thûúng maåi -
vaâ do àoá laâ nöåi dung cuãa sûå söëng coân - trong möåt thõ trûúâng caånh tranh (xem
Owen 1975 vïì nhûäng tranh luêån söi nöíi vïì möëi quan hïå giûäa cêëu truác ngaânh
truyïìn thöng vúái caånh tranh kinh tïë coá aãnh hûúãng àïën nöåi dung truyïìn thöng).
Àùåc àiïím kinh tïë cuãa caác saãn phêím truyïìn thöng
Ngaânh truyïìn thöng taåo ra 2 saãn phêím: nöåi dung chûúng trònh truyïìn thöng
vaâ quaãng caáo. Mùåc duâ hai saãn phêím naây coá sûå phuå thuöåc lêîn nhau, nhûng laåi
coá nhûäng àùåc àiïím khaác biïåt nhau.
Nöåi dung truyïìn thöng
Truyïìn thöng àaåi chuáng baán nöåi dung chûúng trònh, thñ duå nhû thöng tin vaâ
chûúng trònh giaãi trñ, cho ngûúâi tiïu duâng. Àïí laâm àiïìu àoá, truyïìn thöng àaä
thu huát nhûäng khaán giaã maâ chñnh hoå thûúâng bõ baán cho ngûúâi quaãng caáo. Búãi
vêåy, ngaânh truyïìn thöng coá hai saãn phêím hay hai nguöìn thu nhêåp: nöåi dung
chûúng trònh vaâ khaán giaã. Coá rêët nhiïìu vñ duå vïì hoaåt àöång truyïìn thöng úã caã
hai thaái cûåc trïn. Chùèng haån, caác phûúng tiïån truyïìn thöng nhû truyïìn hònh
quaãng caáo truyïìn thöëng hoaân toaân dûåa vaâo viïåc baán khaán giaã cho ngûúâi quaãng
caáo; caác phûúng tiïån truyïìn thöng khaác nhû xûúãng phim vaâ nhaâ xuêët baãn saách
laåi dûåa hoaân toaân vaâo viïåc baán nöåi dung cho ngûúâi tiïu duâng maâ khöng baán
khaán giaã cho quaãng caáo; coân möåt söë phûúng tiïån truyïìn thöng nhêët àõnh nhû
baãng hiïåu quaãng caáo, túâ rúi vaâ têåp san laåi hoaân toaân chó laâ quaãng caáo.
Truyïìn thöng àaåi chuáng súám nhêët, ngoaâi caác baâi giaãng kinh, laâ caác túâ baáo vaâ
têåp san. Cho àïën giûäa thïë kyã 19, caác toâa soaån baáo úã nhiïìu nûúác múái bùæt àêìu
Truyïìn thöng vúái tû caách laâ möåt ngaânh: Cú súã kinh tïë cuãa truyïìn thöng àaåi chuáng 221
hûúãng thu nhêåp quaãng caáo kiïëm àûúåc tûâ haâng loaåt nhûäng ngûúâi tiïëp thõ múái vïì
haâng tiïu duâng. Coá nhiïìu nhên töë cuâng taåo ra sûå tùng lïn àöåt biïën trong söë
lûúång baáo phaát haânh: cöng nghïå múái trong lônh vûåc giao thöng àaä taåo àiïìu kiïån
cho sûå phaát triïín cuãa thõ trûúâng àaåi chuáng vaâ taåo thuêån lúåi cho viïåc phaát haânh
baáo chñ röång khùæp hún, trònh àöå dên trñ tùng lïn laâm tùng thïm nhu cêìu baáo
phaát haânh, vaâ cöng nghïå múái trong in êën cuäng nhû caác thiïët bõ in êën giaá reã ngaây
caâng tùng àaä laâm cho söë lûúång phaát haânh ngaây caâng nhiïìu hún vaâ giaá àùåt mua
baáo thêëp hún.
Laâ möåt saãn phêím tiïu duâng, nöåi dung truyïìn thöng coá hai àùåc trûng kinh tïë
cú baãn. Thûá nhêët, nöåi dung truyïìn thöng laâ möåt haâng hoáa cöng cöång. Àiïìu naây
àún giaãn coá nghôa laâ viïåc taåo ra möåt phêìn nöåi dung nhêët àõnh, chùèng haån nhû
möåt cêu chuyïån baáo chñ, cho ngûúâi àoåc àêìu tiïn cuäng khöng töën keám hún so vúái
ngûúâi àoåc thûá 10.000. Nïëu viïåc taåo ra möåt cêu chuyïån tiïu töën 500 àöla thò chi
phñ bònh quên cho möåt ngûúâi àoåc laâ 500 àöla nïëu chó coá möåt ngûúâi àoåc, vaâ seä laâ
0,05 àöla/ngûúâi nïëu coá 10.000 ngûúâi àoåc. Toám laåi, viïåc saãn xuêët ra nöåi dung
truyïìn thöng àaåi chuáng àûúåc àùåc trûng búãi tñnh hiïåu quaã kinh tïë rêët lúán theo
quy mö. Àùåc àiïím naây àuáng vúái têët caã caác phûúng tiïån truyïìn thöng àaåi chuáng,
tûâ baáo chñ àïën àaâi truyïìn hònh vïå tinh.
Àùåc trûng cú baãn thûá hai cuãa nöåi dung truyïìn thöng chñnh laâ tñnh khöng
àöìng nhêët hay tñnh khaác biïåt. Khöng coá hai yïëu töë naâo cuãa nöåi dung truyïìn
thöng laâ giöëng nhau, möåt phêìn búãi vò truyïìn thöng laâ ngaânh coá baãn quyïìn súã
hûäu trñ tuïå trong viïåc taåo ra saãn phêím; phêìn khaác laâ vò lyá do thûúng maåi, caác
phûúng tiïån truyïìn thöng cêìn phaãi taåo ra sûå khaác biïåt trong nöåi dung truyïìn
thöng cuãa mònh àïí caånh tranh thaânh cöng vúái caác phûúng tiïån truyïìn thöng coá
lûúång khaán giaã lúán hún, vaâ do àoá coá chi phñ àún võ thêëp hún. Viïåc taåo ra sûå khaác
biïåt saãn phêím laâ möåt hoaåt àöång töën keám maâ nhòn chung phaãi àöëi mùåt vúái xu
hûúáng hiïåu suêët giaãm dêìn theo quy mö.
Cêëu truác cuãa ngaânh baáo chñ seä minh hoåa cho caác nhên töë naây. Tñnh hiïåu quaã
kinh tïë theo quy mö trong viïåc daân traãi chi phñ taåo ra nöåi dung trong söë baáo àêìu
tiïn cho möåt söë lûúång ngûúâi àoåc àang tùng lïn cho thêëy rùçng túâ baáo coá thïí laâ
möåt àöåc quyïìn tûå nhiïn. Vò nhûäng túâ baáo coá söë lûúång phaát haânh lúán hún, seä coá
chi phñ àún võ thêëp hún nïn chuáng coá thïí àaánh bêåt caác túâ baáo nhoã hún khoãi thõ
trûúâng. Tuy nhiïn, hêìu hïët caác nûúác àïìu coá nhiïìu hún möåt túâ baáo àïí phuåc vuå
thõ trûúâng caã nûúác vaâ tûâng àõa phûúng. Sûå goáp mùåt cuãa nhiïìu túâ baáo khöng
nhêët thiïët coá nghôa laâ thõ trûúâng coá sûå mêët cên bùçng àïí hûúáng túái àöåc quyïìn.
Àún giaãn coá thïí chó laâ caác túâ baáo caånh tranh àaä tòm caách löi cuöën caác àöëi tûúång
ngûúâi àoåc khaác nhau hay caác nhaâ quaãng caáo khaác nhau, möîi nhoám àïìu coá caác
thõ hiïëu khaác nhau maâ khöng thïí àûúåc thoãa maän cuâng möåt luác búãi chó möåt
ngûúâi cung cêëp nöåi dung. Sûå khaác biïåt coá thïí dûúái nhiïìu hònh thûác. Möåt söë
phûúng tiïån truyïìn thöng, vñ duå nhû caác túâ baáo àõa phûúng thò chuyïn mön hoáa
theo àõa phûúng. Túâ Thúâi baáo Bombay khöng thïí caånh tranh úã Cancuátta búãi vò noá
khöng thïí theo doäi möåt caách hiïåu quaã caác tin tûác chi tiïët cuãa vuâng Cancuátta,
nhûng noá vêîn duy trò sûå hêëp dêîn àöëi vúái khaán giaã vaâ nhûäng ngûúâi quaãng caáo
úã Bombay. Tûúng tûå, Ulanbato, Möng Cöí, rêët khoá coá khaã nùng höî trúå cho caã 18
túâ baáo “chñnh thöëng” vaâo nùm 1994 nïëu nhûäng túâ baáo naây khöng coá nhûäng sûå
khaác biïåt roä neát vïì àûúâng löëi chñnh trõ vaâ caác mùåt khaác (xem Williams 1995).
Taåi nhiïìu nûúác, baáo chñ cuäng àûúåc chuyïn mön hoáa theo phe phaái chñnh trõ.
Caác túâ baáo phi thûúng maåi vaâ àûúåc caác àaãng chñnh trõ taâi trúå laâ khaá phöí biïën.
Möåt söë ngûúâi àoåc khöng thïí tin vaâo nöåi dung cuãa nhûäng túâ baáo cuãa àaãng àöëi
lêåp, hay coá thïí àún giaãn laâ thñch quan àiïím riïng cuãa hoå àûúåc cuãng cöë thïm búãi
nöåi dung coá cuâng khuynh hûúáng. Caác toâa soaån àang tòm caách caånh tranh trong
möåt ngaânh coá tñnh hiïåu quaã kinh tïë theo quy mö àûúng nhiïn seä hûúáng vïì
nhoám khaách haâng coá thõ hiïëu nhû vêåy. Tñnh chuyïn mön hoáa tûúng tûå cuäng
diïîn ra liïn quan àïën caác nhên töë ngön ngûä, dên töåc, vaâ tön giaáo. Caã baáo chñ vaâ
phaát thanh, truyïìn hònh àïìu coá khaã nùng nhêët àõnh phuåc vuå cho caác thõ hiïëu
khaác nhau vúái cuâng möåt phûúng tiïån truyïìn thöng. Baáo chñ coá nhiïìu muåc, vñ duå
nhû tin tûác vaâ thïí thao, nhùçm phuåc vuå cho nhiïìu phên àoaån khaán giaã khaác
nhau. Àaâi phaát thanh vaâ truyïìn hònh cuäng phuåc vuå cho caác nhoám khaán giaã khaác
nhau, nhû treã em vaâ ngûúâi lúán, bùçng caách àûa ra caác chûúng trònh khöng nhû
nhau vaâo nhûäng giúâ khaác nhau trong ngaây. Möng Cöí vêîn laâ möåt vñ duå thuá võ.
Trong khi nûúác naây chó coá 4 kïnh phaát soáng vaâo nùm 1995, ngûúâi xem laåi traã lúâi
phoãng vêën rùçng nûúác naây coá àïën 7 kïnh. Möîi möåt kïnh àaä phaát soáng chûúng
trònh bùçng caác thûá tiïëng khaác nhau vaâo thúâi àiïím khaác nhau trong ngaây, vaâ
ngûúâi xem àaä nghô rùçng nhûäng thûá tiïëng naây àûúåc phaát trïn caác kïnh riïng
(xem Williams 1995).
Vúái baáo chñ, cöng nghïå vaâ võ trñ àõa lyá cuäng àoáng vai troâ quan troång trong
viïåc hònh thaânh caác giúái haån àöëi vúái quy mö cuãa túâ baáo. Caác túâ baáo úã àö thõ
thûúâng phaãi àöëi mùåt vúái chi phñ giao thöng ngaây caâng tùng lïn (vaâ caác chi phñ
liïn quan àïën sûå phên phöëi chêåm trïî) khi hoå cöë gùæng àûa baáo àïën caác vuâng
ngoaâi thaânh phöë, caác chi phñ tùng nhanh hún so vúái mûác tùng khoaãng caách do
mêåt àöå dên söë giaãm. Vò lyá do naây nïn so vúái caác nûúác lúán thò caác nûúác nhoã
hún seä thñch húåp hún khi phaát haânh caác túâ baáo coá quy mö toaân quöëc. Trong
thúâi gian gêìn àêy, caác túâ baáo theo quy mö quöëc gia vaâ vuâng laänh thöí àaä giaãi
quyïët vêën àïì naây bùçng caách sûã duång cöng nghïå truyïìn thöng tiïn tiïën cho
pheáp möåt túâ baáo àûúåc in cuâng möåt luác taåi nhiïìu àõa àiïím. Võ trñ àõa lyá coá phêìn
ñt quan troång àöëi vúái phaát thanh vaâ truyïìn hònh hún àöëi vúái baáo chñ. Caác
phûúng tiïån truyïìn thöng phaát soáng ngay lêåp tûác vaâ coá thïí àûúåc truyïìn dêîn
àöìng thúâi vúái chi phñ thêëp tûâ caác thiïët bõ thu soáng trïn toaân quöëc. Vò vêåy, Myä
coá caác maång phaát thanh vaâ truyïìn hònh vúái quy mö toaân quöëc tûâ rêët lêu trûúác
khi coá möåt túâ baáo vúái quy mö toaân quöëc.
Nhiïìu mö hònh kinh tïë vïì truyïìn thöng do quaãng caáo höî trúå coá tñnh caånh
tranh àaä àûa ra kïët luêån rùçng, caác phûúng tiïån truyïìn thöng nhû vêåy seä coá xu
hûúáng phuåc vuå cho caác lúåi ñch àa söë, hay caác lúåi ñch àaåi chuáng coá mêîu söë
chung nhoã nhêët, phaát ài phaát laåi cuâng möåt chûúng trònh möåt caách laäng phñ vaâ
boã qua caác thõ hiïëu thiïíu söë (xem Steiner 1952, Owen vaâ Wildman 1992,
chûúng 3, phêìn Töíng thuêåt nghiïn cûáu). Möåt kïët luêån coá thïí ruát ra úã àêy laâ
caác kïnh truyïìn thöng àa phûúng tiïån do möåt nhaâ àöåc quyïìn súã hûäu coá thïí
taåo ra sûå àa daång hoáa vïì nöåi dung cao hún so vúái trûúâng húåp cuâng söë lûúång
kïnh truyïìn thöng nhûng möîi kïnh laåi àûúåc súã hûäu vaâ àiïìu haânh möåt caách
àöåc lêåp; tuy nhiïn, nhûäng mö hònh khaái quaát hún laåi àùåt ra möëi nghi ngúâ vïì
kïët luêån àoá. Ngaây nay, caác nhaâ kinh tïë nhêån ra rùçng, mûác àöå àa daång hoáa nöåi
dung do möåt ngaânh truyïìn thöng töëi àa hoáa lúåi nhuêån vaâ coá tñnh caånh tranh
taåo ra seä phuå thuöåc vaâo súã thñch cuãa khaách haâng vaâ caác nhaâ quaãng caáo, vaâo
chi phñ cho chûúng trònh, cuäng nhû caác yïëu töë khaác, vaâ khöng coá cú súã àïí giaã
àõnh rùçng möåt nhaâ àöåc quyïìn coá thïí taåo ra nhiïìu chûúng trònh àa daång hún
(Owen vaâ Wildman 1992, chûúng 4).
Thuêåt ngûä “àa daång hoáa” thûúâng àûúåc sûã duång trong caác cuöåc thaão luêån vïì
truyïìn thöng àaåi chuáng. Àa daång hoáa nöåi dung coá nghôa laâ chuêín bõ sùén nhiïìu
loaåi nöåi dung; àa daång hoáa nguöìn tin laâ haâng loaåt nhûäng ngûúâi tuyïín choån hay
ngûúâi kiïím soaát nöåi dung. Coá leä àiïìu quan troång vúái caác kïët cuåc chñnh trõ ûu aái
laâ sûå àa daång hoáa nguöìn tin, hoùåc coá thïí laâ sûå thiïëu vùæng caác raâo caãn gia nhêåp
úã cêëp kiïím soaát. Tuy nhiïn, trïn quan àiïím kinh tïë hoåc, viïåc thûâa nhêån rùçng àa
daång hoáa nöåi dung chûá khöng phaãi laâ àa daång hoáa nguöìn tin coá aãnh hûúãng àïën
lúåi ñch cuãa ngûúâi tiïu duâng laâ rêët quan troång. Khöng coá bêët cûá möëi quan hïå thiïët
yïëu naâo giûäa àa daång hoáa nguöìn thöng tin vaâ àa daång hoáa nöåi dung.
Chêët lûúång nöåi dung cuãa truyïìn thöng àaåi chuáng rêët àa chiïìu vaâ khoá ào
lûúâng hay so saánh; tuy nhiïn, caác yïëu töë àïí taåo ra caác nöåi dung truyïìn thöng
thaânh cöng vïì mùåt thûúng maåi laâ rêët khan hiïëm vaâ thûúâng chûáa àûång caác àùåc
lúåi kinh tïë. Àêy chñnh laâ lyá do taåi sao caác ngöi sao àiïån aãnh nöíi tiïëng chùèng haån,
thûúâng coá thu nhêåp cao. Nïëu möåt ngûúâi muöën gùæn thaânh cöng vïì thûúng maåi
vúái chêët lûúång, thò tûâ àoá suy ra caác khoaãn àùåc lúåi vöën àang àöí döìn hïët vaâo caác
àêìu vaâo khan hiïëm seä taåo ra möåt möëi tûúng quan giûäa chi phñ saãn xuêët vaâ chêët
lûúång. Vò vêåy, vúái caác àùåc tñnh phuâ húåp, chêët lûúång cuãa nöåi dung truyïìn thöng
coá thïí àûúåc ào bùçng chi phñ saãn xuêët. Ñt nhêët trong cuâng möåt thïí loaåi, nöåi dung
truyïìn thöng naâo coá chi phñ cao hún seä hêëp dêîn àûúåc nhiïìu ngûúâi xem hún.
Chùèng haån, ngaânh saãn xuêët phim cuãa Myä coá àûúåc thaânh cöng cuãa noá trïn phaåm
vi toaân cêìu möåt phêìn dûåa vaâo ngên saách saãn xuêët phim khöíng löì cuãa noá.
Quaãng caáo
Quaãng caáo (hay viïåc baán khaán giaã) khöng keám phêìn quan troång so vúái nöåi
dung truyïìn thöng khi nghiïn cûáu kinh tïë hoåc vïì truyïìn thöng. Nhu cêìu
quaãng caáo trïn truyïìn thöng àaåi chuáng dûåa vaâo khaã nùng tùng thïm lûúång baán
cuãa haâng hoáa vaâ dõch vuå phuåc vuå tiïu duâng. Nhiïìu loaåi quaãng caáo, vñ duå nhû
quaãng caáo rao vùåt trïn baáo, chûáa àûång caác thöng tin cuå thïí vaâ chi tiïët giuáp cho
ngûúâi mua vaâ ngûúâi baán tòm àûúåc caác cú höåi giao dõch thuêån tiïån. Caác loaåi
quaãng caáo khaác thò laåi chuã yïëu thu huát nhu cêìu mang tñnh chuã quan hún. Cú
chïë kinh tïë vaâ têm lyá àang laâm cho hoaåt àöång quaãng caáo coá hiïåu quaã hún laåi
khaá phûác taåp vaâ nùçm ngoaâi phaåm vi cuãa chûúng naây. Toám laåi, viïåc quaãng caáo
qua phûúng tiïån truyïìn thöng chuyïín taãi nhûäng thöng tin maâ khi àaä àûúåc xûã
lyá seä laâm thay àöíi caác àaánh giaá cuãa ngûúâi tiïu duâng àöëi vúái haâng hoáa àûúåc
quaãng caáo vaâ khöng àûúåc quaãng caáo. Têët nhiïn, coá möåt vaâi chûúng trònh
quaãng caáo chó nhùçm muåc àñch thay àöíi quan àiïím hay taåo êën tûúång hún laâ baán
caác haâng hoáa thûúng maåi.
Caác nhaâ quaãng caáo tòm caách tiïëp cêån nhoám khaán giaã muåc tiïu, göìm nhûäng
ngûúâi tiïu duâng bõ aãnh hûúãng nhiïìu nhêët búãi thöng àiïåp cuãa hoå. Caác phûúng
tiïån truyïìn thöng àaåi chuáng nhû truyïìn hònh laâ kïnh vö cuâng hiïåu quaã trong
viïåc tiïëp cêån möåt nhoám khaán giaã lúán vaâ tûúng àöëi giöëng nhau. Nhûäng phûúng
tiïån truyïìn thöng nhû thïë rêët coá ñch cho nhaâ quaãng caáo trong viïåc baán caác saãn
phêím nhû xaâ phoâng, nûúác giaãi khaát, thûåc phêím, hay caác dõch vuå baán leã maâ gêìn
nhû moåi gia àònh àïìu sûã duång. Tuy nhiïn, truyïìn hònh laåi laâ möåt kïnh khöng
hiïåu quaã àöëi vúái caác nhaâ quaãng caáo muöën tòm kiïëm nhoám khaán giaã muåc tiïu
nhoã vaâ àùåc biïåt, vñ duå nhû nhûäng ngûúâi mua tiïìm nùng caác cöí vêåt àùæt giaá. Möåt
ngûúâi buön baán cöí vêåt seä tòm caách tiïëp cêån ngûúâi mua tiïìm nùng laâ nhûäng
ngûúâi úã gêìn vúái khu vûåc cuãa anh ta vïì mùåt àõa lyá, àöìng thúâi phaãi phuâ húåp vïì
thu nhêåp vaâ súã thñch. Nhûäng ngûúâi quaãng caáo nhû vêåy seä sûã duång caác têåp san
chuyïn ngaânh, caác túâ baáo àõa phûúng, caác túâ rúi; vaâ nïëu thuêån tiïån thò gûãi thû
thuyïët phuåc trûåc tiïëp.
Ngoaâi viïåc cöë gùæng tiïëp cêån möåt khaán giaã vúái caác àùåc àiïím àaä xaác àõnh,
ngûúâi quaãng caáo coân cöë gùæng traánh viïåc quaãng caáo lùåp ài lùåp laåi möåt caách laäng
phñ. Vò vêåy, nhaâ quaãng caáo seä thñch caác phûúng tiïån truyïìn thöng maâ coá thïí
chuyïín möåt nöåi dung quaãng caáo nhêët àõnh àïën söë àöng khaán giaã hún laâ caác
phûúng tiïån truyïìn thöng chó coá thïí chuyïín cuâng nöåi dung quaãng caáo àoá
nhûng àïën nhoám khaán giaã nhoã hún. Noái caách khaác, caác nhaâ quaãng caáo seä ûa
thñch möåt phûúng tiïån truyïìn thöng coá têìm tiïëp cêån xaác àõnh (söë lûúång phaát
haânh) trong nhoám khaán giaã muåc tiïu hún laâ caác phûúng tiïån truyïìn thöng coá
têìm tiïëp cêån heåp, búãi vò viïåc duâng nhiïìu phûúng tiïån truyïìn thöng nhoã hún seä
keáo theo quaãng caáo truâng lùåp àïën nhoám khaán giaã truâng nhau.
Hiïåu quaã cuãa truyïìn thöng àaåi chuáng àöëi vúái quaãng caáo àûúåc toám tùæt bùçng
möåt chó söë: chi phñ trïn 1.000 ngûúâi (CPM). Truyïìn thöng quaãng caáo tûå xuác tiïën
bùçng caách cung cêëp cho möåt lûúång lúán khaán giaã vúái mûác CPM thêëp. CPM cuãa
phûúng tiïån truyïìn thöng àûúåc xaác àõnh cho toaân böå söë lûúång khaán giaã vaâ cho
caác phên àoaån nhên khêíu hoåc theo khu vûåc àõa lyá, tuöíi, giúái tñnh, hoåc vêën, vaâ
thu nhêåp. Caác phên àoaån khaán giaã àûúåc xaác àõnh theo caách gêìn giöëng vúái nhoám
khaán giaã muåc tiïu cuãa caác nhaâ quaãng caáo hay nhoám caác nhaâ quaãng caáo cuå thïí.
Möåt söë phûúng tiïån truyïìn thöng, vñ duå nhû caác têåp san, àaä chuyïn mön hoáa
nöåi dung sao cho hêëp dêîn àûúåc möåt phên àoaån khaán giaã cuå thïí àïí taåo ra caác
khaán giaã coá CPM thêëp àöëi vúái caác nhaâ quaãng caáo àang tòm caách tiïëp cêån phên
àoaån khaán giaã àoá.
Möåt phûúng tiïån truyïìn thöng lïå thuöåc vaâo caác khoaãn tiïìn àùåt mua tûâ ngûúâi
xem cuäng nhû vaâo khoaãn thu nhêåp tûâ quaãng caáo thò phaãi nhêån thûác àûúåc sûå
phuå thuöåc lêîn nhau giûäa doanh thu quaãng caáo vaâ giaá thuï mua daâi haån. Giaá àùåt
mua cao hún seä laâm giaãm söë lûúång phaát haânh vaâ vò vêåy seä laâm giaãm doanh thu
quaãng caáo. Vò nhiïìu khaán giaã coá thïí coi troång caác quaãng caáo, nhêët laâ nhûäng
quaãng caáo coá liïn quan àïën giaá caã vaâ caác thöng tin àùåc biïåt khaác, cuäng nhû caác
nöåi dung truyïìn thöng phi thûúng maåi, nïn sûå suåt giaãm trong hoaåt àöång quaãng
caáo do giaá quaãng caáo cao hún seä laâm giaãm söë lûúång phaát haânh.
Qui àõnh phaáp lyá cuãa nhaâ nûúác cuäng aãnh hûúãng àïën kinh tïë hoåc cuãa quaãng
caáo, àùåc biïåt trong viïåc phaát soáng truyïìn thanh vaâ truyïìn hònh. Vñ duå, chñnh
phuã Myä quy àõnh viïåc quaãng caáo trong caác chûúng trònh cuãa treã em, haån chïë
viïåc quaãng caáo dûúåc phêím coá tñnh àöåc quyïìn, vaâ cêëm quaãng caáo thuöëc laá; tuy
nhiïn, toaâ aán laåi cêëm caác thoãa thuêån tûå nguyïån trong ngaânh vïì haån chïë thúâi
lûúång phaát soáng quaãng caáo vò cho rùçng àiïìu àoá vi phaåm luêåt chöëng àöåc quyïìn.
Ngûúåc laåi, chñnh phuã Àûác giúái haån caác haäng truyïìn hònh tû nhên chó àûúåc daânh
töëi àa 20% thúâi lûúång phaát soáng trong ngaây cho quaãng caáo.
Sûå phöí biïën thöng tin cuãa chñnh phuã coá thïí laâ möåt nguöìn thu nhêåp quaãng caáo
quan troång àöëi vúái möåt söë phûúng tiïån truyïìn thöng, vaâ coá thïí laâ möåt phûúng
tiïån tinh tïë àïí thûåc hiïån kiïím soaát chñnh trõ. Chùèng haån, nhiïìu chñnh quyïìn àõa
phûúng úã Myä bõ luêåt àõnh yïu cêìu phaãi cöng böë nhiïìu loaåi thöng baáo phaáp lyá
khaác nhau trïn “möåt túâ baáo àõa phûúng coá lûúång phaát haânh röång raäi”. Vúái nhûäng
túâ baáo nhoã, nhûäng thöng baáo naây coá thïí laâ möåt nguöìn thu nhêåp lúán, vaâ vò vêåy,
hoå khöng daåi gò tûå laâm khoá mònh bùçng nhûäng nöåi dung chñnh trõ gay gùæt.
Cêëu truác cuãa ngaânh truyïìn thöng vaâ viïåc àõnh giaá
Caã àùåc tñnh haâng hoáa cöng cöång cuãa nöåi dung truyïìn thöng vaâ tñnh hiïåu quaã
cao cuãa lûúång phaát haânh lúán trong möåt phên àoaån khaán giaã chùæc chùæn àïìu coá
xu hûúáng höî trúå cho sûå thaânh cöng vïì kinh tïë vaâ sûå söëng coân cuãa truyïìn thöng
lúán, song möåt söë khaán giaã laåi coá nhu cêìu vïì caác nöåi dung truyïìn thöng chuyïn
biïåt hay coá tñnh khaác biïåt, vaâ möåt söë nhaâ quaãng caáo coá nhu cêìu nhùæm vaâo phên
àoaån khaán giaã muåc tiïu chuyïn biïåt. Àiïìu naây laåi dêîn àïën xu hûúáng tûúng
phaãn. Trong nhûäng nïìn kinh tïë phaát triïín maånh, àiïìu naây taåo ra sûå phên böë
daây àùåc caác phûúng tiïån truyïìn thöng, vúái caác nhoám àöëi thuã caånh tranh xoay
quanh tûâng nhoám nhu cêìu cuãa ngûúâi tiïu duâng hoùåc cuãa ngûúâi quaãng caáo. Roä
raâng, mûác àöå phên böë võ trñ caác phûúng tiïån truyïìn thöng tiïìm nùng trong
khuön khöí nöåi dung phuå thuöåc möåt phêìn vaâo mûác àöå nhu cêìu cuãa ngûúâi
quaãng caáo vaâ cuãa möåt böå phêån khaán giaã. Nhûäng nûúác àang phaát triïín chiïëm
àûúåc ñt võ trñ thñch húåp hún trong sûå phên böë naây, vaâ do vêåy coá ñt àöëi thuã caånh
tranh hún xoay quanh tûâng nhoám àùåc àiïím vïì cêìu cuãa khaán giaã vaâ cuãa ngûúâi
quaãng caáo.
Caác nhoám khaách haâng lúán vaâ têåp trung, coá nhu cêìu vïì nöåi dung truyïìn
thöng theo möåt loaåi nhêët àõnh, (theo àõnh nghôa àûúåc goåi laâ nöåi dung phöí biïën),
kïët húåp vúái nhu cêìu khaá àöìng nhêët cuãa möåt söë nhaâ quaãng caáo nhùçm vaâo nhûäng
khaán giaã coá àûúåc nhúâ nöåi dung truyïìn thöng àoá, seä coá xu hûúáng taåo ra caác kïnh
truyïìn thöng àa phûúng tiïån. Chó khi coá quaá nhiïìu phûúng tiïån truyïìn thöng
coá tñnh caånh tranh phên chia khaách haâng àaåi chuáng thò nöåi dung truyïìn thöng
chuyïn biïåt hún múái xuêët hiïån, búãi vò chó khi àoá, tó lïå lúán trong söë lûúång khaán
giaã nhoã múái cao hún tó lïå nhoã trong söë lûúång khaán giaã àaåi chuáng, lúán àïí coá thïí
coá laäi. Trong möåt nïìn kinh tïë àang phaát triïín, àiïìu naây coá thïí laâ sûå may mùæn,
búãi vò noá höî trúå sûå tùng trûúãng cuãa thõ trûúâng tiïu duâng àaåi chuáng tûâ caã phña
cung vaâ phña cêìu. Tuy nhiïn, truyïìn thöng thûúng maåi naâo àûa ra nöåi dung
truyïìn thöng phöí biïën nhûng ñt sûå khaác biïåt, chùæc chùæn seä bõ chó trñch búãi caác
nhoám liïn kïët quan têm àïën sûå thiïëu vùæng caác chûúng trònh daânh cho thõ hiïëu
vùn hoáa thiïíu söë hoùåc súã thñch cuãa nhûäng ngûúâi coá thïë lûåc.
Vïì mùåt lyá thuyïët, viïåc cung cêëp haâng hoáa cöng cöång nhû nöåi dung truyïìn
thöng laâ möåt àiïìu khöng thïí coá trong cú chïë thõ trûúâng caånh tranh. Sûå caånh
tranh laâm giaá dêìn nhêët trñ vúái chi phñ biïn, vaâ chi phñ biïn cho möåt khaán giaã tùng
thïm laâ bùçng khöng. Vúái mûác giaá bùçng khöng seä khöng coá doanh thu. Àiïìu naây
dêîn àïën viïåc khöng ai saãn xuêët haâng hoaá cöng cöång, hoùåc seä do möåt nhaâ àöåc
quyïìn hay möåt têåp àoaân saãn xuêët, nhûng àùåt giaá rêët cao, khöng hiïåu quaã. Thêåt
ra, coá möåt vaâi giaãi phaáp mang tñnh thõ trûúâng cho vêën àïì naây. Caác àaâi phaát soáng
coá tñnh caånh tranh nhû caác àaâi phaát thanh vaâ truyïìn hònh truyïìn thöëng töìn taåi
ngay caã khi chuáng phaãi chõu möåt mûác giaá hiïåu quaã kinh tïë (mûác giaá bùçng 0) cho
nöåi dung, nhúâ vaâo khaã nùng baán quaãng caáo, möåt haâng hoáa tû nhên vúái chi phñ
biïn khaác khöng. Nhûäng phûúng tiïån truyïìn thöng naâo khöng thïí chó dûåa chuã
yïëu vaâo thu nhêåp tûâ quaãng caáo, nhû phim aãnh, caác êën phêím àõnh kyâ chuyïn
ngaânh, vaâ caác nhaâ xuêët baãn saách, thò seä coá thïí söëng soát nïëu quyïìn súã hûäu trñ tuïå
töìn taåi vaâ coá hiïåu lûåc, vò vêåy, caác àöëi thuã caånh tranh phaãi cung cêëp caác saãn phêím
coá tñnh khaác biïåt chûá khöng phaãi caác saãn phêím àöìng nhêët. Àiïìu naây cho pheáp
giaá cuãa caác nöåi dung chûúng trònh lúán hún khöng, mùåc duâ coá caånh tranh. Töín
thêët lúåi ñch tûúng àöëi do viïåc àõnh giaá cao hún chi phñ biïn seä giaãm ài khi thõ
trûúâng tùng trûúãng vaâ viïåc tùng thúâi lûúång cuãa chûúng trònh seä laâm giaãm söë
lûúång khaách haâng bõ loaåi trûâ möåt caách khöng hiïåu quaã.
Caác nhaâ kinh tïë thûúâng trñch dêîn möåt thûåc tïë laâ truyïìn thöng àaåi chuáng, àùåc
biïåt laâ caác àaâi phaát soáng, coi haâng hoáa cöång cöång nhû möåt lyá do giaãi thñch cho
caác khoaãn trúå cêëp nhaâ nûúác hay sûå súã hûäu hoaân toaân cuãa nhaâ nûúác vïì truyïìn
thöng. Caã viïåc súã hûäu lêîn caác trúå cêëp àïìu laâm tùng thïm khoá khùn nïëu vai troâ
cuãa truyïìn thöng laâ khuyïën khñch tûå do chñnh trõ. Hún thïë nûäa, theo quan àiïím
kinh tïë, caã súã hûäu nhaâ nûúác vaâ trúå cêëp àïìu khöng hûäu ñch, búãi vò thöng tin maâ
ngay caã möåt sûå can thiïåp hoaân toaân thiïån chñ àoâi hoãi nhùçm nêng cao lúåi ñch cuãa
khaách haâng cuäng khöng dïî nhêån thêëy àûúåc. Viïåc phên böí nguöìn lûåc têåp trung
hoaá coá hiïåu quaã trong viïåc cung cêëp haâng hoáa cöng cöång yïu cêìu phaãi coá hiïíu
biïët cuå thïí vïì súã thñch cuãa tûâng khaách haâng.
Caác giai àoaån cung cêëp truyïìn thöng vaâ liïn kïët doåc
Truyïìn thöng àaåi chuáng coá nhûäng giai àoaån chung nhêët àõnh trong quy trònh
saãn xuêët: saáng taåo nöåi dung chûúng trònh, lûåa choån nöåi dung vaâ tòm nguöìn taâi
chñnh cho viïåc saãn xuêët chûúng trònh, vaâ tung ra thõ trûúâng.
Giai àoaån saáng taåo nöåi dung bao göìm saãn xuêët chûúng trònh giaãi trñ, thu thêåp
tin tûác, giúái thiïåu caác sûå kiïån thïí thao, saãn xuêët phim, saáng taác, biïn soaån vaâ thu
êm caác chûúng trònh ca nhaåc, vaâ caác hoaåt àöång tûúng tûå khaác. Coá leä vò àùåc tñnh
saáng taåo cuãa giai àoaån naây nïn viïåc saãn xuêët chûúng trònh thûúâng àûúåc thûåc hiïån
vúái quy mö vö cuâng nhoã. Viïåc gia nhêåp noái chung khaá dïî daâng, vúái vöën ban àêìu
vaâ caác raâo caãn rêët ñt hoùåc khöng coá gò; tuy nhiïn kïët cuåc thûúâng thêëy cuãa viïåc tham
gia laâ sûå thêët baåi vïì thûúng maåi. ÚÃ giai àoaån àêìu tiïn naây cuãa quaá trònh saãn xuêët
truyïìn thöng, caác haäng coá tñnh saáng taåo cûåc kyâ ruãi ro. Chùèng haån, àöëi vúái tûâng baâi
baáo àûúåc àùng taãi, tûâng bùng ghi nhaåc, bûác tranh biïëm hoaå trïn baáo, hay möåt
chûúng trònh video thò thûúâng coá haâng trùm, haâng nghòn àïì xuêët bõ loaåi boã. Viïåc
gia nhêåp giai àoaån saãn xuêët naây vêîn tiïëp tuåc diïîn ra, möåt phêìn vò quaá trònh saáng
taåo tûå baãn thên noá laâ möåt hoaåt àöång àaáng laâm vaâ do sûå laåc quan, nhûng möåt phêìn
khaác vò phêìn thûúãng cho sûå thaânh cöng laâ rêët lúán. Töë chêët kinh doanh laäo luyïån
vaâ quaãn lyá coá hiïåu quaã laâ nhûäng thaânh töë chñnh cuãa thaânh cöng. Hollifield (2001)
àaä àiïìu tra vïì caác kïët quaã nghiïn cûáu liïn quan àïën quaãn lyá truyïìn thöng xuyïn
quöëc gia. Kaiser (2001) àaä viïët cêu chuyïån cuãa Vyacheslav Dagayev, möåt doanh
nghiïåp treã ngûúâi Nga, vaâ bñ quyïët thaânh cöng cuãa anh ta trong viïåc thaânh lêåp möåt
túâ baáo thûúng maåi haâng tuêìn úã Ulan-Ude, Nga, nùm 1992.
Trïn phûúng diïån kinh tïë, viïåc phên biïåt nöåi dung tin tûác thúâi sûå hay nöåi
dung truyïìn thöng chñnh trõ roä rïåt vúái nöåi dung truyïìn thöng mang tñnh giaãi trñ
laâ vö ñch. Truyïìn thöng àaåi chuáng vúái tû caách laâ möåt ngaânh kinh doanh töìn taåi
nhùçm thu lúåi nhuêån bùçng caách taåo ra caác saãn phêím hêëp dêîn àem laåi doanh thu
caã tûâ khaán giaã vaâ ngûúâi quaãng caáo. Caác phûúng tiïån truyïìn thöng seä chó cung
cêëp tin tûác thúâi sûå, caác nöåi dung chñnh trõ, hoùåc caác chûúng trònh “nghiïm tuác”
khaác àïën chûâng mûåc noá coá thïí thu lúåi. Nhû àaä trònh baây úã trïn, caác öng chuã
truyïìn thöng khöng phaãi caånh tranh coá thïí choån caách sûã duång àùåc lúåi kinh tïë
cuãa mònh vaâo nhûäng dûå aán ñt lúåi nhuêån hún, vñ duå nhû caác chiïën dõch tuyïn
truyïìn vïì chñnh trõ. Trong caác trûúâng húåp khaác, quy àõnh cuãa nhaâ nûúác coá thïí
cêëm möåt vaâi chûúng trònh coá khaã nùng thu lúåi, vñ duå nhû caác chûúng trònh khiïu
dêm, hay quaãng caáo cho caác saãn phêím nhû rûúåu vaâ thuöëc laá. Chùèng haån,
Dagayev àaä bùæt àêìu túâ baáo cuãa mònh khöng coá bêët kyâ möåt nöåi dung chñnh trõ
hay tin tûác thúâi sûå naâo vò öng thêëy rùçng caác chûúng trònh khaác coá lúåi nhuêån cao
hún. Hún thïë nûäa, möåt chûúng trònh àûúåc xïëp vaâo haâng giaãi trñ coá thïí thûúâng
xuyïn coá nöåi dung chñnh trõ quan troång, vñ duå nhû phim hoaåt hònh coá nöåi dung
chñnh trõ. Khaán giaã àaánh giaá möåt vaâi chûúng trònh laâ “nghiïm tuác” möåt phêìn vò
noá giuáp giaãi trñ. Trong moåi sûå kiïån, caác giai àoaån saãn xuêët àïìu phêìn nhiïìu giöëng
nhau maâ khöng phuå thuöåc vaâo tñnh chêët cuãa nöåi dung truyïìn thöng.
Caác giai àoaån coân laåi cuãa quy trònh saãn xuêët àùåc biïåt àoâi hoãi quy mö vaâ vöën
àêìu tû lúán hún. Rêët nhiïìu caác chûúng trònh giaãi trñ khöng thïí àûúåc ûa chuöång,
vaâ vò vêåy haäng truyïìn thöng àoâi hoãi phaãi coá möåt danh muåc caác chûúng trònh àïí
àa daång hoáa ruãi ro. Trong lônh vûåc phaát thanh truyïìn hònh, möåt maång lûúái,
phoâng thu hay àaâi phaát soáng seä lûåa choån trong söë caác dûå aán àaä àûúåc àïì xuêët vaâ
cêëp vöën cho caác dûå aán àoá. Trong lônh vûåc phaát haânh baáo chñ, caác nhaâ biïn têåp
àang tòm caách thoãa maän nhu cêìu àa daång cuãa ngûúâi àoåc seä lûåa choån baâi àïí àùng
baáo. Viïåc taâi trúå cho nöî lûåc saáng taåo laâ rêët quan troång àöëi vúái möåt vaâi loaåi
chûúng trònh nhêët àõnh, chùèng haån nhû phim truyïån hay caác àoaån bùng video
giaãi trñ, laâ caác chûúng trònh maâ chi phñ cho phiïn baãn àêìu tiïn laâ möåt con söë vö
cuâng lúán. Vúái caác loaåi hònh khaác, chùèng haån nhû lônh vûåc xuêët baãn taåp chñ, viïåc
taâi trúå coá thïí bõ giúái haån theo caác khoaãn taåm ûáng thanh toaán nhoã cho caác taác giaã.
Trong khi quy mö saãn xuêët coá hiïåu quaã úã giai àoaån saáng taåo coá thïí laâ nhoã, nhû
trong viïåc phaát haânh baáo tuêìn, thò quy mö töëi ûu trong phên phöëi vêåt chêët
thûúâng lúán hún rêët nhiïìu. Vò vêåy, viïåc tham gia vaâo hoaåt àöång xuêët baãn coá thïí
àoâi hoãi sûå töìn taåi cuãa caác ngaânh phên phöëi vaâ in êën thûúng maåi, laâ nhûäng ngaânh
phuå thuöåc chuã yïëu vaâo caác nguöìn doanh thu phi baáo chñ.
Viïåc lûåa choån hay biïn têåp nöåi dung chûúng trònh vaâ tung ra sau àoá laâ möåt
chûác nùng cöët yïëu cuãa bêët kyâ phûúng tiïån truyïìn thöng naâo. Vúái mûúâi trong söë
haâng ngaân thöng àiïåp thu huát àûúåc sûå chuá yá vaâ tuái tiïìn cuãa cöng chuáng, thò chó
coá möåt vaâi thöng àiïåp coá àûúåc thaânh cöng vïì taâi chñnh. Vai troâ cuãa biïn têåp viïn
(bêët kïí chûác vuå cuãa ngûúâi êëy laâ gò) laâ lûåa choån nhûäng thöng àiïåp thoãa maän töët
nhêët nhu cêìu cuãa ngûúâi àoåc hoùåc ngûúâi xem. Viïåc caånh tranh giûäa caác nhaâ biïn
têåp, giaám àöëc chûúng trònh, hay nhûäng ngûúâi lûåa choån chûúng trònh khaác laâ àïí
baão àaãm rùçng lûåc lûúång thõ trûúâng seä ngùn caãn bêët cûá viïåc sûã duång quyïìn lûåc
lûåa choån tuây tiïån naâo (xem Crawford 2001 vïì àaánh giaá möåt söë cöng trònh nghiïn
cûáu kinh tïë sêu vïì phên phöëi saãn phêím vaâ quyïìn lûåc thõ trûúâng trong böëi caãnh
cuå thïí cuãa ngaânh dõch vuå truyïìn hònh caáp).
Khöng phaãi têët caã truyïìn thöng àïìu dûåa chuã yïëu vaâo uy tñn cuãa möåt chûúng
trònh cuå thïí hay chêët lûúång dûå kiïën. Vñ duå nhû caác trûúâng quay thûúâng àaánh giaá
uy tñn cuãa hoå àöëi vúái caác nhaâ àêìu tû cao hún vúái uy tñn cuãa hoå àöëi vúái ngûúâi xem;
sûå thûúãng thûác cuãa ngûúâi xem möåt böå phim cuå thïí khöng cho thêëy roä laâ hoå seä
thñch bêët kyâ möåt böå phim naâo khaác àûúåc saãn xuêët búãi cuâng möåt trûúâng quay. Thay
vò thïë, khaách haâng lûåa choån böå phim dûåa vaâo danh tiïëng cuãa diïîn viïn vaâ giaám
àöëc saãn xuêët, vaâ dûåa vaâo nhûäng taác àöång cuãa caác biïån phaáp quaãng baá cêëp têåp .
Quaá trònh biïn têåp hay lûåa choån thûúâng gùæn chùåt nhêët vúái vêën àïì taâi chñnh, búãi vò
kïët quaã cuãa noá laâ möåt cú cêëu taâi saãn ruãi ro. Vò vêåy, viïåc lûåa choån nöåi dung chûúng
trònh cho möåt kïnh truyïìn thöng nhêët àõnh khöng chó àïí taåo ra möåt böå nöåi dung
chûúng trònh hêëp dêîn ngûúâi àoåc hoùåc ngûúâi xem, maâ coân laâ àïí quaãn lyá ruãi ro.
Phên phöëi vêåt chêët cuãa truyïìn thöng àaåi chuáng nhòn chung àoâi hoãi möåt khoaãn
àêìu tû àaáng kïí. Àöëi vúái truyïìn thöng baáo viïët, möåt maång lûúái àaåi lyá vaâ phûúng
tiïån phên phöëi laâ caác yïëu töë cêìn thiïët. Caác àaâi phaát soáng mùåt àêët àoâi hoãi phaãi coá
traåm truyïìn dêîn vaâ phöí têìn, àöìng thúâi dûåa vaâo viïåc khaán giaã mua sùæm thiïët bõ thu
soáng. Nhaâ cung cêëp truyïìn hònh caáp phaãi àêìu tû möåt maång caáp, maáy khuyïëch àaåi
soáng, vaâ caác thiïët bõ khaác. Caác àaâi phaát soáng vïå tinh phaãi coá phöí têìn, caác àûúâng quô
àaåo, caác vïå tinh vaâ caác phûúng tiïån mùåt àêët àïí kïët nöëi, cuäng nhû caác thiïët bõ thu
àùåt úã khu vûåc cuãa khaách haâng. Giai àoaån phên phöëi cuãa truyïìn thöng àaåi chuáng
cuäng thûúâng laâ giai àoaån xuác tiïën baán haâng. Hêìu hïët caác haäng truyïìn thöng chi rêët
nhiïìu cho caác chûúng trònh xuác tiïën nhùçm vaâo ngûúâi xem hay ngûúâi àoåc tiïìm
nùng, möåt phêìn àûúåc thuác àêíy búãi mong muöën daân traãi chi phñ trong viïåc saáng taåo
vaâ lûåa choån nöåi dung chûúng trònh àêìu tiïn cho caâng nhiïìu khaán giaã caâng töët, vaâ
phêìn khaác, thöng qua mong muöën coá lûúång khaán giaã tùng thïm àïí baán cho nhûäng
nhaâ quaãng caáo. Khaác vúái phêìn ngên saách chi cho nöåi dung truyïìn thöng, phêìn
ngên saách duâng cho phên phöëi thay àöíi theo qui mö khaán giaã. Nïëu söë lûúång khaán
giaã ñt, thò caác chi phñ chuã yïëu daânh cho nöåi dung, coân nïëu söë lûúång khaán giaã àöng,
thò chi phñ laåi chuã yïëu daânh cho phên phöëi.
Hêìu nhû úã àêu caác cuöåc tranh luêån cuäng àïìu phaát sinh do sûå khaác biïåt trong
qui mö saáng taåo nöåi dung truyïìn thöng vaâ qui mö maâ úã àoá caác giai àoaån tiïëp
theo àaåt hiïåu quaã nhêët. Nhûäng ngûúâi saáng taåo (diïîn viïn, nhaâ vùn, giaám àöëc
saãn xuêët, ngûúâi àûa tin, phuåc trang, thúå chuåp aãnh) thûúâng hiïíu àûúåc sûå khöng
bònh àùèng trong quyïìn lûåc kinh tïë giûäa baãn thên hoå vaâ caác haäng truyïìn thöng
lúán, laâ nhûäng haäng seä chêëp nhêån hay tûâ chöëi mua caác taác phêím hay dõch vuå cuãa
hoå. Nhûäng khaác biïåt tûúng tûå vïì qui mö xuêët hiïån úã nhûäng giai àoaån khaác trong
hoaåt àöång truyïìn thöng àaåi chuáng. Vñ duå, nhû àaä àïì cêåp úã trïn, quaá trònh biïn
têåp àïí phaát haânh ra möåt túâ baáo hay möåt têåp san coá thïí àûúåc quaãn lyá vúái quy mö
rêët nhoã so vúái quy mö hiïåu quaã, úã àoá diïîn ra hoaåt àöång in êën hoùåc phên phöëi
vêåt chêët. Vò vêåy, caác taåp chñ vaâ caác túâ tuêìn baáo hiïëm khi súã hûäu riïng möåt nhaâ
in, vaâ hêìu nhû phuå thuöåc vaâo caác nhaâ phên phöëi àöåc lêåp, laâ nhûäng ngûúâi kinh
doanh nhiïìu loaåi êën phêím àõnh kyâ. ÚÃ cêëp àõa phûúng, viïåc phên phöëi caác êën
phêím xuêët baãn àõnh kyâ thûúâng mang tñnh àöåc quyïìn.
Ngûúåc laåi vúái caác taåp chñ, nhêåt baáo thûúâng àûúåc liïn kïët doåc. Trong khi caác
túâ nhêåt baáo mua nöåi dung truyïìn thöng nhû caác tranh biïëm hoåa àùåc biïåt vaâ caác
tin baâi tûâ bïn thûá ba, thò hoå vêîn tuyïín thïm ngûúâi àûa tin vaâ nhûäng ngûúâi saáng
taåo nöåi dung truyïìn thöng khaác. Nhòn chung, caác túâ nhêåt baáo thûúâng súã hûäu
riïng nhaâ in vaâ sûã duång gêìn hïët cöng suêët cuãa caác maáy in. Tûúng tûå, caác túâ nhêåt
baáo thûúâng sûã duång ngûúâi laâm cöng thay vò caác nhaâ phên phöëi àöåc lêåp àïí cung
cêëp baáo àïën têån tay ngûúâi àoåc hay caác quêìy baáo. Möåt lyá do cho viïåc liïn kïët doåc
trong nhûäng túâ nhêåt baáo laâ nhu cêìu phöëi húåp quy trònh saãn xuêët sao cho túâ baáo
coá thïí àûúåc saãn xuêët vaâ phên phöëi vúái möåt lõch trònh chùåt cheä vaâ quy cuã. Àiïìu
naây thûúâng dïî thûåc hiïån trong phaåm vi möåt haäng hún laâ thöng qua caác thoaã
thuêån húåp àöìng giûäa caác haäng vúái nhau.
Truyïìn thöng àiïån tûã coá xu hûúáng mua nöåi dung tûâ bïn thûá ba. Àiïìu naây
àùåc biïåt àuáng vúái nöåi dung giaãi trñ vò hai lyá do. Thûá nhêët, hêìu nhû têët caã caác
phûúng tiïån truyïìn thöng, thêåm chñ caã caác phûúng tiïån truyïìn thöng quöëc gia,
àïìu coá tñnh “cuåc böå” liïn quan àïën nöåi dung giaãi trñ coá mûác àöå hêëp dêîn röång
hún, àoá laâ nhiïìu chûúng trònh giaãi trñ phaãi xuêët hiïån trïn caác kïnh truyïìn thöng
àa phûúng tiïån àïí coá thïí tiïëp cêån àûúåc vúái lûúång khaán giaã lúán nhêët. Vúái bïn thûá
ba laâ ngûúâi saãn xuêët, hay ñt nhêët laâ ngûúâi phên phöëi, nöåi dung coá thïí xuêët hiïån
trïn caác kïnh truyïìn thöng àa phûúng tiïån phaãi coá yá nghôa, búãi vò chi phñ cho
möåt àún võ nöåi dung thêëp hún seä laâm cho khaã nùng caånh tranh cao hún. Dô
nhiïn, möåt haäng truyïìn thöng nhêët àõnh coá thïí saãn xuêët möåt vaâi nöåi dung cuãa
chñnh mònh vaâ baán noá cho caác haäng truyïìn thöng khaác, nhûng àiïìu naây àún
giaãn cuäng laâ liïn kïët doåc möåt phêìn. Thûá hai, nöåi dung giaãi trñ àiïån tûã thûúâng
àûúåc khai thaác trïn “cûãa söí” (Owen vaâ Wildman 1992, chûúng 2). Möîi cûãa söí laâ
möåt khoaãng thúâi gian trong àoá nöåi dung àûúåc àûa ra daânh riïng cho möåt nhoám
khaán giaã cuå thïí hoùåc thöng qua möåt phûúng tiïån cuå thïí. Caác “cûãa söí” taåo ra möåt
cú höåi cho caác nhaâ cung cêëp thûåc hiïån chñnh saách phên biïåt giaá. Khaán giaã seä sùén
saâng traã giaá cao khi àûúåc cung cêëp thöng tin àêìu tiïn, sau àoá nöåi dung tûúng
tûå àûúåc truyïìn ài cho caác khaán giaã sùén saâng chúâ àïí traã möåt giaá thêëp hún. Vñ duå
àún giaãn nhêët cho trûúâng húåp naây laâ phaát haânh saách bòa mïìm hay saách thõ
trûúâng àaåi chuáng sau möåt thúâi gian saách bòa cûáng àûúåc xuêët baãn vúái giaá tûúng
àöëi cao. Möåt lúåi thïë khaác cuãa caác “cûãa söí” laâ chuáng cho pheáp möåt haäng truyïìn
thöng cuå thïí àûúåc hûúãng khoaãn tiïìn thûúãng tûâ viïåc quaãng caáo vaâ caác chi phñ
xuác tiïën khaác maâ coá thïí laâ lúåi thïë cuãa caác phûúng tiïån truyïìn thöng caånh tranh
khaác. Àiïìu naây xaãy ra vò nhûäng nhaâ phên phöëi trong tûâng cûãa söí àûúåc hûúãng
àùåc quyïìn trong lônh vûåc tûúng ûáng cuãa hoå.
Liïn kïët doåc àöi khi bõ àöí löîi laâ gêy ra sûå têåp trung hoáa truyïìn thöng (OECD
1993). Chuã súã hûäu caác haäng lúán coá thïí àem laåi cho haäng caånh tranh cú höåi tùng chi
phñ cuãa caác àöëi thuã hoùåc loaåi boã hoå hoaân toaân. Viïåc thön tñnh doåc úã caác nûúác àang
phaát triïín coá thïí laâ möåt vêën àïì chñnh trong caác chûúng trònh phaát soáng bùçng tiïëng
baãn àõa khi mûác cung caác chûúng trònh phaát soáng bùçng tiïëng nûúác ngoaâi thöng
duång àaä nhiïìu àïën mûác caác àöëi thuã caånh tranh khoá thön tñnh àûúåc. Vñ duå, úã
Mïhicö, trong nhiïìu nùm, haäng Televisa àaä kiïím soaát hoaåt àöång phaát thanh vaâ
truyïìn hònh, vaâ àõa võ thöëng trõ cuãa Televisa àûúåc cho laâ hiïín nhiïn khi hoå múã röång
möëi liïn kïët doåc trong viïåc saãn xuêët caác chûúng trònh truyïìn hònh tiïëng Têy Ban
Nha (Barrena n.d). Möåt ngaânh saãn xuêët chûúng trònh àöåc lêåp coá thïí taåo thuêån lúåi
cho sûå gia nhêåp dïî daâng khi caác àaâi phaát soáng tòm caách caånh tranh vúái Televisa.
Tuy nhiïn, bêët chêëp sûå liïn kïët doåc, caånh tranh àaä phaát triïín trong lônh vûåc
phaát thanh truyïìn hònh Mïhicö khi chñnh phuã tû nhên hoáa caác têìn söë phaát soáng
böí sung vaâo nhûäng nùm 1990. Caác kïnh naây vaâ möåt söë taâi saãn truyïìn thöng khaác
àûúåc chuyïín cho Azteca, möåt haäng múái gia nhêåp thõ trûúâng nhûng àaä súám thaânh
cöng. Vò vêåy, sûå thöëng trõ lêu daâi cuãa Televisa coá thïí khöng phaãi do sûå liïn kïët
doåc cuãa noá maâ do sûå têåp trung hoáa theo chiïìu ngang, tûác laâ theo quyïìn súã hûäu
cuãa noá àöëi vúái têët caã caác kïnh phaát soáng tû nhên àang coá, möåt trûúâng húåp xaãy ra
do chñnh saách cuãa chñnh phuã. Hún thïë nûäa, trong trûúâng húåp cuãa Televisa, liïn
kïët doåc coá thïí laâ nguyïn nhên cuãa tònh traång tûúng àöëi khöng phuå thuöåc vaâo caác
chûúng trònh nûúác ngoaâi àöëi vúái truyïìn hònh Mïhicö, vaâ goáp phêìn nhêët àõnh thuác
àêíy thaânh cöng cuãa Mïhicö trong viïåc xuêët khêíu caác chûúng trònh truyïìn hònh
tiïëng Têy Ban Nha sang Myä vaâ caác nûúác chêu Myä La tinh coân laåi.
Trûúâng húåp Mïhicö nhêën maånh têìm quan troång cuãa viïåc traánh sûå phên taách
khöng hiïåu quaã theo chiïìu doåc giûäa caác giai àoaån truyïìn thöng trûúác nhûäng vêën
àïì têåp trung hoaá truyïìn thöng nhû àaä thêëy. Sûå liïn kïët doåc coá thïí mang laåi hiïåu
quaã bùçng caách cho pheáp caác phûúng tiïån truyïìn thöng kiïím soaát àûúåc hoùåc töëi ûu
hoáa caác ruãi ro. Dûúâng nhû coá möåt sûå àaánh àöíi chñnh saách giûäa tñnh kinh tïë cuãa sûå
liïn kïët doåc vaâ caác lúåi ñch caånh tranh cuãa viïåc gia nhêåp dïî daâng hún khi thiïëu vùæng
sûå liïn kïët àoá. Möåt vêën àïì cuãa vñ duå Mïhicö laâ,mùåc duâ sûå liïn kïët doåc bõ coi laâ
nguyïn nhên cuãa sûå têåp trung súã hûäu truyïìn thöng vaâ thiïëu tñnh caånh tranh,
nhûng trong thûåc tïë caác chñnh saách vïì phöí têìn cuãa nhaâ nûúác àaä giûä vûäng àûúåc
tñnh àöåc quyïìn. Taåi Myä, caác nhaâ laâm luêåt trûúác àêy thónh thoaãng cuäng haån chïë sûå
liïn kïët doåc thöng qua caác maång caáp vaâ truyïìn hònh thaânh caác chûúng trònh àïí
tùng tñnh caånh tranh vaâ àa daång hoáa nguöìn thöng tin, nhûng caác haån chïë naây hiïån
nay àûúåc coi laâ ài ngûúåc vúái lúåi ñch cuãa ngûúâi tiïu duâng vaâ àang bõ huãy boã.
Cöng nghïå saãn xuêët truyïìn thöëng
Àûáng vïì mùåt kyä thuêåt, caác phûúng tiïån truyïìn thöng coá nhiïìu àiïím chung.
Theo àõnh nghôa, truyïìn thöng àaåi chuáng liïn quan àïën viïåc chuyïín taãi (phaát
soáng, phaát tin tûác) cuâng möåt nöåi dung tûâ möåt hoùåc möåt loaåt trung têm nhoã àïën
nhiïìu ngûúâi, àûúåc töí chûác nhû nhûäng nan hoa baánh xe. Ngûúåc laåi, sûå chuyïín
taãi úã phaåm vi heåp liïn quan àïën viïåc giao tiïëp giûäa caác àiïím cuãa caác thöng àiïåp
duy nhêët, vaâ thûúâng laâ hai chiïìu, nhû trong maång àiïån thoaåi. Viïåc möåt phûúng
tiïån truyïìn thöng àaåi chuáng chia seã nöåi dung cho nhiïìu ngûúâi chñnh laâ hoaåt
àöång dêîn àïën tñnh hiïåu quaã kinh tïë theo qui mö.
Khaã nùng saãn xuêët cuãa möåt phûúng tiïån truyïìn thöng àaåi chuáng coá thïí àûúåc
ào lûúâng theo nhiïìu caách. Phêìn lúán caác phûúng tiïån truyïìn thöng àaåi chuáng
àïìu coá möåt àïën nhiïìu kïnh, laâ nhûäng kïnh àûúåc möåt töí chûác kinh tïë chõu traách
nhiïåm tiïëp thõ riïng leã hoùåc troån goái. Möîi möåt kïnh coá àùåc àiïím nhêån daång
riïng biïåt maâ ngûúâi tiïu duâng coá thïí liïn hïå àïën möåt loaåi nöåi dung hoùåc chêët
lûúång nöåi dung cuå thïí, nhû vúái möåt caái tïn hoùåc thûúng hiïåu. Caác kïnh phaát caác
nöåi dung coá tñnh liïn tuåc hoùåc àõnh kyâ, vaâ tòm caách àïí thu huát caác khaách haâng
luön theo doäi kïnh phaát. Baáo, taåp chñ, àaâi truyïìn hònh, hay àaâi phaát thanh àïìu
coá thïí àûúåc coi nhû laâ möåt kïnh giao tiïëp àaåi chuáng. Nhû àaä baân úã trûúác, toaân
böå caác kïnh caånh tranh nhau hay caác kïnh nùçm dûúái sûå kiïím soaát chung cuãa
möåt töí chûác kinh tïë àïìu xaác àõnh mûác àöå àa daång hoaá nöåi dung. Khi cöng nghïå
àaä tiïën böå, söë kïnh cuâng nùçm trong möåt sûå kiïím soaát coá xu hûúáng tùng trûúãng,
nhû möåt sûå tûúng phaãn giûäa àaâi phaát soáng àõa phûúng vaâ hïå thöëng truyïìn hònh
caáp àõa phûúng. Cêëu truác caác phûúng tiïån truyïìn thöng ngaây caâng gùæn vúái sûå
caånh tranh giûäa nhûäng nhaâ cung cêëp àa kïnh, chùèng haån nhû àaâi phaát soáng vïå
tinh trûåc tiïëp túái nhaâ caånh tranh vúái caác hïå thöëng truyïìn hònh caáp. Möåt túâ baáo
coá caác phêìn khaác nhau àûúåc sùæp xïëp böë trñ theo möåt nöåi dung chuã àaåo cuäng coá
thïí àûúåc coi laâ möåt phûúng tiïån truyïìn thöng àa kïnh.
Khaã nùng vêåt lyá cuãa möåt kïnh nhêët àõnh coá thïí àûúåc àaánh giaá liïn quan
àïën khaã nùng chuyïín taãi thöng tin trong möåt àún võ thúâi gian. Àöëi vúái caác
phûúng tiïån àiïån tûã, khaã nùng naây àûúåc ào lûúâng qua bùng têìn (trong kïnh
tñn hiïåu tûúng tûå) hoùåc qua söë bit trïn möåt giêy (trong kïnh kyä thuêåt söë). Caác
phûúng tiïån truyïìn thöng in êën coá caác thûúác ào vêåt lyá tûúng tûå, song phêìn
lúán caác phûúng tiïån truyïìn thöng in êën ngaây nay àïìu duâng truyïìn dêîn àiïån
tûã úã möåt söë àiïím trong quaá trònh saãn xuêët cuãa chuáng. Tuy nhiïn, veã ngoaâi
thêím myä vaâ nöåi dung quan troång cuãa möåt thöng àiïåp truyïìn thöng àaåi
chuáng coá thïí khöng liïn quan gò mêëy àïën caác thûúác ào khaã nùng vêåt lyá.
Chùèng haån, caã sûå sùén loâng cuãa ngûúâi tiïu duâng trong viïåc thanh toaán vaâ tiïëp
nhêån coá phï phaán àöëi vúái möåt thöng àiïåp àaä àûúåc truyïìn dêîn hoùåc àûúåc in
ra bùçng möåt gam maâu xaám vêîn coá thïí dïî daâng vûúåt qua sûå sùén loâng vaâ tiïëp
nhêån cuãa ngûúâi tiïu duâng àöëi vúái möåt thöng àiïåp sùåc súä maâ àoâi hoãi phaãi coá
nhiïìu dung lûúång thöng tin hún.
Maång lûúái
Cêëu truác hay hònh hoåc topo (ngaânh nghiïn cûáu caác tñnh chêët khöng bõ aãnh hûúãng
cuãa sûå thay àöíi hònh daáng vaâ kñch thûúác) cuãa möåt maång truyïìn thöng àaä goáp
phêìn xaác àõnh àûúåc baãn chêët cuãa caác thöng àiïåp maâ noá chûáa àûång möåt caách coá
hiïåu quaã. Möåt söë àiïím phên biïåt quan troång úã àêy rêët hûäu ñch. Möåt àaâi phaát soáng
truyïìn thöng àaåi chuáng, nhû àaä àûúåc àõnh nghôa trûúác àêy, laâ tuyïën giao tiïëp
möåt chiïìu hoùåc tûâ möåt àïën nhiïìu núi maâ coá thïí truyïìn dêîn caác thöng àiïåp qua
khöng gian hoùåc qua in êën. Phûúng tiïån truyïìn thöng in êën chuyïín möåt haâng
hoáa cöng cöång (thöng àiïåp) dûúái hònh thûác cuãa möåt haâng hoáa tû nhên (saách, taåp
chñ, hoùåc baáo). Trong hoaåt àöång phaát soáng qua khöng gian, caã thöng àiïåp vaâ
phûúng tiïån truyïìn thöng àïìu laâ haâng hoáa cöng cöång, laâ nhûäng haâng hoáa vúái àùåc
thuâ laâ coá möåt lúåi thïë chi phñ àaáng kïí. Caác maång hai chiïìu hay coá tûúng taác lêîn
nhau àûúåc töí chûác theo möåt caách cú baãn khaác vúái caác maång phaát soáng. Caác maång
tûúng taác giûä àûúåc khaã nùng cuãa mònh bùçng caách dûåa vaâo viïåc chia seã thúâi gian
sûã duång caác phûúng tiïån chung. Viïåc kïët nöëi caác cùåp ngûúâi sûã duång möåt caách
trûåc tiïëp vaâo moåi luác, trong khi gêìn nhû toaân böå caác kïët nöëi khöng àûúåc sûã duång
vaâo bêët kyâ möåt thúâi àiïím cho trûúác naâo, coá thïí laâ quaá töën keám. Thay vaâo àoá, caác
nhaâ cung cêëp sûã duång viïåc chuyïín maåch (viïåc chia seã thúâi gian sûã duång) àïí cung
cêëp sûå truy cêåp àïën caác thiïët bõ trung kïë hoùåc àïí duâng caác phûúng thûác phên
chia khaã nùng chung. Têët caã caác phûúng thûác naây àïìu dûåa vaâo giaã àõnh rùçng,
nhûäng ngûúâi sûã duång khöng tham gia vaâo quaá trònh giao tiïëp möåt caách àöìng thúâi
vaâ liïn tuåc. Vò lyá do naây, möåt maång àiïån thoaåi thöng thûúâng coá thïí khöng àûúåc
duâng àïí phaát soáng cuãa ngay caã möåt àaâi vö tuyïën (radio) àïën têët caã caác gia àònh
möåt caách àöìng thúâi, vaâ maång Internet nhû àûúåc cêëu taåo hiïån nay cuäng coá caác haån
chïë tûúng tûå laâm cho noá bõ caãn trúã khöng àûúåc sûã duång nhû möåt phûúng tiïån
truyïìn thöng. Búãi vêåy, ñt nhêët viïåc sûã duång caác cöng nghïå phaát soáng mùåt àêët hiïån
taåi, maång viïîn thöng hai chiïìu, vaâ maång truyïìn thöng àaåi chuáng möåt chiïìu laâ caác
töí chûác khaác nhau maâ khöng thïí coá caác chûác nùng thay thïë nhau nhû nhûäng nhaâ
cung cêëp phûúng tiïån truyïìn thöng àaåi chuáng.
In êën
In êën laâ möåt cöng nghïå truyïìn thöng àaåi chuáng lêu àúâi nhêët. Caác túâ baáo
thûúng maåi àêìu tiïn àaä xuêët hiïån úã chêu Êu àêìu thïë kyã thûá 17, vaâ caác túâ baáo
phaát haânh àaåi chuáng coá thïí àûúåc tòm thêëy trïn khùæp thïë giúái cho àïën giûäa thïë
kyã thûá 19, trûâ khi nhaâ nûúác àoáng cûãa chuáng. Àïí phaát haânh ra nhûäng túâ baáo
vaâ têåp san coá chi phñ reã hún, nhiïìu cuöåc caách maång trong cöng nghïå in êën àaä
diïîn ra qua caác thïë kyã àïí tùng chêët lûúång vaâ söë lûúång baãn in. Tûâ giûäa thïë kyã
19, sûå sùén coá cuãa giêëy in baáo reã àûúåc saãn xuêët tûâ böåt göî mïìm rêët quan troång.
Caác caãi tiïën trong cöng nghïå in thïí hiïån àiïín hònh úã caác thiïët bõ cêìn nhiïìu vöën
maâ viïåc saãn xuêët chuáng hiïån nay chó têåp trung úã möåt vaâi nûúác, àaáng chuá yá laâ
Àûác vaâ Nhêåt Baãn. Hêìu hïët caác cuöåc caách maång hiïån nay trong cöng nghïå in
dûåa vaâo maáy tñnh vaâ phûúng tiïån viïîn thöng, àaä taåo thuêån lúåi cho viïåc töí
chûác, lûåa choån vaâ saáng taåo ra nöåi dung truyïìn thöng. Nhiïìu túâ baáo vaâ taåp chñ
hiïån nay phên phöëi caác nöåi dung cuãa chuáng dûúái caã hònh thûác àiïån tûã vaâ in
êën, nhûng tûúng lai cuãa nhûäng phûúng thûác phên phöëi naây vêîn chûa chùæc
chùæn. Möåt söë toâa soaån àaä thaânh cöng trong viïåc tñnh phñ cho ngûúâi sûã duång,
vaâ nhu cêìu quaãng caáo àöëi vúái phên phöëi àiïån tûã vêîn bõ raâng buöåc búãi caác vêën
àïì vïì ào lûúâng vaâ tñnh hiïåu quaã.
Phaát soáng mùåt àêët
Mùåc duâ viïåc sûã duång quang phöí àiïån tûâ cho viïåc phaát soáng radio vaâ video múái
trong voâng möåt thïë kyã nhûng àaä coá vaâi thïë hïå phûúng thûác truyïìn dêîn àaä
àûúåc caãi tiïën. Bêët kyâ möåt thöng àiïåp naâo chuyïín tûâ ngûúâi naây àïën ngûúâi khaác
caách xa nhau thò phaãi àûúåc thûåc hiïån qua möåt phûúng tiïån truyïìn thöng (baáo,
bùng tûâ, hoùåc soáng truyïìn tin) bùçng caách maä hoáa (vñ duå sùæp xïëp chûä, söë hoáa,
hoùåc àiïìu biïën) àïí phuâ húåp vúái àùåc àiïím cuãa thiïët bõ truyïìn thöng àoá, vaâ sau
àoá phaãi àûúåc giaãi maä hoùåc chuyïín ngûúåc laåi cho phuâ húåp vúái khaã nùng tiïëp
cêån cuãa con ngûúâi. Trong nhiïìu nùm, giao tiïëp àiïån tûã àaä sûã duång àiïìu biïën
àiïån tûã cho muåc àñch naây, vò àêy laâ möåt trong nhûäng caách thûåc hiïån coá chi phñ
hiïåu quaã nhêët. Tuy nhiïn, trong nhûäng nùm gêìn àêy chi phñ cuãa caác böå xûã lyá
söë àaä giaãm maånh. Nïëu thöng tin àûúåc truyïìn dêîn dûúái daång söë thò nhûäng thiïët
bõ àoá coá thïí àûúåc sûã duång àïí laâm giaãm búát chi phñ trong trao àöíi bêët kyâ möåt
khöëi lûúång thöng tin naâo bùçng caách giûä gòn caác bùng têìn tûúng àöëi àùæt. Cöng
viïåc naây àûúåc thûåc hiïån bùçng caách neán thöng tin trong tûâng kyá hiïåu thaânh möåt
goái nhoã hún, sûã duång quaá trònh xûã lyá söë àïí loaåi boã nhûäng bit coá thïí àûúåc tñnh
toaán hoùåc tûå àöång cheân vaâo nhûäng thiïët bõ àêìu cuöëi. Viïåc maä hoáa bùçng kyä
thuêåt söë vêîn àùæt hún maä hoáa bùçng kyä thuêåt tûúng tûå, nhûng viïåc lûu trûä qua
bùng têìn àaä buâ àùæp cho àiïím bêët lúåi naây, chùèng haån caác tiïu chuêín phaát soáng
truyïìn hònh theo cöng nghïå kyä thuêåt söë múái àaä cho pheáp sûã duång möåt kïnh
truyïìn hònh theo kyä thuêåt tûúng tûå hiïån coá àïí phaát ra 6 hay nhiïìu hún caác tñn
hiïåu truyïìn hònh kyä thuêåt söë trong cuâng möåt khu vûåc. Owen (1999) àaä àiïìu tra
yá nghôa kinh tïë cuãa caác tiïën böå hiïån nay trong cöng nghïå truyïìn thöng àaåi
chuáng àiïån tûã, bao göìm khaã nùng coá thïí chuyïín àöíi cuãa cöng nghïå truyïìn
thöng àaåi chuáng vúái maáy tñnh vaâ caác cöng nghïå maång thöng tin.
YÁ nghôa cuãa viïåc truyïìn dêîn kyä thuêåt söë vaâ quaá trònh xûã lyá àïìu dûåa vaâo traåm
phaát soáng mùåt àêët. Cöng nghïå naây nhòn chung coá thïí ûáng duång àöëi vúái bêët kyâ
möåt àûúâng truyïìn dêîn àiïån tûã naâo vaâ laâm giaãm maånh chi phñ phên phöëi caác
thöng àiïåp truyïìn thöng àaåi chuáng. Chi phñ phên phöëi thêëp hún coá yá nghôa
quan troång àöëi vúái caác nïìn kinh tïë àang phaát triïín laâ nhûäng nûúác khöng coân
phaãi xêy dûång quaá möåt thaáp truyïìn hònh vaâ traåm truyïìn dêîn àïí phaát soáng àïën
6 tñn hiïåu truyïìn hònh, möîi möåt tñn hiïåu coá thïí àûúåc lêåp trònh àöåc lêåp.
Phên phöëi video àa kïnh
Caác hïå thöëng phên phöëi video àa kïnh bao göìm möåt loaåt cöng nghïå, caã coá dêy
vaâ khöng dêy. Caác vñ duå bao göìm truyïìn hònh caáp; caác hïå thöëng phên phöëi àa
kïnh, àa àiïím; caác hïå thöëng phên phöëi àa kïnh àõa phûúng vaâ phaát soáng vïå
tinh trûåc tiïëp têån nhaâ. Caác cöng nghïå naây nhòn chung àïìu coá dõch vuå troån goái,
coá nhiïìu kïnh video phaát soáng àöìng thúâi, ngûúåc vúái caác àaâi phaát soáng bònh
thûúâng laâ nhûäng traåm phaát tûâng kïnh riïng leã. Nhû àaä àïì cêåp trïn àêy, vïì mùåt
naây, nhûäng ngûúâi phên phöëi video àa kïnh giöëng vúái caác phûúng tiïån truyïìn
thöng in êën àùåc biïåt laâ nhêåt baáo, trong nhu cêìu cuãa hoå àïí lûåa choån vaâ àoáng goái
caác chûúng trònh khöng chó theo thúâi gian maâ coân theo kïnh. Viïåc naây cho
pheáp caác phûúng tiïån truyïìn thöng tiïëp cêån vúái nhiïìu ngûúâi tiïu duâng hún laâ
phûúng tiïån truyïìn thöng àún kïnh. Tuy nhiïn, viïåc àûa chûúng trònh (tûác laâ
baán nhiïìu kïnh troån goái) coá thïí buöåc ngûúâi sûã duång phaãi truy cêåp àïën nhûäng
nöåi dung khöng mong muöën nhû laâ möåt phêìn trong böå thuï bao cuãa hoå. AÃnh
hûúãng cuãa viïåc phaát soáng àa kïnh thûúâng gêy ra sûå nhêìm lêîn trong chñnh saách
caånh tranh, vò nhûäng ngûúâi caånh tranh coá thïí bõ haån chïë thêm nhêåp nïëu hoå
khöng àûa ra caác chûúng trònh tûúng tûå nhau nhû möåt phûúng tiïån truyïìn
thöng chñnh thûác. Viïåc phaát soáng àa kïnh, hoùåc coá thïí laâm tùng, hoùåc giaãm
phuác lúåi cuãa ngûúâi tiïu duâng.
ÚÃ möåt vaâi nûúác cöng nghiïåp, phên phöëi àa kïnh àaä trúã thaânh möåt daång
phên phöëi hònh aãnh chiïëm ûu thïë. ÚÃ Myä, hún 80% nhûäng ngûúâi xem truyïìn
hònh àaä sûã duång truyïìn hònh caáp hoùåc truyïìn hònh vïå tinh chûá khöng phaãi
truyïìn hònh duâng ùngten nöëi àêët. Vò ñt ngûúâi sûã duång caác àaâi phaát soáng qua
trung gian, vaâ vò cêìu àöëi vúái quang phöí àiïån tûâ thöng qua nhûäng nhaâ cung cêëp
truyïìn thöng di àöång tùng lïn, nïn ngûúâi ta coá thïí tin rùçng phaát soáng mùåt àêët
ngaây caâng àûúåc sûã duång nhiïìu hún úã caác nûúác.
Phaát soáng vïå tinh
Caác vïå tinh quay trûåc tiïëp xung quanh traái àêët trïn àûúâng xñch àaåo úã möåt àöå cao
khoaãng 35.785 km coá möåt töëc àöå quay truâng húåp vúái töëc quay cuãa traái àêët. Búãi vêåy,
chuáng xuêët hiïån tûúng àöëi öín àõnh khi qua möåt àiïím trïn àûúâng xñch àaåo vaâ coá
thïí àûúåc sûã duång nhû möåt ùngten cöë àõnh úã rêët cao. Phaát soáng vïå tinh laâ möåt
trûúâng húåp àùåc biïåt cuãa phên phöëi àa kïnh. Caâng ngaây caác vïå tinh trûåc tiïëp caâng
hoaåt àöång vúái têìn suêët cao hún, laâm cho truyïìn hònh ùngten ngaây caâng ñt hún. Caác
vïå tinh seä àûúåc phoáng lïn möåt nùm sau khi hoaåt àöång úã daãi têìn suêët Ka laâ daãi trïn
20 giga-Hertz (20 tyã voâng trïn giêy). ÚÃ möåt söë nûúác, khi ñt sûã duång ùngten thò hoå
caâng dïî che giêëu àûúåc caã vïì thêím myä, vaâ úã möåt söë nûúác, caã nhûäng quan ngaåi
chñnh trõ nûäa. Caác traåm phaát soáng truyïìn thanh vaâ truyïìn hònh dïî daâng qua mùåt
sûå kiïím soaát cuãa chñnh quyïìn àõa phûúng vaâ chñnh phuã. Caác traåm phaát soáng naây
coân qua mùåt caã caác hïå thöëng phên phöëi mùåt àêët tûúng àöëi töën keám. Caác chûúng
trònh nöåi dung coá thïí kïët nöëi vúái möåt traåm phaát soáng vïå tinh tûâ bïn ngoaâi khu vûåc
maâ vïå tinh àoá hoaåt àöång. Caác vïå tinh nùçm trong daãi Ka coá thïí cung cêëp khöng chó
phên phöëi truyïìn hònh àa kïnh maâ coân caã dõch vuå hai chiïìu tûúng àöëi reã àïën caác
höå gia àònh, vaâ coá leä caã ngûúâi sûã duång caá nhên, bao göìm àiïån thoaåi vaâ Internet. YÁ
nghôa chñnh trõ cuãa caác traåm phaát soáng vïå tinh trûåc tiïëp laâ rêët roä raâng, nhûng trong
thúâi kyâ hoâa bònh, chñnh phuã caác nûúác phaãi duy trò quyïìn kiïím soaát hoùåc giúái haån
viïåc phaát soáng àöëi vúái ngûúâi dên thöng qua sûå thoãa thuêån. Nhûäng thûúng lûúång
trïn, cuäng nhû viïåc phên böí caác daãi quang phöí vaâ àûúâng quô àaåo thñch húåp giûäa
caác nûúác àûúåc thûåc hiïån trong khuön khöí cuãa Hiïåp höåi Truyïìn thöng Quöëc tïë cuãa
Liïn Húåp Quöëc (xem thïm thöng tin vïì Hiïåp höåi úã trang web: ).
Möåt haâm yá rêët thuá võ cuãa cöng nghïå vïå tinh, àùåc biïåt àöëi vúái caác thïë hïå sau,
laâ caác chñnh phuã haâ khùæc ñt coá khaã nùng kiïím soaát viïåc truy cêåp cuãa ngûúâi dên
àïën caác aãnh hûúãng vùn hoáa vaâ chñnh trõ tûâ bïn ngoaâi. Möåt haâm yá khaác laâ chi
phñ phên phöëi àún võ thêëp kïët húåp vúái caác traåm vïå tinh (so vúái caác traåm phên
phöëi mùåt àêët) coá thïí múã röång söë lûúång chûúng trònh truyïìn thöng cung cêëp
tûúng ûáng cho möåt lûúång khaách haâng vaâ nhu cêìu quaãng caáo nhêët àõnh. Cuöëi
cuâng, chi phñ phên phöëi thêëp coá thïí tùng xu hûúáng phên phöëi nöåi dung chûúng
trònh röång raäi hún, múã röång xu hûúáng toaân cêìu hoáa truyïìn thöng vaâ taåo àiïìu
kiïån thuêån lúåi cho viïåc toaân cêìu hoáa vùn hoáa quêìn chuáng sêu hún.
Maång Internet
Maång Internet thûúâng àûúåc chaâo haâng nhû möåt phûúng tiïån truyïìn thöng múái
nhêët. Tuy nhiïn, vïì mùåt cöng nghïå, Internet giöëng vúái maång bûu àiïån vaâ àiïån
thoaåi nöëi caác àiïím hún laâ maång phaát soáng nöëi caác àiïím. Mùåc duâ vêåy, úã hêìu hïët
caác nûúác, chi phñ truy cêåp thêëp vaâ töëc àöå truy cêåp Internet khiïën cho maång
Internet trúã thaânh möåt hònh thûác phên phöëi truyïìn thöng àûúåc ûa thñch nhû laâ
caác têåp san vaâ nguyïåt san nhoã. Maång Internet coân höî trúå viïåc phöí biïën bùng
têìn thêëp, chûúng trònh aão, chùèng haån nhû email, maâ coá thïí thay thïë cho caác
chûúng trònh truyïìn thöng àaåi chuáng coá yá nghôa vïì mùåt chñnh trõ vaâ ñt bõ kiïím
soaát cuãa nhaâ nûúác. (Tuy nhiïn viïåc truy cêåp internet bõ caác chñnh phuã haâ khùæc
haån chïë nhiïìu hún so vúái viïåc truy cêåp caác àaâi phaát soáng xuyïn quöëc gia hay
caác nguöìn chûúng trònh tûâ chúå àen).
Viïåc thiïët kïë hiïån nay cuãa caác maång Internet laâm cho noá trúã thaânh möåt
phûúng tiïån truyïìn thöng vöën àaä khöng hiïåu quaã. Trong khi caác traåm phaát
soáng truyïìn hònh gûãi ài möåt dêëu hiïåu maâ haâng triïåu ngûúâi coá thïí nhêån àûúåc,
thò möåt traåm phaát Internet cöë gùæng tiïëp cêån haâng triïåu ngûúâi phaãi gûãi möåt tñn
hiïåu riïng biïåt àïën tûâng ngûúâi, theo àoá gùæn chùåt bùng têìn tyã lïå vúái quy mö
khaán giaã. Thiïët kïë tûúng lai cuãa Internet coá thïí thay àöíi àiïìu naây. Maång
Internet hiïån taåi khöng thïí hiïån möåt khaã nùng caånh tranh thaânh cöng vúái
phûúng tiïån truyïìn thöng thöng thûúâng cho muåc àñch quaãng caáo. Quaã thûåc,
thêët baåi trong viïåc taåo ra möåt lûúång khaán giaã lúán vaâ coá thïí chûáng minh àûúåc
àïí hêëp dêîn caác nhaâ quaãng caáo tûâ nùm 1999-2000 laâ nguyïn nhên goáp vaâo sûå
chuyïín nhûúång haâng trùm tïn miïìn “.com” trïn khùæp thïë giúái. (phêìn lúán
quaãng caáo trïn Internet àïìu dûåa trïn caác giao dõch haâng àöíi haâng theo àoá hai
tïn miïìn àöìng yá thûåc hiïån quaãng caáo cho nhau). Búãi vêåy, cho duâ vai troâ cuãa
Internet trïn thõ trûúâng yá tûúãng coá sûác maånh àïën àêu, thò maång Internet vêîn
chûa vaâ coá thïí khöng bao giúâ trúã thaânh möåt phûúng tiïån truyïìn thöng quan
troång (Owen, 1999).
Àiïìu tiïët kinh tïë
Noái chung, nhaâ nûúác luön tòm caách àïí àiïìu tiïët kiïím soaát truyïìn thöng àaåi chuáng.
Sûå kiïím duyïåt truyïìn thöng in êën, möåt cêu chuyïån cuä kyä, khöng nùçm trong phaåm
vi cuãa chûúng naây. Àiïìu tiïët kinh tïë coá aãnh hûúãng àïën caã truyïìn thöng in êën vaâ
àiïån tûã. Vñ duå, caác toâa soaån baáo coá thïí àöëi mùåt vúái sûå soi xeát kyä lûúäng cuãa caác cú
quan phuå traách chñnh saách caånh tranh khi mûác àöå têåp trung ngûúâi baán cao hay
khi coá àïì xuêët saáp nhêåp. Möåt söë nûúác cêëm hoùåc haån chïë viïåc súã hûäu cheáo trong
caånh tranh truyïìn thöng vúái möåt nöî lûåc nhùçm baão àaãm sûå àa daång hoáa cao hún
cuãa caác nguöìn tin tûác vaâ quan àiïím (xem OECD 1999 àïí coá caái nhòn töíng quan vïì
caác chñnh saách súã hûäu vaâ súã hûäu cheáo cuãa caác nûúác thaânh viïn).
Coá möåt sûå phên biïåt roä raâng tûâ trûúác àïën nay trong mûác àöå àiïìu tiïët (vaâ súã
hûäu nhaâ nûúác) àöëi vúái caác phûúng tiïån truyïìn thöng àaåi chuáng, phuå thuöåc vaâo
cöng nghïå sûã duång1. Sûå tûå do cuãa caác phûúng tiïån truyïìn thöng in êën thoaát khoãi
súã hûäu hay sûå àiïìu tiïët cuãa nhaâ nûúác vêîn luön laâ thûúác ào quan troång cuãa mûác
àöå tûå do chñnh trõ trong möåt xaä höåi. Möåt lyá giaãi cho thaái àöå naây coá thïí laâ caác
phûúng tiïån truyïìn thöng in êën vêîn luön coá cêëu truác caånh tranh, hoùåc ñt nhêët laâ
chó àöåc quyïìn úã cêëp àõa phûúng, vò thïë caác xaä höåi khöng phaãi choån lûåa giûäa àöåc
quyïìn tû nhên vaâ kiïím soaát nhaâ nûúác. Ngûúåc laåi, giaã àõnh tûâ ban àêìu dûúâng
nhû laâ úã chöî, caác phûúng tiïån truyïìn thöng àiïån tûã coá nhiïìu quyïìn lûåc hún, vaâ
do àoá àe doåa lúán hún àöëi vúái sûå öín àõnh chñnh trõ vaâ xaä höåi, vaâ cuâng vúái súã hûäu
nhaâ nûúác àöëi vúái quang phöí àiïån tûâ, àaä chûáng minh cho sûå àiïìu tiïët hay súã hûäu
nhaâ nûúác.
Viïåc sûã duång súám quang phöí àiïån tûâ trong caác lônh vûåc quên sûå, haâng haãi,
cûáu naån vaâ an ninh àaä dêîn àïën quöëc hûäu hoáa quang phöí naây úã hêìu hïët caác nûúác
tûâ àêìu thïë kyã trûúác. Vò soáng vö tuyïën khöng bõ kòm haäm trong biïn giúái quöëc
gia nïn caác hiïåp ûúác vaâ caác töí chûác quöëc tïë (nhû Hiïåp höåi Viïîn thöng Quöëc tïë)
xaác àõnh caác caách sûã duång coá thïí chêëp nhêån àûúåc, vaâ ngûúâi sûã duång caác phêìn
quang phöí àïí khuyïën khñch tñnh tûúng húåp thiïët bõ vaâ giaãm búát caác vêën àïì vïì
nhiïîu. ÚÃ phêìn lúán caác nûúác, súã hûäu nhaâ nûúác àöëi vúái soáng khöng gian àaä dêîn
àïën viïåc quöëc hûäu hoáa cuãa nhaâ nûúác, àêìu tiïn laâ àöëi vúái caác àaâi phaát thanh, vaâ
tiïëp àïën laâ caác àaâi truyïìn hònh. Thêåm chñ nhûäng nûúác àaä cho pheáp hoaåt àöång
phaát soáng tû nhên möåt caách coá giúái haån cuäng àaä haån chïë söë lûúång têìn söë phaát
soáng, taåo ra möåt sûå khan hiïëm giaã taåo vïì kïnh phaát soáng. Búãi thïë, úã möåt söë nûúác,
giêëy pheáp phaát soáng vïì baãn chêët laâ möåt giêëy pheáp in tiïìn thûúâng àûúåc duâng àïí
ban thûúãng cho nhûäng ngûúâi uãng höå chñnh trõ cuãa chñnh phuã.
Möåt phaãn ûáng coá tñnh thõ trûúâng àöëi vúái caác àaâi phaát soáng thuöåc kiïím soaát
hay súã hûäu nhaâ nûúác, àùåc biïåt laâ àöëi vúái viïåc haån chïë söë lûúång caác kïnh giaãi trñ
hònh aãnh, laâ sûå tùng lïn cuãa caác hïå thöëng truyïìn hònh caáp, vaâ gêìn àêy hún laâ cuãa
truyïìn hònh phaát soáng vïå tinh trûåc tiïëp. So vúái viïåc phaát soáng qua khöng gian,
1. Vñ duå, nùm 1968, Toaâ aán Töëi cao Liïn bang Myä àaä uãng höå viïåc àiïìu tiïët vaâ cêëp giêëy
pheáp cuãa chñnh phuã liïn bang àöëi vúái nöåi dung phaát thanh úã caác vuâng maâ têìn suêët phaát soáng
truyïìn thanh vöën dô àaä “khan hiïëm”, mùåc duâ phêìn lúán caác cöång àöìng àoá coá nhiïìu àaâi phaát
thanh caånh tranh nhau (Chûúng trònh phaát thanh truyïìn hònh Sû tûã Àoã, xem FCC 395 Myä
367). Nùm 1974, Toâa aán naây cho rùçng, möåt túâ baáo, duâ laâ túâ baáo coá àöåc quyïìn àõa phûúng,
khöng thïí bõ àaåo luêåt àoâi hoãi möåt caách húåp hiïën phaãi in phuác àaáp cuãa möåt ngûúâi tranh cûã
chñnh trõ àaä bõ túâ baáo àoá têën cöng (Miami Herald xem Tornillo 418 Myä 241).
truyïìn hònh caáp laâ möåt phûúng tiïån phên phöëi caác chûúng trònh hònh aãnh
(video) khöng reã. Nïëu söë lûúång caác kïnh phaát soáng khöng bõ raâng buöåc nhû laâ
möåt vêën àïì chñnh saách úã nhiïìu nûúác thò coá thïí traánh àûúåc khoaãn chi phñ àêìu tû
lúán vaâo caác hïå thöëng truyïìn hònh caáp. Tuy nhiïn, gêìn àêy hún, viïåc duâng caác
têìn suêët phaát soáng trong sûã duång caác thiïët bõ àiïån thoaåi di àöång àaä laâm tùng chi
phñ cú höåi cuãa quang phöí. Giaã sûã coá sùén caác phûúng thûác truyïìn dêîn àa kïnh
thay thïë, viïåc phaát soáng qua khöng gian hiïån nay coá thïí laâ möåt phûúng thûác
khöng hiïåu quaã trong phên phöëi truyïìn thöng àaåi chuáng bùçng hònh aãnh.
Àêìu nhûäng nùm 1980, nhiïìu nûúác àang phaát triïín vaâ nûúác cöng nghiïåp àaä
bùæt àêìu tû nhên hoáa vaâ baäi boã kiïím soaát àöëi vúái hoaåt àöång phaát soáng. Möåt caách
coá yá nghôa hún, úã nhiïìu núi trïn thïë giúái, quang phöí àiïån tûâ àang àûúåc tû nhên
hoáa thöng qua viïåc sûã duång caác cuöåc àêëu giaá quang phöí vaâ caác kyä thuêåt khaác.
Chùèng haån, caác cuöåc àêëu giaá quang phöí àaä àûúåc töí chûác úã Öxtrêylia, Chi Lï,
Niu Dilên, Myä, Vïnïduïla, cuäng nhû úã nhiïìu nûúác khaác vaâ úã Liïn minh Chêu
Êu. Àiïìu naây àaä taåo àiïìu kiïån thuêån lúåi lúán cho sûå tùng trûúãng nhanh cuãa àiïån
thoaåi khöng dêy, vaâ úã möåt mûác àöå thêëp hún laâ cuãa caånh tranh trong phaát soáng.
Tuy nhiïn, duâ coá sûå tûå do hoáa nhû thïë nhûng caác haån chïë àöëi vúái caách thûác coá
thïí sûã duång quang phöí àaä àûúåc tû nhên hoáa vaâ àöëi vúái viïåc baán laåi tiïëp tuåc haån
chïë tñnh hiïåu quaã kinh tïë cuãa nguöìn lûåc quan troång naây.
Mùåc duâ vêîn coân súám, nhûng aãnh hûúãng chung cuãa tû nhên hoáa vaâ phi àiïìu
tiïët àöëi vúái caác phûúng tiïån truyïìn thöng àiïån tûã (nhû laâ kïët cuãa sûå thay àöíi chñnh
saách hay cuãa caác caãi tiïën cöng nghïå maâ cho pheáp boã qua caác phûúng tiïån truyïìn
thöng truyïìn thöëng) dûúâng nhû àaä laâm tùng tñnh caånh tranh vaâ giaãm sûå têåp
trung. Taác àöång naây àaä laâm giaãm búát quyïìn lûåc vaâ sûå aãnh hûúãng cuãa caác traåm
truyïìn thöng caá nhên, vaâ àïën lûúåt noá, laåi laâm cho tñnh húåp lyá cuãa àiïìu tiïët nhaâ
nûúác caâng giaãm xuöëng. Tûâ quan àiïím cuãa ngûúâi tiïu duâng, nhûäng thay àöíi naây
àaä dêîn àïën möåt sûå gia tùng àaáng kïí trong àuã loaåi chûúng trònh sùén coá, àiïìu naây
coá leä àaä laâ laâm tùng phuác lúåi, nhûng chñnh quaá trònh laâm gia tùng sûå àa daång àoá
cuäng àaä xoaá ài sûå lûåa choån sùén coá trûúác àoá, àoá laâ, cú höåi tiïu duâng nhûäng nöåi
dung truyïìn thöng maâ àaä àûúåc nhiïìu ngûúâi xem khaác cuâng tiïu duâng. Chùèng
haån, úã Myä, tyã lïå söë khaán giaã xem nhûäng gò tûâng coá cuãa ba maång lûúái truyïìn hònh
àaáng xem nhêët trong voâng 20 nùm àaä tûâ hún 90% giaãm xuöëng dûúái 50%.
Caác vêën àïì chñnh saách
Caã tñnh hiïåu quaã kinh tïë theo qui mö vaâ caác thõ trûúâng bõ giúái haån àïìu hûúáng túái
viïåc thuác àêíy sûå têåp trung ngûúâi baán. Can thiïåp cuãa nhaâ nûúác thöng qua súã hûäu
nhaâ nûúác, cêëp giêëy pheáp, vaâ kiïím soaát nhêåp khêíu cuäng thuác àêíy sûå têåp trung.2 Têåp
trung ngûúâi baán laâ möåt vêën àïì cuå thïí trong möëi quan hïå vúái truyïìn thöng àaåi
chuáng vò vai troâ trung têm cuãa truyïìn thöng trong sûå dên chuã. Têët nhiïn, sûå têåp
trung naây coân laâ möåt vêën àïì chñnh saách kinh tïë. Möåt nghiïn cûáu tiïu biïíu vïì súã
hûäu truyïìn thöng úã 97 nûúác àaä cho thêëy rùçng mûác àöå têåp trung thûúâng laâ cao, caác
phûúng tiïån truyïìn thöng thûúâng thuöåc súã hûäu nhaâ nûúác hoùåc súã hûäu gia àònh, vaâ
rùçng, caác nhên töë naây gùæn vúái caác kïët cuåc xêëu, nhû tyã lïå tùng trûúãng thêëp, ngheâo
àoái, vaâ caác chïë àöå chuyïn chïë (Djankov vaâ caác taác giaã khaác, sùæp xuêët baãn). Nghiïn
cûáu naây khöng àûáng trïn quan àiïím kinh tïë nïn chuáng töi khöng thïí biïët liïåu mûác
àöå têåp trung truyïìn thöng (hoùåc súã hûäu gia àònh, súã hûäu nhaâ nûúác) laâ lúán hún hay
nhoã hún so vúái mûác àöå têåp trung trong caác ngaânh nöåi àõa khaác coá cuâng cûúâng àöå
sûã duång vöën úã trong cuâng möåt nûúác. Tûúng tûå, liïåu möëi quan hïå nhên quaã coá töìn
taåi hay khöng giûäa têåp trung truyïìn thöng vúái caác kïët cuåc chñnh trõ – xaä höåi xêëu, vaâ
nïëu coá thò möëi quan hïå àoá ài theo hûúáng naâo vêîn laâ cêu hoãi khöng roä raâng.
Àùåc àiïím haâng hoáa cöng cöång cuãa nöåi dung truyïìn thöng coá thïí àûa àïën caác
vêën àïì chñnh saách khaác khi nhaâ nûúác coi viïåc nhêåp khêíu nöåi dung truyïìn thöng
xuyïn quöëc gia hay nhêåp nöåi dung truyïìn thöng nûúác ngoaâi nhû möåt möëi àe
doåa àöëi vúái vùn hoáa trong nûúác hoùåc caác tiïu chuêín xaä höåi. Phim aãnh Myä vaâ, úã
phaåm vi nhoã hún laâ caác chûúng trònh video, thûúâng àûúåc àûa vaâo trong möëi
liïn quan naây. Göëc rïî cuãa khoá khùn nùçm úã chöî sûå caånh tranh nhùçm phuåc vuå cho
nhûäng khaán giaã lúán vaâ noái chung laâ giaâu coá úã caác nûúác noái tiïëng Anh laâm cho
nöåi dung truyïìn thöng coá sûác hêëp dêîn vaâ àùæt àoã – nöåi dung truyïìn thöng hêëp
dêîn àïën mûác noá coá thïí vûúåt qua caã caác trúã ngaåi vïì vùn hoáa vaâ ngön ngûä. Nöåi
dung truyïìn thöng ban àêìu àûúåc taåo ra àïí phuåc vuå cho söë lûúång nhoã khaán giaã
àõa phûúng vaâ trong nûúác nhêët thiïët phaãi reã hún vaâ ñt hêëp dêîn hún àöëi vúái
nhûäng khaán giaã lúán. Caác nûúác àang phaát triïín khöng coá chung vùn hoáa vaâ ngön
ngûä àïìu phaãi àöëi mùåt vúái caác vêën àïì àùåc biïåt liïn quan àïën khña caånh naây.
Trong möåt thïë giúái caånh tranh, kinh tïë hoåc cuãa truyïìn thöng àaåi chuáng khöng
uãng höå cho sûå söëng coân cuãa caác ngön ngûä hay vùn hoáa maâ khöng àûúåc söë àöng
dên chuáng hoùåc nhu cêìu kinh tïë chuyïn biïåt quan troång höî trúå. Àêy khöng phaãi
laâ hêåu quaã do chuã nghôa àïë quöëc cuãa vùn hoáa quaãng caáo búãi caác phûúng tiïån
truyïìn thöng thaânh cöng hún, maâ àún giaãn laâ hêåu quaã cuãa khaã nùng siïu viïåt
cuãa caác phûúng tiïån truyïìn thöng trong viïåc phên phöëi sûå thoãa maän cho ngûúâi
tiïu duâng vúái möåt mûác giaá hêëp dêîn. Möåt söë nûúác choån caách bao cêëp cho nöåi
dung truyïìn thöng àõa phûúng àïí khoãa lêëp cho caác taác àöång nhû vêåy.
2. Vñ duå úã Möng cöí, kiïím soaát cuãa nhaâ nûúác àöëi vúái viïåc nhêåp khêíu giêëy in baáo laâ möåt
vûúáng mùæc, mùåc duâ tûâ nùm 1990 tiïëng noái cuãa giúái baáo chñ ngaây caâng lúán hún (William).
Möëi àe doåa àöëi vúái viïåc baão töìn vùn hoáa vaâ ngön ngûä do caác phûúng tiïån
truyïìn thöng xuyïn quöëc gia quan troång ngaây caâng gia tùng. Caác phûúng tiïån
truyïìn thöng nûúác ngoaâi (Pathania-Jain 2001; Shrikhande 2001) khöng phaãi chó
riïng àöëi vúái caác nûúác àang phaát triïín. Caác aãnh hûúãng kinh tïë cú baãn tûúng tûå coân
àe doåa vùn hoáa vaâ tiïëng àõa phûúng, nïëu khöng phaãi laâ ngön ngûä, úã caác nûúác phaát
triïín cao. Nùm 1909, Thaânh phöë New York coá khoaãng 85 túâ nhêåt baáo, nhiïìu túâ in
bùçng thöí ngûä nûúác ngoaâi gùæn vúái quï hûúng baãn quaán cuãa nhûäng ngûúâi nhêåp cû
(Owen 1975, trang 70). Trong voâng vaâi thêåp kyã, nhû nhûäng nhaâ quaãng caáo àaä nhêån
thêëy, New York chó coân möåt ñt caác túâ baáo coá thïí àaåt túái cuâng möåt nhoám àöåc giaã möåt
caách coá hiïåu quaã hún qua baáo chñ phaát haânh chung vaâ ngûúâi àoåc khöng sùén loâng
mua caác túâ baáo chuyïn san coá giaá caã ngaây caâng àùæt àoã.
Súã hûäu truyïìn thöng thûúâng laâm phaát sinh caác vêën àïì chñnh saách quan troång.
Súã hûäu nhaâ nûúác àöëi vúái baáo chñ hay àöëi vúái caác phûúng tiïån phaát soáng coá thïí nguå
yá möåt sûå thiïëu vùæng naâo àoá trong tûå do chñnh trõ. Sûå têåp trung súã hûäu truyïìn thöng
trong tay caác caá nhên àöi khi phaãn aánh quyïìn lûåc chñnh trõ trong tay möåt nhoám
ngûúâi coá thïë lûåc. Tûâ quan àiïím kinh tïë, sûå têåp trung súã hûäu laâm phaát sinh caác möëi
quan ngaåi nïëu noá dêîn àïën sûå àöåc quyïìn hoùåc taåo thuêån lúåi cho sûå thöng àöìng
nhùçm laâm tùng giaá vaâ giaãm saãn lûúång. Noái chung, caác thõ trûúâng kinh tïë phuâ húåp
cho muåc àñch àaánh giaá caác àe doåa àöëi vúái caånh tranh thò thu heåp hún nhiïìu so vúái
caái thûúâng àûúåc goåi laâ thõ trûúâng yá tûúãng. Chùèng haån, sûå têåp trung súã hûäu caác àaâi
phaát thanh nùçm trong möåt thaânh phöë nhêët àõnh, vïì cú baãn coá thïí laâm phaát sinh
caác vêën àïì caånh tranh kinh tïë liïn quan àïën nhûäng nhaâ quaãng caáo naâo àoá, ngay caã
khi coá sùén haâng loaåt caác phûúng tiïån khaác àïí biïíu àaåt quan àiïím, kïí caã sûå bêët àöìng
chñnh trõ, nhû truyïìn hònh, baáo, taåp chñ, vaâ caác dõch vuå trûåc tuyïën. Nïëu sûå têåp trung
súã hûäu chûa àuã àïí gioáng lïn sûå quan ngaåi vïì chñnh saách caånh tranh, thò noá cuäng
khoá coá thïí àùåt ra nhûäng vêën àïì to lúán liïn quan àïën viïåc tûå do baây toã quan àiïím.
Do vêåy, mùåc duâ nhiïìu nûúác cöë gùæng haån chïë sûå têåp trung truyïìn thöng (OECD
1999; Ngên haâng Thïë giúái 2001, phêìn 10.47) nhûng caác nöî lûåc àoá coá thïí chó múái dûåa
trïn möåt àõnh nghôa quaá heåp vïì möåt thõ trûúâng yá tûúãng.
Kïët luêån
Truyïìn thöng àaåi chuáng tû nhên (baáo chñ) àoáng vai troâ then chöët trong bêët kyâ
möåt hïå thöëng nhaâ nûúác naâo coá àùåc àiïím tûå do chñnh trõ vaâ tñnh traách nhiïåm.
Truyïìn thöng àaåi chuáng cuäng rêët quan troång àöëi vúái luöìng thöng tin kinh tïë
trong möåt nïìn kinh tïë, bao göìm caác thöng tin cho pheáp thûåc hiïån àûúåc nhiïìu
quyïët àõnh saãn xuêët vaâ tiïu duâng hún. Tuy nhiïn, truyïìn thöng àaåi chuáng tû
nhên töìn taåi chuã yïëu àïí taåo ra lúåi nhuêån tûâ viïåc baán caác thuï bao vaâ àùåt mua
cuäng nhû quaãng caáo. Trûâ khi chñnh saách nhaâ nûúác haån chïë sûå gia nhêåp, lônh vûåc
truyïìn thöng àaåi chuáng nhòn chung laâ coá cêëu truác caånh tranh chûá khöng phaãi laâ
àöåc quyïìn. Cöng nghïå hiïån àaåi coá xu hûúáng nhùçm giaãm búát chi phñ phên phöëi,
tûâ àoá laâm tùng söë lûúång tiïìm nùng caác phûúng tiïån truyïìn thöng coá khaã nùng
àûáng vûäng vïì mùåt kinh tïë vaâ tùng phaåm vi khu vûåc àõa lyá maâ caác phûúng tiïån
truyïìn thöng naây coá thïí vûún túái möåt caách coá laäi. Àiïìu naây laâm tùng sûå lûåa choån
cho khaách haâng vaâ giaãm taác duång taåo àaâ cuãa chñnh phuã trong viïåc tòm caách
kiïím soaát nöåi dung truyïìn thöng vò caác lyá do vùn hoáa vaâ chñnh trõ.

Barrera, Eduardo. n.d. Mexico. Available on: http: //www.mbcnet.org/archives/etv/
M/htmlM/mexico/mexico.htm.
Crawford, Gregory. 2001. “The Discriminatory Incentives to Bundle: The Case of Cable
Television.” Working paper. Duke University, Durham, North Carolina.
Djankov, Simeon, Caralee McLiesh, Tatiana Nenova, and Andrei Shleifer. Forthcoming.
“Who Owns the Media?” lournal of Law and Economics.
Hollifield, C. Ann. 2001. “Crossing Borders: Media Management Research in a Transnational
Market Environment.” Jouirnal of Media Economnics 14(3): 133-46.
Kaiser, Robert G. 2001. “The Rise of a Press Baron: An Unlikely Entrepreneur Builds
Buryatia’s Biggest Weekly.” The Washingtoni Post, August 13.
OECD (Organisation for Economic Co-operation and Development). 1993. Comtpetition
Policy and a Changing Broadcast Induistry. Paris.
__________.1999. Conmmunications Ouitlook. Paris.
Owen, Bruce M. 1975. Economics and Freedonm of Expression: Media Structure and thle First
Amendnient. Lexington, Massachusetts: Ballinger.
__________.1999. The Interniet Challenge to Television. Cambridge, Massachusetts: Harvard
University Press.
Owen, Bruce M., and S. Wildman. 1992. Video Economlics. Cambridge, Massachusetts:
Harvard University Press.
Pathania-Jain, Geetika. 2001. “Global Parents, Local Partners: A Value-Chain Analysis of
Collaborative Strategies of Media Firms in India.” Journial of Media Economics 14(3):
169-88.
Shrikhande, Seema. 2001. “Competitive Strategies in the Internationalization of Television:
CNNI and BBC World in Asia.” Journal of Media Economnics 14(3): 147-68.
Steiner, Peter 0. 1952. “Program Patterns and Preferences and the Workability of
Competition in Radio Broadcasting.” Quarterly lournal of Economics 66(May): 194-223.
Williams, John W. 1995. “Mass Media in Post-Revolutionary Mongolia.” Principia College,
Elsah, Illinois. Processed.
World Bank. 2001. World Development Report 2000/2001: Attacking Poverty. New York: Oxford
University Press.
10
Möi trûúâng phaáp lyá cho truyïìn thöng tin tûác
Peter Krug vaâ Monroe E. Price
Coá nhiïìu bûúác àïí àõnh hònh nïn möåt xaä höåi dên chuã hûäu hiïåu, vaâ viïåc hònh
thaânh luêåt truyïìn thöng cuäng nhû xêy dûång caác töí chûác truyïìn thöng laâ möåt
trong caác bûúác quan troång nhêët. Thöng thûúâng, caác chñnh phuã cöë gùæng xêy
dûång caác hïå thöëng truyïìn thöng coá hiïåu quaã nhùçm thuác àêíy tñnh dên chuã
nhûng laåi thiïëu sûå hiïíu biïët àêìy àuã nhiïìu khña caånh cuãa möi trûúâng phaáp lyá
coá aãnh hûúãng àïën quaá trònh naây. Chuáng töi tòm caách nhêån daång caác thaânh töë
nhêët àõnh cuãa quaá trònh phaáp lyá phûác taåp taåo nïn möåt möi trûúâng cho pheáp
truyïìn thöng vûún túái muåc tiïu dên chuã. Möåt loaåt caác nhên töë cho biïët liïåu möåt
lônh vûåc truyïìn thöng àöåc lêåp vaâ tûå do coá thïí laâm tùng, vñ duå nhû mûác àöå biïët
àoåc biïët viïët noái chung hay khöng; caác dêëu hiïåu vïì möåt xaä höåi luön àoán chaâo
nhûäng xu thïë coá àêìy àuã thöng tin vaâ coá tñnh phï bònh cao àïí àõnh hònh möåt
phong caách laänh àaåo chñnh trõ; baãn chêët cuãa hïå thöëng bêìu cûã; vaâ tñnh öín àõnh
cuäng nhû baãn chêët cuãa caác thïí chïë biïën khaã nùng taåo ra vaâ phên phöëi caác thöng
tin trúã thaânh hiïån thûåc.
Bïn caånh caác nhên töë böí sung khaác, trong söë caác nhên töë chñnh phaãi kïí àïën
hïå thöëng thïí chïë phaáp luêåt, coá nghôa laâ khña caånh liïn quan àïën phaáp lyá cuãa möåt
möi trûúâng thuêån lúåi. Baãn chêët cuãa möi trûúâng phaáp lyá – hïå thöëng luêåt, thïí chïë
phaáp lyá vaâ nhûäng taác nhên trong lônh vûåc phaáp lyá – cho caác phûúng tiïån truyïìn
thöng tin tûác hoaåt àöång roä raâng laâ coá aãnh hûúãng sêu sùæc àïën mûác àöå tûå do cuãa
caác nhaâ baáo vaâ caác töí chûác àûa tin trong viïåc tham gia möåt caách coá hiïåu quaã vaâo
thu thêåp tin tûác vaâ chuyïín taãi thöng tin vaâ yá tûúãng1. Möëi quan têm vïì möåt möi
1. Trong phêìn thaão luêån naây, thuêåt ngûä “nhaâ baáo” àûúåc duâng bao göìm caã caác nhaâ
xuêët baãn, caác chuã súã hûäu vaâ ngûúâi àiïìu haânh caác phûúng tiïån truyïìn thöng àiïån tûã, cuäng
nhû caác biïn têåp viïn, bònh luêån viïn, vaâ phoáng viïn.
245
trûúâng phaáp lyá thuêån lúåi thoaã àaáng daânh cho hoaåt àöång truyïìn thöng tin tûác coá
hiïåu quaã phaãi àïì cêåp àïën nhûäng vêën àïì nhû súã hûäu truyïìn thöng vaâ vai troâ cuãa
xaä höåi dên sûå, bïn caånh caác yïëu töë riïng biïåt cuãa chñnh hïå thöëng phaáp luêåt àoá.
Chûúng naây têåp trung chuã yïëu vaâo caác vêën àïì phaáp luêåt trong möi trûúâng
phaáp lyá thuêån lúåi cho hoaåt àöång truyïìn thöng tin tûác. ÚÃ àêy, chuáng töi chuá yá
àïën böën khña caånh cuãa thiïët chïë phaáp lyá maâ truyïìn thöng tin tûác hoaåt àöång: thu
thêåp thöng tin; qui àõnh kiïím soaát vïì nöåi dung; qui àõnh kiïím soaát trung lêåp vïì
nöåi dung nhûng coá khaã nùng aãnh hûúãng giaán tiïëp àïën nöåi dung truyïìn thöng;
vaâ baão vïå nhaâ baáo trong hoaåt àöång nghïì nghiïåp cuãa hoå, kïí caã viïåc baão vïå àïí
khöng bõ haânh hung.
Phêìn àiïím laåi cuãa chuáng töi cú baãn dûåa vaâo têåp húåp caác qui tùæc vaâ nguyïn
tùæc coá liïn quan àïën vaâ laâ àùåc trûng cuãa luêåt truyïìn thöng taåi caác nûúác dên chuã
Têy Êu, song cuäng xem xeát caã nhûäng thûåc tïë phaáp lyá àûúåc chêëp nhêån röång raäi
trïn thïë giúái, bao göìm caã möåt vaâi nûúác trong söë caác nûúác thuöåc Liïn Xö cuä coá
nïìn kinh tïë chuyïìn àöíi thaânh cöng. Viïåc chêëp nhêån caác luêåt chñnh thûác khöng
bao giúâ laâ sûå baão àaãm cho viïåc chuáng seä àûúåc thûåc hiïån möåt caách àêìy àuã vaâ
phoáng khoaáng trong thûåc tïë, ngay caã úã caác nûúác dên chuã tiïën böå nhêët. Nhiïìu
nûúác coá caác luêåt àûúåc soaån thaão töët laåi dêìn dêìn bõ mêët hiïåu lûåc vò möi trûúâng
thûåc hiïån khöng öín àõnh. Thûåc vêåy, khaái niïåm àêìy àuã vïì möåt möi trûúâng thuêån
lúåi coá nghôa rùçng, caác luêåt riïng töìn taåi trong böëi caãnh maâ tinh thêìn luêåt phaáp
àûúåc gùæn kïët vaâ quaá trònh biïën aãnh hûúãng cuãa caác luêåt àoá thaânh hiïån thûåc àûúåc
tiïën haânh.
Thu thêåp tin tûác
Ai àoá coá thïí tûúãng tûúång ra möåt hïå thöëng trong àoá caác nhaâ baáo laâ nhûäng ngûúâi
àöåc lêåp, vò hoå coá thïí in ra bêët cûá caái gò hoå muöën, nhûng laåi bõ troái buöåc nghiïm
troång vò hoå coá khaã nùng tiïëp cêån thöng tin rêët haån chïë. Têët nhiïn, theo möåt
nghôa naâo àoá thò têët caã caác nhaâ baáo àïìu bõ troái buöåc. Caác nhaâ baáo coá möåt haån
àõnh khiïën hoå khöng thïí àiïìu tra sêu nhû mong muöën, hoå coá caác raâng buöåc vïì
ngên saách, vaâ hoå coá caác biïn têåp viïn – laâ ngûúâi haån chïë viïåc ài laåi hoùåc àõnh
hûúáng taác nghiïåp baáo chñ cuãa hoå. Tuy nhiïn, ngûúâi ta coá thïí xem xeát baãn chêët
möi trûúâng thuêån lúåi cuãa möåt nûúác cuå thïí, liïn quan àïën khaã nùng thu thêåp
thöng tin cuãa caác nhaâ baáo. Viïåc thu thêåp thöng tin cuãa caác nhaâ baáo laâ möåt thaânh
töë khöng thïí thiïëu àûúåc cuãa tûå do thöng tin. Nïëu khöng tiïëp cêån àûúåc thöng
tin, caác nhaâ baáo chuã yïëu tham gia vaâo viïåc baây toã caác quan àiïím. Trong khi sûå
cúãi múã trong phaát biïíu quan àiïím laâ möåt yïëu töë quan troång cuãa möåt xaä höåi dên
Möi trûúâng phaáp lyá cho truyïìn thöng tin tûác 247
chuã, thò viïåc phaát triïín vaâ duy trò sûå cúãi múã naây laåi chûa àuã. Têët caã moåi ngûúâi
dên àïìu phuå thuöåc vaâo khaã nùng tiïëp cêån nguöìn thöng tin cuãa caác nhaâ baáo.
Nïëu khöng coá khaã nùng tiïëp cêån thöng tin hûäu hiïåu cuãa baáo chñ thò möåt xaä höåi
coá thïí coá truyïìn thöng àöåc lêåp vaâ tûå do nhûng tñnh hûäu duång cuãa chuáng trong
viïåc thuác àêíy xêy dûång möåt thïí chïë dên chuã tiïën böå seä bõ haån chïë rêët nhiïìu.
Tiïëp cêån thöng tin
Möåt àiïìu kiïån quan troång trong hoaåt àöång baáo chñ chuyïn nghiïåp vaâ hiïåu quaã
laâ khaã nùng cuãa caác nhaâ baáo thu thêåp thöng tin àûúåc lûu trong caác höì sú lûu
trûä, thûúâng laâ buåi bùåm vaâ khoá tòm, do caác cú quan chûác nùng cuãa nhaâ nûúác
kiïím soaát hoùåc nùæm giûä. Möåt möi trûúâng phaáp lyá thuêån lúåi seä coá caã caác baão
àaãm phaáp lyá àïí tiïën haânh hoaåt àöång thu thêåp thöng tin. Caác baão àaãm nhû vêåy
nhòn chung thûúâng thêëy trong phaáp luêåt aáp duång chung, maâ úã àoá quyïìn tiïëp
cêån taâi liïåu cuãa cöng chuáng àûúåc cöng nhêån. Mùåc duâ caác luêåt naây thûúâng
khöng trñch dêîn chñnh xaác quyïìn cuãa caác nhaâ baáo, nhûng hiïín nhiïn truyïìn
thöng tin tûác cuäng àûúåc hûúãng quyïìn àûúåc tiïëp cêån thöng tin nhû cöng chuáng.
Àùåc trûng cú baãn cuãa luêåt coá hiïåu lûåc vïì tûå do thöng tin laâ möåt giaã àõnh roä raâng
ùn khúáp vúái tñnh cúãi múã. Giaã àõnh vïì tñnh cúãi múã thöng tin àûúåc dûåa trïn nguyïn
tùæc thöng tin nùçm trong sûå kiïím soaát cuãa caác cú quan chûác nùng nhaâ nûúác laâ cuãa
cöng chuáng, trûâ phi noá àûúåc che giêëu nhúâ möåt qui àõnh ngoaåi lïå àûúåc nïu roä
trong möåt vùn baãn phaáp lyá naâo àoá. Búãi vêåy, nguyïn tùæc naây àoâi hoãi ngûúâi quaãn
lyá nhaâ nûúác phaãi coá traách nhiïåm giaãi trònh cho viïåc tûâ chöëi cöng böë thöng tin.
Nhiïìu hïå thöëng phaáp luêåt àùåt ra möåt söë tiïu chuêín àöëi vúái nhûäng ngûúâi coá
àoâi hoãi àûúåc tiïëp cêån taâi liïåu, chùèng haån nhû yïu cêìu hoå giaãi thñch roä caác thöng
tin àoá coá aãnh hûúãng àïën quyïìn vaâ lúåi ñch húåp phaáp cuãa hoå hoùåc thöng tin àoá coá
möåt têìm quan troång àùåc biïåt ra sao. Tñnh hiïåu lûåc trong luêåt vïì tûå do thöng tin
seä bõ giaãm ài rêët nhiïìu nïëu, thay vò àûa ra möåt giaã àõnh vïì sûå cúãi múã thöng tin,
caác gaánh nùång traách nhiïåm laåi àùåt lïn vai nhûäng ngûúâi tòm kiïëm thöng tin. Vêën
àïì cuãa nhûäng yïu cêìu naây laâ úã chöî, chuáng taåo cú höåi cho nhûäng lúâi tûâ chöëi tuây
tiïån viïåc cöng khai hoaá thöng tin dûåa vaâo àaánh giaá cuãa ngûúâi coá traách nhiïåm
quaãn lyá vïì tònh traång cuãa ngûúâi tòm kiïëm thöng tin hoùåc vïì têìm quan troång cuãa
taâi liïåu. Vïì têìm quan troång cuãa thöng tin àûúåc tòm kiïëm, àûúng nhiïn ngûúâi coá
traách nhiïåm quaãn lyá coá xu hûúáng do dûå hún khi cöng khai caác taâi liïåu àûúåc coi
laâ “quan troång”, vaâ do àoá coá leä seä gêy haåi cho lúåi ñch cuãa doanh nghiïåp hoùåc cuãa
nhaâ nûúác, möåt tònh huöëng coá thïí coi laâ phaãn taác duång àöëi vúái caác muåc tiïu cuãa
tûå do thöng tin.
VÊÅN DUÅNG TÛÅ DO THÖNG TIN VAÂO CAÁC THÏÍ CHÏË CÖNG. Luêåt coá hiïåu lûåc vïì
tûå do thöng tin phaãi àûúåc aáp duång röång raäi trong caác thïí chïë cöng. Phaåm vi
cuãa quyïìn tiïëp cêån thöng tin cuãa cöng chuáng caâng röång thò luêåt vïì tûå do thöng
tin caâng coá tñnh dên chuã. Vñ duå, liïåu caác cú quan lêåp phaáp coá bõ che giêëu? Nïëu
thïë, quyïìn àêìy àuã cuãa viïåc tiïëp cêån caác taâi liïåu phaáp lyá seä bao göìm quyïìn tiïëp
cêån caác baãn dûå thaão luêåt vaâ cú höåi àûúåc nghe caác buöíi àiïìu trêìn úã cêëp uãy ban
lêåp phaáp chûá khöng phaãi chó nghe úã caác phiïn toaân thïí cuãa cú quan lêåp phaáp.
Àiïìu naây mang àïën cho caác nhaâ baáo cú höåi coá thïí thöng tin cho cöng chuáng
biïët caác quyïët àõnh quan troång àûúåc àûa ra úã cêëp uãy ban, chûá khöng phaãi chó
úã cêëp hoåp toaân thïí, khi maâ cuöåc baân luêån vïì chñnh saách quan troång coá thïí àaä
coá kïët luêån. Luêåt vïì tûå do thöng tin dûåa trïn nïìn taãng röång raäi cuäng seä bao göìm
caã quyïìn tiïëp cêån noái chung àïën caác taâi liïåu trong quaá trònh töë tuång.
Nhiïìu vêën àïì cuå thïí coá thïí phaát sinh liïn quan àïën caác taâi liïåu àûúåc soaån
thaão dûúái sûå kiïím soaát cuãa caác nhaánh cú quan nhaâ nûúác nhêët àõnh. Vñ duå,
quyïìn tiïëp cêån caác taâi liïåu phaáp lyá laâ chung chung vaâ khöng noái àïën caác ngoaåi
lïå àaä àûúåc phên loaåi cuå thïí theo tònh traång cuãa taâi liïåu maâ chó phên loaåi theo
chuã àïì cuãa taâi liïåu àoá. Vñ duå, khöng nhûäng chó nïn cung cêëp biïn baãn caác phiïn
hoåp xêy dûång luêåt maâ coân phaãi cung cêëp caã caác baáo baáo bùçng vùn baãn àaä àûúåc
cên nhùæc trong quaá trònh laâm luêåt, trûâ khi caác taâi liïåu àoá àûúåc cùn cûá vaâo
nhûäng qui àõnh ngoaåi lïå phaãi che giêëu thöng tin vïì möåt vêën àïì cuå thïí. Bïn
caånh àoá, biïn baãn caác cuöåc hoåp cuãa uãy ban lêåp phaáp, cuäng nhû taâi liïåu trong
caác phiïn hoåp toaân thïí cuãa cú quan lêåp phaáp, khöng nïn bõ che àêåy khöng
àûúåc cöng khai hoáa.
CAÁC TRÛÚÂNG HÚÅP NGOAÅI LÏÅ ÀÖËI VÚÁI QUYÏÌN TIÏËP CÊÅN THÖNG TIN. Caác
trûúâng húåp ngoaåi lïå àöëi vúái quyïìn tiïëp cêån thöng tin phaãi àûúåc giúái haån trong
nhûäng trûúâng húåp àûúåc xaác àõnh roä raâng vaâ chùåt cheä trong caác qui àõnh phaáp
luêåt, vaâ chuáng laâ cêìn thiïët trong möåt xaä höåi dên chuã nhùçm baão vïå caác lúåi ñch húåp
phaáp theo thöng lïå quöëc tïë. Khùæp núi ngûúâi ta àïìu thûâa nhêån rùçng, quyïìn tûå do
tiïëp cêån thöng tin khöng phaãi laâ quyïìn tuyïåt àöëi, rùçng sûå töìn taåi cuãa caác quyïìn
naây khöng nghiïîm nhiïn coá nghôa laâ àûúåc tiïëp cêån caác thöng tin vïì khu vûåc nhaâ
nûúác möåt caách vö àiïìu kiïån vaâ khöng coá giúái haån. Thay vaâo àoá, ngûúâi ta thûâa
nhêån rùçng, viïåc baão vïå nhûäng lúåi ñch bñ mêåt nhêët àõnh laâ möåt phêìn trong caác
trûúâng húåp ngoaåi lïå àöëi vúái caác quyïìn tiïëp cêån thöng tin. Tuy nhiïn, cuâng luác
àoá, bêët kyâ möåt trûúâng húåp ngoaåi lïå naâo àöëi vúái àiïìu kiïån tiïìn àïì vïì tñnh cúãi múã
thöng tin cuäng nïn thoãa maän caác yïu cêìu nhêët àõnh. Trûúác hïët, noá phaãi àûúåc
qui àõnh trong luêåt. Àiïìu naây coá nghôa laâ cú quan lêåp phaáp coá quyïìn lûåc duy
nhêët trong viïåc xaác àõnh caác lúåi ñch bñ mêåt cêìn àûúåc baão vïå, vaâ xaác àõnh caác tiïu
chñ cuå thïí cho caác trûúâng húåp ngoaåi trûâ. Thûá hai, noá coá nghôa laâ caác trûúâng húåp
ngoaåi trûâ phaãi àûúåc qui àõnh möåt caách chi tiïët, vaâ khöng thïí àûúåc ngêìm àõnh
àún giaãn cùn cûá vaâo yá àöì phaáp lyá àûúåc hiïíu hoùåc ngön ngûä mêåp múâ trong luêåt.
Búãi vêåy, caác quy phaåm phaáp luêåt phaãi àûúåc àõnh nghôa möåt caách cêín thêån,
khöng nïn àïí múã. Vñ duå, liïn quan àïën an ninh quöëc gia, thöng lïå chung laâ cêëm
tiïët löå “bñ mêåt quöëc gia”; tuy nhiïn möåt chïë àöå tön troång caác nguyïn tùæc dên chuã
seä cho pheáp sûã duång ngoaåi lïå naây chó khi naâo xaác àõnh àûúåc roä tûâ trûúác xem taâi
liïåu àang àûúåc àïì nghõ nùçm vaâo trûúâng húåp ngoaåi lïå naâo.
Nhòn chung, caác lúåi ñch bñ mêåt chuã yïëu nhêët àõnh àûúåc coi laâ cêìn thiïët trong
möåt xaä höåi dên chuã, vaâ caác trûúâng húåp ngoaåi lïå rúi vaâo hai nhoám phöí biïën.
Nhoám thûá nhêët, tòm caách thuác àêíy caác lúåi ñch bñ mêåt chung hoùåc cöng cöång, bao
göìm an ninh quöëc gia, caác lúåi ñch taâi chñnh hoùåc kinh tïë cuãa nhaâ nûúác, cûúäng chïë
luêåt, quaãn lyá nöåi böå trong caác cú quan nhaâ nûúác, vaâ caác tranh luêån trong viïåc
hoaåch àõnh chñnh saách. Nhoám thûá hai, baão vïå caác lúåi ñch cuãa caá nhên phaáp nhên
vaâ thïí nhên, vñ duå bñ mêåt riïng tû vaâ caác bñ mêåt trong kinh doanh.
NGHÔA VUÅ HÒNH SÛÅ, DÊN SÛÅ, VAÂ HAÂNH CHÑNH. Caác nhaâ baáo cêìn àûúåc baão vïå
trûúác caác nghôa vuå haânh chñnh, dên sûå, vaâ hònh sûå khi cöng böë taâi liïåu hoùåc
thöng tin thu àûúåc tûâ caác taâi liïåu naây, trûâ khi hoå tham gia möåt caách coá yá thûác
vaâo möåt kïë hoaåch àïí thu thêåp caác taâi liïåu naây möåt caách bêët húåp phaáp vaâ biïët
rùèng caác taâi liïåu naây àûúåc phaáp luêåt baão vïå tuyïåt àöëi khöng àûúåc pheáp cöng
khai. Hún thïë nûäa, möåt chïë àöå tûå do thöng tin coá hiïåu quaã seä baão vïå möåt nhaâ
baáo khoãi caác nghôa vuå trïn, kïí caã trong nhûäng trûúâng húåp tham gia coá yá thûác
nïëu lúåi ñch cöng cöång do cöng khai hoaá nhûäng taâi liïåu àoá lúán hún nhûäng nguy
haåi maâ sûå cöng khai àoá coá nguy cú hoùåc thûåc sûå gêy ra. Àöi khi, nhaâ baáo coá thïí
thu thêåp caác taâi liïåu àûúåc phaáp luêåt baão vïå khöng cho pheáp cöng khai. Trong
nhûäng trûúâng húåp àoá, sûå aáp àùåt lïn nhaâ baáo àoá möåt nghôa vuå chung chung vïì
viïåc cöng böë caác taâi liïåu nhû vêåy hoùåc thöng tin tûâ chuáng seä coá möåt aãnh hûúãng
vö cuâng xêëu àïën viïåc thûåc thi quyïìn tûå do baáo chñ maâ àiïìu àoá coá thïí gêy haåi
cho muåc tiïu cuãa cöng taác quaãn trõ nhaâ nûúác dên chuã.
HIÏÅU LÛÅC THÛÅC THI PHAÁP LUÊÅT. Sûå raânh maåch trong caác quyïìn tiïëp cêån
thöng tin phaãi àûúåc böí sung bùçng caác biïån phaáp cûúäng chïë coá hiïåu quaã àöëi vúái
caác quyïìn naây. Yïu cêìu naây coá möåt vaâi thaânh töë: caác giaãi phaáp hûäu hiïåu; àaánh
giaá àöåc lêåp vaâ hûäu hiïåu caác trûúâng húåp cöng chûác tûâ chöëi viïåc cöng khai thöng
tin; àe doåa bùçng caác chïë taâi àöëi vúái viïåc cöng chûác cöë tònh vi phaåm; vaâ viïåc chó
àõnh möåt “troång taâi” àöåc lêåp vïì vêën àïì tûå do thöng tin. Caác giaãi phaáp àaãm baão
hiïåu lûåc phaáp luêåt àoá phaãi göìm caã khaã nùng khaáng caáo trûúác toâa hoùåc möåt höåi
àöìng phuác thêím naâo àoá nùçm ngoaâi cú cêëu haânh chñnh nhaâ nûúác. Vïì àiïím naây,
luêåt vïì quyïìn tiïëp cêån cuãa cöng chuáng phaãi qui àõnh viïåc tûâ chöëi khöng cho
tiïëp cêån phaãi laâ möåt baáo caáo bùçng vùn baãn ài keâm, thöng baáo cho ngûúâi tòm
kiïëm thöng tin vïì khaã nùng àïå trònh kiïën nghõ lïn höåi àöìng phuác thêím àöåc lêåp.
Baãn chêët cuãa quyïìn cûúäng chïë cuãa höåi àöìng phuác thêím cuäng rêët quan troång.
Möåt cú chïë chó aáp àùåt àún giaãn caác hònh phaåt bùçng tiïìn àöëi vúái cú quan quaãn
lyá nhaâ nûúác seä khöng coá hiïåu quaã. Thay vaâo àoá, trûúác hïët toâa aán hoùåc höåi àöìng
phuác thêím cêìn coá quyïìn lûåc àïí buöåc nhûäng ngûúâi quaãn lyá nhaâ nûúác phaãi laâm
nhûäng gò maâ ngûúâi tòm kiïëm thöng tin mong muöën, tûác laâ phaãi luön sùén saâng
cung cêëp thöng tin liïn quan.
Àöìng thúâi, phaáp luêåt cuäng phaãi coá chïë taâi àöëi vúái viïåc tûâ chöëi cöng khai hoaá taâi
liïåu möåt caách traái luêåt. Àiïìu naây seä goáp phêìn thuác àêíy muåc tiïu tûå do thöng tin,
nïëu quyïìn tiïëp cêån luêåt phaáp vïì quyïìn tûå do thöng tin hay luêåt hònh sûå coá caác àiïìu
khoaãn cuãng cöë thïm quyïìn tiïëp cêån thöng tin tòm àûúåc úã bêët kyâ àêu thöng qua viïåc
qui àõnh traách nhiïåm cuãa cöng chûác nhaâ nûúác nïëu tûâ chöëi möåt caách traái luêåt yïu
cêìu tòm kiïëm thöng tin. Tuy nhiïn, trong vêën àïì naây, viïåc sûã duång chïë taâi nïn àûúåc
tiïën haânh thêån troång vò súå rùçng noá coá thïí coá taác àöång ngûúåc. Möåt thaânh töë quan
troång trong viïåc laâm cho viïåc tûå do hoaá thöng tin coá taác duång laâ phaãi chó àõnh möåt
quan chûác àöåc lêåp coá quyïìn hoâa giaãi tranh chêëp vaâ àûa ra nhûäng lúâi giaãi thñch coá
troång lûúång, sao cho caác cöng chûác khöng thêëy hoå laâ àöëi tûúång phaãi chõu traách
nhiïåm caá nhên àöëi vúái caác quyïët àõnh hoå àaä tin tûúãng àûa ra.
Baão vïå bñ mêåt nguöìn tin
Möåt möi trûúâng thuêån lúåi thûâa nhêån giaá trõ xaä höåi trong viïåc caác nhaâ baáo baão vïå bñ
mêåt nguöìn tin hoùåc thöng tin thu àûúåc tûâ caác nguöìn naây. Trong nhiïìu hïå thöëng
phaáp lyá, luêåt vaâ caác quy àõnh vïì haânh vi nghïì nghiïåp àaä phaãn aánh möåt kïët luêån
cho rùçng, viïåc baão vïå nguöìn tin cuãa caác nhaâ baáo laâ àiïìu kiïån cú baãn cho viïåc thu
thêåp tin tûác möåt caách coá hiïåu quaã trong möåt xaä höåi dên chuã2. Nïëu khöng coá àûúåc
sûå tin tûúãng rùçng nhaâ baáo seä khöng bõ eáp buöåc phaãi tiïët löå nhên thên cuãa ngûúâi
2. Hai nguöìn thöng tin tûâ Internet coá rêët nhiïìu vñ duå vïì caác quy tùæc nghïì nghiïåp,
cuäng nhû caác taâi liïåu coá liïn quan khaác laâ trang web EthicNet cuãa trûúâng àaåi hoåc
Tampere, Phêìn Lan (http://www.uta.fi/ethicnet), vaâ trang web Media Ethic cuãa
Claude-Jean Bertrand (http://www.u-paris2.fr/ifp/DEontologie/ethic).
cung cêëp tin, thò nguöìn cung cêëp tin coá thïí deâ chûâng khöng cung cêëp thöng tin vïì
caác vêën àïì thuöåc vïì lúåi ñch cöng cöång, do àoá laâm suy giaãm hiïåu lûåc trong vai troâ
kiïím soaát cuãa truyïìn thöng tin tûác. Tònh traång naây coá thïí dêîn àïën möåt khña caånh
húåp hiïën khaác: quyïìn cuãa cöng chuáng àûúåc nhêån thöng tin tûâ truyïìn thöng tin tûác.
Caác ngoaåi lïå àöëi vúái viïåc nhaâ baáo baão vïå bñ mêåt nguöìn tin, nïëu coá trûúâng húåp
naâo àûúåc pheáp ài chùng nûäa, cuäng cêìn àûúåc ghi roä trong luêåt, àûúåc àõnh nghôa möåt
caách chùåt cheä vaâ chó aáp duång àïí thuác àêíy nhûäng lúåi ñch cêìn thiïët trong möåt xaä höåi
dên chuã. Theo caác àiïìu kiïån töëi ûu cuãa möåt möi trûúâng thuêån lúåi, viïåc nhaâ baáo phaãi
baão vïå bñ mêåt nguöìn tin laâ tuyïåt àöëi, vaâ khöng thïí biïån minh àûúåc cho viïåc tiïët löå
àoá duâ trong bêët kyâ trûúâng húåp naâo; tuy nhiïn, nhiïìu hïå thöëng phaáp lyá àaä cho pheáp
coá möåt ngoaåi lïå phaãi chõu nghôa vuå phaáp lyá hoùåc àaåo àûác do khöng tiïët löå thöng
tin khi caác cú quan cöng quyïìn nhêët àõnh yïu cêìu tiïët löå. Trong caác trûúâng húåp nhû
vêåy, möi trûúâng thuêån lúåi seä yïu cêìu chó coá toâa aán, trong möåt quyïët àõnh coá cú súã
vûäng chùæc dûåa trïn caác quy phaåm phaáp luêåt, múái àûúåc àûa ra yïu cêìu àoá, nhûng
caác muåc tiïu cuãa quaãn trõ nhaâ nûúác dên chuã seä khöng àûúåc thuác àêíy nïëu toâa aán
laåm duång caái quyïìn tuây quyïët rêët múã àoá àïí eáp buöåc tiïët löå thöng tin.
Möåt vêën àïì gêy tranh caäi laâ liïåu coá möåt thûá lúåi ñch cöng naâo àuã troång lûúång àïí
buöåc caác nhaâ baáo phaãi tiïët löå bñ mêåt nguöìn tin mêåt theo nhûäng thuã tuåc phi hònh
sûå hay khöng. Toâa aán Chêu Êu vïì Nhên quyïìn àaä àöëi mùåt vúái vêën àïì naây trong
quyïët àõnh cuãa mònh vaâo ngaây 27 thaáng Ba nùm 1996 liïn quan àïën vuå kiïån
Goodwin vaâ nûúác Anh. Trong vuå kiïån àoá, nguöìn tin mêåt àaä cung cêëp cho möåt nhaâ
baáo caác thöng tin chi tiïët tûâ caác höì sú mêåt cuãa möåt doanh nghiïåp, phaãn aánh tònh
traång taâi chñnh bêëp bïnh cuãa cöng ty. Vò nhêån thêëy coá nhûäng nguy cú gêy töín haåi
cho cöng ty khi thöng tin naây àûúåc cöng böë nïn toâa aán Anh àaä yïu cêìu nhaâ baáo
naây vaâ toaâ baáo cuãa anh ta khöng àûúåc cöng böë thöng tin àoá. Hoå coân yïu cêìu nhaâ
baáo nïu roä nguöìn tin mêåt maâ hoå cho rùçng ngûúâi àûa tin àaä coá noá möåt caách bêët
húåp phaáp. Khi xem xeát laåi phaán quyïët cuãa toâa aán Anh, toâa aán Chêu Êu àaä thêëy
rùçng toaâ aán Anh àaä can thiïåp vaâo viïåc thûåc thi quyïìn cuãa nhaâ baáo theo qui àõnh
baão àaãm tûå do baáo chñ trong Àiïìu 10 cuãa Cöng ûúác Chêu Êu vïì nhên quyïìn, vaâ
rùçng, caác lúåi ñch baão vïå àûúåc qua viïåc buöåc tiïët löå thöng tin khöng àuã maånh àïí
àûúåc coi laâ cêìn thiïët trong möåt xaä höåi dên chuã. Toâa phaán quyïët caác haån chïë sûå baão
mêåt nguöìn tin baáo chñ àoâi hoãi phaãi coá sûå xem xeát cêín troång nhêët cuãa quan toaâ.
Cêëp pheáp cho caác nhaâ baáo
Viïåc cêëp pheáp cho caác nhaâ baáo, coá nghôa laâ coi caác hoaåt àöång baáo chñ khöng
pheáp laâ bêët húåp phaáp, mang àïën ruãi ro cho quaãn trõ nhaâ nûúác dên chuã. Rêët
nhiïìu nûúác, hûúãng ûáng àïì xuêët cuãa Töí chûác Vùn hoáa, Khoa hoåc vaâ Giaáo duåc
cuãa Liïn hiïåp quöëc thêåp niïn 70, àaä thûâa nhêån hoaåt àöång baáo chñ laâ möåt hoaåt
àöång nghïì nghiïåp cêìn cêëp giêëy pheáp. Theo àïì xuêët cuãa Töí chûác naây, viïåc cêëp
pheáp seä tùng cûúâng traách nhiïåm vaâ àaåo àûác laâm baáo, vaâ trúã thaânh möåt hònh
thûác àaãm baão tiïu chuêín nghïì nghiïåp xeát theo caác chuêín mûåc àaâo taåo, cuäng
giöëng nhû chûáng chó töët nghiïåp möåt chûúng trònh àaâo taåo baáo chñ àûúåc thûâa
nhêån. Ngûúåc laåi, nhûäng ngûúâi phaãn àöëi viïåc cêëp pheáp laåi khùng khùng rùçng
viïåc cêëp pheáp coá thïí trúã thaânh möåt hònh thûác kiïím duyïåt bùçng caách buöåc caác
cú quan chûác nùng chó cêëp pheáp cho nhûäng nhaâ baáo naâo khöng laâm chñnh phuã
bûåc mònh.
Nùm 1985, trong möåt yá kiïën tû vêën, Toâa aán Liïn Myä vïì Nhên quyïìn àaä quy
àõnh rùçng, noái chung, caác quy àõnh cêëp pheáp cho caác nhaâ baáo khöng phuâ húåp
vúái quyïìn têåp thïí vaâ quyïìn caá nhên àûúåc baão àaãm theo Àiïìu 13 (“Tûå do Suy
nghô vaâ Baây toã”) cuãa Cöng ûúác Chêu Myä vïì Nhên quyïìn. Trong trûúâng húåp àoá,
chñnh phuã Cöxta Rica àaä àûa ra ba luêån cûá uãng höå cho cú chïë cêëp pheáp theo luêåt
àõnh cuãa mònh: (a) viïåc cêëp pheáp laâ biïån phaáp thöng thûúâng àïí àiïìu chónh hoaåt
àöång cuãa möåt nghïì nghiïåp, (b) viïåc cêëp pheáp cho caác nhaâ baáo laâ cêìn thiïët àïí
tùng cûúâng lúåi ñch cöng cöång trong traách nhiïåm vaâ àaåo àûác cuãa nghïì baáo, vaâ (c)
viïåc cêëp pheáp laâ möåt caách àïí àaãm baão sûå àöåc lêåp cuãa caác nhaâ baáo trûúác caác toaâ
baáo cuãa hoå. Trong khi thûâa nhêån rùçng caác muåc tiïu naây thuöåc nhoám caác àiïìu
kiïån chung àaãm baão trêåt tûå xaä höåi – möåt trong nhûäng lúåi ñch chñnh àaáng höî trúå
caác raâng buöåc àöëi vúái viïåc thûåc thi caác quyïìn theo cöng ûúác naây – toâa aán vêîn kïët
luêån rùçng, khöng coá luêån cûá naâo àuã sûác thuyïët phuåc cho sûå can thiïåp chñnh
àaáng àïën tûå do baáo chñ. Phaãn ûáng vúái luêån cûá àêìu tiïn cuãa Cöxta Rica, toâa aán
kïët luêån rùçng, nghïì baáo khaác vúái caác nghïì nghiïåp khaác, vò noá chûáa àûång hoaåt
àöång àûúåc baão vïå möåt caách tuyïåt àöëi theo cöng ûúác.
Toâa cuäng baác boã lêåp luêån cho rùçng, haån chïë tûå do baây toã coá thïí laâ möåt
phûúng tiïån àaãm baão cho chñnh sûå tûå do àoá. Thay vò thïë, toaâ kïët luêån rùçng,
lûúång thöng tin lúán nhêët coá thïí àïën àûúåc vúái cöng chuáng múái laâ àiïìu thiïët yïëu
cho phuác lúåi xaä höåi. Cuöëi cuâng, trong khi nhêët trñ vúái muåc tiïu baão vïå sûå àöåc lêåp
cuãa caác nhaâ baáo, toâa cuäng thêëy rùçng, coá thïí àaåt àûúåc muåc tiïu naây maâ khöng
cêìn aáp àùåt caác haån chïë àöëi vúái nhûäng ngûúâi coá thïí tham gia laâm baáo.
Kiïím soaát trûåc tiïëp nöåi dung truyïìn thöng
Moåi ngûúâi àïìu hiïíu rùçng, tûå do ngön luêån vaâ tûå do baáo chñ khöng phaãi laâ tuyïåt
àöëi. Têët caã caác hïå thöëng phaáp lyá àïìu chêëp nhêån sûå kiïím soaát nöåi dung úã möåt
chûâng mûåc naâo àoá coá thïí thuác àêíy caác lúåi ñch caá nhên, têåp thïí, vaâ lúåi ñch nhaâ
nûúác nhêët àõnh. Möåt caách kiïím soaát thaânh cöng kiïíu naây àaä diïîn ra thöng qua
cú chïë kiïím soaát trûåc tiïëp nöåi dung, coá hiïåu lûåc nhúâ caác vùn baãn phaáp lyá cuãa
cú quan lêåp phaáp, haânh phaáp vaâ tû phaáp. Chuáng töi xem xeát viïåc kiïím soaát nöåi
dung theo nghôa röång, trong àoá chuáng töi coi bêët kyâ möåt hònh thûác xêm phaåm
naâo tûâ bïn ngoaâi vaâo hoaåt àöång coá tñnh nghïì nghiïåp trong viïåc thu thêåp, biïn
têåp vaâ àùng taãi thöng tin vïì khu vûåc cöng hoùåc tuyïn truyïìn quan àiïím vïì caác
vêën àïì cöng cöång. Möåt lêìn nûäa, möåt möi trûúâng thuêån lúåi laâ möi trûúâng trong
àoá viïåc kiïím soaát nöåi dung phaãi tuên theo luêåt àõnh.
Mùåc duâ caác quyïìn tûå do ngön luêån khöng phaãi laâ tuyïåt àöëi, nhûng möi
trûúâng thuêån lúåi laâ möi trûúâng trong àoá nïìn vùn hoáa chñnh trõ thûâa nhêån giaá trõ
cuãa luöìng thöng tin tûå do vaâ quan àiïím tûå do vïì xaä höåi dên chuã. Viïåc thûâa nhêån
tñnh trung têm cuãa tûå do baây toã naây nùçm úã caác giaá trõ cú baãn vaâ xaä höåi dên chuã,
àûúåc Toâa aán Chêu Êu vïì Nhên quyïìn khùèng àõnh nhiïìu lêìn:
Tûå do baây toã laâ möåt trong nhûäng nïìn taãng quan troång cuãa xaä höåi dên chuã vaâ
laâ möåt trong nhûäng àiïìu kiïån cú baãn cho tiïën böå xaä höåi vaâ cho sûå thoaã maän ûúác
nguyïån caá nhên… Àiïìu naây khöng chó àuáng vúái “thöng tin” hay “yá tûúãng”
àûúåc àoán nhêån nhiïåt thaânh hoùåc àûúåc coi nhû nhûäng vêën àïì vö haåi vaâ khöng
aãnh hûúãng àïën ai, maâ coân àuáng vúái caã nhûäng thöng tin coá tñnh xuác phaåm, gêy
söëc hoùåc gêy röëi. Àoá laâ àoâi hoãi cuãa möåt chïë àöå àa nguyïn, cuãa sûå khoan dung
vaâ phoáng khoaáng vïì tû tûúãng maâ nïëu thiïëu chuáng thò seä khöng coá “xaä höåi dên
chuã” (Nilsen vaâ Johnsen tham khaão taâi liïåu cuãa Na Uy, àoaån 43, phaán quyïët ngaây
25/11/1999).
YÁ nghôa àùåc biïåt laâ sûå thûâa nhêån cuãa toâa aán àöëi vúái chûác nùng thiïët yïëu maâ
truyïìn thöng tin tûác àaãm nhêån - caã bùçng phûúng tiïån in êën vaâ àiïån tûã - àïìu
nhùçm thuác àêíy caác muåc tiïu cuãa möåt xaä höåi dên chuã:
Möåt yïëu töë quan troång àùåc biïåt… laâ chûác nùng thiïët yïëu maâ baáo chñ thûåc hiïån
trong xaä höåi dên chuã. Mùåc duâ baáo chñ khöng àûúåc ài quaá möåt giúái haån nhêët
àõnh, cuå thïí liïn quan àïën uy tñn vaâ quyïìn cuãa ngûúâi khaác, cuäng nhû sûå cêìn
thiïët phaãi ngùn caãn võïc tiïët löå thöng tin bñ mêåt, nhûng nhiïåm vuå cuãa noá laâ phöí
biïën thöng tin vaâ yá tûúãng - theo möåt caách nhêët quaán vúái nghôa vuå vaâ traách
nhiïåm cuãa noá - vïì têët caã caác vêën àïì lúåi ñch cöng. Thïm vaâo àoá, Toâa aán hiïíu roä
rùçng tûå do trong hoaåt àöång baáo chñ coá khi coân phaãi nhúâ àïën möåt mûác àöå phoáng
àaåi, hoùåc thêåm chñ laâ khiïu khñch, nhêët àõnh. (Bladet Tromso vaâ Stensaas, tham
khaão taâi liïåu cuãa Nauy, àoaån 59, phaán quyïët cuãa Toâa aán ngaây 20/5/1999).
Theo toâa aán, vai troâ thiïët yïëu naây khöng chó cho thêëy quyïìn cuãa caác töí chûác
truyïìn thöng tin tûác vaâ àaåi diïån cuãa hoå, maâ coân caã quyïìn cuãa cöng chuáng àûúåc
nhêån thöng tin vaâ yá tûúãng maâ truyïìn thöng tin tûác àaä phöí biïën. Trong vêën àïì naây,
toâa aán àaä trñch dêîn “vai troâ söëng coân” laâ cöng cuå “giaám saát cuãa nhên dên” cuãa
truyïìn thöng tin tûác trong viïåc phöí biïën caác thöng tin vïì caác vêën àïì cöng chuáng
rêët quan têm. Toaâ aán coân nhêën maånh rùçng, tûå do cuãa truyïìn thöng tin tûác àem laåi
cho cöng chuáng möåt trong nhûäng phûúng tiïån töët nhêët àïí khaám phaá vaâ hònh thaânh
quan àiïím vïì tû tûúãng vaâ thaái àöå cuãa nhûäng nhaâ laänh àaåo chñnh trõ (Lingens, tham
khaão taâi liïåu cuãa AÁo, àoaån 42 vaâ 44, phaán quyïët àõnh cuãa Toâa ngaây 24/6/1986a).
Biïíu hiïån cuãa sûå thûâa nhêån giaá trõ coá thïí thêëy trong nhiïìu cêëu truác qui chuêín,
bao göìm caác qui phaåm phaáp luêåt, chuêín mûåc quöëc tïë, húåp hiïën, vaâ trong caác
ûáng duång cuãa noá vaâo caác hoaåt àöång haânh phaáp vaâ tû phaáp. Thûåc vêåy, möi
trûúâng thuêån lúåi cêìn phaãi thûâa nhêån bùçng vùn baãn vïì tûå do cuãa truyïìn thöng
tin tûác trong caác cöng cuå quöëc tïë trong àoá nhaâ nûúác laâ möåt bïn, vaâ trong hiïën
phaáp cuãa quöëc gia. Hún thïë nûäa, caác chuêín mûåc naây phaãi àûúåc toâa aán aáp duång
trûåc tiïëp vaâ phaãi coá giaá trõ phaáp lyá cao hún bêët kyâ möåt vùn baãn phaáp lyá hay haânh
chñnh naâo khaác.
Trong möåt möi trûúâng thuêån lúåi vêån haânh trún tru, hïå thöëng phaáp lyá seä taåo
ra möåt cú chïë phoâng ngûâa thñch àaáng chöëng laåi sûå laåm duång, bao göìm viïåc thêím
tra tû phaáp kõp thúâi, àêìy àuã vaâ coá hiïåu lûåc cuãa möåt toâa aán àöåc lêåp vïì giaá trõ cuãa
nhûäng haån chïë àûúåc àûa ra. Nhû àaä nïu úã trïn, viïåc aáp duång caác quy phaåm
phaáp luêåt can thiïåp àïën sûå tûå do cuãa truyïìn thöng tin tûác phaãi chõu sûå kiïím soaát
àöåc lêåp cuãa toâa aán.
Möi trûúâng thuêån lúåi seä coá möåt caái nhòn bao quaát vïì viïåc hoaåt àöång naâo - cuãa
chñnh phuã hay tû nhên - chûáa àûång sûå can thiïåp vaâo viïåc thûåc thi quyïìn tûå do
cuãa truyïìn thöng tin tûác. Sûå can thiïåp vaâo hoaåt àöång truyïìn thöng tin tûác baãn
thên noá khöng phaãi laâ möåt sûå xêm phaåm caác chuêín mûåc cú baãn cuãa tûå do truyïìn
thöng, nhûng nïëu khöng thûâa nhêån rùçng nhûäng haânh àöång nhêët àõnh tiïìm êín
sûå xêm phaåm quyïìn cuãa truyïìn thöng tin tûác, thò möåt mïånh lïånh phaáp lyá hoùåc
chñnh trõ coá thïí dïî daâng haån chïë viïåc thûåc hiïån quyïìn tûå do àaä àûúåc baão höå cuãa
truyïìn thöng tin tûác.
Têët caã caác haânh àöång do cú quan cöng quyïìn thûåc hiïån - caác cú quan lêåp
phaáp, haânh phaáp, vaâ tû phaáp cuãa chñnh phuã - maâ coá aãnh hûúãng thûåc tïë àïën hoaåt
àöång cuãa truyïìn thöng tin tûác phaãi àûúåc xem xeát nhû laâ möåt vêën àïì luêåt phaáp.
Àiïìu naây khöng coá nghôa laâ tûå do baây toã seä luön chiïëm ûu thïë khi xung àöåt vúái
caác quyïìn cú baãn khaác, hoùåc vúái lúåi ñch cöng cöång. Caách tiïëp cêån nhû vêåy coá thïí
laâm cho quyïìn tûå do baáo chñ trúã thaânh quyïìn tuyïåt àöëi, maâ thûåc ra khöng phaãi
nhû vêåy. Thay vò thïë, noá coá nghôa laâ quyïìn tûå do baáo chñ phaãi àûúåc xem xeát khi
xaác àõnh tñnh chñnh àaáng trong caác haânh àöång cuãa nhaâ nûúác.
Möi trûúâng thuêån lúåi vêån haânh trún tru laâ möi trûúâng thûâa nhêån rùçng, viïåc
tûå kiïím duyïåt àùåt ra möåt möëi àe doåa cho quaãn trõ nhaâ nûúác dên chuã. Möëi àe
doåa vïì traách nhiïåm phaáp lyá aáp àùåt aãnh hûúãng coá haåi àïën nhûäng ngûúâi tham gia
vaâo hoaåt àöång truyïìn thöng tin tûác. Yïëu töë cú baãn àïí thuác àêíy tûå do truyïìn
thöng tin tûác liïn quan àïën viïåc kiïím soaát nöåi dung truyïìn thöng laâ sûå thûâa
nhêån cuãa toâa aán rùçng, vai troâ cuãa caác phûúng tiïån truyïìn thöng tin tûác khöng
coá yá nghôa cú baãn àöëi vúái nhaâ nûúác dên chuã àïën mûác caác cú quan truyïìn thöng
phaãi àûúåc caách ly khoãi sûå tûå kiïím duyïåt trong möåt chûâng mûåc húåp lyá.
Möi trûúâng thuêån lúåi seä thûâa nhêån rùçng caác haânh àöång cuãa tû nhên cuäng coá
thïí haâm yá viïåc thûåc haânh quyïìn cuãa truyïìn thöng tin tûác. Hïå thöëng phaáp luêåt
phaãi thûâa nhêån “hiïåu ûáng cuãa bïn thûá ba”, tûác laâ, thûâa nhêån rùçng caác cú chïë baão
àaãm cú baãn cho tûå do truyïìn thöng tin tûác coá phaåm vi röång hún viïåc chó àún
giaãn taåo ra sûå baão vïå chöëng laåi haânh àöång cuãa nhûäng ngûúâi trong böå maáy cöng
quyïìn. Chùèng haån, nguyïn tùæc vïì hiïåu ûáng cuãa bïn thûá ba cho rùçng, möåt töí
chûác truyïìn thöng tin tûác khöng tûå nhiïn mêët ài sûå baão vïå húåp hiïën cuãa mònh
trong möåt vuå kiïån caáo buöåc noá àún giaãn vò vuå kiïån àoá do möåt caá nhên chûá
khöng phaãi möåt cú quan nhaâ nûúác khúãi kiïån.
Caác hònh thûác kiïím soaát nöåi dung truyïìn thöng
Coá thïí phên biïåt ba daång kiïím soaát nöåi dung: àùng kyá cuãa caác haäng truyïìn
thöng, kiïím tra trûúác khi xuêët baãn, vaâ xûã phaåt sau khi xuêët baãn.
CAÁC HÏÅ THÖËNG ÀÙNG KYÁ. Nhiïìu hïå thöëng phaáp lyá yïu cêìu haäng truyïìn thöng
phaãi coá möåt hònh thûác àùng kyá naâo àoá; tuy nhiïn trong phêìn lúán caác hïå thöëng,
viïåc àùng kyá naây khöng tuên thuã theo yá muöën cuãa caác cú quan chûác nùng cùn
cûá vaâo nöåi dung dûå kiïën cuãa ngûúâi àùng kyá. Caác hïå thöëng trong àoá viïåc àùng
kyá chõu sûå phaán quyïët cuãa möåt quan chûác liïn quan àïën nöåi dung cuãa töí chûác
truyïìn thöng àoá rêët àaáng ngúâ trong möåt möi trûúâng thuêån lúåi, vaâ seä khöng
phuâ húåp vúái möi trûúâng naây, trûâ khi noá ài keâm vúái sûå baão vïå coá hiïåu lûåc cuãa
phaáp luêåt, bao göìm quyïìn khaáng caáo trûúác möåt toâa aán àöåc lêåp.
KIÏÍM TRA TRÛÚÁC KHI XUÊËT BAÃN. Caác hïå thöëng coá sûå kiïím tra chñnh thûác
trûúác khi xuêët baãn khöng phuâ húåp vúái caác nguyïn tùæc cú baãn cuãa tûå do baáo chñ
vaâ quaãn trõ nhaâ nûúác dên chuã. Trong nûãa àêìu thïë kyã 20, luêåt phaáp quöëc tïë vïì
nhên quyïìn àaä thûâa nhêån rùçng, sûå kiïím duyïåt haânh chñnh chñnh thûác khöng
nhêët quaán vúái nguyïn lyá cú baãn vïì nhên quyïìn vaâ dên chuã. Vñ duå, caác nguyïn
tùæc naây àûúåc diïîn àaåt möåt caách roä raâng trong Àiïìu 13 (1), vaâ (2) cuãa Cöng ûúác
Chêu Myä vïì Nhên quyïìn:
Têët caã moåi ngûúâi àïìu coá quyïìn tûå do suy nghô vaâ baây toã. Quyïìn naây bao göìm
caã viïåc tûå do tòm kiïëm, thu nhêån, vaâ phöí biïën thöng tin vaâ yá tûúãng vïì têët caã caác
lônh vûåc, khöng bõ raâng buöåc búãi biïn giúái, hoùåc bùçng lúâi, viïët tay, in êën, hoùåc
dûúái hònh thûác nghïå thuêåt, hoùåc thöng qua bêët kyâ möåt hònh thûác trung gian naâo
khaác àûúåc caá nhên lûåa choån.
Viïåc thûåc hiïån quyïìn tûå do àaä àïì cêåp úã àoaån trïn seä khöng bõ kiïím duyïåt
trûúác nhûng phaãi chõu traách nhiïåm liïn àúái, maâ àiïìu naây phaãi àûúåc qui àõnh roä
raâng trong luêåt úã mûác àöå cêìn thiïët àïí àaãm baão:
Tön troång quyïìn hoùåc uy tñn cuãa ngûúâi khaác; hoùåc
Baão vïå an ninh quöëc gia, trêåt tûå xaä höåi, hoùåc àaåo àûác vaâ sûác khoãe cöång àöìng.
Phuâ húåp vúái viïåc thûâa nhêån sûå khöng thñch húåp cuãa kiïím duyïåt trong quaãn
trõ nhaâ nûúác dên chuã, nhiïìu nûúác khöng coân sûã duång cú cêëu nhû vêåy nûäa. Thay
vaâo àoá, nhû Cöng ûúác Chêu Myä vïì Nhên quyïìn cho pheáp, caác nûúác àaä sûã
duång cú chïë xûã phaåt sau àöëi vúái viïåc laåm duång tûå do truyïìn thöng tin tûác àûúåc
xaác nhêån.
XÛÃ PHAÅT SAU. Caác hïå thöëng xûã phaåt sau phaãi nhêët quaán vúái caác chuêín mûåc
quöëc tïë àûúåc aáp duång chung, maâ nhûäng chuêín mûåc naây qui àõnh thuã tuåc töë
tuång dên sûå vaâ hònh sûå. Caác hïå thöëng xûã phaåt sau àöëi vúái viïåc laåm duång coá àuã
chûáng cúá vïì tûå do truyïìn thöng tin tûác thûúâng chõu hònh thûác xûã phaåt hònh sûå,
do àoá àaä phaát sinh nhu cêìu phaãi thûâa nhêån caác chuêín mûåc quöëc tïë trong luêåt
vaâ thuã tuåc töë tuång hònh sûå, bao göìm caã giaã thiïët vïì sûå vö töåi. Bïn caånh àoá, caác
hïå thöëng naây thûúâng dûúái daång caác thuã tuåc töë tuång dên sûå liïn quan àïën viïåc
baão vïå caác lúåi ñch caá nhên. Chñnh viïåc xûã phaåt sau àùåt ra möåt sûå àe doaå phaãi
tûå kiïím duyïåt, búãi vêåy caác àõnh àïì cú baãn vïì sûå cöng bùçng, khöng thiïn võ, vaâ
khaách quan àaä àûúåc noái úã trûúác laâ coá thïí aáp duång àûúåc.
Baão vïå lúåi ñch quöëc gia
Trong suöët quaá trònh lõch sûã, caác chñnh phuã àïìu cöë gùæng aáp àùåt sûå kiïím soaát
caác luöìng thöng tin vaâ quan àiïím àïí phuåc vuå haâng loaåt caác lúåi ñch cuãa nhaâ
nûúác. Àiïìu naây khöng nùçm ngoaâi dûå kiïën, búãi vò nhiïìu luêåt húåp hiïën àaä thïí
hiïån nöî lûåc tòm caách cên bùçng giûäa viïåc thûåc thi quyïìn húåp hiïën vaâ nhiïåm vuå
àûúåc xaác àõnh cuãa nhaâ nûúác nhùçm phuåc vuå lúåi ñch cöng cöång bùçng caác biïån
phaáp nhû baão vïå an ninh quöëc gia vaâ giûä gòn trêåt tûå xaä höåi. Búãi vêåy, nhûäng lúåi
ñch xaä höåi naây bao göìm caác troái buöåc dûúái danh nghôa an ninh quöëc gia; caác
hònh thûác xûã phaåt töåi xêm phaåm vaâ gêy röëi trêåt tûå cöng cöång, vaâ baão vïå uy tñn
cuãa caác thïí chïë cöng, quan chûác, vaâ biïíu tûúång cuãa chñnh quyïìn.
Chñnh phuã thûúâng aáp àùåt biïån phaáp kiïím soaát naây bùçng caác cöng cuå cuãa hïå
thöëng kiïím duyïåt chñnh thûác trûúác khi xuêët baãn, nhûng thêåm chñ ngay caã khi
khöng coá sûå kiïím duyïåt chñnh thûác naây thò viïåc kiïím soaát vêîn àûúåc thuác àêíy
bùçng luêåt hònh sûå cho pheáp xûã phaåt sau. Thïm vaâo àoá, caác biïån phaáp kiïím soaát
cuäng àûúåc aáp duång trong möåt loaåt caác luêåt àùng kyá truyïìn thöng vúái nöåi dung
nghiïm cêëm viïåc àöìng yá cho pheáp möåt haäng truyïìn thöng hoaåt àöång nïëu nhaâ
chûác traách kïët luêån rùçng nöåi dung cuãa haäng xin pheáp àoá coá phêìn laåm duång
quyïìn tûå do baáo chñ.
AN NINH QUÖËC GIA. Hïå thöëng luêåt phaáp úã bêët cûá àêu, cuäng nhû caác nguyïn
tùæc quöëc tïë, àïìu thûâa nhêån rùçng, an ninh quöëc gia coá thïí laâ cú súã cho viïåc àiïìu
tiïët tûå do baây toã. Àöìng thúâi, chñnh phuã coá thïí àûa vaâo danh saách caác khaái niïåm
mú höì, chung chung naây àïí kiïìm chïë hay nghiïm cêëm viïåc chó trñch vaâ phaát
ngön tûå do. Nguyïn tùæc Johannesburg vïì An ninh Quöëc gia, Tûå do ngön luêån,
vaâ Tiïëp cêån Thöng tin laâ möåt têåp húåp caác àõnh àïì cú baãn àûúåc möåt nhoám caác
chuyïn gia vïì luêåt quöëc tïë, an ninh quöëc gia, vaâ nhên quyïìn chêëp nhêån vaâo
nùm 1995 coá liïn quan chùåt cheä àïën vêën àïì nhaåy caãm vïì an ninh quöëc gia. Vñ
duå, Nguyïn tùæc 1.2 quy àõnh:
Bêët kyâ sûå haån chïë naâo vïì phaát ngön hay thöng tin maâ möåt chñnh phuã tòm
caách biïån höå vúái lyá do vò an ninh quöëc gia phaãi coá muåc àñch roä rïåt vaâ nhûäng taác
àöång coá thïí chûáng minh àûúåc vïì viïåc baão vïå lúåi ñch an ninh quöëc gia chñnh
àaáng.
Nguyïn tùæc 1.3 quy àõnh:
Àïí cho rùçng viïåc haån chïë tûå do ngön luêån hay thöng tin laâ cêìn thiïët àïí baão
vïå lúåi ñch an ninh quöëc gia chñnh àaáng, chñnh phuã phaãi chûáng minh rùçng (a) lúâi
phaát ngön hay thöng tin vïì vêën àïì àoá àe doåa nghiïm troång àïën lúåi ñch an ninh
quöëc gia chñnh àaáng; (b) viïåc ban haânh nhûäng haån chïë laâ biïån phaáp raâng buöåc
töëi thiïíu coá thïí àïí baão vïå nhûäng lúåi ñch àoá; vaâ (c) viïåc haån chïë laâ phuâ húåp vúái
caác nguyïn tùæc dên chuã.
Cuöëi cuâng, Nguyïn tùæc 2 àïì cêåp àïën vêën àïì lúåi ñch an ninh quöëc gia chñnh
àaáng:
Möåt haån chïë tòm caách àûúåc biïån höå vúái lyá do an ninh quöëc gia laâ khöng chñnh
àaáng, trûâ khi muåc àñch xaác thûåc vaâ taác àöång coá thïí chûáng minh àûúåc cuãa noá laâ
àïí baão vïå sûå töìn taåi cuãa möåt quöëc gia hay sûå toaân veån laänh thöí cuãa quöëc gia àoá,
chöëng laåi viïåc sûã duång hay àe doåa duâng vuä lûåc, hay khaã nùng phaãn ûáng laåi viïåc
sûã duång hay àe doåa duâng vuä lûåc, tûâ möåt thïë lûåc bïn ngoaâi, chùèng haån nhû sûå
àe doåa quên sûå, hoùåc tûâ thïë lûåc bïn trong, nhû sûå kñch àöång baåo lûåc chöëng laåi
chñnh phuã. Cuå thïí, möåt haån chïë tòm caách àûúåc biïån höå vúái lyá do vò an ninh quöëc
gia laâ khöng chñnh àaáng nïëu muåc àñch xaác thûåc hay taác àöång coá thïí chûáng minh
àûúåc cuãa noá laâ àïí baão vïå nhûäng lúåi ñch khöng liïn quan àïën an ninh quöëc gia,
bao göìm, vñ duå nhû àïí baão vïå chñnh phuã trûúác sûå luáng tuáng hay vaåch trêìn
nhûäng haânh vi sai traái, hay nhùçm giêëu giïëm nhûäng thöng tin vïì hoaåt àöång cuãa
caác töí chûác cöng, hay àïí baão vïå möåt yá thûác hïå cuå thïí, hay nhùçm ngùn chùån tònh
traång röëi loaån trong ngaânh cöng nghiïåp.
NGÙN CHÙÅN TÒNH TRAÅNG RÖËI LOAÅN, KÏÍ CAÃ TRUY TÖË HÒNH SÛÅ VÏÌ SÛÅ PHAÁT
NGÖN KÑCH ÀÖÅNG. Caác tiïu chuêín quöëc tïë thûâa nhêån rùçng, nhûäng baâi phaát
biïíu coá tñnh kñch àöång phaãi chõu traách nhiïåm vïì viïåc kñch àöång baåo lûåc vaâ gêy
röëi loaån, do àoá, nhûäng tiïu chuêín naây cho pheáp ngùn chùån nhûäng baâi phaát
biïíu nhû vêåy. Hiïåu lûåc thûåc thi cuãa luêåt hònh sûå àûúåc trònh baây vaâ giaãi thñch
möåt caách khaái quaát chöëng laåi viïåc kñch àöång baåo lûåc, gêy röëi, hay gêy thuâ hêån,
coá thïí laâ möåt phûúng tiïån hiïåu quaã trong viïåc aáp àùåt sûå tûå kiïím duyïåt àöëi vúái
caác àaåi diïån truyïìn thöng tin tûác. Seä laâ bêët lúåi cho möåt möi trûúâng thuêån lúåi,
nïëu nhaâ chûác traách aáp àùåt hay àe doåa sûã duång caác chïë taâi hònh sûå maâ chó cùn
cûá duy nhêët vaâo mûác àöå thuâ àõch trong caác haânh àöång phaát ngön àang xeát.
Thay vaâo àoá, vêën àïì khöng tñch cûåc trong möåt xaä höåi dên chuã khöng phaãi laâ úã
mûác àöå thuâ àõch, maâ laâ liïåu rùçng ngûúâi phaát ngön coá uãng höå baåo lûåc khöng vaâ
phaát biïíu cuãa anh ta coá khaã nùng dêîn àïën möåt kïët quaã baåo lûåc hay khöng.
LUÊÅT PHAÁP BAÃO VÏÅ DANH DÛÅ CUÃA CAÁC THÏÍ CHÏË CÖNG, QUAN CHÛÁC, VAÂ
BIÏÍU TÛÚÅNG CUÃA CHÑNH QUYÏÌN. Luêåt hònh sûå cuãa rêët nhiïìu quöëc gia cöë gùæng
tòm caách baão vïå danh dûå cuãa caác thïí chïë cöng, quan chûác, vaâ biïíu tûúång cuãa
chñnh quyïìn chöëng laåi sûå lùng maå. Trong lônh vûåc naây cuãa luêåt, thûúâng àûúåc
goåi laâ xuác phaåm danh dûå mang tñnh kñch àöång, nhûäng taác haåi àûúåc biïët àïën
khöng phaãi úã chöî àûa ra nhûäng khùèng àõnh dûåa trïn chûáng cûá giaã taåo, maâ laâ
úã chöî laâm mêët uy tñn hay xoái moân caác biïíu tûúång cuãa cöng quyïìn hay sûå thöëng
nhêët quöëc gia.
Trong möåt möi trûúâng thuêån lúåi, nhûäng luêåt nhû vêåy vaâ viïåc vêån duång cuãa
chuáng phaãi àûúåc coi laâ khöng phuâ húåp vúái quyïìn con ngûúâi cú baãn vaâ chó àûúåc
duâng, nïëu coá, trong nhûäng trûúâng húåp cûåc kyâ haän hûäu. Coá leä hún bêët kyâ lônh
vûåc naâo khaác, luêåt xuác phaåm danh dûå mang tñnh kñch àöång, vöën àang coi töåi só
nhuåc caác thïí chïë hay cöng chûác nhaâ nûúác laâ töåi hònh sûå, coá nguy cú bõ laåm duång
búãi nhûäng quan chûác àang tòm caách caách ly mònh khoãi sûå giaám saát vaâ chó trñch
cuãa truyïìn thöng tin tûác vaâ cöng chuáng.
Möåt khña caånh quan troång cuãa caác luêåt naây coá leä laâ úã chöî tñnh trung thûåc cuãa
baâi phaát biïíu khöng phaãi laâ möåt lúâi biïån höå vaâ baãn thên sûå mú höì trong khaái
niïåm “só nhuåc” àaä àûa noá àïën sûå cûúäng chïë tuây tiïån. Sûå töìn taåi vaâ hiïåu lûåc thûåc
thi cuãa luêåt phaáp maâ khöng bõ giúái haån úã viïåc baão vïå phêím giaá hoùåc uy tñn caá
nhên, ngûúåc laåi luön sùén saâng baão vïå caác cú quan nhaâ nûúác trûúác sûå chó trñch,
seä laâm chêåm tiïën trònh phêën àêëu cho möåt möi trûúâng thuêån lúåi.
Goác àöå chñnh maâ luêåt xuác phaåm danh dûå mang tñnh kñch àöång nïn tiïëp cêån
laâ liïåu viïåc aáp duång luêåt àoá coá cêìn thiïët trong möåt xaä höåi dên chuã hay khöng.
Dûúái goác àöå naây, möåt möi trûúâng thuêån lúåi seä thûâa nhêån rùçng, viïåc haån chïë
nhûäng chó trñch coá thïí chêëp nhêån àûúåc liïn quan àïën chñnh phuã thêåm chñ cêìn
àûúåc múã röång hún so vúái caác chó trñch liïn quan àïën caá nhên caác quan chûác.
LUÊÅT BÊÌU CÛÃ. Möåt yïëu töë cuãa möi trûúâng thuêån lúåi aãnh hûúãng trûåc tiïëp àïën
tiïën trònh chñnh trõ, àoá laâ luêåt truyïìn thöng liïn quan àïën bêìu cûã. Luêåt naây liïn
quan àïën viïåc tiïëp cêån truyïìn thöng cuãa caác ûáng viïn, viïët xaä luêån vaâ phaát
ngön thiïn võ cuãa caác àaâi phaát thanh, truyïìn hònh, vúái sûå löi keáo cuãa chñnh
quyïìn àöëi vúái hïå thöëng phaát thanh truyïìn hònh, vaâ vúái caác quy tùæc liïn quan
àïën caác quaãng caáo coá tñnh chñnh trõ. Möåt söë nûúác àiïìu tiïët caác chûúng trònh
phaát soáng caác kïët quaã trûng cêìu dên yá, vñ duå hoå coá thïí cêëm viïåc phöí biïën kïët
quaã trûng cêìu ngay trûúác thïìm bêìu cûã.
Höåi àöìng Chêu Êu kïu goåi chñnh phuã caác nûúác thaânh viïn
“tòm caác biïån phaáp baão àaãm tön troång caác nguyïn tùæc cöng bùçng, trung lêåp,
khöng thiïn võ trong viïåc truyïìn thöng àûa tin vïì chiïën dõch tranh cûã, vaâ xem
xeát viïåc aáp duång caác biïån phaáp thûåc hiïån caác nguyïn tùæc naây theo luêåt cuãa tûâng
nûúác hoùåc vêån duång trong thûåc tïë khi naâo thñch húåp vaâ tuên thuã luêåt hiïën phaáp”
(Khuyïën nghõ söë R[99]15, Höåi àöìng böå trûúãng, Höåi àöìng Chêu Êu, “Vïì caác biïån
phaáp liïn quan àïën truyïìn thöng àûa tin vïì tranh cûã”, àûúåc Höåi àöìng Böå
trûúãng phï chuêín vaâo 9 thaáng 9 nùm 1999).
Höåi àöìng naây àaä khuyïën khñch caác nhaâ chuyïn mön vïì truyïìn thöng sûã
duång caác biïån phaáp tûå àiïìu tiïët dûúái daång àïì ra caác quy tùæc ûáng xûã, trong àoá
àûa ra hûúáng dêîn thûåc haânh töët vïì viïåc àûa tin coá traách nhiïåm, chñnh xaác vaâ
cöng bùçng vïì caác chiïën dõch tranh cûã.
Khöng coá möåt mö hònh hoaân toaân chñnh xaác naâo trong viïåc xêy dûång caác
luêåt giaãi quyïët vêën àïì naây. Sau nùm 1989, trong giai àoaån àêìu cuãa quaá trònh
chuyïín àöíi úã Àöng Êu, caác nhaâ caãi caách xaä höåi àaä khuyïën nghõ rùçng möîi ûáng
viïn àïìu phaãi coá àûúåc thúâi lûúång nhû nhau trïn möåt àaâi phaát soáng khu vûåc
hoùåc quöëc gia. Tuy nhiïn, nhûäng ngûúâi nhêån thûác rùçng caác thïí chïë dên chuã
àang àûúåc hun àuác búãi möåt cuöåc caånh tranh öín àõnh giûäa möåt söë lûúång coá
giúái haån caác chñnh àaãng àïìu thêëy rùçng hïå thöëng naây bêët öín vaâ phaãn taác duång.
Trong khi àoá, chïë àöå cêëp pheáp cuãa Chêu Êu thñch caách tiïëp cêån maâ trong àoá
caác àaâi phaát soáng àûúåc coi laâ khaách quan vaâ cöng bùçng, möåt võ thïë khöng nhêët
quaán vúái viïåc xaä luêån hoaá. Caác quy tùæc cuãa Chêu Êu coá xu hûúáng giúái haån
hoùåc nghiïm cêëm caác quaãng caáo coá tñnh chñnh trõ, vò cho rùçng sûå tiïëp cêån quaá
mûác túái truyïìn thöng qua viïåc quaãng caáo phaãi traã tiïìn àaä taåo ra quaá nhiïìu lúåi
thïë cho caác ûáng viïn giaâu coá.
Nhiïìu nûúác Àöng Êu vúái nïìn kinh tïë chuyïín àöíi coá möåt vaâi biïån phaáp àïí
baão vïå caác àaâi phaát soáng – tû nhên, dõch vuå cöng hoùåc cuãa nhaâ nûúác - traánh khoãi
sûå eáp buöåc cuãa àaãng cêìm quyïìn trong quaá trònh bêìu cûã. Hoùåc noái möåt caách
khaác, nhiïìu àaâi phaát soáng, nhúâ chñnh phuã múái coá giêëy pheáp vaâ múái tiïëp tuåc töìn
taåi àûúåc, àaä sûã duång caác taâi saãn quyá giaá cuãa mònh àïí phuåc vuå cho ngûúâi baão trúå
cuãa hoå. Möåt vaâi yïëu töë trong möëi quan hïå qua laåi giûäa chñnh phuã vaâ caác àaâi phaát
thanh truyïìn hònh gêy bêët lúåi cho quan niïåm vïì phaáp quyïìn hún laâ cho viïåc
khai thaác hïët mûác quyïìn nùng cuãa phaát thanh vaâ truyïìn hònh àïí gêy aãnh hûúãng
àïën kïët quaã bêìu cûã.
Búãi vêåy, möåt möi trûúâng thuêån lúåi àöëi vúái caác thïí chïë dên chuã öín àõnh phaãi
tòm caách thiïët kïë ra caác thïí chïë töëi thiïíu hoáa sûå laåm duång cuãa caác cú quan cöng
quyïìn trong bêìu cûã. Chùèng haån nùm 1993, Nga àaä thiïët lêåp ra möåt toâa aán phên
xûã àùåc biïåt àïí nhêån caác khiïëu naåi trong quaá trònh bêìu cûã, bêët kïí laâ khiïëu naåi cuãa
caác ûáng viïn vïì truyïìn thöng hoùåc cuãa truyïìn thöng vïì chñnh phuã. Toâa aán naây
vaâ töí chûác kïë nhiïåm cuãa noá, bõ Töíng thöëng Putin baäi boã vaâo ngaây 3 thaáng 6 nùm
2000, coá rêët ñt quyïìn lûåc ngoaåi trûâ – cuäng giöëng nhû hêìu hïët caác ban höåi thêím –
trong viïåc àûa ra möåt quyïët àõnh vaâ cöng böë noá. Bïn caånh àoá, möåt söë nûúác
thaânh lêåp ra caác uãy ban bêìu cûã àùåc biïåt àûúåc quyïìn phaåt àöëi vúái viïåc laåm duång
àùåc quyïìn cuãa caác töí chûác truyïìn thöng hoùåc àûúåc trûâng phaåt caác ûáng viïn
àang tòm caách phaá hoaåi hoùåc vi phaåm luêåt bêìu cûã liïn quan àïën truyïìn thöng.
BAÃO VÏÅ BÖÅ MAÁY TÛ PHAÁP. Möåt möi trûúâng thuêån lúåi seä cöë gùæng àaåt àûúåc sûå
cên bùçng giûäa viïåc àaãm baão tñnh nhêët thïí trong caác thuã tuåc töë tuång, viïåc sûã
duång quyïìn tûå do cuãa truyïìn thöng tin tûác, vaâ viïåc àaáp ûáng nhu cêìu cêìn sûå
giaám saát cuãa cöng chuáng àöëi vúái cöng viïåc cuãa toâa aán. Tùng cûúâng möåt böå maáy
tû phaáp trung lêåp vaâ hiïåu quaã laâ muåc tiïu cuãa têët caã caác hïå thöëng phaáp luêåt
dên chuã gùæn vúái qui tùæc cuãa nhaâ nûúác phaáp quyïìn. Trong nhiïìu hïå thöëng phaáp
luêåt, truyïìn thöng tin tûác coá thïí bõ phaåt vïì töåi phaát taán caác thöng tin vaâ bònh
luêån liïn quan àïën caác thuã tuåc töë tuång àang diïîn ra. ÚÃ möåt söë trûúâng húåp, muåc
àñch laâ àïí baão vïå quyïìn cöng bùçng trûúác toâa cuãa nhûäng ngûúâi bõ tònh nghi
phaåm töåi vaâ bõ caáo, coân trong möåt söë trûúâng húåp khaác, chuáng àûúåc coi laâ cêìn
thiïët àïí duy trò böå maáy tû phaáp coá trêåt tûå vaâ sûå tön troång cuãa cöng chuáng àöëi
vúái hïå thöëng tû phaáp.
Àêy laâ möåt lônh vûåc phaãn aánh roä sûå cêìn thiïët phaãi thûâa nhêån vaâ vêån duång
nhûäng àõnh àïì cú baãn vïì sûå cöng bùçng, trung lêåp vaâ khaách quan. Chùèng haån,
coá möåt ranh giúái moãng manh giûäa caái coá thïí goåi laâ lúåi ñch chñnh àaáng trong viïåc
baão vïå sûå tön troång böå maáy tû phaáp vúái mong muöën khöng chñnh àaáng nhùçm
baão vïå toâa aán khoãi sûå chó trñch cuãa cöng chuáng. Tûúng tûå, trong khi baão vïå
quyïìn cuãa caác nghi phaåm vaâ bõ caáo hònh sûå àûúåc àöng àaão thûâa nhêån laâ quyïìn
con ngûúâi cú baãn, nguyïn tùæc naây coá thïí bõ laåm duång nïëu caác cú quan nhaâ nûúác
tòm caách phong toaã trònh tûå buöåc töåi khoãi sûå theo doäi cuãa cöng chuáng. Toám laåi,
caách tiïëp cêån naâo khöng tñnh àêìy àuã àïën sûå tûå do cuãa truyïìn thöng tin tûác trong
caác trûúâng húåp àoá, seä khöng thñch húåp vúái möåt möi trûúâng thuêån lúåi.
Baão vïå lúåi ñch chung
Noái möåt caách khaái quaát, luêåt baão vïå lúåi ñch chung cöë gùæng àaåt àûúåc nhiïìu muåc
tiïu, bao göìm baão vïå sûå thanh bònh cuãa cöng chuáng, baão vïå phêím giaá cuãa caác
nhoám tûúng àöìng bùçng caách kiïím soaát caác lúâi phaát biïíu aác yá, vaâ baão vïå àaåo
àûác xaä höåi cuäng nhû tñn ngûúäng tön giaáo. Àêy laâ nhûäng lônh vûåc cûåc kyâ nhaåy
caãm cuãa chñnh saách cöng, àûúåc xaác àõnh thöng qua quaá trònh dên chuã theo caác
giaá trõ xaä höåi. Trong khi khöng ai coá thïí chó ra bêët kyâ caách tiïëp cêån cuå thïí naâo
cho caác vêën àïì naây ñt nhiïìu phaãn aánh möåt möi trûúâng thuêån lúåi, thò chuáng ta
phaãi nhúá rùçng, nhûäng àõnh àïì cú baãn vïì sûå cöng bùçng, trung lêåp, vaâ khaách
quan vêîn cêìn vêån duång.
Vïì giaá trõ cuãa lônh vûåc phûác taåp naây, caác nguyïn tùæc sau àêy àûúåc Höåi àöìng
Böå trûúãng cuãa Höåi àöìng Chêu Êu kïët húåp laåi trong baãn khuyïën nghõ ngaây 30
thaáng 10 nùm 1997, vïì “Lúâi phaát biïíu aác yá”. Theo Nguyïn tùæc 6:
Luêåt vaâ caác thöng lïå quöëc gia vïì vêën àïì phaát ngön aác yá nïn chuá yá nghiïm
tuác àïën vai troâ cuãa truyïìn thöng trong viïåc chuyïín taãi thöng tin vaâ yá tûúãng
àûúåc àûa ra, phên tñch vaâ giaãi thñch caác trûúâng húåp cuå thïí cuãa phaát ngön aác yá
vaâ noái chung laâ nhûäng hiïån tûúång nöíi bêåt cuäng nhû quyïìn cuãa cöng chuáng àûúåc
nhêån nhûäng thöng tin vaâ yá tûúãng êëy.
Àïí laâm àûúåc àiïìu àoá, luêåt vaâ caác thöng lïå quöëc gia nïn phên biïåt roä raâng
giûäa möåt mùåt laâ traách nhiïåm cuãa taác giaã nhûäng lúâi phaát ngön aác yá, vaâ mùåt khaác
laâ moåi traách nhiïåm cuãa truyïìn thöng vaâ caác chuyïn gia vïì truyïìn thöng goáp
phêìn vaâo viïåc phöí biïën thöng tin nhû möåt phêìn trong nhiïåm vuå chuyïín taãi
thöng tin vaâ yá tûúãng vïì lúåi ñch cöng cöång.
Nguyïn tùæc 7 böí sung nhû sau:
Àïí böí sung thïm vaâo Nguyïn tùæc 6, luêåt vaâ thöng lïå quöëc gia nïn tñnh àïën
thûåc tïë laâ:
Viïåc àûa tin vïì chuã nghôa phên biïåt chuãng töåc, sûå baâi ngoaåi, chuã nghôa baâi
Do Thaái hay caác hònh thûác thuâ àõch khaác hoaân toaân àûúåc baão vïå theo Àiïìu 10,
àoaån 1, cuãa Hiïåp ûúác Chêu Êu vïì Nhên quyïìn vaâ chó coá thïí bõ can thiïåp theo
caác àiïìu kiïån quy àõnh trong àoaån 2 cuãa àiïìu khoaãn àoá;
Caác chuêín mûåc àûúåc caác cú quan chñnh phuã quöëc gia aáp duång nhùçm àaánh
giaá sûå cêìn thiïët cuãa viïåc haån chïë tûå do ngön luêån phaãi tuên thuã caác nguyïn tùæc
àaä àûúåc nïu ra trong Àiïìu 10 nhû àaä qui àõnh trong luêåt tiïìn lïå aán cuãa caác cú
quan ban haânh Cöng ûúác, coá xeát àïën hònh thûác, nöåi dung, böëi caãnh, vaâ muåc àñch
àûa tin;
Tön troång tûå do nghïì baáo coân coá nghôa laâ toâa aán hay caác cú quan cöng quyïìn
khöng àûúåc aáp àùåt quan àiïím cuãa hoå coi truyïìn thöng nhû caác daång kyä thuêåt
àûa tin khaác maâ caác nhaâ baáo chêëp nhêån.
Baão vïå lúåi ñch caá nhên
Caác hïå thöëng phaáp lyá trïn khùæp thïë giúái tòm caách baão vïå uy tñn, sûå riïng tû vaâ
phêím giaá cuãa caác caá nhên. Noái chung, sûå baão vïå naây diïîn ra dûúái hònh thûác caác
thuã tuåc töë tuång dên sûå vaâ hònh sûå vïì sûå phó baáng, baão àaãm sûå riïng tû vaâ lùng
maå. Möåt àùåc àiïím quan troång cuãa lônh vûåc luêåt phûác taåp naây laâ úã chöî, trong
nhiïìu hïå thöëng phaáp lyá, caác lúåi ñch naây laâm tùng mûác àöå vïì quyïìn cú baãn àûúåc
baão àaãm trong caác thöng lïå quöëc tïë vaâ húåp hiïën. Möåt lêìn nûäa, sûå tûúng taác giûäa
caác quyïìn vaâ lúåi ñch caånh tranh nhau phaãi tuên thuã caác àõnh àïì cú baãn vïì cöng
bùçng, trung lêåp, vaâ khaách quan.
Möåt möi trûúâng thuêån lúåi phaãi cöng nhêån sûå nhaåy caãm cuãa caác vêën àïì vaâ caác
giaá trõ taåi àiïím giao nhau giûäa truyïìn thöng tin tûác tûå do vaâ lúåi ñch caá nhên caånh
tranh nhau. Trong lônh vûåc baão vïå quyïìn caá nhên, vêën àïì nöíi bêåt trïn khùæp thïë
giúái laâ mûác sûã duång vaâ tñnh roä raâng cuãa caác töë quyïìn chöëng laåi sûå phó baáng maâ
caã luêåt dên sûå vaâ luêåt hònh sûå àïìu nïu. Sûå thõnh haânh cuãa caác töë quyïìn naây, bao
göìm sûå caãnh baáo trûâng phaåt theo luêåt phaáp vaâ/hoùåc xûã phaåt haânh chñnh, laâ möåt
sûå àe doaå phaãi tûå kiïím duyïåt. Vò lyá do naây, nhiïìu hïå thöëng phaáp luêåt àaä thûâa
nhêån rùçng, qui trònh töë tuång àïí baão vïå caác quyïìn vaâ lúåi ñch caá nhên cuäng gêy ra
gaánh nùång cho viïåc thûåc hiïån caác hònh thûác phaát ngön àaä àûúåc baão vïå. Chùèng
haån, Toâa aán Chêu Êu vïì Nhên quyïìn àaä xêy dûång möåt khung luêåt tiïìn lïå aán
riïng trong àoá baão vïå maånh meä nhûäng cêu phaát biïíu àûúåc àûa ra liïn quan àïën
caác vêën àïì vïì lúåi ñch cöng cöång. Chuáng bao göìm caã nhûäng cêu chêm ngön maâ
caác quan chûác nhaâ nûúác phaãi chõu nhiïìu chó trñch hún so vúái caác caá nhên, vaâ
nhûäng cêu maâ bõ caáo khöng thïí ài tòm bùçng chûáng chûáng minh cho tñnh chên
thûåc cuãa möåt nhêån àõnh chuã quan hay möåt lúâi phaát biïíu yá kiïën.
CAÁC VÊËN ÀÏÌ TRONG LUÊÅT VÏÌ PHÓ BAÁNG. Trong möåt möi trûúâng thuêån lúåi, hïå
thöëng phaáp lyá seä ghi nhêån rùçng, viïåc aáp duång luêåt vïì phó baáng can thiïåp àïën tûå
do truyïìn thöng tin tûác, vaâ rùçng, trong möåt söë trûúâng húåp, sûå can thiïåp khöng
thïí biïån höå àûúåc. Möåt phaát biïíu coá tñnh phó baáng laâ phaát biïíu thûåc sûå haå thêëp uy
tñn cuãa möåt ngûúâi trong cöång àöìng. Luêåt vïì phó baáng xuêët hiïån trong têët caã caác
hïå thöëng phaáp lyá, vaâ sûå baão vïå uy tñn cuãa caá nhên laâ möåt quyïìn àûúåc thûâa nhêån
trong caác vùn kiïån quöëc tïë. Caác quy phaåm phaáp luêåt nhùçm baão vïå cho caác lúåi ñch
naây thûúâng coá trong caác böå luêåt töë tuång hònh sûå vaâ böå luêåt dên sûå hoùåc caác àiïìu
khoaãn luêåt dên sûå quy àõnh caác lúåi ñch nhû quyïìn dên sûå, maâ nhûäng quyïìn naây
coá thïí coá hiïåu lûåc bùçng caách yïu cêìu àïìn buâ thiïåt haåi bùçng tiïìn.
Tuy nhiïn, trûâ khi coá sùén caác hònh thûác baão àaãm nhêët àõnh, luêåt vïì phó baáng
coá thïí àûúåc duâng àïí ngùn chùån truyïìn thöng tin tûác àùng taãi caác vêën àïì vïì lúåi
ñch cöng cöång. Hoaåt àöång truyïìn thöng tin tûác, theo àuáng baãn chêët cuãa noá, seä
thûúâng trònh baây caác thöng tin vaâ yá tûúãng chó trñch caác caá nhên, diïîn ra dûúái
daång mö taã caác caá nhên theo caách tiïu cûåc, hoùåc coá thïí bõ xem nhû laâ xêm phaåm
àúâi tû cuãa caá nhên. Trûâ khi luêåt vïì phó baáng coá àïì cêåp àïën tûå do truyïìn thöng
tin tûác, bùçng khöng thò nguy cú phaãi chõu caác chïë taâi hònh sûå hay àïìn buâ thiïåt
haåi dên sûå bùçng tiïìn seä dêîn àïën sûå tûå kiïím duyïåt möåt caách coá hiïåu quaã, maâ àiïìu
naây coá haåi cho quaãn trõ dên chuã.
Vïì mùåt naây, nïëu möåt hïå thöëng phaáp lyá lûåa choån caách tiïëp cêån àûa ra coá choån loåc
caác nhêån àõnh thûåc tïë sai lïåch hoùåc baây toã quan àiïím chó trñch möåt caách quaá mûác
hoaân toaân nùçm ngoaâi sûå baão vïå cuãa caác quy àõnh cú baãn baão àaãm cho tûå do truyïìn
thöng tin tûác, thò caách tiïëp cêån naây coá haåi cho tûå do truyïìn thöng tin tûác. Tònh traång
cuãa nguyïn àún laâ möåt trong nhiïìu biïën quan troång cêìn àûúåc xem xeát khi xêy dûång
möåt caách tiïëp cêån luêåt vïì phó baáng phuâ húåp vúái möåt möi trûúâng thuêån lúåi.
BAÃO VÏÅ PHÊÍM GIAÁ CAÁ NHÊN. Möåt möi trûúâng thuêån lúåi seä tòm caách cên àöëi giûäa
viïåc baão vïå phêím giaá caá nhên vúái nguy cú àe doaå tûå do truyïìn thöng tin tûác bùçng
caách haån chïë vêån duång luêåt vïì lùng maå vaâ xem xeát chuáng hïët sûác thêån troång. Luêåt
vïì lùng maå chûáa àûång sûå caãnh baáo àûúng nhiïn àöëi vúái viïåc thûåc haânh tûå do
truyïìn thöng tin tûác, àùåc biïåt vò baãn chêët mú höì cuãa chuáng vaâ viïåc khöng coi sûå
trung thûåc laâ möåt caách biïån höå. Noái chung, moåi ngûúâi àïìu cöng nhêån rùçng baão vïå
giaá trõ baãn thên cuãa möåt caá nhên coá thïí haâm chûáa, vaâ coá leä bõ vi phaåm, búãi sûå lan
röång caác haânh àöång haânh hung. Búãi vêåy, nhiïìu hïå thöëng phaáp lyá àaä àïì ra caác chïë
taâi dên sûå vaâ/hoùåc hònh sûå vúái nhûäng phaát biïíu coá tñnh lùng maå, trong àoá vêën àïì
quan troång khöng phaãi laâ tñnh trung thûåc cuãa lúâi phaát biïíu àoá (trung thûåc khöng
phaãi laâ caách biïån höå), maâ laâ chuã yá cuãa ngûúâi noái hoùåc ngûúâi viïët. Luêåt vïì lùng maå
coá thïí nguy hiïím àöëi vúái võïc thûåc haânh tûå do truyïìn thöng tin tûác nïëu khöng
àûúåc hiïíu vaâ aáp duång möåt caách haån chïë vaâ cûåc kyâ giúái haån trong caác trûúâng húåp
maâ lúâi phaát biïíu khöng chûáa thöng tin vïì têìm quan troång mang tñnh xaä höåi, maâ
àûúåc phaát ngön roä raâng chó nhùçm laâm töín thûúng túái naån nhên.
BAÃO VÏÅ ÀÚÂI TÛ CAÁ NHÊN. Khi phên xûã caác tranh chêëp liïn quan àïën nhûäng
khiïëu naåi vïì sûå vi phaåm àúâi tû caá nhên, caác hïå thöëng phaáp lyá phaãi cöë gùæng xêy
dûång caác chuêín mûåc àïí phên biïåt giûäa thöng tin caá nhên vaâ thöng tin cöng
cöång. Nhiïìu hïå thöëng phaáp lyá têåp trung ûu tiïn vaâo viïåc baão vïå caác caá nhên
trûúác sûå phaát taán caác lúâi phaát biïíu xêm haåi àïën àúâi tû caá nhên hoùåc gia àònh hoå.
Àiïím quan troång úã àêy laâ viïåc hònh thaânh húåp lyá quan niïåm vïì àúâi tû laâ rêët cêìn
thiïët. Khaái niïåm naây khöng phaãi laâ möåt têëm laá chùæn àïí che giêëu sau noá caác haânh
àöång coá têìm quan troång mang tñnh xaä höåi khoãi sûå giaám saát cuãa cöng chuáng.
QUYÏÌN PHUÁC ÀAÁP HOÙÅC CAÃI CHÑNH. Caác nghôa vuå phaáp lyá nhùçm taåo ra möåt
cú höåi àïí phuác àaáp hoùåc yïu cêìu caãi chñnh vïì nöåi dung truyïìn thöng liïn quan
coá thïí giuáp giaãi quyïët tònh traång laåm duång liïn quan àïën tûå do nghïì baáo dûúái
möåt hònh thûác ñt àe doåa àïën sûå àöåc lêåp cuãa truyïìn thöng hún so vúái sûå àiïìu
tiïët bùçng nhûäng phûúng tiïån nhû khúãi kiïån töåi phó baáng. Tuy nhiïn, xuác tiïën
möi trûúâng thuêån lúåi seä bõ caãn trúã nïëu caác nghôa vuå àoá lan ra quaá röång hoùåc
xêm nhêåp quaá sêu vaâo tñnh chêët tuây quyïët cuãa cöng taác biïn têåp.
Trong nhiïìu hïå thöëng phaáp lyá, caác àaåo luêåt nhû luêåt dên sûå hoùåc luêåt vïì
truyïìn thöng àaåi chuáng àûa ra caác biïån phaáp vïì mùåt tû phaáp àïí phuác àaáp hoùåc
caãi chñnh àïën nhûäng ngûúâi maâ quyïìn hoùåc lúåi ñch húåp phaáp cuãa hoå bõ xêm haåi
do sûå phaát taán nöåi dung truyïìn thöng. Theo quyïìn àûúåc phuác àaáp, möåt àaâi
truyïìn thöng tin tûác coá nghôa vuå àûa tin vïì tuyïn böë do bïn bõ haåi chuêín bõ.
Ngûúåc laåi, quyïìn caãi chñnh (hoùåc quyïìn ruát laåi) àoâi hoãi àaâi truyïìn thöng phaãi
àûa tin lúâi phaát biïíu cuãa chñnh mònh àïí caãi chónh lúâi phaát biïíu coá tñnh xuác phaåm
trûúác àoá. Viïåc àûa ra caác giaãi phaáp nhû vêåy thûúâng àûúåc xem laâ phûúng tiïån
coá hiïåu quaã vaâ hiïåu lûåc hún àïí thoãa maän möëi quan ngaåi cuãa nhûäng ngûúâi cho
rùçng hoå bõ thûúng töín do nöåi dung truyïìn thöng coá sûå xuác phaåm. Àöìng thúâi,
caác giaãi phaáp naây tûå baãn thên chuáng coá thïí àe doåa àïën tûå do nghïì baáo nïëu
khöng àûúåc giûä trong nhûäng giúái haån phaãn aánh sûå tön troång quyïìn cuãa nhaâ baáo
hoùåc quyïìn cuãa cöng chuáng àûúåc tiïëp nhêån thöng tin.
Quy àõnh trung lêåp vïì nöåi dung vaâ ruãi ro cuãa caác chûúng trònh
vêån àöång
Möi trûúâng thuêån lúåi seä laâ möi trûúâng trong àoá caác thïí chïë phaáp luêåt coá thïí mang
àïën cho truyïìn thöng caác biïån phaáp baão vïå vïì mùåt thuã tuåc vaâ àuã àöåc lêåp trûúác caác
chûúng trònh giaán tiïëp löi keáo. Trong têët caã caác hïå thöëng phaáp lyá, dûúâng nhû coá vö
haån caác cú höåi àïí caác quan chûác nhaâ nûúác hoùåc nhûäng ngûúâi hoaåt àöång caá nhên cöë
gùæng löi keáo truyïìn thöng, nïëu hoå sùén saâng laâm nhû vêåy. Caác cú höåi naây thûúâng coá
trong quaá trònh vêån àöång luêåt phaáp, maâ sûå vêån àöång naây khöng cöng khai nhùçm
chöëng laåi caác nöåi dung truyïìn thöng tin tûác, maâ thay vaâo àoá dûúâng nhû trung lêåp
vïì nöåi dung, trong khi vêîn coá khaã nùng aãnh hûúãng àïën viïåc ra quyïët àõnh biïn têåp
cuãa truyïìn thöng. Caách thûác taác àöång àïën nöåi dung truyïìn thöng seä luön luön töìn
taåi vaâ caác cú quan chûác nùng cuãa nhaâ nûúác coá nhiïìu cú höåi àïí gêy aãnh hûúãng möåt
caách giaán tiïëp àïën nöåi dung truyïìn thöng. Trúå cêëp, caác qui àõnh àiïìu tiïët vïì têåp
quaán, baãn quyïìn, sûå sùén coá cuãa giêëy in, chi phñ cho giao dõch vúái caác cú quan nhaâ
nûúác (nhaâ xuêët baãn), thuïë, luêåt chöëng caånh tranh noái chung, caác quy àõnh tiïëp cêån
cuãa cöng chuáng, vaâ caác yïu cêìu vïì chiïën dõch bêìu cûã chó laâ möåt vaâi vñ duå.
Caác biïån phaáp aãnh hûúãng giaán tiïëp naây coá thïí xuêët hiïån qua caác quy tùæc töìn
taåi àöåc lêåp cuäng nhû qua viïåc aáp duång chuáng. Vñ duå, liïn quan àïën mùåt thûá
nhêët, caác cú quan nhaâ nûúác coá thïí phên loaåi thuïë möåt caách coá phên biïåt nhùçm
àaánh thuïë vaâo möåt söë traåm truyïìn thöng naây cao hún caác traåm truyïìn thöng
khaác. Liïn quan àïën mùåt thûá hai, vúái tû caách laâ möåt phêìn cuãa luêåt chuêín tùæc,
phên loaåi thuïë coá thïí khöng thiïn võ, nhûng caác haäng truyïìn thöng khaác nhau
laåi coá thïí chõu sûå cûúäng chïë coá choån loåc.
Vò vêåy caác luêåt thuïë, vaâ cuå thïí laâ mûác àöå theo àoá caác luêåt naây àûúåc giaám saát vaâ
coá hiïåu lûåc, coá thïí gêy ra caác trúã ngaåi cho sûå hònh thaânh vaâ duy trò möåt möi trûúâng
thuêån lúåi. Caác cú quan nhaâ nûúác thûúâng sûã duång viïåc khöng thanh toaán thuïë nhû
möåt caái cúá àïí têën cöng, quêëy röëi hoùåc àoáng cûãa caác túâ baáo. Möåt yïëu töë trong phaáp
quyïìn, rêët quan troång vúái baáo chñ, laâ sûå cêëm chñnh thûác viïåc cûúäng chïë coá choån loåc.
Têët nhiïn, khöng coá àaåo luêåt naâo hoaân toaân coá hiïåu lûåc àöëi vúái toaân böå nhûäng
ngûúâi coá haânh vi vi phaåm, nhûng sûå cûúäng chïë coá choån loåc thûúâng laâ nguyïn nhên
gêy ra nhûäng haânh àöång chöëng laåi baáo viïët vaâ caác àaâi phaát thanh, truyïìn hònh.
Noái möåt caách àún giaãn, khöng thïí laâm traái luêåt caác qui tùæc àöåc lêåp nhû vêåy
trong möåt möi trûúâng thuêån lúåi. Nhûäng biïån phaáp naây àûúåc coi laâ möåt phêìn cuãa
viïåc ban haânh luêåt vaâ cuãa cú quan thûåc thi phaáp luêåt coá mùåt trong têët caã caác hïå
thöëng luêåt phaáp. Búãi vêåy, caác àùåc trûng nöíi bêåt nhêët cuãa möåt möi trûúâng thuêån
lúåi xeát vïì mùåt naây, seä laâ sûå hiïån diïån cuãa sûå baão vïå thñch húåp cuãa phaáp quyïìn
cuäng nhû sûå xem xeát caác àõnh àïì cú baãn vïì cöng bùçng, trung lêåp vaâ khaách quan.
Sûå baão vïå truyïìn thöng tin tûác chöëng laåi haânh vi caá nhên
Phêìn nhiïìu cuöåc thaão luêån cuãa chuáng ta àaä têåp trung vaâo caác möëi quan hïå giûäa
truyïìn thöng vaâ caác cú quan nhaâ nûúác; tuy nhiïn trong möåt söë trûúâng húåp, caác
biïån phaáp höî trúå cuãa nhaâ nûúác coá thïí rêët cêìn thiïët àïí baão vïå cho hoaåt àöång cuãa
truyïìn thöng tin tûác khoãi haânh vi cuãa caá nhên möåt söë ngûúâi.
Tûå do baáo chñ trong nûúác
Àöi khi, sûå bêët àöìng vïì nöåi dung cuäng phaát sinh giûäa caác chuã súã hûäu truyïìn
thöng vaâ caác biïn têåp viïn cuãa hoå. Möåt nhiïåm vuå quan troång cuãa möi trûúâng
thuêån lúåi seä laâ viïåc xaác àõnh xem liïåu coá cêìn luêåt trong caác tònh huöëng nhû vêåy
hay khöng, vaâ nïëu coá, thò luêåt naâo àûúåc aáp duång àïí duy trò sûå cên bùçng giûäa
caác bïn khaác nhau nhùçm thuác àêíy caác nhu cêìu xaä höåi trong viïåc phöí biïën thöng
tin vaâ yá tûúãng. Chùèng haån, möåt söë hïå thöëng phaáp lyá cöë gùæng taåo àiïìu kiïån thñch
ûáng vúái caác lúåi ñch caånh tranh naây bùçng caách taåo ra caác àöång lûåc àïí xêy dûång
caác hûúáng dêîn biïn têåp vaâ thiïët lêåp caác hïå thöëng àïí giaãi quyïët tranh chêëp.
Baão vïå vïì mùåt thïí chêët
Möi trûúâng thuêån lúåi laâ möåt möi trûúâng trong àoá caác cú quan chûác nùng sùén
saâng vaâ coá khaã nùng buöåc töåi nhûäng ngûúâi àe doåa hoùåc haânh hung ngûúâi àaåi
diïån cuãa caác haäng truyïìn thöng, khiïën cho nhûäng ngûúâi àang tòm caách haânh
àöång gêy haåi cho àaåi diïån caác haäng truyïìn thöng tin tûác seä khöng thïí laâm nhû
vêåy maâ khöng bõ trûâng phaåt. Truyïìn thöng tin tûác khöng hoaåt àöång àûúåc àuáng
chûác nùng nïëu caác cú quan nhaâ nûúác khöng laâm cho caác luêåt hònh sûå aáp duång
chung coá hiïåu lûåc hoùåc coá laâm nhûng laåi khiïën chuáng noá coá hiïåu lûåc theo caách
coá choån loåc vaâ tuây tiïån.
Trong khuyïën nghõ nùm 1996, Höåi àöìng böå trûúãng cuãa Höåi àöìng Chêu Êu
àaä àïì cêåp àïën vêën àïì naây, kïu goåi caác nûúác thaânh viïn “àiïìu tra caác trûúâng húåp
têën cöng àe doaå sûå an toaân thïí chêët cuãa caác nhaâ baáo xaãy ra trong phaåm vi laänh
thöí cuãa hoå” vaâ “sûã duång têët caã caác biïån phaáp phuâ húåp àïí kïët töåi nhûäng keã chõu
traách nhiïåm vúái caác vuå têën cöng àoá” (Khuyïën nghõ söë R96 [4], Höåi àöìng Böå
trûúãng, Höåi àöìng Chêu Êu, “Vêën àïì baão vïå caác nhaâ baáo trong caác trûúâng húåp
coá mêu thuêîn vaâ cùng thùèng”, àûúåc Höåi àöìng böå trûúãng phï chuêín vaâo ngaây
3/5/1996). Vïì mùåt naây, höåi nhaâ baáo vaâ caác töí chûác nghïì nghiïåp daânh cho
nhûäng ngûúâi laâm viïåc trong lônh vûåc truyïìn thöng coá thïí àoáng möåt vai troâ tñch
cûåc trong viïåc taåo aáp lûåc têåp thïí, nïëu cêìn, àïën caác cú quan cöng quyïìn.
Kïët luêån
Viïåc cö lêåp bêët kyâ möåt khña caånh cuå thïí naâo cuãa hònh thaái xaä höåi vaâ miïu taã noá
nhû laâ möåt yïëu töë quan troång hoùåc cêìn thiïët cho möåt möi trûúâng thuêån lúåi àöëi
vúái truyïìn thöng tûå do vaâ àöåc lêåp laâ rêët khoá khùn. Chuáng töi cöë gùæng nhêån
daång caác thaânh töë cuãa caác quaá trònh phaáp lyá phûác taåp nhùçm taåo ra möåt möi
trûúâng thuêån lúåi cho pheáp truyïìn thöng phêën àêëu cho muåc tiïu dên chuã.
Chuáng töi thûâa nhêån rùçng, trong khi caác thaânh töë naây khöng àuã àïí àaãm baão
cho chñnh caác hoaåt àöång truyïìn thöng àöåc lêåp vaâ tûå do, nhûng chuáng laåi cêìn
thiïët àïí tùng cûúâng vaâ duy trò sûå àaãm baão àoá.
Àûúng nhiïn, caác nhên töë khaác cuäng rêët quan troång trong viïåc xaác àõnh sûå
thaânh cöng cuãa hoaåt àöång truyïìn thöng tin tûác trong möåt xaä höåi nhêët àõnh. Cú
cêëu cuãa ngaânh truyïìn thöng phuå thuöåc vaâo lûúång ngûúâi àoåc vaâ khaán giaã höî trúå
nhû thïë naâo cho hoaåt àöång truyïìn thöng. Thu nhêåp tûâ hoaåt àöång quaãng caáo
phuå thuöåc vaâo cú cêëu tiïu duâng. Vai troâ vaâ baãn chêët cuãa caác khoaãn trúå cêëp (duâ
coá hay khöng) phuå thuöåc vaâo mûác àöå baão àaãm cuãa tñnh tûå chuã vaâ sûå mong
muöën kiïím soaát cuãa cú quan trúå cêëp. Trònh àöå giaáo duåc chung trong möåt xaä höåi
coá thïí hònh thaânh nïn baãn chêët cuãa truyïìn thöng vaâ caách maâ chuáng àûúåc sûã
duång trong quaá trònh chñnh trõ.
Sûå àan xen chùåt cheä giûäa têët caã caác vêën àïì naây laâ vai troâ cuãa luêåt phaáp.
Chuáng töi àaä cöë gùæng khaão saát vai troâ cuãa caác thöng lïå cuå thïí àûúåc xem nhû
nhûäng bûúác ài phaáp lyá quan troång coá aãnh hûúãng àïën caác triïín voång trúã thaânh
caác töí chûác truyïìn thöng maånh, àoáng goáp vaâo caác hoaåt àöång dên chuã.
11
Luêåt vïì lùng maå
Ruth Walden
ÚÃ hún 100 quöëc gia, caác caá nhên – kïí caã caác nhaâ baáo – coá thïí bõ boã tuâ hoùåc bõ
phaåt vò lùng maå hoùåc xuác phaåm àïën caác quan chûác vaâ caác cú quan nhaâ nûúác.
Luêåt vïì lùng maå vêîn àûúåc ghi trong nhiïìu cuöën saách úã caác quöëc gia dên chuã
lêu àúâi nhêët úã Têy Êu, cuäng nhû trong nhiïìu chïë àöå chuyïn chïë nhêët thïë giúái.
Nhiïìu nûúác coá caác àiïìu khoaãn hiïën phaáp baão àaãm cho quyïìn tûå do ngön luêån
vaâ tûå do baây toã, nhûng vêîn tiïëp tuåc laâm tùng cûúâng hiïåu lûåc cuãa caác luêåt phaåt
haânh vi chó trñch nhaâ nûúác.
Tïn vaâ caách diïîn àaåt trong caác luêåt vïì lùng maå coá sûå khaác nhau (xem caác
vñ duå trong phêìn Phuå luåc cuãa chûúng). Taåi nhiïìu nûúác thuöåc àõa cuãa Anh
trûúác àêy, caác luêåt vïì caác haânh vi phó baáng coá tñnh kñch àöång àaä hònh sûå hoáa
caách diïîn àaåt, nïn gêy ra sûå cùm gheát, coi thûúâng vaâ bêët maän àöëi vúái chñnh
quyïìn. Taåi caác quöëc gia chêu Myä La tinh, caác luêåt vïì haânh vi maåo phaåm
(khinh miïåt hoùåc thiïëu tön troång) qui àõnh chïë taâi hònh sûå àöëi vúái viïåc
khöng tön troång caác quan chûác nhaâ nûúác. ÚÃ caác nûúác quên chuã, luêåt vïì töåi
khi quên cêëm caác hònh thûác lùng maå hoaâng gia, vaâ taåi caác quöëc gia theo àaåo
Höìi, caác luêåt vïì haânh vi baáng böí àùåt ra caác hònh phaåt khùæc nghiïåt àïën mûác
xûã tûã hònh àöëi vúái caác trûúâng húåp lùng maå nhûäng ngûúâi laänh àaåo giaáo phaái.
Nhiïìu luêåt nhû vêåy qui àõnh viïåc xuác phaåm àïën danh dûå vaâ phêím giaá cuãa
nhûäng quan chûác vaâ caác cú quan nhaâ nûúác cao cêëp cuå thïí, cuãa caác cú quan
àaåi diïån nûúác ngoaâi, vaâ cuãa biïíu tûúång vaâ hònh aãnh quöëc gia, laâ möåt töåi. Caác
luêåt khaác cêëm lùng maå têët caã quan chûác nhaâ nûúác vò võ trñ àaãm nhiïåm cuãa
hoå hoùåc trong khi hoå àang thi haânh cöng vuå. Möåt vaâi nûúác chó coá caác luêåt
chung chung vïì lùng maå trûâng phaåt nhûäng lúâi noái coá tñnh xuác phaåm nhùçm
vaâo bêët kyâ möåt caá nhên naâo. Mùåc duâ vïì lyá thuyïët, caác luêåt àoá àïìu qui àõnh
hònh phaåt àöëi vúái viïåc lùng maå dên thûúâng vaâ cöng chûác, nhûng caác quan
269
chûác cao cêëp cuãa chñnh phuã, caác chñnh trõ gia, vaâ caác cöng chûác thûúâng viïån
dêîn caác luêåt naây nhiïìu nhêët.
Bêët kïí caác luêåt naây coá tïn goåi laâ gò vaâ chuáng àûúåc diïîn àaåt nhû thïë naâo, kïët
quaã àïìu nhû nhau: chuáng àûúåc sûã duång àïí àaân aáp vaâ xûã phaåt sûå bêët àöìng quan
àiïím vaâ tranh caäi chñnh trõ, sûå chó trñch vaâ xaä luêån phï bònh, chêm biïëm vaâ caác
hoaåt àöång baáo chñ àiïìu tra. Caác luêåt naây cuäng taåo ra möåt trong caác hònh thûác
nguy hiïím, thuåt luâi vaâ dai dùèng nhêët àïí kiïím soaát truyïìn thöng.
Caác luêåt vïì lùng maå vaâ phaåm töåi phó baáng
Thoaåt nhòn, luêåt vïì lùng maå coá thïí chó xuêët hiïån nhû laâ möåt daång khaác cuãa
luêåt vïì phaåm töåi hònh sûå do phó baáng (criminal defamation law), nhûng giûäa
hai luêåt naây coá nhûäng àiïím khaác nhau àaáng kïí caã vïì lyá thuyïët vaâ thûåc tiïîn.
Luêåt vïì phaåm töåi phó baáng àûúåc thiïët kïë cho pheáp caác caá nhên baão vïå uy tñn
cuãa hoå. Caác luêåt naây àûa ra caác xûã phaåt hònh sûå àöëi vúái töåi vu khöëng (phó
baáng bùçng lúâi) vaâ só nhuåc (phó baáng bùçng vùn baãn, giêëy túâ).
Vïì mùåt lyá thuyïët, sûå töín haåi do phó baáng gêy ra nùçm úã mûác àöå aãnh hûúãng
maâ ngön tûâ coá tñnh phó baáng taác àöång vaâo caác quan àiïím cuãa ngûúâi khaác vïì caá
nhên ngûúâi bõ phó baáng: nhûäng ngûúâi khaác coi thûúâng ngûúâi bõ phó baáng nhiïìu
hún sau khi coá sûå cöng khai naây. Caác luêåt vïì phó baáng thûúâng xaác àõnh töåi
danh liïn quan àïën ngûúâi thûá ba, chùèng haån nhû, caác ngön tûâ gêy taác àöång
nhùçm àûa möåt ngûúâi rúi vaâo tònh traång bõ cöng chuáng khinh miïåt, nhaåo baáng
vaâ cùm gheát. Ngûúåc laåi, caác luêåt vïì lùng maå laåi chuá yá nhiïìu hún àïën viïåc baão
vïå caác caãm giaác cuãa ngûúâi bõ lùng maå, tûác laâ caãm giaác cuãa chñnh ngûúâi àoá vïì
danh dûå vaâ phêím giaá.
Trong thûåc tïë, caác luêåt vïì phó baáng àûúåc àùåt ra àïí àiïìu chónh nhûäng nhêån
àõnh khöng àuáng vïì sûå thêåt. Caác luêåt naây àûúåc thiïët kïë àïí baão àaãm rùçng, uy
tñn cuãa möåt caá nhên khöng bõ töín haåi möåt caách bêët cöng do sûå cöng böë hoùåc
phaát taán nhûäng àiïìu sai sûå thêåt. Nhû nhiïìu toâa aán quöëc gia vaâ quöëc tïë àaä thûâa
nhêån, nhûäng lúâi phaát biïíu trung thûåc – cuäng nhû sûå baây toã nhûäng quan àiïím
khöng thïí xaác minh àûúåc – khöng thïí bõ kiïån vúái töåi danh phó baáng. Ngûúåc
laåi, vò caác luêåt vïì lùng maå àûúåc thiïët kïë nhùçm baão vïå danh dûå vaâ phêím giaá,
chûá khöng phaãi laâ baão vïå uy tñn, nïn chuáng àûúåc duâng àïí trûâng phaåt caác quan
àiïím cuäng nhû nhûäng nhêån àõnh thûåc tïë caã àuáng sûå thûåc vaâ sai sûå thûåc, caác
thaái àöå chêm biïëm, thoáa maå, vaâ thêåm chñ laâ thaái àöå xêëu.
Coá hai vuå kiïån caách àêy khöng lêu úã Chêu Êu laâm vñ duå chûáng minh. Vuå
thûá nhêët, nhaâ baáo Hy Laåp Vassilis Rafailidis àaä bõ buöåc töåi vûâa phó baáng vûâa
Luêåt vïì lùng maå 271
lùng maå khi goåi thõ trûúãng Prototsani laâ “möåt thõ trûúãng têìm thûúâng àaáng
thûúng” trong möåt baâi xaä luêån. Toâa aán Hy Laåp àaä baác boã àún kiïån töåi phó
baáng, coá veã nhû vò lúâi phaát biïíu àoá roä raâng laâ möåt quan àiïím, nhûng laåi tuyïn
phaåt Rafailidis 4 thaáng tuâ giam vò haânh vi lùng maå. Trong möåt vuå khaác, nhaâ
baáo ngûúâi AÁo Gerhard Oberschlik bõ buöåc töåi vi phaåm caã Àiïìu 111 trong Böå
luêåt Hònh sûå AÁo qui àõnh cêëm phó baáng vaâ Àiïìu 115 qui àõnh cêëm lùng maå bêët
kyâ möåt ngûúâi naâo vò àaä goåi ngûúâi àûáng àêìu Àaãng Tûå do AÁo Georg Haider laâ
“thùçng ngöëc”. Tuy nhiïn, Àiïìu 111 chó aáp duång cho nhûäng phaát biïíu sai sûå
thûåc, vaâ vò tûâ “thùçng ngöëc” roä raâng laâ möåt sûå baây toã quan àiïím, khöng thïí
chûáng minh laâ àuáng hay sai, nïn caác toâa aán AÁo chó thêëy töåi cuãa Oberschlik laâ
vi phaåm luêåt vïì lùng maå. Quyïët àõnh àoá röët cuöåc bõ Toâa aán Chêu Êu vïì Nhên
quyïìn baác boã.
Caách diïîn àaåt trong caác luêåt úã nhiïìu nûúác cuäng thûâa nhêån sûå khaác biïåt
giûäa sûå só nhuåc vaâ lùng maå. Vñ duå, luêåt cuãa Cröatia noái rùçng “nïëu bõ àún
chûáng minh àûúåc tñnh xaác thûåc cuãa caác luêån àiïåu hoùåc anh ta àûa ra lyá do
biïån höå àïí cho thêëy caác luêån àiïåu àoá laâ àuáng, thò ngûúâi àoá seä khöng bõ phaåt
vò töåi phó baáng nhûng bõ phaåt vò töåi lùng maå”. Tûúng tûå nhû vêåy, luêåt cuãa
Maröëc thûâa nhêån rùçng, àïí buöåc töåi phó baáng cêìn phaãi coá chûáng cûá, nhûng laåi
tiïëp tuåc qui àõnh: “bêët kyâ möåt phaát ngön naâo coá tñnh xuác phaåm nghiïm troång,
tûâ ngûä khinh bó hay thoáa maå maâ khöng quy àûúåc cho bêët kyâ möåt sûå viïåc naâo
àïìu bõ coi laâ haânh vi lùng maå”.
Trong khi vïì mùåt lyá thuyïët, caác luêåt vïì phó baáng vaâ lùng maå coá khaác nhau,
thò thûåc tïë sûå khaác biïåt naây thûúâng khöng roä neát. Caác àaåo luêåt vïì phaåm töåi só
nhuåc àûúåc diïîn àaåt möåt caách mú höì rêët khoá àïí phên biïåt vúái caác luêåt vïì lùng
maå, vaâ thûúâng àûúåc duâng àïí phaåt caác trûúâng húåp coá thïí àûúåc qui kïët chñnh
xaác hún theo töåi lùng maå hoùåc khöng tön troång chûá khöng phaãi töåi phó baáng.
Vñ duå, vuå kiïån úã Campuchia nùm 1996, Chan Rotana, laâ biïn têåp viïn cuãa
Tiïëng noái Tuöíi treã Khúme, bõ tuyïn phaåt möåt nùm tuâ giam vaâ mûác tiïìn phaåt gêìn
2.000 àöla vò töåi phó baáng thuã tûúáng thûá nhêët vaâ thûá hai trong möåt baâi baáo
chêm biïëm coá tiïu àïì “Hoaâng thên Ranariddh ngu ngöëc hún Hun Sen ba lêìn
möåt ngaây”. Böå luêåt Hònh sûå cuãa Campuchia khöng coá àiïìu khoaãn naâo qui
àõnh roä raâng vïì haânh vi lùng maå, nhûng nhû möåt söë nûúác khaác, caác qui àõnh
vïì töåi phó baáng noái chung àûúåc duâng àïí trûâng phaåt caác quan àiïím chó trñch
nhûäng ngûúâi àûáng àêìu chñnh phuã.
Luêåt vïì phaåm töåi só nhuåc trong àoá coá qui àõnh bõ àún phaãi coá traách nhiïåm
chûáng minh sûå thêåt nhû úã nhiïìu nûúác àaä laâm, chûá khöng yïu cêìu bïn
nguyïn àún hay ngûúâi khiïëu kiïån phaãi chûáng minh sûå sai traái, àûúåc sûã
duång àïí trûâng phaåt caác quan àiïím chöëng àöëi chñnh phuã. Luêåt vïì phaåm töåi
só nhuåc cöng nhêån sûå thêåt laâ möåt caách biïån höå seä yïu cêìu chûáng minh quan
àiïím, maâ theo àõnh nghôa seä khöng thïí chûáng minh laâ àuáng, vaâ búãi vêåy,
thûúâng àûúåc xûã theo luêåt vïì lùng maå. Hún thïë nûäa, úã möåt söë nûúác, sûå thêåt
khöng phaãi laâ möåt caách biïån höå àêìy àuã àöëi vúái trûúâng húåp phaåm töåi phó
baáng. Vñ duå úã Haân Quöëc, luêåt qui àõnh rùçng sûå thêåt chó àûúåc coi laâ lúâi biïån
höå cho haânh vi phó baáng khi noá àûúåc cöng böë duy nhêët “vò lúåi ñch cöng
cöång”. Taåi ÊËn Àöå, sûå thêåt seä laâ lúâi biïån höå “nïëu sûå qui kïët àoá àûúåc àûa ra
hoùåc àûúåc cöng böë vò lúåi ñch cöng cöång”. Viïåc lêëy lúåi ñch cöng cöång laâm cú
súã àïí àùåt ra caác raâng buöåc àöëi vúái viïåc sûã duång lúâi biïån höå dûåa vaâo sûå thêåt
khaá phöí biïën trong caác luêåt vïì phaåm töåi phó baáng vaâ cuäng laâ nhùçm chuyïín
haânh vi phaåm töåi theo luêåt vïì só nhuåc sang luêåt vïì lùng maå. Nghiïn cûáu cuãa
töi (Walden 2000) àaä chó ra rùçng, caác haânh àöång phaåm töåi phó baáng thûúâng
laâ do caác baâi phoáng sûå phï bònh caác quan chûác vaâ töí chûác cuãa chñnh phuã.
Àiïìu naây cuãng cöë thïm kïët luêån cho rùçng, caác luêåt vïì phaåm töåi phó baáng coá
thïí vaâ thûåc tïë àaä thay thïë cho caác luêåt vïì lùng maå.
Nguöìn göëc cuãa luêåt vïì lùng maå
Nguöìn göëc cuãa caác luêåt vïì lùng maå hiïån nay laâ Luêåt 12 Theã cuãa La Maä tûâ thïë
kyã thûá nùm trûúác cöng nguyïn, trong àoá qui àõnh caác àiïìu khoaãn liïn quan
àïën iniuria, nhòn chung coá thïí dõch thaânh lùng maå hoùåc gêy thûúng tñch.
Trong thúâi kyâ àêìu tiïn sûã duång luêåt naây, iniuria coá thïí chó múái àïì cêåp àïën sûå
haânh hung vaâ xêm haåi thên thïí; tuy nhiïn möåt loaåt sùæc lïånh àaä múã röång khaái
niïåm iniuria àïí bao göìm caã sûå têën cöng bùçng lúâi noái, lùng maå, hoùåc lùng
nhuåc. Vò qui àõnh vïì iniuria àûúåc xêy dûång nhùçm baão vïå danh dûå vaâ phêím
giaá nïn nhûäng ngûúâi chöìng coá thïí phaãi böìi thûúâng vò àaä lùng maå vúå mònh vaâ
nhûäng öng böë phaãi böìi thûúâng vò àaä lùng maå con caái hoå. Trong caác luêåt cêån
àaåi vïì lùng maå, iniuria àaä dûåa trïn cú súã caãm giaác cuãa caá nhên vïì sûå lùng maå
vaâ laâm nhuåc chûá khöng dûåa vaâo töín thêët kinh tïë. Búãi vêåy, hònh thûác xûã phaåt
àaä dûåa vaâo võ thïë cuãa caác bïn vaâ mûác àöå khùæc nghiïåt cuãa sûå lùng nhuåc, chûá
khöng dûåa vaâo bêët kyâ möåt chûáng minh naâo vïì töín thêët. Ban àêìu chó laâ möåt
loaåi kiïån caáo dên sûå vïì töín thêët, traãi qua thúâi gian àaä böí sung thïm caác hònh
phaåt hònh sûå nûäa.
Khi Hoaâng àïë Justinian ra lïånh biïn soaån luêåt La Maä vaâo thïë kyã thûá 6 sau
Cöng nguyïn, luêåt vûång àaä coá möåt muåc daânh cho “haânh vi lùng maå vaâ só nhuåc
gêy tai tiïëng”. Luêåt vûång naây qui àõnh rùçng “thuêåt ngûä ‘gêy töín thûúng’ àûúåc
duâng àïí chó möåt sûå lùng maå coá tñnh chêët laâm nhuåc. Thuêåt ngûä ‘lùng maå’ àûúåc
bùæt nguöìn tûâ àöång tûâ ‘khinh miïåt’…. Möîi trûúâng húåp lùng maå àïìu àïí xûã möåt
ngûúâi hoùåc coá liïn quan àïën phêím giaá vaâ sûå ö danh cuãa möåt ngûúâi naâo àoá”
(xem Kolbert 1979). Trong khi luêåt La maä cöí àaåi vïì iniuria àûúåc xêy dûång
nhùçm baão vïå phêím giaá cuãa moåi ngûúâi dên – vúái ngûúâi naâo coá võ trñ cao hún
àûúåc quyïìn nhêån böìi thûúâng nhiïìu hún – thò phêìn lúán caác luêåt vïì lùng maå
ngaây nay laåi heåp hún rêët nhiïìu, chó àûa ra sûå baão vïå cho chñnh quyïìn, caác cú
quan vaâ quan chûác nhaâ nûúác, hoaâng gia, biïíu tûúång quöëc gia, vaâ/hoùåc nhûäng
ngûúâi nûúác ngoaâi coá quyïìn cao chûác troång. Caác luêåt hiïån àaåi vïì lùng maå
dûúâng nhû thay thïë möëi quan têm cuãa luêåt La Maä cöí àaåi daânh cho phêím giaá
vaâ danh dûå cuãa caác caá nhên bùçng möëi quan têm cuãa caác quan chûác nhaâ nûúác
àïí tûå baão vïå vaâ traánh khöng bõ chó trñch. Tûâ goác àöå àoá, caác luêåt hiïån àaåi vïì
lùng maå coá liïn quan chùåt cheä hún àïën thöng luêåt cuä cuãa Anh vïì sûå phó baáng
coá tñnh kñch àöång.
Noái möåt caách khaá àún giaãn, phó baáng coá tñnh kñch àöång laâ sûå chó trñch chñnh
phuã, duâ àuáng hay sai, coá chûáng minh àûúåc hay khöng. Khöng phaãi ngêîu
nhiïn maâ luêåt vïì phó baáng coá tñnh kñch àöång laåi àûúåc bùæt nguöìn tûâ Anh möåt
thúâi gian ngùæn sau khi William Caxton àûa baáo viïët vaâo quöëc gia naây vaâo thïë
kyã thûá 15. Sûå baão vïå àêìu tiïn cuãa chïë àöå quên chuã Anh chöëng laåi cöng cuå
truyïìn thöng múái meã vaâ coá möëi hiïím hoåa tiïìm taâng naây laâ viïåc thiïët lêåp caác
hïå thöëng cêëp pheáp nghiïm ngùåt vaâ kiïím duyïåt trûúác khi xuêët baãn. Khi caác êën
phêím bõ coi laâ coá tñnh kñch àöång àaä bùæt àêìu laách qua àûúåc caác keä húã trong hïå
thöëng kiïím duyïåt vaâ cêëp pheáp, thò möåt luêåt thúâi trung cöí xa xûa cêëm àoaán
viïåc lan truyïìn nhûäng cêu chuyïån bõa àùåt taâo lao gêy bï böëi vaâ khöng àuáng
sûå thêåt àaä àûúåc caác toâa aán thöng luêåt sûãa àöíi àïí qui vaâo töåi hònh sûå bêët kyâ sûå
chó trñch naâo àöëi vúái chñnh quyïìn.
Khoaãng hai thïë kyã trûúác àêy, Myä àaä khöng cöng nhêån khaái niïåm vïì phó
baáng coá tñnh kñch àöång, nhûng khaái niïåm naây hiïån nay vêîn töìn taåi úã nhiïìu núi
trïn thïë giúái dûúái daång desacato (maåo phaåm) vaâ caác luêåt vïì lùng maå, caác luêåt
vïì viïåc gêy kñch àöång, vaâ thûúâng laâ trong caác luêåt vïì baáng böí vaâ phó baáng coá
tñnh kñch àöång, têët caã caác luêåt àïìu coá thïí vaâ thûúâng àûúåc duâng àïí phaåt caác
haânh vi chó trñch chñnh phuã vaâ quan chûác nhaâ nûúác.
Chuã nghôa thûåc dên àaä truyïìn baá caác luêåt vïì lùng maå ài nhiïìu núi khùæp thïë
giúái. Phêìn lúán caác thuöåc àõa cuä cuãa Anh vêîn coân duy trò caác luêåt vïì phó baáng
coá tñnh kñch àöång àaä àûúåc ban böë trong thúâi kyâ thöëng trõ cuãa ngûúâi Anh. Hêìu
hïët caác luêåt vïì haânh vi maåo phaåm úã chêu Myä La tinh àïìu dûåa vaâo luêåt cuä cuãa
Têy Ban Nha, laâ luêåt àaä bõ huãy boã möåt phêìn nùm 1995 khi Têy Ban Nha sûãa
àöíi laåi toaân böå Böå Luêåt Hònh sûå cuãa nûúác naây. Taåi Inàönïxia, laâ möåt thuöåc àõa
cuä cuãa Haâ Lan, caác qui àõnh àûúåc goåi laâ Àiïìu khoaãn vïì “Gieo rùæc sûå cùm gheát”
cêëm phaát ngön núi cöng cöång vïì “caác caãm giaác thuâ àõch, cùm húân vaâ khinh
miïåt àöëi vúái chñnh phuã”. Trong khi caác àiïìu khoaãn tûúng tûå chûa bao giúâ laâ
möåt phêìn trong Böå Luêåt Hònh sûå cuãa Haâ Lan thò ngûúâi Haâ Lan àaä sûã duång caác
Àiïìu khoaãn vïì “Gieo rùæc sûå cùm gheát” àïí àaân aáp phong traâo dên töåc trûúác
Chiïën tranh Thïë giúái lêìn thûá II úã Inàönïxia. Coá leä nöíi tiïëng nhêët trong têët caã
caác luêåt vïì lùng maå laâ luêåt cuãa Phaáp nùm 1881, möåt mö hònh cho caác luêåt vïì
lùng maå úã khùæp caác nûúác chêu Phi noái tiïëng Phaáp. Chñnh phuã caác nûúác àang
phaát triïín tiïëp tuåc duâng luêåt cuãa Phaáp àïí biïån giaãi cho viïåc ban haânh, duy trò
vaâ tùng cûúâng hiïåu lûåc caác luêåt vïì lùng maå cuãa mònh.
Luêåt vïì lùng maå trong thûåc tïë
Trong taâi liïåu hiïån nay khöng cho biïët möåt caách chñnh xaác söë lûúång caác luêåt
vïì lùng maå, nhûng caác luêåt naây coá mùåt úã hún 100 quöëc gia. Nghiïn cûáu cuãa
töi (Walden 2000) àaä nhêån daång àûúåc nguyïn baãn cuãa gêìn 90 luêåt nhû vêåy úã
caác nûúác thuöåc têët caã caác khu vûåc trïn thïë giúái. Thêåm chñ úã nhûäng nûúác
khöng coá caác àiïìu khoaãn chñnh thûác vïì viïåc lùng maå thò luêåt vïì phaåm töåi phó
baáng vêîn àûúåc sûã duång nhû möåt thûá luêåt thay thïë khaá thuêån lúåi.
Möåt vaâi vñ duå roä rïåt nhêët gêìn àêy vïì viïåc dûåa vaâo caác luêåt vïì lùng maå vaâ
phaåm töåi phó baáng àïí kiïìm chïë viïåc àûa tin phoáng sûå vaâ chó trñch chñnh phuã
laâ caác trûúâng húåp úã caác nûúác thuöåc Liïn Xö cuä. Taåi nhûäng nûúác naây, nhaâ baáo
khöng chó phaãi àöëi mùåt vúái truyïìn thöëng kiïím duyïån ùn sêu vaâ thaái àöå thuâ
àõch chñnh thûác àöëi vúái baáo chñ maâ coân vêëp phaãi di saãn kiïn cöë trong viïåc baão
vïå danh dûå vaâ phêím giaá. Mùåc duâ hiïën phaáp baão àaãm cho quyïìn tûå do phaát
biïíu vaâ tûå do baáo chñ, caác quan chûác chñnh phuã úã möåt vaâi nûúác Liïn Xö cuä vêîn
tiïëp tuåc viïån dêîn caác luêåt vïì lùng maå àïí chöëng laåi truyïìn thöng vaâ caác nhaâ
laänh àaåo chñnh trõ àöëi lêåp, thûúâng àïí cöë gùæng ngùn caãn caác phaát giaác vïì töåi
tham nhuäng vaâ laåm quyïìn khaác. Möåt vuå kiïån úã Cadùæcxtan minh hoåa cho caác
aãnh hûúãng tai haåi cuãa luêåt vïì lùng maå àöëi vúái quyïìn tûå do baáo chñ vaâ laâ àöëi
vúái tiïën trònh dên chuã noái chung.
Thaáng 4 nùm 2001, biïn têåp viïn cuãa túâ tuêìn baáo SolDat thuöåc nhoám ngûúâi
Kadùæc àöëi lêåp àaä bõ kïët aán tuâ vò “lùng maå trûúác cöng chuáng àöëi vúái phêím giaá
vaâ danh dûå” cuãa töíng thöëng. Biïn têåp viïn, ngûúâi bõ tuyïn phaåt möåt nùm tuâ
vaâ buöåc phaãi nöåp gêìn 280 àöla aán phñ, ngay tûác khùæc àaä àûúåc tha töåi theo lïånh
ên xaá cuãa töíng thöëng nhûng vêîn laâ möåt töåi phaåm coá tiïìn aán bõ cêëm khöng
àûúåc rúâi khoãi àêët nûúác. Thaáng 6 nùm 2001, anh ta bõ chùån khöng cho lïn maáy
bay ài Myä àïí laâm chûáng trûúác buöíi chêët vêën quöëc höåi vïì quyïìn con ngûúâi úã
Trung AÁ.
Vuå kïët aán biïn têåp viïn bùæt nguöìn tûâ viïåc SolDal cho in laåi möåt baâi baáo tûâ
Internet vïì caái goåi laâ vuå bï böëi “Cadùæcghïët” trong àoá coá nhûäng tûâ ngûä khöng
chûáng minh àûúåc cho rùçng töíng thöëng vaâ caác quan chûác cao cêëp khaác chuyïín
haâng triïåu àöla vaâo caác taâi khoaãn ngên haâng úã Thuåy Sô. Taác giaã cuãa baâi baáo
trïn Internet, àöìng bõ àún vúái biïn têåp viïn noå trong phiïn toâa, àaä àûúåc
tuyïn böë trùæng aán, roä raâng laâ vò anh ta àaä viïët baâi baáo àïí àùng trïn Internet
chûá khöng phaãi àïí in trïn möåt túâ baáo cuãa Cadùæcxtan. Trúá trïu thay, söë baáo
SolDal coá baâi viïët naây laåi chûa bao giúâ àûúåc lûu haânh úã Cadùæcxtan vò caác
quan chûác haãi quan àaä tõch thu ngay tûâ àûúâng biïn giúái. Túâ baáo naây àaä àûúåc
in úã Nga vò têët caã caác cöng ty xuêët baãn Cadùæcxtan àïìu tûâ chöëi in, theo tin àaä
àûa, do aáp lûåc cuãa chñnh phuã.
Vuå kiïån naây chó laâ möåt àoân trong möëi quan hïå mêu thuêîn lêu daâi giûäa baáo
chñ phe àöëi lêåp vúái caác quan chûác cuãa chñnh phuã Cadùæcxtan. Nhûäng túâ baáo
khaác coá àùng caác baâi phoáng sûå vïì tham nhuäng cuãa chñnh phuã, vaâ thûúâng laâ
caác baâi viïët laåi nhûäng cêu chuyïån tûâ caác phûúng tiïån truyïìn thöng nûúác ngoaâi
vaâ maång Internet, cuäng phaãi àöëi mùåt vúái nhûäng lúâi kïët aán, bõ tõch thu caác
phûúng tiïån in êën, vaâ caác hònh thûác hùm doåa khaác. Chùèng haån, UÃy ban Baão vïå
Nhaâ baáo àaä baáo caáo rùçng cöng ty in quöëc doanh Dauir àaä tûâ chöëi tiïëp tuåc phaát
haânh túâ baán nguyïåt san Vremua Po bùçng caã tiïëng Anh vaâ tiïëng Nga, sau khi túâ
baáo naây àaä in laåi caác baâi viïët tûâ túâ Tuêìn tin tûác vaâ túâ Nhêåt baáo phöë Uön vïì vuå
tham nhuäng bï böëi àoá, vaâ Bigeldy Gabdullin, biïn têåp viïn cuãa tuêìn baáo Vek
thïë kyã XXI (XXI Vek), bõ buöåc töåi phó baáng vò coá hai baâi baáo àùng vaâo thaáng 10
nùm 2000 qui cho töíng thöëng Nazarbayev tham nhuäng. Cöng töë viïn Almaty
àaä baác boã nhûäng lúâi buöåc töåi naây vaâo thaáng 4 nùm 2001.
Quan chûác úã nhûäng nûúác khaác thuöåc Liïn Xö cuä cuäng quay sang sûã duång
luêåt vïì lùng maå àïí trûâng phaåt nhûäng ngûúâi chó trñch hoå. Nùm 1999, möåt nhaâ
baáo laâm viïåc cho túâ Àaåi löå Baku úã Adeácbaidan àaä bõ buöåc töåi “xuác phaåm danh
dûå” anh trai töíng thöëng, möåt thaânh viïn cuãa nghõ viïån, vò àaä mö taã öng ta nhû
“möåt öng vua trong ngaânh dêìu lûãa”. Nhaâ baáo naây àaä nhêån hònh phaåt möåt
nùm tuâ treo vaâ bõ cêëm rúâi khoãi àêët nûúác. Cuäng nùm àoá, Irina Khalip, töíng biïn
têåp túâ tuêìn baáo àöåc lêåp Imia cuãa Bïlaruát, àaä bõ buöåc töåi xuác phaåm danh dûå
ngaâi Töíng chûúãng lyá cuãa töíng thöëng vaâ Cöng töë viïn trûúãng khi qui cho hoå
töåi tham nhuäng trong möåt baâi baáo ra ngaây 15 thaáng 7 nùm 1999. ÚÃ Ucraina,
Toâa aán Thaânh phöë Kieáp àaä yïu cêìu bùæt giûä Oleg Liachko, töíng biïn têåp túâ
Politika, möåt túâ baáo cuãa phe àöëi lêåp, vaâo thaáng 12 nùm 1998. Liachko àaä bõ
buöåc töåi phó baáng vaâ lùng maå theo Àiïìu 125 vaâ Àiïìu 126 cuãa Böå Luêåt Hònh sûå,
sau khi anh ta cho àùng nhûäng cêu chuyïån aám chó haânh àöång sai traái cuãa ba
quan chûác chñnh trõ cao cêëp. Trûúác àoá, Vùn phoâng Cöng töë Nhaâ nûúác àaä
phong toãa taâi khoaãn ngên haâng cuãa túâ baáo naây, sau khi noá àùng möåt loaåt baâi
viïët vïì caác caá nhên coá quan hïå gêìn guäi vúái töíng thöëng.
Caác quan chûác Thöí Nhô Kyâ cuäng tiïëp tuåc tùng cûúâng hiïåu lûåc caác luêåt lùng
maå àang coá aãnh hûúãng sêu röång cuãa hoå, àùåc biïåt Àiïìu 159 cuãa Böå Luêåt Hònh
sûå laâ àiïìu coá qui àõnh hònh phaåt àïën 6 nùm tuâ cho bêët kyâ ai “lùng maå cöng
khai hoùåc vu khöëng nhaâ nûúác Thöí Nhô Kyâ, nïìn Cöång hoâa, Quöëc höåi tön kñnh,
hay tû caách àaåo àûác cuãa chñnh phuã, quên àöåi hoùåc lûåc lûúång an ninh nhaâ
nûúác, hay tû caách àaåo àûác cuãa caác cú quan tû phaáp”. Thaáng 9 nùm 2000, nhaâ
baáo vaâ taác giaã Nadire Mater cuöëi cuâng àaä khöng bõ buöåc töåi vi phaåm Àiïìu 159,
sau khi mêët hún möåt nùm tûå baâo chûäa cho chñnh mònh. Thaáng 8 nùm 1999, baâ
àaä bõ buöåc töåi lùng maå quên àöåi trong cuöën saách cuãa baâ vúái tïn goåi “Cuöën saách
cuãa Mehmed: Lúâi noái thùèng cuãa nhûäng ngûúâi lñnh chiïën àêëu úã vuâng Àöng Nam”, laâ
cuöën saách àaä bõ toâa aán cêëm lûu haânh vaâo thaáng 6 nùm 1999. Cuöën saách naây coá
caác cuöåc phoãng vêën 42 binh sô Thöí Nhô Kyâ baân luêån vïì cuöåc chiïën chöëng laåi
quên phiïën loaån ngûúâi Cuöëc.
Möåt vuå khaác àûúåc khúãi kiïån theo Àiïìu 159 cuãa Thöí Nhô Kyâ cho thêëy luêåt
vïì lùng maå coá thïí àûúåc duâng àïí chöëng laåi giúái truyïìn thöng cuäng nhû baáo chñ
truyïìn thöëng. Emre Ersoz 18 tuöíi àaä bõ phaåt 10 thaáng tuâ treo vaâo thaáng 6 nùm
1998 vò àaä “lùng maå cöng khai lûåc lûúång an ninh nhaâ nûúác” sau khi cêåu ta àaä
cho àùng nhûäng lúâi chó trñch caãnh saát ngûúåc àaäi möåt nhoám ngûúâi muâ phaãn àöëi
tònh traång öí gaâ trïn caác vóa heâ Ankara trïn maång Internet.
Coá leä khöng coá núi naâo coá nhiïìu bùçng chûáng hún úã caác nûúác Chêu Phi Haå
Xahara vïì nhûäng aãnh hûúãng tai haåi cuãa luêåt vïì gêy kñch àöång vaâ lùng maå tûâ
Têy Êu. Nam Phi khöng coá luêåt nhû vêåy vaâ Kïnia àaä huãy boã caác àiïìu khoaãn
vïì viïåc gêy kñch àöång vaâo nùm 1997; tuy nhiïn, hêìu nhû caác quöëc gia chêu
Phi noái tiïëng Phaáp àïìu coá phiïn baãn luêåt nghiïm khùæc 1881 cuãa Phaáp cho
chñnh nûúác mònh, vaâ phêìn lúán caác thuöåc àõa cuä cuãa Anh àïìu duy trò caác luêåt
vïì viïåc gêy kñch àöång cuäng nhû caác àiïìu khoaãn cêëm lùng maå àöëi vúái “caác
hoaâng tûã nûúác ngoaâi”. Nùm 1996, Anthony Akoto Ampaw, luêåt sû ngûúâi
Gana vaâ laâ Töíng thû kyá cuãa Phong traâo Dên chuã Múái, àaä khùèng àõnh taåi cuöåc
höåi thaão cuãa Höåi àöìng Chêu Êu úã Stranxúbua rùçng, chñnh phuã caác nûúác chêu
Phi àang sûã duång caác luêåt theo kiïíu phûúng Têy àïí trêën aáp baáo chñ. Ampaw
àaä trònh baây “ÚÃ chêu Phi, baån coá thïí chùæc chùæn rùçng viïåc giaãi thñch luêåt úã àêy
laâ töìi tïå nhêët, kïí caã khi caác caách giaãi thñch luêåt töìi tïå nhêët àoá khöng chùæc àaä
xaãy ra úã chêu Êu”. Möåt vaâi vñ duå vïì caác vuå kiïån hiïån nay úã chêu Phi àaä chûáng
minh cho yá kiïën naây cuãa Ampaw.
Möåt trong nhûäng vuå kiïån àûúåc nhiïìu ngûúâi biïët àïën nhêët trong khu vûåc laâ
vuå kiïån vaâo thaáng 6 nùm 1996 úã Cöët Àivoa. Trong vuå kiïån naây, toâa phuác thêím
àaä phï chuêín hònh phaåt hai nùm tuâ àöëi vúái ba nhaâ baáo àang laâm viïåc úã túâ tuêìn
baáo La Voie cuãa phe àöëi lêåp vò töåi lùng maå Töíng thöëng Heánri Konan Beádieá. Chuã
baáo, möåt biïn têåp viïn, vaâ möåt nhaâ vùn, têët caã àïìu bõ phaåt tuâ, àöìng thúâi túâ La
Voie phaãi nöåp phaåt ba triïåu CFAF vaâ bõ àònh chó xuêët baãn trong ba thaáng. Caác
phaán quyïët naây bùæt nguöìn tûâ hai baâi baáo coá tñnh chêm biïëm vaâo thaáng 12 nùm
1995 aám chó rùçng, sûå hiïån diïån cuãa Töíng thöëng Beádieá taåi Giaãi chung kïët tranh
Cuáp vö àõch chêu Phi àaä laâm cho àöåi boáng àaá cuãa Cöët Àivoa, àöåi Asec
Mimosas, keám may mùæn, lúä mêët chuyïën ài Nam Phi. Möåt baâi baáo coá tiïu àïì
“Öng ta nïn úã nhaâ”, vaâ baâi kia coá tïn laâ “Öng ta àaä nguyïìn ruãa ASEC”, àïìu
gaán cho töíng thöëng Beádieá laâ Ma vûúng vaâ noái “chûác vö àõch àaä nùçm trong têìm
tay àïí ngûúâi dên Cöët Àivoa ài bêët kyâ àêu, nhû thïí trong möåt cún aác möång”.
Ba nhaâ baáo àûúåc ra tuâ vaâo ngaây 1 thaáng Giïng nùm 1997 sau khi ngöìi tuâ
khoaãng möåt nùm.
Thaáng 3 nùm 2000, hai nhaâ baáo ngûúâi Ùnggöla laâm viïåc úã túâ tuêìn baáo
Agora coá truå súã úã Luanda àaä bõ phaåt tuâ vò möåt baâi baáo noái rùçng töíng thöëng
nûúác naây cêìn phaãi chõu traách nhiïåm àöëi vúái viïåc Ùnggöla gêìn nhû sa suát trong
caãnh tham nhuäng cuãa chñnh phuã, laåi bõ töìi tïå hún búãi cuöåc nöåi chiïën. Theo
Liïn minh Baáo chñ, sau phiïn toâa cêëm àûa ra caác nhên chûáng vaâ vêåt chûáng,
nhaâ vùn Rafael Marques àaä bõ tuyïn phaåt saáu thaáng tuâ giam vaâ biïn têåp viïn
Aguiar dos Santos bõ tuyïn phaåt hai thaáng tuâ.
ÚÃ Xoadilên, túâ baáo àöåc lêåp duy nhêët, túâ Thúâi baáo Xoadilên, àaä bõ vûúáng
vaâo rùæc röëi vaâo thaáng 9 nùm 1999 vò àaä coá phoáng sûå noái rùçng ngûúâi phuå nûä
treã maâ Àûác vua Mswati III àaä choån laâm vúå thûá taám cuãa öng ta àaä tûâng bõ
àuöíi khoãi trûúâng trung hoåc vò töåi tröën hoåc ài chúi. Theo tin àaä àûa, lúâi buöåc
töåi àaä àûúåc ruát laåi sau khi túâ baáo àöìng yá sa thaãi ngûúâi biïn têåp viïn chõu
traách nhiïåm àùng baâi baáo àoá. Thaáng 6 nùm 2001, UÃy ban Baão vïå Nhaâ baáo àaä
tûúâng trònh rùçng Àûác vua Mswati àaä trang bõ thïm vuä khñ cho chñnh phuã àïí
chöëng laåi caác haânh vi lùng maå hoaâng gia bùçng caách kyá möåt nghõ àõnh cho
pheáp cêëm bêët kyâ möåt êën phêím naâo vò bêët kyâ lyá do gò, vaâ àûa ra caác mûác phaåt
cao nhêët àïën 10 nùm tuâ giam vaâ caác khoaãn tiïìn phaåt lïn àïën 6.200 àöla, àöëi
vúái bêët kyâ ngûúâi naâo “lùng maå, nhaåo baáng, hoùåc biïíu hiïån khinh miïåt Àûác
vua hoùåc Nûä hoaâng”.
Ba ngûúâi Phi àûáng àêìu nhaâ nûúác, àaä cöë gùæng duâng luêåt vïì lùng maå cuãa
Phaáp àïí xûã phaåt nhûäng ai chó trñch hoå. Töíng thöëng caác nûúác Saát, Cöång hoâa
Cönggö, vaâ Gaböng àaä cuâng nhau àûa ra möåt àún kiïån àöëi vúái Fracois-Xavier
Verschave, taác giaã cuöën saách Sûå cêm lùång maâu àen noái vïì möëi quan hïå giûäa
Phaáp vaâ caác thuöåc àõa cuä cuãa Phaáp úã chêu Phi. Àún kiïån naây dûåa vaâo àiïìu
khoaãn trong luêåt cuãa Phaáp qui àõnh cêëm “xuác phaåm cöng khai nhûäng ngûúâi
nûúác ngoaâi àûáng àêìu nhaâ nûúác, caác nguyïn thuã nûúác ngoaâi, hoùåc böå trûúãng
ngûúâi nûúác ngoaâi cuãa möåt chñnh phuã nûúác ngoaâi”. Ngoaâi caác àiïím khaác, cuöën
saách xuác phaåm àaä goåi töíng thöëng Saát laâ “keã aám saát lêu nùm”, noái thöíng thöëng
Gaböng laâ ngûúâi àûáng àêìu cuãa “möåt chïë àöå àöåc taâi àûúåc bêìu theo löëi ùn
cûúáp”, vaâ qui cho töíng thöëng Cönggö laâ phaåm töåi aác chöëng laåi loaâi ngûúâi. Vaâo
thaáng 4 nùm 2001, toâa aán Pari àaä baác boã caác àún kiïån, tuyïn böë rùçng Luêåt cuãa
Phaáp traái vúái Àiïìu 10 trong Cöng ûúác Chêu Êu vïì Nhên quyïìn, àoá laâ Cöng
ûúác baão vïå quyïìn tûå do ngön luêån. Toâa aán naây àaä tuyïn rùçng, luêåt cuãa Phaáp
khöng àûa ra àõnh nghôa húåp phaáp vïì caái cêëu thaânh nïn “sûå xuác phaåm”, vaâ
rùçng, thuêåt ngûä naây quaá röång nïn khöng àõnh nghôa àûúåc.
Khoaãng 5 nùm trûúác, möåt àiïìu khoaãn tûúng tûå trong luêåt vïì maåo phaåm cuãa
Urugoay àaä àûúåc viïån dêîn vúái möåt nöî lûåc nhùçm phuåc höìi danh dûå cho möåt
ngûúâi nûúác ngoaâi àûáng àêìu nhaâ nûúác. Federico Fasano, töíng biïn têåp túâ nhêåt
baáo Möngtúviàiö La Republica, vaâ anh trai öng ta laâ Carlos Fasano, biïn têåp
viïn quaãn lyá, cuâng bõ buöåc töåi lùng maå töíng thöëng Juan Carlos Wasmosy cuãa
Paragoay trong möåt baâi baáo nùm 1996 cho rùçng öng Wasmosy coá liïn quan
àïën viïåc quaãn lyá töìi vaâ tham nhuäng trong quaá trònh xêy dûång nhaâ maáy thuãy
àiïån Itaipu nùçm úã biïn giúái giûäa Paragoay vaâ Braxin. Hai anh em àaä bõ kïët töåi
vaâ tuyïn phaåt hai nùm tuâ giam, nhûng toâa aán phuác thêím àaä àïì nghõ cho hoå
àûúåc phoáng thñch vaâi thaáng sau àoá vò coá möåt löîi trong khi kïët aán. Khi hai anh
em bõ àûa ra xûã laåi vaâo thaáng 8 nùm 1997, hoå àûúåc trùæng aán. Quan toâa trong
vuå xeát xûã lêìn thûá hai àûa ra phaán quyïët cuãa mònh möåt phêìn dûåa trïn thûåc tïë
laâ trong khi baâi baáo àûúåc viïët àïí chó trñch töíng thöëng Paragoay vaâ roä raâng laâ
àïí choåc tûác öng naây, thò viïåc àùng taãi noá laåi khöng laâm cho möëi quan hïå giûäa
Paragoay vaâ Urugoay “rúi vaâo tònh traång nguy hiïím”.
Möåt vaâi vuå kiïån àaä àûúåc baân luêån úã àêy chó laâ möåt caái chaåm nheå vaâo möåt
taãng bùng tröi lúán. Nghiïn cûáu cuãa töi (Walden 2000) àaä tòm thêëy haâng trùm
vuå viïåc rùæc röëi trong thêåp kyã trûúác liïn quan àïën viïåc bùæt giûä, buöåc töåi, truy
töë, vaâ kïët aán. Tuy vêåy, haâng trùm vuå kiïån naây chó thïí hiïån möåt phêìn nhoã sûå
taác àöång cuãa caác luêåt vïì lùng maå vaâ phaåm töåi phó baáng àïën quyïìn tûå do baáo
chñ. Khöng thïí xaác àõnh àûúåc caác luêåt nhû vêåy àûúåc duâng bao nhiïu lêìn àïí
àe doåa vaâ hùm doåa caác nhaâ baáo tûâ boã caác cuöåc àiïìu tra vaâ caác phoáng sûå, cuäng
nhû khöng thïí ào lûúâng àûúåc sûå tûå kiïím duyïåt àún thuêìn xuêët phaát tûâ sûå töìn
taåi cuãa caác böå luêåt maâ nhûäng luêåt naây coá thïí töëng giam möåt nhaâ baáo vò àaä àiïìu
tra haânh àöång sai traái cuãa quan chûác, àùng taãi nhûäng baâi xaä luêån chó trñch tû
caách àaåo àûác cuãa caác quan chûác, hoùåc thêåm chñ laâ chêm biïëm möåt töíng thöëng.
Möåt vaâi tin tûác töët
Mùåc duâ luêåt vïì lùng maå vaâ phaåm töåi phó baáng cuäng nhû viïåc tiïëp tuåc sûã duång
caác luêåt naây nhû caác cöng cuå àïí àaân aáp, àe doåa, vaâ trûâng phaåt caác nhaâ baáo
rêët phöí biïën, nhûng ngaây caâng coá nhiïìu ngûúâi thûâa nhêån rùçng caác luêåt naây
khöng nhêët quaán vúái quyïìn tûå do baáo chñ vaâ vúái nïìn dên chuã noái chung. Rêët
nhiïìu caác cú quan vaâ töí chûác quöëc tïë hoaåt àöång vò quyïìn con ngûúâi noái
chung vaâ vò quyïìn tûå do baáo chñ noái riïng àang dêîn àêìu caác cuöåc têën cöng
chöëng laåi nhûäng luêåt naây. Thaáng 4 nùm 2001, taåi cuöåc hoåp úã Boston, 9 töí chûác
vò quyïìn baáo chñ vaâ quyïìn tûå do ngön luêån – UÃy ban Baão vïå Nhaâ baáo, Liïn
minh Baáo chñ khöëi Thõnh vûúång chung, Hiïåp höåi Baáo chñ Liïn Myä, Hiïåp höåi
Phaát thanh truyïìn hònh Quöëc tïë, Liïn àoaân Quöëc tïë vïì Baáo chñ xuêët baãn àõnh
kyâ, Hoåc viïån Baáo chñ Quöëc tïë, Hiïåp höåi caác Àaâi phaát thanh truyïìn hònh Bùæc
Myä, Hiïåp höåi Baáo chñ Thïë giúái, vaâ UÃy ban Thïë giúái vïì Quyïìn tûå do Baáo chñ -
àaä tiïëp tuåc phaãn àöëi caác luêåt naây vaâ kïu goåi chñnh phuã caác nûúác trïn toaân thïë
giúái baäi boã chuáng.
Trong hai nùm trûúác, phaái àoaân àaåi biïíu cuãa Myä úã Höåi nghõ Thûåc thi Khña
caånh Con ngûúâi cuãa Töí chûác An ninh vaâ Húåp taác Chêu Êu (OSCE) àaä nhêën
maånh rùçng, caác luêåt hònh sûå hoáa viïåc thûåc hiïån phoáng sûå vaâ bònh luêån chñnh
trõ laâ khöng phuâ húåp vúái nïìn dên chuã vaâ kïu goåi chöëng laåi caác luêåt nhû vêåy úã
caác nûúác OSCE. Ngûúâi coá nhiïåm vuå chuêín bõ baáo caáo àùåc biïåt cuãa Liïn Húåp
Quöëc vïì quyïìn tûå do baây toã quan àiïím vaâ ngön luêån, àaåi diïån cuãa OSCE vïì
quyïìn tûå do cuãa truyïìn thöng, vaâ ngûúâi coá nhiïåm vuå chuêín bõ baáo caáo àùåc
biïåt cuãa Töí chûác Caác Nhaâ nûúác chêu Myä vïì quyïìn tûå do ngön luêån cuâng àûa
ra baãn tuyïn böë chung noái rùçng “sûå baây toã khöng nïn bõ hònh sûå hoáa, trûâ khi
noá laâ möåt nguy cú àe doaå nghiïm troång roä raâng”. Baãn tuyïn böë cuãa hoå kïu
goåi sûå phaãn àöëi caác luêåt vïì gêy kñch àöång vaâ lùng maå, luêåt vïì phaåm töåi phó
baáng, vaâ luêåt cêëm cöng böë caác tin tûác khöng thêåt.
Sûå lïn aán maånh meä nhêët vaâ súám nhêët àöëi vúái luêåt lùng maå xuêët phaát tûâ UÃy
ban Liïn Myä vïì Nhên quyïìn, sûå lïn aán naây àûúåc trònh baây trong baãn Baáo caáo
haâng nùm nùm 1994: “Luêåt vïì haânh vi maåo phaåm khöng phuâ húåp vúái Àiïìu 13
trong Cöng ûúác Chêu Myä vïì Nhên quyïìn vò noá cêëm àoaán quyïìn tûå do ngön
luêån, möåt quyïìn cêìn thiïët àïí möåt xaä höåi dên chuã vêån haânh thöng suöët”. Àiïìu 13
cuãa Cöng ûúác quy àõnh: “Moåi ngûúâi àïìu coá quyïìn tûå do suy nghô vaâ biïíu àaåt.
Quyïìn naây bao göìm viïåc tûå do tòm kiïëm, thu thêåp vaâ phöí biïën têët caã caác loaåi tin
tûác vaâ quan àiïím, khöng bõ giúái haån vïì biïn giúái, caã bùçng lúâi noái, vùn baãn, in êën,
dûúái hònh thûác nghïå thuêåt, hay bêët kyâ möåt phûúng tiïån naâo khaác maâ caá nhên lûåa
choån.” Cêìn lûu yá rùçng Cöng ûúác cuäng bùæt buöåc “möîi nûúác kyá kïët Cöng ûúác phaãi
sûãa àöíi phaáp luêåt cuãa mònh cho phuâ húåp nhùçm àaãm baão caác quyïìn naây,” UÃy ban
àaä kïu goåi têët caã caác nûúác thaânh viïn cuãa Töí chûác Caác quöëc gia Chêu Myä àaä coá
böå luêåt vïì haânh vi maåo phaåm nïn “huãy boã hoùåc sûãa àöíi” caác luêåt naây.
Hoaåt àöång cuãa UÃy ban Liïn Myä vïì Nhên quyïìn àaä hûúãng ûáng cho möåt vuå
kiïån úã AÁchentina vïì trûúâng húåp nhaâ baáo Horacio Verbitsky bõ buöåc töåi lùng
maå möåt thaânh viïn cuãa Toâa aán Töëi cao. Nùm 1993, AÁchentina àaä baäi boã luêåt
vïì haânh vi maåo phaåm, goáp phêìn hoâa giaãi vuå Verbitsky. Paragoay cuäng laâm
theo bùçng caách baäi boã luêåt vïì haânh vi maåo phaåm cuãa hoå trong Böå Luêåt Hònh sûå
múái, böå luêåt naây coá hiïåu lûåc vaâo thaáng 10 nùm 1998, vaâ vaâo ngaây 18 thaáng 5
nùm 2001, Töíng thöëng Chi Lï Ricardo Lagos àaä àûa vaâo luêåt möåt àiïìu khoaãn
vúái nöåi dung baäi boã möåt tiïët àoaån trong Luêåt An ninh Quöëc gia quy àõnh vïì
“töåi phaåm chöëng laåi trêåt tûå cöng cöång” khi lùng maå caác quan chûác cêëp cao
nhêët àõnh. Tuy haânh àöång naây àaä loaåi boã möåt nguyïn nhên dêîn àïën viïåc truy
töë töåi lùng maå úã Chi Lï, nhûng quöëc gia naây vêîn àïí nguyïn böå luêåt hònh sûå
quy àõnh viïåc trûâng phaåt haânh vi maåo phaåm vaâ töåi phó baáng. Vaâo thaáng 3 nùm
2002, Cöxta Rica trúã thaânh quöëc gia cuöëi cuâng cuãa chêu Myä La tinh baäi boã luêåt
vïì töåi maåo phaåm.
Nhûäng nöî lûåc àïí tùng cûúâng nhêån thûác cuãa dên chuáng vïì aãnh hûúãng tai
haåi cuãa luêåt vïì töåi lùng maå vúái tiïën trònh dên chuã vaâ àoâi hoãi phaãi xoáa boã
nhûäng luêåt naây àaä mang laåi nhiïìu thaânh quaã cho Chêu Êu, nhûng vïì phña
Chêu Myä La tinh, tiïën trònh dên chuã àaä bõ chêåm laåi vaâ múái chó àûúåc tiïën haânh
nûãa vúâi. Nhû àaä trònh baây toám lûúåc trïn àêy, nùm 1997 Toâa aán Chêu Êu vïì
Nhên quyïìn àaä baác boã lúâi buöåc töåi nhaâ baáo Gerhard Oberschlick vïì viïåc lùng
maå laänh àaåo Àaãng Tûå do cuãa ngûúâi AÁo Georg Haider. Tuy chûa tiïën àûúåc xa
àïën mûác baäi boã têët caã caác àiïìu luêåt vïì töåi lùng maå, nhûng toâa aán naây àaä tuyïn
böë rùçng, Àiïìu 10 trong Cöng ûúác Chêu Êu vïì Nhên quyïìn coá thïí àûúåc aáp
duång “khöng chó cho ‘thöng tin’ vaâ ‘yá tûúãng’ àûúåc chêëp nhêån möåt caách dïî
daâng hay àûúåc coi laâ vö haåi hay möåt vêën àïì khöng gêy ra sûå khaác biïåt, maâ
coân aáp duång cho nhûäng trûúâng húåp xuác phaåm, gêy söëc hay quêëy röëi”. Àiïìu
10 quy àõnh: “Moåi ngûúâi àïìu coá quyïìn tûå do ngön luêån. Quyïìn naây bao göìm
sûå tûå do baão lûu caác quan àiïím vaâ thu thêåp, phöí biïën thöng tin vaâ yá tûúãng
maâ khöng chõu sûå can thiïåp cuãa cú quan chûác nùng vaâ khöng bõ raâng buöåc búãi
àûúâng biïn giúái.” Nhû trong caác trûúâng húåp khaác, Toâa aán Chêu Êu nhêën
maånh rùçng, caác nhaâ chñnh trõ vaâ caác quan chûác phaãi àöå lûúång ngay caã khi coá
sûå phï phaán hay bònh luêån cay nghiïåt.
Toâa aán cuãa möåt vaâi quöëc gia cuäng tuyïn böë luêåt vïì töåi lùng maå laâ vi hiïën,
hay ñt nhêët cuäng haån chïë nghiïm ngùåt phaåm vi aáp duång luêåt naây. Vñ duå, hai
vuå kiïån trong nùm 1990, Toâa aán Hiïën phaáp Liïn bang Àûác quyïët àõnh rùçng,
thêåm chñ nhûäng sûå cöng kñch gay gùæt vaâ coá tñnh nhaåo baáng àïën biïíu trûúång
quöëc gia cuäng àûúåc baão vïå bùçng hiïën phaáp, vaâ vaâo nùm 1976 toâa aán àaä quyïët
àõnh rùçng caác quan chûác phaãi àöå lûúång hún trûúác nhûäng chó trñch vïì haânh vi
trûúác cöng chuáng cuãa hoå hún laâ nhûäng phï phaán vïì baãn thên hoå. Taåi Hungari
nùm 1994, Toaâ aán Luêåt Hiïën phaáp àaä tuyïn böë rùçng luêåt lùng maå cuãa quöëc gia
naây laâ vi hiïën.
Möåt vaâi quöëc gia khaác, bao göìm caã Cöång hoâa Seác, Cöång hoâa Kiïëcghigi,
Mönàöva, Thuåy Àiïín, vaâ Udúbïkixtan, àaä baäi boã toaân böå hay nhiïìu phêìn
trong luêåt vïì lùng maå cuãa hoå; tuy nhiïn, möåt vaâi nûúác trong söë naây vêîn tiïëp
tuåc buöåc töåi lùng maå theo luêåt vïì töåi phó baáng. Nùm 1995, trong möåt chûúng
trònh sûãa àöíi toaân böå Böå Luêåt Hònh sûå, Têy Ban Nha àaä xoáa boã luêåt vïì haânh vi
maåo phaåm hay coân goåi laâ luêåt vïì haânh vi khöng tön troång, ngùn cêëm viïåc lùng
maå, xuác phaåm hay phó baáng caác quan chûác nhaâ nûúác trong khi hoå àang thi
haânh cöng vuå hay phó baáng cöng viïåc cuãa hoå. Tuy nhiïn, Têy Ban Nha vêîn
coân luêåt cêëm phó baáng vaâ lùng maå nhaâ vua vaâ caác thaânh viïn trong hoaâng gia
vaâ cêëm vu khöëng, lùng maå vaâ àe doåa chöëng laåi chñnh phuã noái chung, caác cú
quan tû phaáp nhêët àõnh vaâ quên àöåi. Thïm vaâo àoá, Têy Ban Nha cuäng duy trò
möåt luêåt vïì töåi lùng maå chung maâ theo àoá, bêët kyâ cöng dên naâo, bao göìm caã
quan chûác chñnh phuã, cuäng coá thïí bõ kiïån vò phaåm töåi. Tuy nhiïn, theo böå luêåt
nùm 1995, vúái àiïìu kiïån ngûúâi bõ kiïån laâ möåt quan chûác nhaâ nûúác, thò sûå thêåt
seä àûúåc coi laâ möåt caách biïån höå nïëu sûå lùng maå àoá liïn quan àïën viïåc thûåc thi
cöng vuå, uãy ban luêåt hònh sûå hay vi phaåm haânh chñnh. Àûúng nhiïn, vêën àïì
úã àêy laâ lúâi biïån höå dûåa vaâo sûå thêåt chùæc chùæn khöng baão vïå àûúåc cho sûå baây
toã quan àiïím.
Nhûäng viïåc cêìn laâm
Rêët nhiïìu yïëu töë giaãi thñch cho viïåc taåi sao luêåt vïì lùng maå laåi àûúåc viïån dêîn
möåt caách thûúâng xuyïn vaâ thûúâng nhêåt àïën vêåy úã nhiïìu nûúác, trong khi úã
nhûäng nûúác khaác, thêåm chñ laâ ngay caånh nhau, toâa aán àaä baäi boã, phuã nhêån
nhûäng àiïìu luêåt naây, hay chuáng chó coân trong nhûäng quyïín saách khöng àûúåc
sûã duång. Hai yïëu töë hiïín nhiïn nhêët aãnh hûúãng àïën viïåc sûã duång luêåt vïì töåi
lùng maå laâ cú cêëu cuãa chñnh phuã vaâ sûå öín àõnh cuãa quöëc gia. Theo quan saát
cuãa Siebert vïì nûãa thïë kyã trûúác trong möåt nghiïn cûáu coá tñnh bûúác ngoùåt cuãa
öng, Tûå do Baáo chñ úã Anh quöëc, 1476-1776 (Siebert 1952), thò mûác tûå do biïíu àaåt
maâ möåt quöëc gia quy àõnh phuå thuöåc vaâo möëi quan hïå giûäa nhûäng ngûúâi bõ
trõ vaâ chñnh phuã vaâ mûác àöå cùng thùèng giûäa chñnh phuã vaâ xaä höåi. Chñnh phuã
caâng chuyïn chïë thò viïåc phï phaán chñnh phuã caâng bõ trêìm lùæng vaâ caâng dïî
bõ trûâng phaåt. Thïm vaâo àoá, duâ cú cêëu cú baãn cuãa chñnh phuã nhû thïë naâo, khi
sûå àe doåa àïën an ninh vaâ sûå öín àõnh cuãa chñnh phuã tùng lïn - duâ vò chiïën
tranh, aáp lûåc kinh tïë, baåo àöång dên sûå, hay àöëi lêåp chñnh trõ - thò chñnh phuã
àïìu coá xu hûúáng aáp duång chñnh saách khêín cêëp àöëi vúái nhûäng quan àiïím
àûúåc xem laâ laâm tùng thïm tònh traång cùng thùèng.
Möåt hïå thöëng kiïím soaát vaâ àöëi troång hoaåt àöång töët trong phaå m vi chñnh
phuã, àùå c biïåt laâ sûå töìn taåi cuãa möåt hïå thöëng tû phaáp àöå c lêåp, dûúâ ng nhû
seä laâm giaãm àaáng kïí viïåc sûã duång caác luêåt vïì töå i lùng maå vaâ töåi phó baáng.
Sûå töìn taåi cuã a giúái baáo chñ chuyïn nghiïå p, àûúåc àaãm baão vïì kinh tïë , coá
tñnh àöåc lêåp vaâ caác töí chûác phi chñnh phuã tñch cûåc hïët loâng baã o vïå nhên
quyïìn vaâ vaåch trêìn caác hoaåt àöå ng laå m duång cuã a chñnh phuã cuäng coá yá
nghôa tûúng tûå .
Trong möåt vaâi trûúâng húåp, tñnh caách cuãa möåt ngûúâi laänh àaåo coá thïí taåo ra
sûå khaác biïåt lúán àöëi vúái hiïåu lûåc cuãa luêåt lùng maå. Möåt trong nhûäng vñ duå
àiïín hònh nhêët laâ Cröatia. Dûúái quyïìn cuãa Töíng thöëng Franjo Tudjman, luêåt
lùng maå vaâ phaåm töåi só nhuåc cuãa quöëc gia naây vêîn tiïëp tuåc àûúåc sûã duång àïí
trûâng phaåt vaâ àe doåa caác nhaâ baáo vaâ caác nhaâ chñnh trõ thuöåc phe àöëi lêåp. Vaâo
thaáng 12 nùm1998, UÃy ban Baão vïå Nhaâ baáo cöng böë rùçng, coá khoaãng 300 vuå
kiïån hònh sûå vaâ hún 600 vuå kiïån dên sûå chûa àûúåc xeát xûã chöëng laåi caác nhaâ
baáo vaâ caác túâ baáo cuãa Cröatia, hêìu hïët bïn nguyïn laâ caác quan chûác chñnh
phuã vaâ gia àònh cuãa hoå, vaâ hún hai phêìn ba trong söë bõ caáo thuöåc böën túâ baáo
àöåc lêåp. Tûâ khi Tudjman chïët nùm 1999, tònh traång naây úã Cröatia àaä àûúåc caãi
thiïån àaáng kïí.
Mùåc duâ lyá do àïí luêåt vïì lùng maå tiïëp tuåc coá hiïåu lûåc úã möåt vaâi quöëc gia
trong khi noá khöng coân àûúåc aáp duång úã nhûäng nûúác khaác laâ rêët phûác taåp,
nhûng giaãi phaáp cho vêën àïì naây laåi àún giaãn. Luêåt vïì lùng maå, duâ àûúåc àûa
ra dûúái bêët kyâ hònh thûác naâo, cuäng phaãi bõ baäi boã. Khöng coá sûå thïm thùæt naâo
bùçng ngön ngûä hoùåc caác chïë taâi laâ thñch húåp. UÃy ban Liïn Myä àaä khùèng àõnh
möåt caách huâng höìn trong baãn baáo caáo cuãa hoå nùm 1994 rùçng, luêåt baão vïå cho
danh dûå vaâ phêím giaá cuãa caác quan chûác nhaâ nûúác:
Àaä trao möåt quyïìn khöng lyá giaãi nöíi cho viïåc baão vïå quan chûác maâ quyïìn
naây laåi khöng àûúåc aáp duång cho caác thaânh viïn khaác cuãa xaä höåi. Sûå phên biïåt
naây laâm àaão ngûúåc nguyïn tùæc cú baãn trong möåt xaä höåi dên chuã laâ duy trò
chñnh phuã trong têìm kiïím soaát, vñ duå nhû sûå giaám saát cuãa cöng chuáng, àïí
ngùn ngûâa hoùåc kiïím soaát viïåc laåm duång quyïìn cûúäng chïë cuãa chñnh phuã…
Möåt luêåt maâ nhùæm vaâo nhûäng baâi phaát biïíu àûúåc coi laâ phï phaán böå maáy
haânh chñnh cöng… thò àaä têën cöng vaâo chñnh baãn chêët vaâ nöåi dung cuãa tûå do
ngön luêån.
Tûúng tûå, xûã phaåt hònh sûå vúái töåi só nhuåc vaâ vu khöëng cuäng phaãi bõ baäi boã.
Dô nhiïn, töíng thöëng vaâ thuã tûúáng, cuäng nhû caác quan chûác chñnh phuã úã têët
caã caác cêëp, àïìu coá quyïìn baão vïå möåt caách húåp phaáp danh dûå cuãa hoå, nhûng
viïåc baão vïå àoá cêìn dûåa vaâo luêåt dên sûå chûá khöng phaãi luêåt hònh sûå. Viïåc xûã
phaåt àöëi vúái haânh vi phó baáng möåt caá nhên nïn laâ nöåp tiïìn böìi thûúâng cho bïn
bõ haåi, chûá khöng phaãi aán tuâ vaâ tiïìn phaåt traã cho chñnh phuã. Tiïìn böìi thûúâng
thiïåt haåi chó nïn traã cho bïn nguyïn laâ ngûúâi chûáng minh àûúåc sûå döëi traá cuãa
lúâi tuyïn böë coá tñnh phó baáng. Chó nhûäng lyá leä gian döëi hoùåc nhûäng lúâi tuyïn
böë khöng thïí xaác minh àûúåc vïì quan àiïím khöng thöi thò chûa àuã àïí chûáng
toã bõ àún noái khöng àuáng. Nhû rêët nhiïìu toâa aán quöëc tïë vaâ quöëc gia àaä kïët
luêån, caác quan chûác nhaâ nûúác phaãi àöå lûúång vúái sûå giaám saát vaâ phï phaán cuãa
cöng chuáng, khùæt khe hún vúái caá nhên, vaâ caác cú quan vaâ caác thïí chïë nhaâ nûúác
khöng bao giúâ àûúåc pheáp khúãi kiïån töåi phó baáng.
Caác nïìn dên chuã àaä hònh thaânh trïn thïë giúái phaãi dêîn àêìu trong viïåc xoáa
boã caác àaåo luêåt löîi thúâi cuãa chñnh mònh. Sûå tiïëp tuåc töìn taåi caác luêåt naây chó
maâi sùæc thïm cho nhûäng lúâi buöåc töåi, chùèng haån nhû nhûäng lúâi buöåc töåi maâ
ba nhaâ cêìm quyïìn chêu Phi àaä àûa ra úã Phaáp vaâ Georg Haider àaä àûa ra úã
AÁo. Tuy vêåy, quan troång hún, sûå töìn taåi cuãa nhûäng luêåt phi dên chuã hiïín
nhiïn naây úã caác nûúác dên chuã phaát triïín àaä khuyïën khñch nhiïìu nûúác àang
phaát triïín theo àuöi nhau vaâ biïån minh cho viïåc duy trò caác àiïìu luêåt naây úã
mònh. Möåt vñ duå minh hoåa hoaân haão laâ sûå kiïån xaãy ra úã Bungari ngaây 15
thaáng 7 nùm 1998, khi Toâa aán Hiïën phaáp uãng höå viïåc tiïëp tuåc duy trò caác àiïìu
luêåt hònh sûå vïì töåi lùng maå vaâ phó baáng úã quöëc gia naây, bùçng viïåc trñch dêîn
möåt caách cuå thïí sûå töìn taåi cuãa nhûäng àiïìu luêåt naây úã Chêu Êu àïí höî trúå cho
haânh àöång cuãa hoå. Phaán quyïët àûúåc àûa ra theo yïu cêìu cuãa 55 thaânh viïn
Quöëc höåi Bungari laâ toâa aán töëi cao phaãi xem xeát caác àiïìu luêåt naây. Möåt nùm
sau, chñnh Quöëc höåi àaä sûãa àöíi Böå Luêåt Hònh sûå àïí loaåi boã aán tuâ laâ hònh phaåt
cuãa töåi lùng maå vaâ phó baáng, nhûng laåi àùåt ra möåt mûác tiïìn phaåt nùång nïì
daânh cho nhûäng haânh àöång àoá.
Taåi sao caác nûúác dên chuã nhû AÁo, Phaáp, Italia vaâ Böì Àaâo Nha vúái sûå tön
troång giaá trõ cuãa tûå do baáo chñ vaâ vai troâ cuãa chuáng àöëi vúái chñnh phuã laåi baám
vaâo nhûäng taân tñch cuãa chuã nghôa chuyïn chïë? Coá leä möåt lyá do àún giaãn laâ do
tñnh yâ, chó coá thïí àûúåc giaãi quyïët bùçng sûác eáp cuãa caác thïë lûåc bïn ngoaâi nhû
tûâ caác töí chûác phi chñnh phuã, caác cú töí chûác quöëc tïë, vaâ giúái truyïìn thöng. Duâ
vêåy, khöng nghi ngúâ gò, caác nhaâ laâm luêåt vaâ caác quan toâa thêåm chñ laâ úã nhûäng
quöëc gia dên chuã nhêët cuäng thñch duy trò luêåt lùng maå vaâ töåi phó baáng “nhû
möåt sûå àïì phoâng”. Caác nhaâ laänh àaåo àöåc àoaán khöng phaãi laâ nhûäng ngûúâi
duy nhêët phêîn nöå khi truyïìn thöng boác trêìn caác vuå sai traái vïì mùåt chñnh trõ,
àùng caác baâi bònh luêån phï phaán vaâ tranh biïëm hoåa, hoaåt hònh coá tñnh chêm
biïëm. Thêåm chñ caác laänh àaåo àûúåc bêìu möåt caách dên chuã cuäng coá thïí chó miïîn
cûúäng tûâ boã thanh gûúm Damocles cuãa hoå.
Tuy nhiïn, nïìn dên chuã dûåa trïn tiïìn àïì cho rùçng dên chuáng nùæm quyïìn
töëi cao, laâ chuã nhên cuãa quöëc gia. Caác töí chûác nhaâ nûúác vaâ quan chûác chñnh
phuã tûâ cêëp cao nhêët àïën thêëp nhêët àïìu laâ àêìy túá cuãa nhên dên, àûúåc nhên dên
thuï àïí thûåc hiïån yá nguyïån cuãa hoå. Khöng möåt gia àònh naâo àûúåc àiïìu haânh
möåt caách húåp lyá laåi cho pheáp àêìy túá trûâng phaåt ngûúâi chuã vò àaä phï phaán
nhûäng gò àêìy túá laâm thuöåc phêån sûå cuãa mònh, àoá chñnh xaác laâ nhûäng gò luêåt
vïì töåi lùng maå vaâ luêåt vïì töåi só nhuåc thûâa nhêån. Roä raâng laâ nhûäng àiïìu luêåt
naây traái vúái caã lyá thuyïët vaâ thûåc tïë vïì dên chuã. Nhû Kalven (1988, tr.63), möåt
nhaâ chûác traách haâng àêìu vïì tûå do ngön luêån, àaä giaãi thñch, caác luêåt buöåc cho
tûå do ngön luêån töåi chó trñch chñnh phuã seä laâ “dêëu hiïåu phên biïåt cuãa caác xaä
höåi kheáp kñn trïn toaân thïë giúái… tûå do chñnh trõ chêëm dûát khi chñnh phuã coá
thïí sûã duång quyïìn lûåc vaâ caác toâa aán cuãa mònh àïí bõt miïång nhûäng lúâi chó
trñch”. Möåt xaä höåi trûâng phaåt nhûäng ngûúâi phï phaán caác quan chûác chñnh phuã
“khöng phaãi laâ möåt xaä höåi tûå do, bêët kïí caác àùåc tñnh khaác cuãa noá laâ gò”.
Phuå luåc: Caác vñ duå vïì luêåt lùng maå
Luêåt cuãa Phaáp nùm 1881
Luêåt ban haânh ngaây 29 thaáng 7 nùm 1881 vïì Tûå do baáo chñ, àaä àûúåc sûãa àöíi
rêët nhiïìu lêìn trong suöët thïë kyã 20. (Tiïu àïì cuãa luêåt nùm 1881 gêy hiïíu lêìm
vò phaåm vi cuãa noá bao göìm caã caác quy àõnh àiïìu chónh hoaåt àöång baáo chñ vaâ
luêåt hònh sûå aáp duång cho têët caã caác loaåi hònh truyïìn thöng cöng cöång khaác).
Chûúng IV, quy àõnh vïì Phaåm töåi vaâ Caác haânh vi phi phaáp thöng qua caác
phûúng tiïån baáo chñ hoùåc bêët kyâ phûúng thûác xuêët baãn naâo khaác, Muåc 2, Haânh
vi phi phaáp chöëng Cöng vuå, Àiïìu 26 (Nghõ àõnh ban haânh ngaây 6 thaáng 5 nùm
1944): “töåi xuác phaåm Töíng thöëng cuãa möåt nûúác Cöång hoâa” hay vïì “möåt ngûúâi
laåm duång têët caã hay möåt phêìn àùåc quyïìn cuãa Töíng thöëng cuãa möåt nûúác Cöång
hoâa” bùçng möåt trong söë caác biïån phaáp àûúåc nïu trong Àiïìu 23 vaâ 28, coá thïí
bõ phaåt tuâ tûâ 3 thaáng àïën möåt nùm vaâ/hoùåc bõ phaåt tiïìn tûâ 10 àïën 10.000
phrùng (Àiïìu 23, quy àõnh töåi khuyïën khñch haânh vi phaåm töåi hoùåc haânh vi
phi phaáp, nïu caác hònh thûác sau: “phaát biïíu, la heát hay àe doåa thûåc hiïån taåi
núi cöng cöång hoùåc caác cuöåc höåi hoåp cöng cöång, viïët, in êën, veä, chaåm khùæc,
sún, biïíu hiïåu, hònh aãnh hoùåc bêët kyâ möåt phûúng thûác naâo khaác taåo ra vùn
baãn, lúâi noái vaâ hònh aãnh, àûúåc baán hoùåc phên phaát, àûúåc àïì nghõ baán hoùåc
trûng baây úã nhûäng núi cöng cöång hoùåc taåi caác cuöåc höåi hoåp cöng cöång, [vaâ]
bùçng caác túâ rúi hoùåc aáp phñch àûúåc daán úã caác àõa àiïím cöng cöång.”)
Muåc 3, Haânh vi Phi phaáp chöëng laåi Con ngûúâi, Àiïìu 28 (Nghõ àõnh ban
haânh ngaây 6 thaáng 5 nùm 1944): “bêët kyâ sûå quy kïët hay àöí töåi vïì möåt sûå thêåt
gêy haåi àïën danh dûå hoùåc uy tñn cuãa möåt ngûúâi hoùåc möåt töí chûác àûúåc gaán
gheáp cho sûå thûåc àoá bõ coi laâ möåt sûå phó baáng. Viïåc xuêët baãn hoùåc taái taåo bùçng
caác hònh thûác khaác àïí quy kïët hoùåc àöí töåi àïìu coá thïí bõ trûâng phaåt, ngay caã
khi nhûäng haânh vi naây àûúåc àûa ra dûúái daång möåt cêu hoãi hoùåc nhùçm vaâo
möåt ngûúâi hay möåt töí chûác khöng àûúåc nïu àñch danh nhûng coá thïí nhêån
daång ngûúâi àoá hoùåc töí chûác àoá tûâ caác thuêåt ngûä àûúåc sûã duång trong caác phaát
ngön, la heát, àe doåa, viïët hoùåc in, trong caác túâ rúi hoùåc aáp phñch coá tñnh chêët
buöåc töåi. Sûå lùng maå àûúåc àõnh nghôa laâ bêët kyâ sûå phaát ngön naâo coá tñnh lùng
nhuåc, khinh miïåt hoùåc thoáa maå maâ khöng phaãn aánh bêët kyâ möåt thûåc tïë naâo.”
Àiïìu 30 (Nghõ àõnh ban haânh ngaây 6/5/1944): “Sûå phó baáng bùçng möåt
trong caác phûúng tiïån àûúåc nïu úã Àiïìu 23 àöëi vúái toâa aán, quên àöåi, caác cú
quan haânh chñnh, caác cú quan dên cûã”, coá thïí phaåt tuâ tûâ 1 tuêìn àïën 1 nùm vaâ
phaåt tiïìn tûâ 10 àïën 10.000 phrùng.
Àiïìu 31 (Nghõ àõnh ban haânh ngaây 6/5/1944): Caác hònh phaåt àûúåc nïu úã
Àiïìu 30 aáp duång cho töåi phó baáng trûåc tiïëp vaâo caác caá nhên sau vò võ trñ hoùåc
chûác nùng nhiïåm vuå cuãa hoå: “möåt hoùåc nhiïìu böå trûúãng, möåt hay caác thaânh
viïn cuãa Haå Nghõ viïån, quan chûác nhaâ nûúác, ngûúâi giûä hoùåc thûåc hiïån möåt
troång traách cuãa nhaâ nûúác, möåt muåc sû àûúåc nhaâ nûúác traã lûúng, möåt cöng dên
àûúåc böí nhiïåm taåm thúâi hoùåc vônh viïîn àïí thûåc hiïån caác nhiïåm vuå hoùåc dõch
vuå xaä höåi, thaânh viïn ban höåi thêím hoùåc nhên chûáng, vò nghôa vuå laâm chûáng
cuãa ngûúâi àoá.”
Àiïìu 33 (Sûãa àöíi ngaây 21/4/1939 Nghõ àõnh ngaây 24/11/1943, vaâ
5/6/1944): “Viïåc lùng maå àûúåc thûåc hiïån búãi cuâng phûúng thûác àöëi vúái
nhûäng cú quan vaâ caá nhên àûúåc nïu trong àiïìu 30 vaâ 31”, coá thïí bõ phaåt tuâ tûâ
6 ngaây àïën 3 thaáng vaâ/hoùåc phaåt tiïìn tûâ 5 àïën 2.000 phrùng.
Àiïìu 35: “Sûå thêåt vïì sûå kiïån coá tñnh phó baáng, chó khi noá liïn quan àïën chûác
nùng cuãa hoå, coá thïí àûúåc xaác minh theo caác phûúng thûác bònh thûúâng trong
trûúâng húåp caác qui kïët àoá chöëng laåi caác cú quan lêåp phaáp, caác lûåc lûúång vuä
trang, caác cú quan haânh chñnh vaâ chöëng laåi têët caã nhûäng caá nhên àûúåc nïu taåi
Àiïìu 31. Sûå thêåt trong caác qui kïët coá tñnh phó baáng hay lùng maå cuäng coá thïí
àûúåc xaác minh àïí chöëng laåi ban laänh àaåo hoùåc ngûúâi quaãn lyá cuãa bêët kyâ
doanh nghiïåp cöng nghiïåp, thûúng maåi hoùåc taâi chñnh naâo àang cöng khai
tòm caách (àêìu tû vaâo) caác khoaãn tiïët kiïåm vaâ caác khoaãn vay”.
Nghõ àõnh ngaây 6/5/1944: “Sûå thêåt vïì sûå kiïån coá tñnh phó baáng coá thïí àûúåc
chûáng minh, ngoaåi trûâ:
a) Khi sûå qui kïët liïn quan àïën cuöåc söëng riïng tû caá nhên;
b) Khi sûå qui kïët phaãn aánh sûå kiïån xaãy ra trûúác àoá trïn 10 nùm;
c) Khi sûå qui kïët phaãn aánh sûå kiïån cêëu thaânh haânh vi vi phaåm àaä àûúåc ên xaá
hoùåc thuöåc vaâo caác trûúâng húåp haån chïë, hoùåc khi viïåc kïët aán àaä àûúåc xoáa
boã thöng qua viïåc phuåc höìi hay phuác thêím.”
Àoaån 4, Haânh vi phaåm töåi chöëng laåi nhûäng Laänh àaåo Nhaâ nûúác vaâ quan
chûác ngoaåi giao nûúác ngoaâi, Àiïìu 36 (Baãn sûãa àöíi ngaây 30/10/1935, Nghõ
àõnh ngaây 6/5/1944): “Haânh vi xuác phaåm trûúác cöng chuáng àöëi vúái nhûäng
ngûúâi nûúác ngoaâi àûáng àêìu Nhaâ nûúác, ngûúâi àûáng àêìu chñnh phuã nûúác ngoaâi
hoùåc caác böå trûúãng nûúác ngoaâi cuãa möåt chñnh phuã nûúác ngoaâi,” coá thïí bõ phaåt
tuâ tûâ 3 thaáng àïën 1 nùm vaâ/hoùåc phaåt tiïìn tûâ 10 àïën 10.000 phrùng.
Àiïìu 37 (Nghõ àõnh 6/5/1944): “Haânh vi xuác phaåm nghiïm troång àöëi vúái
caác àaåi sûá quaán vaâ caác àaåi diïån toaân quyïìn, caác cöng sûá, tham taán cuãa tûâng
vuå hoùåc caác nhaâ ngoaåi giao chñnh thûác cho chñnh phuã cuãa nûúác Cöång hoâa,” coá
thïí bõ phaåt tuâ tûâ möåt tuêìn àïën möåt nùm vaâ/hoùåc bõ phaåt tiïìn tûâ 10 àïën 10.000
phrùng.
Àiïìu 39 (sûãa àöíi Luêåt söë 72-3 ngaây 3/1/1972): “Cêëm tûúâng thuêåt vïì caác
phiïn toâa xûã töåi phó baáng trong trûúâng húåp àaä àûúåc nïu trong tiïët a, b, vaâ c
cuãa Àiïìu 35 cuãa luêåt naây.”
Chûúng V, vïì Viïåc khúãi töë vaâ Sûå haâ khùæc, Muåc 2, Trònh tûå töë tuång, Àiïìu 48
(Nghõ àõnh ngaây 13/11/1945; Luêåt söë 53-184 ngaây 12/3/1953, Àiïìu 2): “(1)
Trong trûúâng húåp lùng maå hoùåc phó baáng toâa aán vaâ caác cú quan khaác àûúåc nïu
trong Àiïìu 30, viïåc khúãi töë seä tiïën haânh ngay sau khi àûúåc thaão luêån trong
cuöåc hoåp chung vaâ àaä töëng àaåt khúãi töë, hoùåc nïëu töí chûác naây khöng coá cuöåc
hoåp chung thò dûåa trïn àún kiïån cuãa ngûúâi àûáng àêìu töí chûác hoùåc cuãa böå
trûúãng maâ töí chûác àoá trûåc thuöåc. (2) Trong trûúâng húåp lùng maå hoùåc só nhuåc
àïën möåt hay nhiïìu thaânh viïn cuãa Haå nghõ viïån, viïåc khúãi töë seä chó tiïën haânh
dûåa trïn àún kiïån cuãa möåt caá nhên hoùåc nhiïìu caá nhên coá liïn quan. (3) Trong
trûúâng húåp lùng maå hoùåc só nhuåc àïën caác quan chûác nhaâ nûúác, nhûäng ngûúâi
àûúåc giao quyïìn nhaâ nûúác hoùåc àaåi diïån cuãa cú quan nhaâ nûúác coá thêím quyïìn
khaác ngoaâi caác böå trûúãng, vaâ àaåi diïån caác cöng dên àûúåc giao hoùåc uãy quyïìn
thûåc hiïån dõch vuå cöng, viïåc khúãi töë seä chó tiïën haânh dûåa trïn àún kiïån cuãa hoå
hoùåc tûå àöång dûåa trïn àún kiïån cuãa böå trûúãng maâ töí chûác àoá trûåc thuöåc. (4)
Trong trûúâng húåp phó baáng àïën möåt thaânh viïn ban höåi thêím hoùåc nhên
chûáng, nhû àaä nïu taåi Àiïìu 31, viïåc khúãi töë seä tiïën haânh dûåa trïn àún kiïån cuãa
thaânh viïn ban höåi thêím hoùåc nhên chûáng tuyïn böë rùçng ngûúâi àoá bõ phó
baáng. (5) Trong trûúâng húåp xuác phaåm àïën ngûúâi àûáng àêìu möåt nûúác, hoùåc
lùng maå caác nhaâ ngoaåi giao ngûúâi nûúác ngoaâi, viïåc khúãi töë seä àûúåc tiïën haânh
sau khi yïu cêìu cuãa hoå chuyïín àïën Böå trûúãng Böå ngoaåi giao vaâ tiïëp tuåc àûúåc
ngûúâi naây chuyïín àïën Böå Tû phaáp.
Luêåt vïì töåi phó baáng mang tñnh kñch àöång cuãa Uganàa
Luêåt vïì phó baáng coá tñnh kñch àöång cuãa Uganàa khaá àiïín hònh trong luêåt cuãa
caác nûúác thuöåc àõa cuä cuãa Anh.
Böå Luêåt Hònh sûå, Àiïìu 41 (thúâi kyâ thuöåc àõa, àûúåc sûãa àöíi nùm 1996): (1)
Àõnh nghôa “yá àõnh kñch àöång” laâ yá àõnh (a) “gêy ra sûå cùm thuâ hoùåc sûå
khinh miïåt hay kñch àöång sûå bêët bònh chöëng laåi Töíng thöëng, Chñnh phuã theo
nhû phaáp luêåt qui àõnh hoùåc theo Hiïën phaáp; (b) kñch àöång bêët kyâ ngûúâi
naâo cöë gùæng tòm caách thay àöíi bêët kyâ vêën àïì gò àaä àûúåc luêåt àõnh, trûâ khi
aáp duång caác phûúng thûác húåp phaáp; (c) gêy ra sûå cùm thuâ hoùåc sûå khinh
miïåt hay kñch àöång sûå bêët bònh chöëng laåi sûå thi haânh luêåt phaáp; (d) laâm tùng
sûå bêët maän hoùåc chöëng àöëi trong bêët kyâ möåt cú quan naâo hoùåc möåt nhoám
ngûúâi naâo; (e) tùng cûúâng têm lyá thiïëu thiïån chñ vaâ thuâ àõch, hêån thuâ tön
giaáo, hoùåc sûå bêët bònh trong bêët kyâ möåt cú quan naâo hoùåc möåt nhoám ngûúâi
naâo; (f) laâm tùng sûå bêët maän hay chöëng àöëi hoùåc tùng cûúâng têm lyá thiïëu
thiïån chñ vaâ thuâ àõch trong bêët kyâ möåt cú quan naâo hoùåc möåt nhoám ngûúâi
naâo bùçng caách sûã duång bêët kyâ möåt biïíu tûúång naâo bùçng bêët kyâ caách naâo liïn
quan àïën hoùåc gùæn vúái tïn, àõa võ hoùåc phêím giaá cuãa Ngûúâi laänh àaåo möåt
Nhaâ nûúác Liïn bang hoùåc Ngûúâi laänh àaåo húåp hiïën cuãa möåt Àõa haåt; (g) sûã
duång bêët kyâ möåt biïíu tûúång naâo bùçng bêët kyâ caách naâo liïn quan àïën hoùåc
gùæn vúái tïn, àõa võ hoùåc phêím giaá cuãa Ngûúâi laänh àaåo möåt Nhaâ nûúác Liïn
bang hoùåc Ngûúâi laänh àaåo húåp hiïën cuãa möåt Àõa haåt àïí laâm cho ngûúâi àoá
bõ cùm gheát, bõ nhaåo baáng hoùåc bõ miïåt thõ hoùåc àïí khñch àöång sûå bêët maän
chöëng laåi Ngûúâi laänh àaåo möåt Nhaâ nûúác Liïn bang hoùåc Ngûúâi laänh àaåo
húåp hiïën cuãa möåt Àõa haåt; (h) lêåt àöí hoùåc tiïëp tay cho sûå lêåt àöí Chñnh phuã,
chñnh quyïìn Nhaâ nûúác Liïn bang hoùåc chñnh quyïìn àõa haåt”. (2) Bêët kyâ möåt
haânh àöång, lúâi phaát biïíu, hay hoaåt àöång xuêët baãn naâo seä khöng bõ coi laâ coá
tñnh kñch àöång nïëu noá chó nhùçm “(a) cho thêëy rùçng Chñnh phuã bõ lêìm laåc
hoùåc laâm khöng àuáng trong bêët kyâ möåt biïån phaáp naâo cuãa mònh; (b) chó ra
löîi hoùåc khuyïët àiïím cuãa Chñnh phuã hoùåc trong Hiïën phaáp, bao göìm caã sûå
thaânh lêåp Nhaâ nûúác Liïn bang theo luêåt àõnh, hoùåc trong lêåp phaáp hoùåc
trong viïåc thûåc thi cöng lyá vúái quan niïåm nhùçm sûãa àöíi caác löîi hoùåc khuyïët
àiïím àoá; (c) thuyïët phuåc bêët kyâ ngûúâi naâo tòm kiïëm sûå thay àöíi bùçng caác
phûúng thûác húåp phaáp àöëi vúái caác vêën àïì àaä àûúåc luêåt àõnh; hoùåc (d) chó
ra, vúái quan àiïím nhùçm baäi boã, bêët kyâ möåt vêën àïì naâo gêy ra hoùåc coá xu
hûúáng gêy ra têm lyá thiïëu thiïån chñ vaâ thuâ hùçn trong bêët kyâ möåt cú quan naâo
hoùåc möåt nhoám ngûúâi naâo”. (3) Àöëi vúái caác muåc àñch cuãa àoaån (f) vaâ (g)
trong tiïíu phêìn (1), “biïíu tûúång” bao göìm caác khêíu hiïåu, àêìu àïì vaâ bêët kyâ
tïn hay möåt caách diïîn àaåt naâo khaác coá muåc àñch tûúång trûng, àûúåc coi laâ àïí
tûúång trûng hoùåc coá thïí tûúång trûng cho möåt nhên vêåt”. (4) Trong vêën àïì
xaác àõnh sûå chuã yá, “möîi möåt ngûúâi seä àûúåc coi laâ chuã yá taåo ra nhûäng kïët quaã
keáo theo haânh vi cuãa ngûúâi àoá möåt caách tûå nhiïn taåi thúâi àiïím vaâ trong caác
tònh huöëng ngûúâi àoá àang tûå cû xûã”.
Àiïìu 42: Möåt ngûúâi gêy kñch àöång hoùåc coá êm mûu gêy kñch àöång, hoùåc
“thöët ra bêët kyâ möåt tûâ naâo coá yá gêy kñch àöång”, hoùåc “in êën, phaát haânh, baán,
àïì nghõ baán, phên phaát hoùåc taái taåo bêët kyâ möåt êën phêím naâo coá tñnh kñch
àöång”, hoùåc “nhêåp khêíu bêët kyâ möåt êën phêím naâo gêy kñch àöång” seä bõ phaåt
tuâ àïën 5 nùm vaâ/hoùåc phaåt tiïìn àïën 10.000 Siling Uganàa, vúái hònh phaåt tuâ
tùng lïn 7 nùm àöëi vúái caác trûúâng húåp vi phaåm taái diïîn.
Àiïìu 51: “Bêët kyâ möåt ngûúâi naâo, khöng coá sûå biïån höå hoùåc xin löîi àêìy àuã
trong trûúâng húåp phó baáng möåt caá nhên, xuêët baãn bêët kyâ möåt thûá gò àïí àoåc,
hoùåc bêët kyâ möåt kyá hiïåu hay biïíu tûúång hûäu hònh naâo, nhùçm laâm mêët phêím
giaá, chûãi ruãa hoùåc biïíu löå sûå cùm thuâ hay khinh miïåt bêët kyâ möåt hoaâng tûã
ngûúâi nûúác ngoaâi, nhaâ laänh àaåo nûúác ngoaâi, àaåi sûá nûúác ngoaâi hoùåc bêët kyâ
möåt chûác sùæc naâo khaác ngûúâi nûúác ngoaâi vúái muåc àñch quêëy röëi hoâa bònh vaâ
möëi quan hïå giûäa Uganàa vaâ nûúác maâ hoaâng tûã, nhaâ laänh àaåo, àaåi sûá hoùåc
ngûúâi coá chûác sùæc àoá coá böín phêån thò ngûúâi àoá coá haânh vi phaåm phaáp”.
Luêåt vïì töåi maåo phaåm cuãa En Xanvaào
Böå Luêåt Hònh sûå, Àiïìu 339: Bêët kyâ ngûúâi naâo xuác phaåm, bùçng lúâi noái hoùåc
haânh àöång, túái danh dûå, nhên phêím cuãa caác viïn chûác nhaâ nûúác, hoùåc àe
doaå, viïët thû trûåc tiïëp túái hoå trong khi hoå àang thi haânh nhiïåm vuå hoùåc laâm
caác cöng viïåc vò nhiïåm vuå, seä bõ phaåt tuâ tûâ 6 thaáng túái 3 nùm. Nïëu nhû sûå xuác
phaåm àoá nhùçm vaâo töíng thöëng hoùåc phoá töíng thöëng cuãa nûúác cöång hoâa,
ngûúâi àaåi diïån cuãa cú quan lêåp phaáp, böå trûúãng hoùåc thûá trûúãng, thêím phaán
Toaâ töëi cao, Toaâ thûúång thêím, thêím phaán xeát xûã, hoùåc thêím phaán hoaâ giaãi,
mûác xûã phaåt coá thïí lïn túái 1/3 mûác xûã phaåt cao nhêët.
Luêåt vïì lùng maå cuãa Cö-oeát
Àiïìu 23, Luêåt Baáo chñ vaâ Xuêët baãn, thaáng 3/1961: “Viïåc lùng maå chuáa, giaáo
àöì vaâ töng àöì cuãa chuáa bùçng nhûäng lúâi noái aám chó, bònh luêån nhùçm baác boã
hoå, phó baáng, hoùåc chïë giïîu hoå laâ àiïìu cêëm kyå… Cêëm chó trñch ngûúâi Tiïíu
vûúng quöëc Arêåp. Cêëm bêët kyâ bònh luêån naâo vïì Tiïíu vûúng quöëc Arêåp khi
khöng coá sûå cho pheáp cuãa Cuåc Baáo chñ vaâ Xuêët baãn”.
Àiïìu 24: “Cêëm xuêët baãn bêët kyâ taâi liïåu naâo mang tñnh nhaåy caãm, coá thïí xuác
phaåm túái ngûúâi àûáng àêìu nhaâ nûúác, hoùåc coá thïí laâm phûúng haåi àïën möëi
quan hïå töët àeåp giûäa Cö-oeát vaâ Arêåp hoùåc caác nûúác baån beâ”.
Àiïìu 28: “Giaám àöëc nhaâ xuêët baãn vaâ taác giaã cuãa baâi viïët coá thïí seä bõ phaåt
tuâ àïën 6 thaáng vaâ/hoùåc bõ phaåt tiïìn” nïëu vi phaåm Àiïìu 24. Vúái nhûäng vi
phaåm lùåp laåi, mûác phaåt coá thïí lïn túái 1 nùm vaâ/hoùåc phaåt tiïìn.
Àiïìu 29: “Giaám àöëc nhaâ xuêët baãn vaâ taác giaã baâi viïët seä chõu trûâng phaåt theo
luêåt hònh sûå cho töåi phó baáng nïëu sûå quy töåi liïn quan àïën hoaåt àöång cuãa viïn
chûác nhaâ nûúác laâ phó baáng, ngoaåi trûâ trûúâng húåp taác giaã baây toã thiïån chñ, loâng
tin vaâo tñnh trung thûåc cuãa caác chûáng cûá buöåc töåi, vaâ sûå tin tûúãng àoá laâ dûåa
trïn nhûäng nguyïn nhên húåp lyá sau khi àûúåc xaác minh. Anh (chõ) ta cuäng
phaãi chûáng toã rùçng, muåc àñch cuãa mònh khöng chó laâ baão vïå lúåi ñch cöng cöång,
vaâ nhûäng lúâi noái khöng àïën mûác quaá àaáng, maâ thûåc chêët chó àïí baão vïå lúåi ñch
cuãa nhaâ nûúác.”
Àiïìu 30: “Giaám àöëc nhaâ xuêët baãn vaâ taác giaã cuãa baâi viïët seä bõ trûâng phaåt
theo nhûäng hònh phaåt cho nhûäng töåi naây àûúåc quy àõnh trong luêåt hònh sûå
nïëu hoå xuêët baãn nhûäng yá kiïën àûúåc cho laâ giïîu cúåt, haå thêëp loâng kñnh troång
àöëi vúái möåt tön giaáo hoùåc möåt giaáo phaái.”
Àiïìu 31: Bêët kyâ ai vi phaåm Àiïìu 29, 30 coá thïí bõ àònh chó xuêët baãn àïën 1
nùm, tõch thu êën phêím xuác phaåm hoùåc huãy boã giêëy pheáp xuêët baãn.
Luêåt vïì lùng maå cuãa Thaái Lan
Muåc 6, chûúng II, Hiïën phaáp quy àõnh: “Nhaâ vua àûúåc suy tön laâ ngûúâi àûúåc
suâng kñnh vaâ khöng thïí bõ xuác phaåm. Khöng ai coá quyïìn töë caáo àûác vua búãi
bêët kyâ möåt caáo traång hoùåc haânh àöång naâo”.
Muåc 118, Böå Luêåt Hònh sûå: “Nhûäng ai coá bêët kyâ haânh àöång naâo àöëi vúái laá
cúâ hoùåc quöëc huy, biïíu tûúång cuãa nhaâ nûúác vúái muåc àñch chïë giïîu quöëc gia seä
bõ phaåt tuâ àïën möåt nùm hoùåc bõ phaåt tiïìn àïën 2.000 Baåt, hoùåc caã hai.”
Muåc 133: “Nhûäng ai xuác phaåm, lùng maå hoùåc àe doaå ngûúâi cêìm quyïìn töëi
cao, vúå hoùåc chöìng cuãa ngûúâi àoá, Hoaâng thaái tûã hoùåc ngûúâi àûáng àêìu nhaâ
nûúác khaác, seä bõ phaåt tuâ àïën 3 nùm vaâ/hoùåc bõ phaåt àïën 6.000 Baåt.”
Muåc 134: “Bêët kyâ ai xuác phaåm, lùng maå hoùåc àe doåa ngûúâi àaåi diïån chñnh
thûác cuãa nûúác ngoaâi, àûúåc Toaâ aán hoaâng gia cöng nhêån, seä bõ phaåt tuâ àïën 2
nùm vaâ/hoùåc bõ phaåt àïën 4.000 Baåt.”
Muåc 135: “Bêët kyâ ai coá haânh àöång àöëi vúái laá cúâ hoùåc quöëc huy, biïíu tûúång
cuãa nûúác baån beâ thên hûäu vúái muåc àñch chïë giïîu quöëc gia naây, seä bõ phaåt tuâ
túái 1 nùm vaâ/hoùåc bõ phaåt tiïìn àïën 2.000 Baåt, hoùåc caã hai.”
Muåc 135: “Bêët kyâ ai lùng maå viïn chûác àang thi haânh nhiïåm vuå hoùåc àang
laâm caác cöng viïåc phuåc vuå nhiïåm vuå cuãa hoå, seä bõ phaåt tuâ khöng quaá 6 thaáng
vaâ/hoùåc bõ phaåt tiïìn khöng quaá 1.000 Baåt.”
Luêåt vïì lùng maå cuãa Bïlaruát
Àiïìu 129: “Lùng maå, haânh àöång cöë tònh lùng nhuåc danh dûå, phêím giaá cuãa
con ngûúâi, àûúåc biïíu hiïån möåt caách thö tuåc vaâ búãi möåt ngûúâi àaä tûâng chõu
phaåt cuãa cú quan coá thêím quyïìn vïì töåi lùng maå, só nhuåc” coá thïí bõ phaåt lao
àöång caãi taåo àïën 2 nùm hoùåc bõ phaåt tiïìn.”
Àiïìu 130: Nhaâ xuêët baãn “cöë tònh bõa àùåt nhùçm noái xêëu nhûäng ûáng cûã viïn
töíng thöëng cuãa nûúác Cöång hoaâ Bïlaruát hoùåc chuã tõch nghõ viïån” coá thïí bõ phaåt
tuâ àïën 3 nùm, phaåt lao àöång caãi taåo àïën 2 nùm, hoùåc bõ phaåt tiïìn. Nïëu bõ buöåc
laâ haânh vi phaåm töåi, mûác phaåt coá thïí lïn túái 5 nùm tuâ giam.
Àiïìu 1862: “Töåi só nhuåc quöëc huy, cúâ töí quöëc hoùåc quöëc ca cuãa nûúác Cöång
hoâa Bïlaruát” coá thïí bõ phaåt àïën 2 nùm lao àöång caãi taåo hoùåc bõ phaåt tiïìn.
Àiïìu 1880: “Töåi lùng maå viïn chûác chñnh phuã khi hoå àang laâm nhiïåm vuå
hoùåc caác cöng viïåc liïn quan àïën nhiïåm vuå” coá thïí bõ phaåt àïën 1 nùm lao àöång
caãi taåo hoùåc bõ phaåt tiïìn.
Àiïìu 1881: “Töåi lùng maå möåt quên nhên, ngûúâi baão vïå dên chuáng, möåt
caãnh saát hoùåc möåt ngûúâi naâo khaác coá liïn quan àïën viïåc thûåc hiïån cöng vuå
hay trong khi ngûúâi àoá àang baão vïå muåc tiïu cöng cöång” coá thïí bõ phaåt àïën
1 nùm lao àöång caãi taåo hoùåc bõ phaåt tiïìn.
Luêåt Truyïìn thöng, Àiïìu 5 (1998): Àöëi vúái “nhûäng thöng tin khöng tön
troång, xuác phaåm hoùåc só nhuåc caác quan chûác chñnh phuã, nhûäng ngûúâi àûúåc böí
nhiïåm theo Hiïën phaáp cuãa Cöång hoâa Bïlaruát,” thò cú quan truyïìn thöng coá
thïí bõ taåm ngûâng hoaåt àöång àïën ba thaáng.

Kalven, Harry Jr. 1988. A Worthy Tradition. New York: Harper & Row.
Kolbert, C. F., translator. 1979. The Digest of Roman Law, book 47, title 10, Concerning
Insulting Behavior and Scandalous Libels. New York: Penguin Classics.
Siebert, Frederick. 1952. Freedom of tile Press in England, 1476-1776. Urbana: University of
Illinois Press.
Walden, Ruth. 2000. An Insult to Press Freedom. Reston, Virginia: World Press Freedom
Committee.
12
Truyïìn thöng trong sûå chuyïín àöíi:
Quyïìn laänh àaåo cuãa kinh tïë hoåc
Tim Carrington vaâ Mark Nelson
Zofia Bydlinska, möåt biïn têåp viïn cuãa túâ nhêåt baáo haâng àêìu taåi Ba Lan, túâ
Gazeta Wyborcza, àaä laâm möåt vaâi pheáp tñnh vaâo àêìu nùm 2000 vïì giaá trõ cöí phêìn
cö àang nùæm giûä trong cöng ty meå cuãa túâ baáo trûúác àêy bõ cêëm . Nhûäng cöí
phiïëu naây cö mua àûúåc úã mûác giaá ûu àaäi khi haäng phaát haânh ra cöng chuáng
möåt nùm trûúác, àaä tùng lïn àïën giaá trõ túái 2,3 triïåu àöla khi cöng ty naây xêm
nhêåp lônh vûåc phaát thanh, truyïìn hònh vaâ maång Internet, gêëp nhiïìu lêìn so vúái
söë tiïìn cö àaä boã ra trûúác kia. Hai mûúi nùm trûúác àêy, túâ baáo tûâng bõ phong
toaã naây àaä thoaát khoãi aáp lûåc bõ chñnh quyïìn àiïìu khiïín.
Vaâo thaáng Giïng nùm 1999, Anderson Fumulani, möåt phoáng viïn duäng
caãm úã Malauy àaä phaát haânh túâ Quan saát Kinh doanh, möåt taåp chñ àöåc lêåp ra
haâng quyá chuyïn àûa tin vïì caác vêën àïì vïì kinh doanh vaâ phaát triïín kinh tïë
úã caác quöëc gia phña nam Chêu Phi àûúåc dên chuã hoáa trong thúâi gian àoá. Öng
tiïët kiïåm bùçng caách thuï caác nhaâ baáo têåp sûå laâ nhûäng ngûúâi ñt àoâi hoãi àûúåc
traã lûúng cao, vaâ öng àaä laâm viïåc khöng mïåt moãi àïí thu huát quaãng caáo tûâ
khu vûåc tû nhên úã Malauy. Tuy nhiïn sau böën söë baáo, khöng söë naâo thu huát
àûúåc hún 500 àöåc giaã coá traã tiïìn - túâ Quan saát Kinh doanh phaãi àoáng cûãa.
Khöng thïí baán cöí phiïëu àïí thu tiïìn mùåt vïì, möåt nùm sau Fumulani vêîn coân
núå raãi raác caác hoáa àún. “Töi vêîn coân chûa traã xong hoáa àún àiïån thoaåi,” öng
thûâa nhêån.
Truyïìn thöng tin tûác cung cêëp möåt phûúng tiïån àïí biïíu àaåt, möåt caách taåo ra
traách nhiïåm giaãi trònh, möåt phûúng tiïån àïí ngûúâi dên tham gia, vaâ möåt caách
kiïím soaát quan chûác tham nhuäng. Chuáng àûúåc xem laâ möåt phûúng tiïån trao àöíi
thöng tin, àûúåc hiïën phaáp baão vïå úã nhiïìu quöëc gia. Chuáng cuäng coá thïí àe doåa
caác cú chïë quyïìn lûåc àaä àûúåc thiïët lêåp. Kïët quaã laâ, caác chñnh phuã quyïët têm baão
vïå baãn thên hoå khoãi sûå giaám saát cuãa cöng chuáng bùçng caách kiïím soaát luöìng tin
293
tûác vaâ viïåc giaãi trònh àïí ngùn caãn caác haäng thöng têën maâ hoå coi nhû keã thuâ, hoùåc
nïëu khöng, àoáng cûãa caác túâ baáo àoá.
Tuy nhiïn, àùçng sau nhûäng cuöåc tranh luêån naãy lûãa thûúâng xuyïn vïì quyïìn
vaâ nghôa vuå cuãa truyïìn thöng laâ möåt sûå thêåt àún giaãn, caác töí chûác quöëc tïë cöë
gùæng höî trúå phaát triïín truyïìn thöng trong quaá trònh chuyïín àöíi, vaâ truyïìn
thöng úã caác nûúác àang phaát triïín cuäng thûúâng boã qua sûå thêåt laâ: truyïìn thöng
laâ möåt ngaânh kinh doanh. Nhû hai vñ duå minh hoåa àûúåc àïì cêåp úã àêìu chûúng,
viïåc kinh doanh tin tûác laâ khaã nùng taåo ra caã thaânh cöng lúán vïì taâi chñnh hoùåc
thêët baåi nùång nïì. Nhû bêët kyâ ngaânh kinh doanh naâo khaác, noá cuäng bõ aãnh hûúãng
sêu sùæc búãi àiïìu kiïån kinh tïë cuãa àõa phûúng, nhûng noá phaãi laâm nhiïìu hún,
chûá khöng chó laâ lûúát trïn nhûäng laân soáng dêåp dúân cuãa tùng trûúãng vaâ suy thoaái
kinh tïë. Àuáng hún laâ, thaânh cöng cuãa ngaânh truyïìn thöng coá àûúåc xuêët phaát tûâ
chiïën lûúåc xêy dûång quan hïå khaách haâng, uy tñn, vaâ lúåi nhuêån trong caác àiïìu
kiïån kinh tïë khaác nhau.
Caác nhaâ kinh tïë hoåc phaát triïín ngaây caâng thûâa nhêån truyïìn thöng coá khaã
nùng “phaát triïín töët” vúái nhûäng àoáng goáp vaâo viïåc caãi thiïån traách nhiïåm giaãi
trònh, thõ trûúâng hiïåu quaã hún, vaâ nhûäng xaä höåi giaâu thöng tin hún. Àöìng thúâi,
ngûúâi ta cuäng thûâa nhêån rùçng têët caã caác kïët cuåc coá lúåi naây àïìu xuêët phaát tûâ sûå
àöåc lêåp vïì taâi chñnh cuãa truyïìn thöng. Àïën lûúåt mònh, sûå àöåc lêåp àoá laâ möåt chûác
nùng cuãa caã nïìn kinh tïë àõa phûúng vaâ khaã nùng nhêët àõnh cuãa haäng truyïìn
thöng trong viïåc têån duång lúåi thïë cuãa möåt möi trûúâng kinh tïë cho trûúác.
Tòm kiïëm sûå àöåc lêåp vïì taâi chñnh
Viïåc tòm kiïëm sûå àöåc lêåp vïì taâi chñnh khöng phaãi luác naâo cuäng dïî daâng. Thöng
thûúâng, aáp lûåc vïì taâi chñnh thûúâng àêíy caác töí chûác truyïìn thöng tin tûác vïì phña
nhûäng ngûúâi trúå giuáp coá thïí àaãm baão khaã nùng traã núå cho hoå, nhûng noá laåi
phaãi traã möåt caái giaá rêët àùæt vïì tñnh àöåc lêåp naây. Hoaåt àöång truyïìn thöng yïëu
keám vïì taâi chñnh trong möåt nïìn dên chuã mong manh àùåc biïåt dïî bõ töín thûúng
trûúác sûác huát cuãa möåt nhoám nhoã caác lúåi ñch kinh tïë hoùåc chñnh trõ, vöën coá xu
hûúáng àiïìu haânh töí chûác truyïìn tin nhû möåt àún võ tuyïn truyïìn chûá khöng
phaãi möåt àún võ kinh doanh tûå lûåc.
Trong khi àoá, nïëu möåt àêët nûúác thûåc hiïån, hoùåc ñt nhêët cuäng bùæt àêìu möåt
caách kiïn àõnh, quaá trònh chuyïín àöíi theo caác chuêín mûåc dên chuã cúãi múã thò thïë
giúái ñt coá xu hûúáng àua nhau quan têm àïën viïåc taâi trúå cho caác haäng truyïìn
thöng thua löî hún so vúái khi nhûäng töí chûác naây àang àoáng vai troâ ngûúâi huâng
trong cuöåc àêëu tranh nhùçm chêëm dûát chïë àöå àöåc taâi àaân aáp. Thûåc vêåy, hêìu nhû
Truyïìn thöng trong sûå chuyïín àöíi: Quyïìn laänh àaåo cuãa kinh tïë hoåc 295
têët caã caác töí chûác truyïìn tin tham gia vaâo giai àoaån sau (posteuphoria phase)
trong quaá trònh chuyïín àöíi cuãa xaä höåi ài àïën nïìn dên chuã dûúâng nhû àïìu bõ caác
toâa aán kinh tïë bao vêy, gêy ra möåt möëi àe doåa túái khaã nùng töìn taåi cuãa chuáng
cuäng chùèng keám nhûäng gò maâ cú cêëu chñnh trõ aáp àùåt àaä laâm trong quaá khûá.
Trïn möåt diïîn àaân trûåc tuyïën töí chûác vaâo thaáng 10 nùm 2001
(http://www.ijnet.org), Trung têm Quöëc tïë cuãa caác Nhaâ baáo àaä baáo caáo:
Truyïìn thöng baáo viïët úã Seácbia phaãi àöëi mùåt vúái nhûäng khoá khùn kinh
tïë kinh khuãng vaâ thûúâng phaãi tòm kiïëm sûå höî trúå vïì taâi chñnh. Kïët quaã,
“hoå trúã thaânh möåt con möìi beáo búã àöëi vúái caác nhaâ chñnh trõ,” Dragan
Janjic, töíng biïn têåp cuãa vùn phoâng àaåi diïån túâ Tin tûác Beta, phaát biïíu
trong möåt cuöåc hoåp baân troân vaâo giûäa thaáng 10, do Viïån Triïët hoåc vaâ
Lyá thuyïët Xaä höåi töí chûác.
Theo baáo caáo naây, Danjic khùèng àõnh thïm rùçng nhûäng thay àöíi chuã yïëu
trong ngaânh truyïìn thöng chó xuêët hiïån möåt caách roä raâng khi coá nhûäng thay àöíi
chuã yïëu vïì kinh tïë: “Trûúác àoá, chùèng coá gò àaáng àïí chuáng ta chúâ àúåi.”
Nhû nhûäng chûáng cûá cuãa biïn têåp viïn ngûúâi Seácbi naây àûa ra, aáp lûåc kinh
tïë àang xêëu ài thûúâng buöåc caác töí chûác truyïìn thöng phaãi tòm möåt bïën àöî an
toaân, coá nghôa laâ phaãi chuyïín sang tòm kiïëm sûå höî trúå tûâ caác chñnh trõ gia hay
caác lúåi ñch àùåc biïåt. Tuy nhiïn, hoå laâm àiïìu naây vúái caái giaá phaãi traã laâ sûå àöåc lêåp
trong caác baâi xaä luêån, vò ngûúâi cûáu trúå, thay vò àêìu tû vaâo khaã nùng sinh lúåi daâi
haån cuãa haäng truyïìn thöng, laåi tòm kiïëm lúåi nhuêån ngùæn haån tûâ viïåc súã hûäu möåt
vuä khñ tuyïn truyïìn maâ hoå coá thïí chó huy àïí àaåt àûúåc lúåi ñch kinh tïë hoùåc chñnh
trõ cuãa hoå. Thêåt vêåy, toâa baáo hay traåm phaát soáng coá thïí ghi núå söë töín thêët trong
viïåc kinh doanh cuãa baãn thên hoå, nhûng nïëu viïåc naây giuáp xoay chuyïín cuåc
diïån möåt cuöåc bêìu cûã hoùåc gùæn chùåt vaâo caác lúåi thïë trong àiïìu tiïët hoùåc luêåt
phaáp nhû dûå tñnh, thò ngûúâi chuã coá thïí kïët luêån rùçng, àún võ truyïìn thöng vêîn
àaåt àûúåc muåc tiïu lúåi nhuêån cuãa mònh.
Viïån Tûå do xïëp haång möi trûúâng truyïìn thöng trïn khùæp thïë giúái vaâ xem xeát
nguy cú cuäng nhû sûå ngùn cêëm tûå do truyïìn thöng bùçng möåt vaâi tiïu chñ sau:
kiïím soaát chñnh trõ, luêåt vaâ caác quy àõnh, caác haânh àöång àaân aáp (baåo lûåc, kiïím
duyïåt, bùæt giam), vaâ nïìn kinh tïë. Caác nhaâ taâi trúå vúái quy mö toaân cêìu, vïì phêìn
mònh, àaä tùng möåt caách àaáng kïí sûå höî trúå cuãa hoå àöëi vúái ngaânh truyïìn thöng úã
caác nûúác àang phaát triïín vaâ chuyïín àöíi. UÃy ban Chêu Êu, thöng qua töí chûác
Saáng kiïën Chêu Êu vïì Nhên quyïìn vaâ nïìn Dên chuã, àaä höî trúå ngaânh truyïìn
thöng 4,3 triïåu Úrö nùm 1996, 6 triïåu úrö nùm 1998, vaâ 9,7 triïåu úrö nùm 1999.
Cú quan cuãa Myä vïì taâi trúå Phaát triïín Quöëc tïë, àùåc biïåt laâ úã Bancùng, cuäng tùng
lûúång taâi trúå trong cuâng thúâi kyâ, trong khi möåt loaåt caác töí chûác khaác, tûâ Ngên
haâng Thïë giúái cho túái Hiïåp höåi Baáo chñ Thïë giúái, caâng ngaây caâng coá taác àöång sêu
sùæc àïën viïåc giuáp àúä caác töí chûác truyïìn thöng tin tûác xêy dûång caác chiïën lûúåc
àïí töìn taåi trong nhûäng möi trûúâng khoá khùn.
Tuy nhiïn, caác chûúng trònh taâi trúå àa phûúng vaâ têìm quöëc gia thûúâng
hûúáng túái viïåc xêy dûång kyä nùng cuãa caác nhaâ baáo vaâ cuãa caác biïn têåp viïn hoùåc
gêy sûác eáp buöåc caác chñnh phuã phaãi núái loãng caác cöng cuå kiïím soaát vïì mùåt phaáp
lyá vaâ quy chïë maâ hoå àang duy trò àöëi vúái caác trang web àõa phûúng. Àaáng tiïëc
laâ chó möåt vaâi chûúng trònh coá quy mö toaân cêìu giaãi quyïët vêën àïì möi trûúâng
kinh tïë vaâ nùng lûåc cuãa baãn thên töí chûác truyïìn thöng tin tûác trong viïåc thiïët
lêåp chiïën lûúåc kinh doanh àïí àûáng vûäng vïì mùåt taâi chñnh, coá àûúåc thaânh cöng.
Sûå suåp àöí cuãa Liïn Xö cuä vaâ Cöng ûúác Vaácsava vaâ möåt vaâi sûå thay àöíi kinh
tïë toaân cêìu àaáng kïí khaác trong thêåp kyã trûúác àaä laâm thay àöíi rêët lúán nhêån thûác
cuãa chuáng ta vïì nhûäng àöång thaái cuãa sûå thay àöíi trong nöåi böå caác töí chûác truyïìn
thöng tin tûác. Trong suöët quaá trònh chuyïín àöíi tûâ nïìn kinh tïë têåp trung sang
nïìn kinh tïë thõ trûúâng, möåt vaâi nïìn kinh tïë kïë hoaåch hoáa têåp trung trûúác àêy -
vúái sûå giuáp àúä tûâ caác nhaâ àêìu tû nûúác ngoaâi vaâ caác töí chûác quöëc tïë - àaä theo con
àûúâng taåo lêåp möåt thõ trûúâng truyïìn thöng vaâ thöng tin vûäng chùæc. Möåt vaâi sûå
thay àöíi nhanh choáng úã caác nûúác Chêu AÁ - nhû ÊËn Àöå, Haân Quöëc vaâ Thaái Lan
- àaä bùæt àêìu taåo lêåp àûúåc ngaânh truyïìn thöng nùng àöång lúán maånh trong viïåc
cung cêëp tin tûác vaâ thöng tin. Nhûäng vñ duå naây àaä bùæt àêìu chó ra con àûúâng ài
àïën caác chiïën lûúåc thaânh cöng trong viïåc taåo ra möåt ngaânh truyïìn thöng hiïåu
quaã vaâ xêy dûång nïìn kinh tïë tri thûác.
Tuy nhiïn, khaã nùng cuãa chuáng ta trong viïåc giaãi quyïët caác vêën àïì maâ ngaânh
kinh doanh tin tûác phaãi àöëi mùåt úã caác nûúác keám phaát triïín laâ sûå trúã ngaåi cuãa viïåc
thiïëu caác söë liïåu thöëng kï so saánh mang tñnh quöëc tïë vïì nhûäng khña caånh nhû
khaã nùng sinh lúåi, hònh thaái súã hûäu, vaâ thõ trûúâng quaãng caáo àõa phûúng. Nhûäng
thöëng kï àoá, vñ duå, cuãa 58 quöëc gia àûúåc Haäng truyïìn thöng Zenith vaâ Hiïåp höåi
Baáo chñ Thïë giúái xuêët baãn haâng nùm, àûúåc thu thêåp àïìu àùån búãi caác nhaâ àêìu tû
quöëc tïë quan têm trong caác thõ trûúâng truyïìn thöng múái nöíi. Trong khi caác nhaâ
àêìu tû trong nûúác coá thïí àoáng möåt vai troâ quan troång trong viïåc biïën àöíi ngaânh
truyïìn thöng cuãa nûúác mònh, thò chó coá möåt vaâi ngûúâi àaä thaânh cöng trong viïåc
naây maâ khöng cêìn àïën sûå àêìu tû tûâ nûúác ngoaâi, vaâ möåt vaâi nûúác àang phaát triïín
khöng cêìn nguöìn àêìu tû lúán tûâ nûúác ngoaâi vêîn coá thïí taåo ra hïå thöëng thu thêåp
thöng tin hoaân chónh, cung cêëp möåt bûác tranh khaã quan vïì tùng trûúãng doanh
thu, hònh thaái àêìu tû, hay thay àöíi vêån mïånh cuãa caác lônh vûåc khaác nhau trong
ngaânh truyïìn thöng.
Vò vêåy, mùåc duâ nhiïìu kïët luêån àûúåc ruát ra coá xu hûúáng thiïn vïì caác thõ trûúâng
múã vaâ nhiïìu triïín voång hún, nhûng vêîn coá thïí coá möåt vaâi nhêån xeát chung. Möåt
trong nhûäng nguyïn nhên khiïën thõ trûúâng truyïìn thöng úã caác nûúác keám phaát
triïín coá xu hûúáng nhêån àûúåc ñt sûå chuá yá tûâ caác nhaâ àêìu tû laâ vò hoå thûúâng bõ haån
chïë nhiïìu hún trong lônh vûåc tûå do baáo chñ. Trong caác cuöåc àiïìu tra haâng nùm vïì
tûå do baáo chñ úã hún 180 quöëc gia khùæp thïë giúái, Viïån Tûå do (xem Viïån Tûå do 2000)
àaä àûa ra nhûäng kïët luêån nhêët quaán vïì mûác tûå do baáo chñ thêëp nhêët ào àûúåc úã
caác quöëc gia ngheâo nhêët úã Nam baán cêìu, àùåc biïåt laâ Trung Àöng, Chêu Phi vaâ
möåt phêìn Chêu AÁ (Hònh 12.1). Nhûäng raâo caãn naây khöng chó haån chïë caác nhaâ
àêìu tû quöëc tïë trong viïåc nghiïn cûáu nhûäng thõ trûúâng naây, maâ chuáng coân laâm
naãn loâng caác nhaâ àêìu tû trong nûúác, nhûäng ngûúâi maâ nïëu khöng coá nhûäng trúã
ngaåi àoá thò coá thïí nhòn nhêån viïåc kinh doanh truyïìn thöng àêìy tiïìm nùng.
Möåt yïëu töë khaác dûúâng nhû laâ sûå phaát triïín cuãa ngaânh kinh doanh quaãng
caáo, möåt nguöìn thu chñnh àöëi vúái hêìu hïët caác töí chûác truyïìn tin àöåc lêåp. ÚÃ caác
nûúác cöng nghiïåp, chi tiïu cho quaãng caáo coá sûå khaác biïåt rêët lúán, tûâ khoaãng
0,68% töíng saãn phêím quöëc nöåi (GDP) úã Phaáp àïën 1,48% úã Myä. ÚÃ caác nûúác àang
phaát triïín vaâ chuyïín àöíi, tó phêìn chi tiïu cho quaãng caáo àang tùng dêìn laâ möåt
Hònh 12.1: Tûå do baáo chñ vaâ caác mûác thu nhêåp, 2000
Tyû leä phaàn traêm caùc nöôùc trong moãi nhoùm thu nhaäp ñöôïc coi laø coù töï do baùo chí
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
Thu nhaäp cao Thu nhaäp Thu nhaäp Thu nhaäp thaáp
trung bình cao trung bình thaáp
Nguöìn: Chó söë cuãa Viïån Tûå do tûúng ûáng vúái tûâng nhoám thu nhêåp theo àõnh nghôa cuãa
Ngên haâng Thïë giúái (2001b)
Hònh 12.2: Quaãng caáo vaâ GDP bònh quên àêìu ngûúâi úã 29 nûúác àang phaát triïín vaâ chuyïín
àöíi, nùm 2000
GDP bình quaân ñaàu ngöôøi (US$)

12.000
Moâng Coå
10.000 Xloâvenia
Pakixtan
Ucraina
Trieàu Tieân
Nga
8.000 AÙchentina
Lítva
Uruguay
Coäng hoøa Seùc
6.000 Braxin
Chileâ Hungary
Malaixia, Extoânia Ba Lan

4.000 Coátxta Rica
Thoå Nhó Kyø
Nam Phi Colombia
Laùtvia
Peâru
2.000 Bungari Thailand
Philíppin
Inñoâneâxia
0
0 AÁn Ñoä Keânia 1 2 3 4
Trung Quoác
Soá phaàn traêm chi tieâu cho quaûng caùo so vôùi GDP
Nguöìn: Hiïåp höåi Baáo chñ Thïë giúái (2001)
chó söë àaáng tin cêåy vïì caác nïìn kinh tïë àang àûúåc caãi thiïån vaâ sûå tiïën böå theo
hûúáng àaåt àïën sûå àöåc lêåp cuãa ngaânh truyïìn thöng (Hònh 12.2). Möåt vêën àïì laâ
caác nûúác àang phaát triïín thûúâng coá möåt thõ trûúâng quaãng caáo bõ haån chïë khùæt
khe, vúái nhaâ nûúác chiïëm möåt phêìn lúán trong caác nöåi dung quaãng caáo.
AÃnh hûúãng cuãa tó lïå biïët chûä thêëp úã nhûäng nûúác coá thu nhêåp thêëp cuäng àùåt
caác haäng truyïìn thöng múái ra àúâi trong möåt thïë goång kòm. Thu nhêåp thêëp ngùn
caãn àöåc giaã vaâ khaán giaã àïën vúái têët caã caác loaåi hònh truyïìn thöng, trong khi tó lïå
biïët àoåc biïët viïët thêëp laâm haån chïë nhu cêìu àöëi vúái caác êën baãn truyïìn thöng vaâ
keáo luâi khaã nùng hêëp thu vaâ hiïíu biïët thöng tin cuãa dên chuáng, duâ chuáng àûúåc
phên phaát dûúái hònh thûác naâo. Trong khi caác nhaâ phên tñch khöng thöëng nhêët
vïì viïåc liïåu truyïìn thöng àöåc lêåp vaâ thiïët thûåc coá phaãi laâ saãn phêím cuãa möåt nïìn
kinh tïë hûng thõnh hay chó laâ möåt trong nhûäng nguyïn nhên cuãa noá, caã hai àiïìu
naây dûúâng nhû àïìu luön ài keâm vúái nhau.
Sûác maånh cuãa ngaânh truyïìn thöng thûúâng ài song song vúái sûác maånh cuãa nïìn
kinh tïë quöëc dên (Hònh 12.3). Sûác maånh cuãa ngaânh truyïìn thöng, àûúåc biïíu diïîn
trïn truåc tung, phaãn aánh caác thûúác ào theo doäi phaåm vi aãnh hûúãng cuãa baáo chñ
vaâ truyïìn thöng àiïån tûã cuäng nhû mûác àöåc lêåp tûúng àöëi cuãa chuáng. Tònh hònh
kinh tïë, àûúåc biïíu diïîn trïn truåc hoaânh, phaãn aánh möåt böå göìm 21 biïën bao göìm
GDP àêìu ngûúâi, mûác núå nêìn vaâ thûúng maåi. Nhûäng con söë àûúåc trñch ra tûâ Chó
söë Tam giaác vïì sûå giaâu coá cuãa caác quöëc gia. Àûúåc cêåp nhêåt hai lêìn möåt nùm tûâ
nùm 1996, chó söë naây xïëp haång 70 nûúác àang phaát triïín dûåa trïn 63 biïën söë.
Trûúác thïìm thiïn niïn kyã, caác nûúác nhû Bïlaruát vaâ Dimbabuï àaä thu àûúåc
kinh nghiïåm tûâ suy thoaái kinh tïë cuâng vúái viïåc phuåc höìi möåt loaåt nhûäng haån
chïë chñnh trõ àöëi vúái truyïìn thöng vaâ tûå do ngön luêån. Thûåc vêåy, nïìn kinh tïë
àang suy thoaái cuãa Dimbabuï keáo theo sûå suåp àöí vïì chñnh trõ cuãa chñnh phuã
Mugabe àaä tùng aáp lûåc vïì taâi chñnh lïn caác töí chûác truyïìn thöng tin tûác, bïn
caånh àoá laâ caác cuöåc àaân aáp khùæc nghiïåt hún cuãa nhaâ nûúác. Extönia vaâ Àaâi Loan
(Trung Quöëc) àaä àaåt àûúåc thûá haång cao hún caã vïì truyïìn thöng vaâ nïìn kinh tïë.
Trong möåt triïín voång tûúi saáng nhû vêåy, möåt nïìn kinh tïë vûäng maånh hún seä taåo
ra nhiïìu nguöìn thu hún tûâ quaãng caáo, maâ cuâng vúái nïìn taãng laâm giaãm búát sûå
hoaâi nghi vaâo nïìn chñnh trõ, seä taåo nhiïìu cú höåi hún cho caác haäng truyïìn thöng
múã röång hoaåt àöång ra caác thõ trûúâng múái vaâ/hoùåc vúái caác hònh thûác múái.
Hònh 12.3: Sûác maånh truyïìn thöng vaâ tònh hònh kinh tïë úã möåt söë nûúác, giai àoaån 2000-2001
Chæ soá veà söùc maïnh truyeàn thoâng
800
700
600
Extoânia
Uruguay Ñaøi Loan (Trung Quoác)
500
400 Rumani Ailen

Coäng hoøa daân chuû
Maroác Trieàu Tieân
300
Malaixia
200 Beâlaruùt
Dimbabueâ Boátxoana
100
Keânia Xri Lanca
Campuchia
0
300 400 500 600 700
Chæ soá veà neàn kinh teá
Nguöìn: Söë liïåu cuãa Viïån Caác vêën àïì vïì Tiïìn tïå
Liïn quan àïën xu hûúáng gia tùng “khoaãng caách söë” trïn thïë giúái, cêìn chuá yá
rùçng, liïn kïët cöng nghïå cao noái chung thûúâng keáo theo nùng lûåc truyïìn thöng
cöng nghïå thêëp. Theo Norris (2001, tr.51):
Caác nûúác giaâu thöng tin nhû Thuåy Àiïín, Myä, vaâ Öxtrêylia khöng chó ài àêìu
trong lônh vûåc Internet maâ coân trong viïåc phên phöëi caác saãn phêím truyïìn thöng
khaác nhû baáo àoåc, àaâi vaâ ti vi, maáy tñnh caá nhên, àiïån thoaåi di àöång vaâ cöë àõnh.
Möëi tûúng quan naây cho thêëy viïåc tiïëp cêån têët caã caác phûúng tiïån truyïìn thöng
khaác àïìu coá chung möåt phûúng diïån thöëng nhêët duy nhêët. Coá ñt sûå khaác biïåt
trong viïåc sûã duång truyïìn thöng cuä vaâ múái; tó lïå cuãa nhûäng thiïët bõ trûåc tuyïën
úã möîi nûúác hêìu nhû coá tûúng quan chùåt cheä àïën viïåc phên böí töíng àaâi, àiïån
thoaåi vaâ maáy tñnh caá nhên, nhûng noá cuäng liïn quan chùåt cheä vaâ àaáng kïí vúái
viïåc phên phöëi àaâi thu thanh, vö tuyïën vaâ baáo àoåc úã möîi quöëc gia. Àiïìu naây coá
nghôa laâ dên cû söëng úã nhûäng xaä höåi ngheâo nhêët, thöng tin cuãa thïë giúái nhû úã
Buöëckina Phaxö, Yïmen vaâ Viïåt Nam. Phêìn lúán ngûúâi dên ngheâo seä khöng tiïëp
cêån àûúåc àïën nhiïìu hònh thûác cöng nghïå thöng tin, kïí caã truyïìn thöng àaåi
chuáng truyïìn thöëng nhû àaâi phaát thanh vaâ baáo chñ, cuäng nhû truyïìn thöng hiïån
àaåi nhû àiïån thoaåi di àöång vaâ maáy tñnh caá nhên.
Sûå khaác biïåt trong viïåc sûã duång Internet coá thïí laâ hêåu quaã cuãa sûå khaác biïåt vïì
thu nhêåp, nhûng möåt söë thûúác ào àaä phoáng àaåi taác àöång naây. Theo Norris, úã Anh,
nhûäng höå gia àònh giaâu coá nhêët sûã duång thiïët bõ trûåc tuyïën nhiïìu hún 5 lêìn so vúái
nhûäng höå ngheâo nhêët. Hònh thaái tûúng tûå cuäng töìn taåi giûäa caác nûúác giaâu vaâ nûúác
ngheâo. ÚÃ nhûäng nûúác giaâu, töëc àöå kïët nöëi nhanh hún, àöå öín àõnh cao hún, vaâ chi
phñ truy cêåp giaãm àaä laâm tùng söë ngûúâi sûã duång Internet, trong khi chi phñ cao vaâ
dõch vuå ngheâo naân úã caác nûúác àang phaát triïín àaä taåo ra nhiïìu raâo caãn cöë hûäu.
Khi caác nûúác chuyïín sang hïå thöëng kinh tïë dûåa trïn thöng tin vaâ àõnh hûúáng
thõ trûúâng nhiïìu hún thò chñnh caác haäng truyïìn thöng seä laâ nhûäng ngûúâi ài àêìu
(Hònh 12.4). Nhêåt baáo Kinh tïë Maeil cuãa Xúun laâ möåt vñ duå, túâ baáo naây àaä laâ möåt
trong nhûäng àún võ ài àêìu trong viïåc àûa Haân Quöëc tiïën àïën möåt nïìn kinh tïë
tri thûác. Dûåa trïn sûác maånh cuãa túâ baáo vúái tû caách laâ möåt nguöìn thöng tin vaâ sûã
duång àöåi nguä caán böå thu thêåp tin tûác àaä àûúåc àaâo taåo cuãa cöng ty , öng Dae-
Whan Chang, Chuã tõch vaâ laâ nhaâ xuêët baãn, àaä thiïët lêåp möåt cöíng Intenet haâng
àêìu cuãa Haân Quöëc. Ngaây nay, caác thuï bao dõch vuå Intenet úã Haân Quöëc tùng
trûúãng vúái möåt trong nhûäng töëc àöå nhanh nhêët thïë giúái, vúái hún 20% dên söë coá
khaã nùng truy cêåp Internet - cao hún hêìu hïët caác nûúác Chêu Êu (Ngên haâng Thïë
giúái 2001a, tr.113). Chang khùèng àõnh rùçng viïåc xêy dûång uy tñn cho haäng
truyïìn thöng cuãa öng trúã thaânh möåt nguöìn phên tñch, chia seã kiïën thûác, vaâ
thöng tin coá chêët lûúång laâ yïëu töë haâng àêìu taåo ra lúåi nhuêån cho cöng ty.
Hònh 12.4: Sûå thõnh haânh cuãa truyïìn thöng truyïìn thöëng vaâ múái úã möåt söë khu vûåc
Nguöìn: Norris (2001, trang 52)
Sûå thûã nghiïåm úã Trung Êu
Trung Êu laâ möåt phoâng thñ nghiïåm hûäu ñch cho viïåc nghiïn cûáu möëi quan hïå
giûäa truyïìn thöng tin tûác vaâ möi trûúâng kinh tïë maâ caác haäng truyïìn thöng hoaåt
àöång. Trong hêìu hïët caác cuöåc caãi caách súám thaânh cöng úã khu vûåc Trung Êu,
truyïìn thöng tin tûác coá thïí mang laåi caã lúåi nhuêån vaâ àoáng goáp cho nhûäng thay
àöíi vaâ caãi caách kinh tïë vûúåt bêåc. Chuyïín àöíi kinh tïë thûúâng àûúåc phaãn aánh trûåc
tiïëp qua möi trûúâng truyïìn thöng tin tûác, àöi khi dêîn àïën sûå thay àöíi nhanh
trong hònh thûác súã hûäu truyïìn thöng, caác hònh thaái àêìu tû vaâ caånh tranh. Trung
Êu cuäng laâ núi maâ trong khoaãng möåt thêåp kyã àaä traãi qua möåt sûå dõch chuyïín,
xuêët phaát tûâ cú chïë kiïím duyïåt nghiïm ngùåt, chñnh phuã kiïím soaát vaâ taâi trúå cho
ngaânh truyïìn thöng, sang phaát triïín truyïìn thöng thaânh möåt ngaânh kinh
doanh, tûå haåch toaán qua viïåc xuêët baãn caác túâ baáo, taåp chñ, caác chûúng trònh
truyïìn thöng chêët lûúång cao, baán caác saãn phêím truyïìn thöng naây vaâ caác chûúng
trònh quaãng caáo àïí taâi trúå cho sûå tùng trûúãng vaâ phaát triïín cuãa ngaânh.
Trong khi nhiïìu chñnh phuã Trung Êu vêîn quaãn lyá möåt phêìn ngaânh kinh
doanh truyïìn hònh, thò truyïìn thöng baáo viïët vaâ phaát thanh àaä àûúåc tû nhên
hoáa röång raäi vaâ àoaån tuyïåt vúái sûå höî trúå taâi chñnh cuãa nhaâ nûúác. Vñ duå, úã Cöång
hoâa Seác, Hunggari vaâ Ba Lan, quaá trònh chuyïín àöíi àaä gêìn nhû hoaân thaânh, vúái
hònh thaái súã hûäu vaâ àêìu tû, cú cêëu luêåt phaáp, vaâ sûå haânh nghïì nhaâ baáo àûúåc
phoãng theo caác nûúác Têy Êu laáng giïìng. Chêët lûúång cuãa truyïìn thöng úã Trung
Êu cuäng àûúåc caãi thiïån, vúái caác chûúng trònh coá nöåi dung chuyïn àïì vïì kinh
tïë, hoaåt àöång kinh doanh trong nûúác, chi tiïu cuãa chñnh phuã, vaâ tham nhuäng.
Quaá trònh chuyïín àöíi naây qua 10 nùm thay àöíi sêu sùæc vaâ nhanh choáng, laâ
baâi hoåc cho caác nûúác khaác úã Nam vaâ Àöng Êu – vaâ thûåc ra laâ toaân thïë giúái – laâ
nhûäng nûúác coá cuâng àùåc àiïím vaâ àöëi mùåt vúái cuâng caác vêën àïì maâ caác nûúác
Trung Êu gùåp phaãi trong viïåc tùng chêët lûúång vaâ khaã nùng töìn taåi vïì kinh tïë
cuãa caác haäng truyïìn thöng. Chùæc chùæn laâ caác nûúác Trung Êu coá möåt vaâi lúåi thïë
maâ caác nûúác khaác khöng coá. Khu vûåc cöng vaâ caãi caách luêåt phaáp, taái cú cêëu nïìn
kinh tïë, vaâ tû nhên hoáa röång khùæp àaä àoáng vai troâ quan troång trong kïët quaã maâ
Trung Êu àaä àaåt àûúåc. Hêìu hïët caác nûúác cuäng àûúåc lúåi tûâ sûå laänh àaåo chñnh trõ
dên chuã kiïn àõnh vúái cam kïët maånh meä höåi nhêåp Chêu Êu.
Tuy nhiïn, xem xeát kyä lûúäng lõch sûã cuãa ngaânh truyïìn thöng tin tûác úã Trung
Êu cho thêëy, baãn thên truyïìn thöng tin tûác - nhûäng ngûúâi quaãn lyá, chuã súã hûäu,
vaâ caác biïn têåp viïn, caác nhaâ baáo - àïìu àoáng vai troâ quan troång trong cêu
chuyïån naây khöng keám gò caác cú quan nhaâ nûúác. Thêåt vêåy, caác túâ nhêåt baáo chêët
lûúång cao nhû Gazeta Wyborcza vaâ Rzeczpospolita úã Ba Lan, Neápszabadsaág úã
Hunggari, vaâ Mlada fronta DNES úã Cöång hoâa Seác àaä traãi qua möåt quaá trònh thay
àöíi nöåi böå vaâ taái phaát kiïën. Möîi túâ baáo àïìu nhêån àûúåc sûå giuáp àúä tûâ caác nhaâ àêìu
tû nûúác ngoaâi, vaâ möîi túâ baáo naây laåi minh hoåa cho têìm quan troång cuãa cú chïë
quaãn lyá töët vaâ nguöìn taâi chñnh àöåc lêåp nhû nhûäng yïëu töë chuã chöët trong quaá
trònh hònh thaânh ngaânh truyïìn thöng àöåc lêåp.
Têìm quan troång cuãa cú chïë quaãn lyá vaâ kyä nùng kinh doanh töët trong quaá
trònh chuyïín àöíi trúã thaânh möåt trong nhûäng bñ quyïët cuãa nhûäng ngûúâi söëng
trong thúâi kyâ naây. Tatiana Repkova, ngûúâi àaä thiïët lêåp vaâ àiïìu haânh möåt túâ tuêìn
baáo kinh tïë vaâo nhûäng nùm àêìu cuãa quaá trònh chuyïín àöíi úã Slövakia, vaâ bêy giúâ
laâ töíng biïn têåp vaâ ngûúâi xuêët baãn cuãa túâ Sûå thêåt, túâ nhêåt baáo chñnh cuãa Slövakia,
àaä thêëy rùçng nhûäng kyä nùng baâ àaä hoåc àûúåc cuäng rêët cêìn úã Nga, Ucraina, vaâ
nhûäng núi khaác nûäa. Bïn caånh nhiïåm vuå xuêët baãn, baâ àaä àöìng yá chia seã nhûäng
kiïën thûác cuãa mònh thöng qua caác cuöåc thaão luêån àûúåc Viïån Ngên haâng Thïë
giúái, Hiïåp höåi Baáo chñ thïë giúái, Quyä Reuters, vaâ caác töí chûác khaác töí chûác. Khi
àûúåc chûáng kiïën sûå mong moãi nhûäng kiïën thûác, baâ àaä quyïët àõnh ghi laåi trong
möåt cuöën cêím nang lúán daânh cho caác nhaâ quaãn lyá baáo chñ cuãa caác nïìn dên chuã
múái nöíi. Trong phêìn giúái thiïåu cuöën cêím nang chi tiïët daâi 468 trang naây, baâ àaä
viïët (Repkova 2001, tr. Xii): “Sûå laänh àaåo vaâ quyïìn tûå quyïët thò khöng thïí nhêåp
khêíu àûúåc. Bñ quyïët thò coá thïí.”
Möåt trong nhûäng baâi hoåc quan troång maâ caác nhaâ quaãn lyá phaãi hoåc laâ laâm thïë
naâo àïí hoaåt àöång àûúåc trong böëi caãnh nïìn kinh tïë coá nhiïìu biïën àöång úã caác
nûúác chuyïín àöíi vaâ àang phaát triïín. Nùm 2000 laâ nùm àêìu tiïn cuãa thêåp kyã àaä
qua, khi têët caã caác nûúác nguyïn laâ thaânh viïn cuãa Cöng ûúác Vaácsava àaä àaåt
àûúåc töëc àöå tùng trûúãng dûúng. Trong suöët thêåp kyã àêìu tiïn cuãa quaá trònh
chuyïín àöíi, têët caã caác nûúác trong khu vûåc àaä traãi qua nhûäng thay àöíi gêy töín
thûúng vaâ sai lêìm. Trong khi nïìn kinh tïë cuãa Ba Lan chuyïín hûúáng nhanh nhêët
vaâ phuåc höìi tùng trûúãng vaâo nùm 1992, thò Cöång hoâa Seác vaâ Hunggari phaãi chõu
sûå suåt giaãm àïën hai con söë vaâo nùm 1991 vaâ mêët hai nùm nûäa múái bùæt àêìu giai
àoaån phuåc höìi.
Trong suöët thúâi kyâ thay àöíi naây, nhiïìu haäng kinh doanh tin tûác àaä thêët baåi,
vaâ nhûäng haäng coân töìn taåi phaãi traãi qua möåt thúâi kyâ suy giaãm keáo daâi. Sûå suåp
àöí cuãa nhiïìu túâ baáo viïët àaä gêy êën tûúång àùåc biïåt, vaâ kïët quaã laâ sûå tùng lïn
tûúng àöëi cuãa giaá baáo, sûå suåt giaãm vïì sûác mua cuãa ngûúâi àoåc, vaâ tùng nhu cêìu
vïì truyïìn hònh. Viïåc giaá baáo tùng - àaä tûâng laâ möåt haâng hoáa gêìn nhû miïîn phñ
trong nïìn kinh tïë kïë hoaåch hoáa têåp trung núi maâ dên chuáng coá ñt thûá khaác àïí
mua - liïn quan àïën viïåc giaãm maånh nhu cêìu vïì haâng hoáa naây. Noái möåt caách
cuå thïí, baáo chñ dûåa chuã yïëu vaâo caác saåp baán baáo vaâ àöåc giaã àùåt baáo daâi haån. Sûå
thiïëu vùæng thõ trûúâng quaãng caáo phaát triïín coá nghôa laâ hoå coá ñt sûå lûåa choån àïí
tùng giaá bòa nhùçm tùng doanh thu. ÚÃ Ba Lan, möåt nûúác thaânh cöng trong quaá
trònh chuyïín àöíi, baáo viïët àaä bõ suåt giaãm liïn tuåc àïën 73% trong giai àoaån 1996-
2000 (Hònh 12.5).
Nhûäng caá nhên kiïn trò quaãn lyá vúái tû caách nhû möåt öng chuã trong ngaânh
kinh doanh tin tûác vaâ nhûäng ngûúâi tham gia vaâo ngaânh naây àaä phaãi chõu àûång
rêët nhiïìu khoá khùn caá nhên trûúác khi tòm àûúåc chöî àûáng cho mònh trong möi
trûúâng múái. Thêåm chñ, chó möåt vaâi cêu chuyïån vïì thaânh cöng phi thûúâng cuãa
möåt vaâi ngûúâi chuã trûúng caãi caách cuäng àaä àuã thuyïët phuåc caác nhaâ àêìu tû trong
nûúác vaâ nûúác ngoaâi rùçng kinh doanh truyïìn thöng laâ coá tûúng lai. ÚÃ hêìu hïët caác
nûúác trong khu vûåc, caác nhaâ àêìu tû nûúác ngoaâi laâ yïëu töë chñnh trong viïåc
chuyïín hûúáng vaâ giuáp ngaânh truyïìn thöng tin tûác caãi caách hoaåt àöång cuãa mònh,
phaát triïín maånh cú cêëu quaãn lyá, vaâ giûä vûäng sûå àöåc lêåp cuãa hoå trûúác nhûäng öng
chuã cuä. Theo Repkova (2001, tr.9): “ÚÃ nhûäng quöëc gia kïë hoaåch hoaá têåp trung
trûúác àêy, sûå kiïím duyïåt ngaânh truyïìn thöng, vöën àûúåc xem nhû raâo caãn chñnh
Hònh 12.5: Söë phêìn trùm thay àöíi trong lûúång phaát haânh nhêåt baáo úã möåt söë nûúác Trung
Êu, 1996-2000
àöëi vúái tûå do ngön luêån, àaä bõ thay thïë chuã yïëu bùçng aáp lûåc kinh tïë… Àöåc lêåp
laâ möåt àiïìu töët, mùåc duâ khöng phaãi luác naâo noá cuäng àûúåc hiïíu nhû vêåy.”
Caác nhaâ àêìu tû nûúác ngoaâi àaä tin rùçng, caác nûúác Trung Êu seä súám mang laåi
tó suêët lúåi nhuêån àêìu tû giöëng nhû nhûäng gò hoå àaä coá úã caác nûúác Têy Êu. Trong
suöët thêåp niïn 90, Têåp àoaân Bonnier cuãa Thuåy Àiïín àaä àêìu tû vaâo rêët nhiïìu
nhêåt baáo vaâ nguyïåt san úã Extönia, Laátvi, Litva, vaâ Ba Lan. Shibsted ASA cuãa
Nauy àaä mua quyïìn súã hûäu úã Extönia, vaâ Ringier AG cuãa Thuåy Sô àaä àêìu tû
vaâo möåt söë tuêìn baáo vaâ nguyïåt san vïì kinh tïë vaâ kinh doanh nhû túâ Lúåi nhuêån
vaâ túâ T’yden (túâ Tuêìn baáo) cuãa Cöång hoâa Seác, túâ Vöën vaâ Thaânh cöng cuãa Rumani,
vaâ túâ Lúåi nhuêån cuãa Xlövakia. Bertelsmann AG cuäng tiïëp cêån vaâo khu vûåc, tòm
kiïëm lúåi nhuêån úã caác túâ nhêåt baáo vaâ taåp chñ cuãa Hunggari, Ba Lan, Rumani, vaâ
Xlövakia. Nùm 1996 nhaâ xuêët baãn cuãa túâ Westdeutsche Allgemeine Zeitung, túâ
nhêåt baáo lúán cuãa Àûác, àaä taåo ra möåt cuöåc buát chiïën bùçng caách mua àûát gêìn 80%
töíng söë baáo phaát haânh úã Bungari, bao göìm hai túâ baáo khöí nhoã baán chaåy nhêët
cuãa quöëc gia naây, túâ Trud (Lao àöång) vaâ túâ 24 Chasa (24 giúâ).
Trong khi vai troâ cuãa caác nhaâ àêìu tû nûúác ngoaâi laâ rêët quan troång, thò Tarmu
Tammerk, giaám àöëc quaãn lyá cuãa Hiïåp höåi Baáo chñ Extönia, laåi lo lùæng vïì khaã
nùng caác haäng truyïìn thöng seä rúi vaâo tay möåt söë quaá ñt nhaâ àêìu tû nïn khöng
thïí coá àûúåc möåt sûå caånh tranh laânh maånh. “Àa nguyïn vöën laâ thûá rêët khoá àïí
chiïën thùæng thò hiïån vêîn coân rêët moãng manh”, öng ta noái trong möåt cuöåc phoãng
vêën. “ÚÃ Extönia, chuáng töi coá caác thõ trûúâng trong àoá phaát thanh, truyïìn hònh,
tuêìn baáo, baáo buöíi saáng vaâ caác túâ baáo buöíi chiïìu, têët caã àïìu thuöåc vïì cuâng möåt
têåp àoaân. Trong tònh traång nhû vêåy, rêët dïî vêån àöång cho möåt chûúng trònh nghõ
sûå chñnh trõ”. Tuy nhiïn, öng ta vêîn cho rùçng taác àöång chung vêîn rêët tñch cûåc.
Khi túâ Aripaev (Ngaây Kinh doanh) cuãa Têåp àoaân Bonnier bùæt àêìu haânh nghïì
theo qui tùæc àaåo àûác trong àoá cêëm caác nhaâ baáo cuãa mònh nhêån tiïìn àïí trao àöíi
tin tûác xaác thûåc vïì caác têåp àoaân kinh doanh, thò túâ baáo naây àaä taåo ra àûúåc möåt
mö hònh múái cho caác haäng truyïìn thöng khaác trong ngaânh noi theo, vaâ hiïåp höåi
baáo chñ àaä aáp duång caác qui tùæc tûúng tûå vaâo nùm 1999. “Sûå tûå àiïìu chónh àang
bùæt àêìu diïîn ra”, Tammerk noái, “vaâ nhûäng nhaâ àêìu tû nûúác ngoaâi naây àang
àoáng vai troâ quan troång trong viïåc giuáp àúä moåi ngûúâi nhêån thêëy hoaåt àöång tûå
àiïìu chónh naây khaác hùèn vúái sûå tûå kiïím duyïåt trûúác àêy”.
Quyïët àõnh cuãa Ba Lan vïì viïåc trao cho túâ baáo cuãa chñnh phuã Rzeczpospolita
sûå àöåc lêåp trong biïn soaån, vaâ thêåm chñ caã trong vêën àïì taâi chñnh, laâ möåt vñ duå
vïì viïåc laâm thïë naâo àïí caác quyïët àõnh àûúåc àûa ra úã möåt cêëp chñnh trõ coá thïí múã
ra möåt quaá trònh thay àöíi tñch cûåc maâ caã ngaânh truyïìn thöng vaâ xaä höåi àïìu àûúåc
hûúãng nhiïìu lúåi ñch. Túâ baáo naây àûúåc thaânh lêåp vaâo nhûäng nùm 1920 vaâ traãi qua
nhiïìu chïë àöå vaâ àaãng phaái chñnh trõ trong suöët lõch sûã cuãa mònh, cuöëi cuâng vaâo
nhûäng nùm 1980 trúã thaânh túâ baáo cuãa chñnh phuã Ba Lan theo àûúâng löëi quên
luêåt phoâng thuã. Nhû nhûäng túâ baáo àang coá mùåt úã caác nûúác XHCN cuä, túâ baáo
naây phuå thuöåc nhiïìu vaâo sûå trúå cêëp chñnh trõ vaâ taâi trúå kinh phñ cuãa chïë àöå.
Trong khi möåt söë nhên vêåt trong chñnh phuã Àoaân kïët múái, laâ chñnh phuã àaä lïn
nùæm quyïìn vaâo thaáng 9 nùm 1989, caãm thêëy khaá vui mûâng vò coá möåt caái loa àïí
phaát oang oang àûúâng löëi nhaâ nûúác, thò Thuã tûúáng Tadeusz Mazowiecki àaä coá
têìm nhòn khaác: baáo chñ àöåc lêåp coá thïí àûa Ba Lan bûúác vaâo thïë giúái hiïån àaåi.
Nhûäng thaáng àêìu cuãa chïë àöå múái àaä toã ra taân nhêîn vúái Rzeczpospolita. Bõ cùæt
mêët nguöìn ngên saách tûâ chñnh phuã vaâ bõ döìn àêíy trong möåt nïìn kinh tïë yïëu
keám, ban trõ sûå toâa soaån àaä phaãi vêåt löån àïí cûáu túâ baáo khoãi tònh traång àoáng
cûãa. Trong möåt thúâi gian, caác nhaâ baáo àûúåc nhêån möåt phêìn lûúng cuãa hoå bùçng
caác túâ baáo, möåt söë túâ baáo naây sau àoá laåi àûúåc baán taåi nhaâ ga trung têm vaâ caác
khu vûåc coá mêåt àöå giao thöng cao úã Vaácsava. Tuy nhiïn, xu thïë àaä súám àöíi
hûúáng. Trong voâng vaâi thaáng kïí tûâ khi túâ baáo chñnh thûác trúã thaânh àöåc lêåp
nùm 1991, möåt nhaâ àêìu tû nûúác ngoaâi, têåp àoaân baáo chñ Hersant cuãa Phaáp, àaä
mua 49% cöí phêìn cuãa haäng vaâ àaä giuáp toâa soaån nêng cêëp cöng nghïå vaâ caác nhaâ
maáy in cuãa noá.
Thûâa nhêån rùçng nïìn kinh tïë múái cuãa Ba Lan àaä taåo ra nhu cêìu thöng tin vïì
thõ trûúâng chûáng khoaán, vïì caãi caách ngên haâng, vaâ vïì phaáp luêåt múái, nhûäng
ngûúâi quaãn lyá múái cuãa túâ Rzeczpospolita àaä tûå àaâo taåo vaâ bùæt àêìu taåo ra möåt túâ
baáo àûa tin caác sûå kiïån vaâ coá chêët lûúång cao àûúåc taâi trúå dûåa vaâo doanh söë phaát
haânh vaâ quaãng caáo. Túâ baáo àaä múã röång vaâ caãi tiïën viïåc àûa tin cuãa noá vïì lônh
vûåc kinh doanh vaâ kinh tïë, taåo ra “nhûäng trang xanh” nöíi tiïëng hiïån nay, ghi
cheáp vïì sûå chuyïín àöíi kinh tïë úã Ba Lan. Túâ baáo àaä goáp phêìn giaãi thñch chûúng
trònh tû nhên hoáa haâng loaåt cho ngûúâi dên Ba Lan bònh thûúâng hiïíu, laâ haâng
triïåu ngûúâi maâ böîng nhiïn thêëy mònh trúã thaânh caác cöí àöng. Noá àaä tiïëp cêån
àûúåc nhûäng ngûúâi ra quyïët àõnh cuãa Ba Lan, laâm cho túâ baáo trúã thaânh möåt túâ
baáo khöng thïí khöng àoåc àöëi vúái nhûäng ngûúâi giaâu nhêët vaâ coá giaáo duåc nhêët úã
Ba Lan. Hoå cuäng nghiïîm nhiïn trúã thaânh àöåi nguä àöåc giaã maâ nhûäng ngûúâi
quaãng caáo non núát cuãa àêët nûúác naây àang cöë gùæng vûún túái. Cho àïën cuöëi thêåp
niïn 1990, nhoám àöåc giaã laâ caác doanh nghiïåp coá uy tñn cao àaä taåo ra hún möåt
nûãa doanh thu quaãng caáo cho túâ baáo naây.
Hònh 12.6. Sûå tùng trûúãng chi phñ quaãng caáo úã möåt söë nûúác Trung Êu, 1994-2000
(Theo chó söë 1994 = 100)
1.000
Ba Lan
800
Hunggari
600
Xloâveânia
400
Coäng hoaø Seùc

200
Nga
0
1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

Mùåc duâ lûúång baáo phaát haânh giaãm möåt caách àaáng kïí trong giai àoaån chuyïín
àöíi, viïåc khai sinh ra ngaânh quaãng caáo vaâ thõ trûúâng àaä goáp phêìn buâ àùæp cho
sûå giaãm suát naây (Hònh 12.6), vaâ caác haäng truyïìn thöng tin tûác múái àoáng möåt vai
troâ quan troång trong viïåc kñch thñch nhu cêìu quaãng caáo cuãa caác doanh nghiïåp
múái thuöåc khu vûåc tû nhên trong nïìn kinh tïë. Caác nhaâ quaãn lyá cuãa caác haäng
truyïìn thöng tin tûác, nhûäng ngûúâi àaä hoåc caách khai thaác nguöìn doanh thu múái
naây, chñnh laâ nhûäng ngûúâi àaä cheâo laái àïí söëng soát trong quaá trònh chuyïín àöíi.
Nga: Àúm hoa vaâ luåi taân
Khöng coá núi naâo coá sûå liïn kïët vúái caác àiïìu kiïån kinh tïë xung quanh – vaâ sûå
thùng trêìm cuãa quaá trònh chuyïín àöíi kinh tïë cheo leo - laåi àûúåc minh hoåa roä
raâng nhû úã Nga. Trong khi Nga àaä traãi qua möåt sûå thùng hoa àaáng khêm phuåc
vïì viïåc múã cûãa vaâ tûå do truyïìn thöng trong hai nùm àêìu cuãa thêåp niïn 90 sau
khi Liïn Xö suåp àöí, thò vùn hoáa truyïìn thöng múái àaä phaãi àoå sûác vúái caác thûåc
tïë aãm àaåm cuãa sûå suy suåp kinh tïë maâ noá bõ cuöën theo. Sûå suy thoaái àoá – qua
möåt thêåp kyã maâ thu nhêåp bònh quên àêìu ngûúâi giaãm xuöëng hún 50% – àaä taåo
àiïìu kiïån khiïën cho truyïìn thöng rúi vaâo tay nhûäng ngûúâi baão trúå bõ chñnh trõ
hoaá cao àöå, caã tû nhên vaâ nhaâ nûúác, nhûäng ngûúâi àaä duâng truyïìn thöng naây
àïí mûu cêìu caác muåc àñch chñnh trõ heåp hoâi cuãa hoå.
Sûå chuyïín àöíi kinh tïë cuãa Nga laâ quaá trònh chuyïín àöíi àêìy gian khöí nhûng
khöng phaãi laâ höîn loaån nhêët khu vûåc. Nöåi chiïën úã Bancùng, Capcadú vaâ Trung
AÁ àaä gêy ra caác àiïìu kiïån töìi tïå khöng thïí tûúãng tûúång àûúåc úã caác vuâng naây cuãa
Lan Liïn bang Xö viïët cuä. Giûäa nhûäng nùm 1990 vaâ 1999, Nga àaä phaãi gaánh chõu
möåt sûå suåt giaãm GDP bònh quên haâng nùm laâ 6,1%, vúái sûå bêët bònh àùèng tùng
lïn giûäa ngûúâi giaâu vaâ ngûúâi ngheâo vaâ caác khu vûåc ngheâo khöí khöën cuâng rêët
gari
röång lúán (Ngên haâng Thïë giúái 2001b). Grudia vaâ Ucraina coân phaãi traãi qua tònh
traång suy thoaái khöëc liïåt hún: cho àïën cuöëi nùm 1994, nïìn kinh tïë Grudia àaä suy
nia giaãm àïën mûác chó coân bùçng 20% nhûäng gò àaáng giaá cuãa 5 nùm trûúác.
Tuy nhiïn, cêu chuyïån cuãa nûúác Nga coá möåt aãnh hûúãng sêu sùæc àïën sûå phaát
Seùc triïín cuãa ngaânh truyïìn thöng úã caác nûúác theo nïìn kinh tïë kïë hoaåch hoáa têåp
trung khaác trûúác àêy, vaâ cho thêëy têìm quan troång khöng chó cuãa khuön khöí thïí
Nga chïë vaâ phaáp lyá cho hoaåt àöång cuãa truyïìn thöng maâ coân cuãa kyä nùng kinh doanh
vaâ sûå nhaåy beán trong quaãn lyá cuãa nhûäng ngûúâi àiïìu haânh caác töí chûác truyïìn
2000 thöng. Thay vò cöë gùæng hoùåc buöåc phaãi söëng soát trong möåt thõ trûúâng múã, phêìn
lúán caác haäng truyïìn thöng Nga vûâa cöë gùæng trúã nïn àöåc lêåp nhiïìu hún trong
viïåc biïn têåp, laåi vûâa tiïëp tuåc töìn taåi dûåa vaâo caác khoaãn taâi trúå tûâ caác cú quan
nhaâ nûúác hoùåc nhûäng nhaâ baão trúå kinh doanh. Àêy laâ möåt cöng thûác cuãa sûå thêët
baåi. Khöng chó caác khoaãn tiïìn thanh toaán tûâ caác cú quan nhaâ nûúác quaá nhoã cho
viïåc baão àaãm tñnh saáng taåo cuãa möåt haäng truyïìn thöng hiïån àaåi maâ sûå phuå
thuöåc liïn tuåc cuãa caác haäng truyïìn thöng vaâo caác nhaâ baão trúå thiïn võ khöng àuã
taåo ra möåt hoaåt àöång baáo chñ chêët lûúång cao hoùåc àïí thuyïët phuåc ngûúâi àoåc vïì
giaá trõ cuãa truyïìn thöng trong möi trûúâng hêåu Xö viïët múái. Möåt nhaâ phên tñch
vïì xu hûúáng truyïìn thöng cuãa Nga, Ellen Mickiewicz, Giaám àöëc Trung têm
DeWitt Wallace úã trûúâng Àaåi hoåc Duke, nhêån thêëy rùçng nhûäng ngûúâi àoåc àiïín
hònh coá àiïìu chónh thûúâng xuyïn trûúác nhûäng sûå boáp meáo naây. Ngûúâi àoåc Nga,
baâ ta noái trong möåt cuöåc phoãng vêën vaâo thaáng 8 nùm 2002, coá sûå chïnh lïåch
khöng àaáng kïí vïì àöå chñnh xaác vaâ tin cêåy, luön hiïíu rùçng “thöng tin khöng coá
trong àoá vaâ chñnh baãn thên noá cuäng khöng phaãi laâ möåt thûá haâng hoáa lêu bïìn”.
Tûâ lúåi thïë naây, hoå coi àêìu ra cuãa truyïìn thöng laâ têåp húåp vö söë caác baâi phoáng
sûå àêìy thaânh kiïën, gùæn vúái nhau trong möåt sûå lùæp gheáp maâ ngûúâi tiïu duâng coá
thïí tûå choån loåc cho mònh.
Nhûäng vêën àïì úã Nga bùæt nguöìn tûâ hïå thöëng Xö viïët cuä, laâ hïå thöëng maâ baáo
chñ laâ nhûäng baánh rùng cuãa möåt cöî maáy tuyïn truyïìn vêån haânh trún tru. Söë
lûúång phaát haânh cuãa caác túâ nhêåt baáo quöëc gia rêët lúán – túâ Sûå thêåt àaä in 11 triïåu
baãn möåt ngaây – vaâ caác haäng truyïìn thöng àûúåc trang bõ àïën têån rùng, tûâ vùn
phoâng cho àïën nhaâ in. Khi Liïn Xö suåp àöí, caác haäng truyïìn thöng Nga – bêët
àùæc dô phaãi chõu àûång caác daång sa suát vaâ bêëp bïnh maâ nhiïìu nûúác laáng giïìng
Trung Êu àaä vêëp phaãi – tiïëp tuåc tòm sûå höî trúå tûâ caác cú quan nhaâ nûúác vaâ khöng
bao giúâ tûå dûát boã caác khoaãn xin-cho naây.
Hiïån nay, caác chñnh phuã trong khu vûåc vêîn coân phên böí möåt phêìn àaáng kïí
trong ngên saách cuãa hoå cho truyïìn thöng àaåi chuáng, thûúâng laâ roát cho nhûäng
túâ baáo vaâ caác àaâi phaát thanh truyïìn hònh biïët phuåc tuâng caác öng to baâ lúán úã àõa
phûúng. Caác khoaãn trúå cêëp naây, nïëu tñnh bùçng tiïìn thò tuy khöng nhiïìu, nhûng
coá thïí gêy ra nhûäng khoá khùn nghiïm troång cho caác haäng àöëi thuã caånh tranh
àöåc lêåp, laâ nhûäng haäng truyïìn thöng söëng soát maâ khöng cêìn sûå húåp taác chñnh
trõ vaâ taâi chñnh cuãa chñnh quyïìn àõa phûúng. Nhûäng àöëi thuã naây thêëy khoá caånh
tranh àûúåc àïí giaânh nhûäng nhaâ quaãng caáo vúái caác àöëi thuã coá àûúåc sûå taâi trúå, laâ
nhûäng haäng coá thïí trang traãi möåt phêìn chi phñ cuãa hoå bùçng nguöìn tiïìn tûâ chñnh
phuã, vaâ do àoá, coá thïí chaâo möåt mûác giaá thêëp hún vúái caác nhaâ quaãng caáo.
Thïë hïå caác haäng truyïìn thöng àöåc lêåp àêìu tiïn cuãa Nga laâ möåt baâi hoåc àaáng
nhúá vïì nhûäng khoá khùn trong viïåc duy trò sûå àöåc lêåp vïì chñnh trõ vaâ taâi chñnh.
Trïn thûåc tïë, caác haäng truyïìn thöëng khöng coân phuå thuöåc vaâo caác thïë lûåc chñnh
trõ, àïìu rúi vaâo tay cuãa caác àïë chïë kinh doanh vaâ taâi chñnh khöíng löì nöíi lïn úã
Nga vaâo thêåp niïn 90. Cho àïën giûäa thêåp niïn naây, súã hûäu truyïìn thöng àaä têåp
trung vaâo tay möåt nhoám nhaâ cöng nghiïåp coá aãnh hûúãng, laâ nhûäng ngûúâi tòm
caách gêy aãnh hûúãng àïën chñnh trõ Nga hún laâ cöë gùæng àiïìu haânh caác haäng
truyïìn thöng chêët lûúång cao vêîn coân söëng soát trong lônh vûåc hoaåt àöång truyïìn
thöng. Thuã lônh trong söë naây laâ Boris Berezovsky vaâ Vladimir Gusinsky, caã hai
sau àoá àaä gêy ra sûå phêîn nöå cuãa Àiïån Kremlin vaâ phaãi àöëi mùåt vúái möåt loaåt
nhûäng lúâi buöåc töåi döìn dêåp liïn quan àïën hoaåt àöång vaâ vaâ têåp quaán cuãa hoå.
Sûå truy töë hai thuã lônh nöíi tiïëng nhêët naây laâm cho caác nhaâ phên tñch truyïìn
thöng vaâ caác töí chûác baáo chñ quöëc tïë khöng thêëy yïn têm hún, rùçng Nga àang
trïn àûúâng xêy dûång möåt hoaåt àöång truyïìn thöng àöåc lêåp. Thûåc ra, viïåc aáp
duång luêåt möåt caách khöng cöng bùçng àöëi vúái nhûäng caá nhên nhêët àõnh chó khùæc
sêu thïm sûå lo ngaåi rùçng thõ trûúâng truyïìn thöng cuãa Nga vêîn daânh cho nhûäng
nhaâ thêìu coá nhiïìu quan hïå nhêët chöåp giêåt.
“Khöng hïì noái quaá khi cho rùçng, gêìn nhû möîi túâ baáo úã Maátxcúva coân töìn taåi
àïìu dûåa vaâo “sûå búm” tiïìn mùåt tûâ caác cöí àöng hoùåc tûâ nhûäng nhaâ baão trúå giêëu
mùåt”, theo Belin, möåt chuyïn gia vïì caác vêën àïì truyïìn thöng cuãa Nga úã Àaåi hoåc
Oxford (Belin 2001). Khi tòm hiïíu vïì quyïët àõnh hiïån taåi trong viïåc thanh lyá TV-
6, laâ àaâi truyïìn hònh àaä gùåp rùæc röëi vúái chuã nhên möåt phêìn cuãa noá, Töíng cöng
ty nùng lûúång lúán LUKoil, baâ lûu yá rùçng, nhûäng luêåt àang àûúåc duâng àïí duå döî
caác haäng truyïìn thöng khöng tuên theo quan àiïím chñnh trõ cuãa nhoám àùåc lúåi
àang cêìm quyïìn (xem thïm Zassoursky 2001).
Viïåc xêy dûång thaânh cöng möåt haäng truyïìn thöng tin tûác trong möi trûúâng
phaáp lyá vaâ kinh tïë höîn àöån cuãa Nga seä kiïím tra caác kyä nùng quaãn lyá, thêåm chñ
cuãa caã nhûäng doanh nhên saáng choái nhêët, nhûng caác nhaâ quaãn lyá truyïìn thöng
Nga noái rùçng, àaáng tiïëc hoå khöng àûúåc chuêín bõ àïí àöëi mùåt vúái caác trúã ngaåi
àang àe doåa hoå. Nhûäng ngûúâi àiïìu haânh caác toâa baáo úã Nga thûúâng laâ caác cûåu
phoáng viïn, vaâ rêët ñt trong söë àoá coá kinh nghiïåm thûúng maåi. ÚÃ Nga, trong
nhiïìu haäng truyïìn thöng thaânh cöng nhêët, nhaâ xuêët baãn cuäng laâ ngûúâi àiïìu
haânh chñnh chõu traách nhiïåm àûa ra caác quyïët àõnh kinh doanh chuã yïëu vaâ theo
doäi caác àõnh hûúáng chiïën lûúåc quan troång cuãa túâ baáo, thûúâng tham gia vaâo viïåc
quaãn lyá cöng taác biïn têåp haâng ngaây. Caác hoaåt àöång lêåp kïë hoaåch chiïën lûúåc,
quaãn lyá ngên saách, phaát triïín caác hoaåt àöång taåo nguöìn thu, thûúâng trúã thaânh
thûá yïëu so vúái viïåc quyïët àõnh caái gò seä àûúåc àûa lïn trang nhêët cuãa túâ baáo.
Sûå thùng trêìm cuãa nïìn kinh tïë Nga àaä laâm cho toaân böå quaá trònh taåo nguöìn
thu àïìu àùån trúã nïn khoá khùn hún, vaâ sûå sa suát nghiïm troång trong thõ trûúâng
quaãng caáo sau khuãng hoaãng taâi chñnh nùm 1998 laâm cho moåi thûá töìi tïå hún. Caác
biïën daång khaác trong thõ trûúâng göìm caác vuå thanh tra thuïë khöng coá thêåt, caác
haån chïë giaã taåo àöëi vúái söë lûúång chöî trïn baáo hay thúâi lûúång phaát soáng daânh
cho quaãng caáo, caác haânh àöång phó baáng, vaâ caác khoaãn trúå cêëp cho nhûäng gò maâ
chñnh phuã ûa thñch.
Tuy nhiïn, nhiïìu nhaâ quaãn lyá truyïìn thöng Nga noái rùçng, àêët nûúác naây àang
chêåm chaåp vûún lïn tûâ giai àoaån khoá khùn nhêët trong quaá trònh chuyïín àöíi cuãa
mònh vaâ seä súám giöëng nhû Ba Lan hay Cöång hoâa Dên chuã Àûác trûúác àêy. Viïåc
xêy dûång möåt nïìn kinh tïë vûäng vaâng hún seä laâ yïëu töë söëng coân, cuâng vúái möåt
nùng lûåc múái àïí xêy dûång möåt cú súã taâi chñnh ài tûâ quaãng caáo tû nhên chûá
khöng phaãi laâ tûâ sûå haâo phoáng cuãa chñnh phuã hay caác khoaãn trúå cêëp tûâ nhûäng
nhên vêåt coá thïë lûåc trong kinh doanh vúái caác khaát voång chñnh trõ lúán.
Khi caác vêën àïì kinh tïë mang maâu sùæc chñnh trõ
ÚÃ Bratixlava, túâ baáo SME àaä àöëi mùåt vúái möåt àûúâng coá leä coân quanh co hún àïí
ài àïën àöåc lêåp vïì taâi chñnh, nhûng duâ sao thò noá cuäng àaä àïën àñch. Giöëng nhû
caác haäng tin tûác khaác múái bùæt àêìu bûúác vaâo kinh doanh, túâ baáo naây àaä gùåp phaãi
möåt loaåt trúã ngaåi vïì kinh tïë, nhûng chñnh quyïìn thuâ àõch àaä sùæp àùåt phêìn lúán
caác trúã ngaåi naây. Khaã nùng söëng soát cuãa túâ baáo chó caâng laâm tùng thïm àoâi hoãi
ngûúâi quaãn lyá phaãi coá sûå nhaåy beán kinh doanh trong möåt möi trûúâng chûáa àêìy
caác möëi àe doåa, tûâ viïåc phaá giaá tiïìn tïå, cho àïën sûå ûác hiïëp chñnh trõ.
Khai trûúng nùm 1948, túâ baáo coá böín phêån “thûåc hiïån caác nhiïåm vuå àaä àûúåc
soaån thaão ra trong caác giaãi phaáp cuãa caác cú quan àaãng vaâ nhaâ nûúác” – khoá coá
thïí coi àêy laâ möåt baãn àiïìu lïå àêìy hûáa heån cho möåt túâ baáo maâ cuöëi cuâng laåi trúã
thaânh möåt tiïëng noái àöåc lêåp thûåc sûå vaâ nöíi tiïëng úã Xlövakia. Vaâo nùm 1989, túâ
Smena, àoá laâ tïn àûúåc goåi khi àoá (möåt caái tïn dõch thoaáng laâ “Sûå chuyïín
dõch”), àaä phaãi chõu caác aáp lûåc khöng thïí dûâng laåi àoâi hoãi sûå thay àöíi àang
cuöën qua nûúác Tiïåp Khùæc XHCN. Caác nhaâ baáo treã, khaá cúãi múã trúã thaânh nhên
lûåc chñnh cho túâ baáo, vaâ sûå hêëp dêîn cuãa noá àöëi vúái nhûäng ngûúâi treã tuöíi úã
Bratixlava àaä phaãn aánh têìm quan troång naây. Túâ baáo naây àaä àùng möåt loaåt caác
baâi viïët àùåc biïåt àêìy ngaåc nhiïn, khöng nhêët thiïët laâ nhûäng cêu chuyïån chöëng
àöëi, maâ caác baâi baáo àaä múã röång têìm nhòn nhêån cuãa ngûúâi àoåc vûúåt ra ngoaâi
khuön khöí tuâ tuáng cuãa thöng tin vaâ giaáo lyá cuãa Àaãng Cöång saãn, vñ duå nhû caác
cêu chuyïån vïì Sigmund Freud hay vïì Cêu laåc böå Saáng taác cuãa ngûúâi Xlövakia.
Khi cuöåc Caách maång Nhung úã Tiïåp Khùæc nöí ra, túâ baáo àaä àùng taãi nhiïìu cêu
chuyïån hún vïì caác aáp lûåc àoâi hoãi caãi caách, vaâ bûác tranh toaân caãnh cho thêëy caác
cuöåc caãi caách naây cuöëi cuâng seä thaânh cöng. Söë lûúång ngûúâi àoåc cuãa túâ baáo tùng
lïn, vúái söë lûúång phaát haânh tùng lïn àïën 170.000 baãn möåt ngaây vaâo nùm 1990
so vúái 100.000 baãn möåt nùm trûúác àoá. Vaâo thúâi gian àoá, tûå do hoáa kinh tïë àaä àùåt
nïìn moáng cho möåt lônh vûåc quaãng caáo vûäng maånh.
Sûå chia taách hai nûúác cöång hoâa Seác vaâ Xlövakia nùm 1992 àaä àêíy túâ baáo rúi
vaâo möëi quan hïå àêìy bêët hoâa vúái ngûúâi àûáng àêìu nhaâ nûúác múái sinh, laâ ngûúâi
maâ túâ baáo thûúâng chó trñch. Vêën àïì àùng kyá àaä taåo ra caái cúá àïí àoáng cûãa túâ baáo
vaâ tuyïn böë haäng àiïìu haânh túâ baáo àoá laâ “khöng töìn taåi”. Sau àoá, möåt túâ baáo
múái àaä àûúåc ngêëm ngêìm hònh thaânh, kñch àöång phong traâo chöëng laåi túâ Smena.
Tïn cuãa túâ baáo múái laâ SME, vúái nghôa “Chuáng töi àaä töìn taåi, chuáng töi àang
töìn taåi”
Haäng Juventus àaä thiïët lêåp túâ baáo múái naây vúái sûå àêìu tû coá kiïím soaát tûâ
Cöng ty Àêìu tû Haång Nhêët Xlövakia. Sûå nhiïåt tònh vaâ mûác àöå ûáng biïën cao bïn
caånh sûå höîn loaån laâ àùåc trûng cuãa nhûäng ngaây àêìu tiïn cuãa túâ baáo. Thua löî
chöìng chêët, vaâ trong möåt thúâi gian àûúåc Cöng ty Àêìu tû Xlövakia buâ àùæp.
Trong khi àoá, Smena tiïëp tuåc phaát haânh dûúái caác aáp lûåc taâi chñnh ngaây caâng tùng
lïn, vaâ cuöëi cuâng túâ SME àaä tiïëp quaãn túâ baáo naây.
Vaâo thúâi gian naây, chñnh phuã tiïëp tuåc hûúáng muåc tiïu cuãa mònh vaâo cú cêëu
töí chûác SME vaâ àaä thaânh cöng trong viïåc phaá vúä töí chûác cuãa túâ baáo vúái möåt
nhaâ in àõa phûúng. Viïåc chñnh phuã khöng ûa túâ baáo naây coá thïí trúã thaânh trang
àêìu trong möåt phêìn àuáng àùæn trong chiïën lûúåc marketing cuãa túâ baáo. Têët
nhiïn, ngûúâi dên khaá hûáng thuá vúái möåt cú quan tin tûác àaä phaát àöång möåt sûå
phaãn àöëi maånh meä taåi cuöåc hoåp nghõ viïån. Söë lûúång ngûúâi àoåc coá xu hûúáng
tùng lïn bêët cûá khi naâo chïë àöå haâ khùæc phaãn cöng bùçng möåt loaåt caác haânh àöång
chöëng laåi túâ baáo. Cuâng luác, túâ baáo bùæt àêìu thûúng lûúång vúái Quô cho vay Phaát
triïín Truyïìn thöng, möåt töí chûác do têåp àoaân Soros hêåu thuêîn giuáp àúä caác túâ
baáo àöåc lêåp thoaát khoãi tònh traång khêín cêëp vïì taâi chñnh maâ thûúâng do chñnh trõ
gêy ra, vaâ vò vêåy, àaä khöng phaãn aánh àûúåc triïín voång kinh tïë thûåc sûå cuãa cú
quan tin tûác naây.
Quô cho vay Phaát triïín Truyïìn thöng luön yïu cêìu nhûäng ngûúâi vay phaãi
àûa ra möåt kïë hoaåch kinh doanh àaáng tin cêåy, maâ möåt biïn têåp viïn cuãa SME
sau àoá àaä noái “gêìn nhû laâ àaáng giaá nhû chñnh baãn thên khoaãn tiïìn vay”. Theo
sau baãn thoãa thuêån cho vay, kïët thuác vaâo nùm 1996, haäng truyïìn thöng naây àaä
thûúng lûúång mua möåt nhaâ in cuä cuãa möåt haäng truyïìn thöng Àûác vúái giaá
270.000 àöla.
Viïåc haäng súã hûäu möåt nhaâ in laâ cú súã cho sûå múã röång cuãa noá. Trong thúâi gian
àoá, chñnh phuã cêëm caác cú quan vaâ töí chûác nhaâ nûúác quaãng caáo trïn túâ SME.
Alexej Fulmek, biïn têåp viïn cuãa SME, àaä viïët vïì caái hoáa ra laâ cú súã söëng coân cuãa
túâ baáo àang hoaåt àöång nhû laâ möåt cú quan múái àöåc lêåp (Fulmek 2001, trang 74).
“May mùæn laâ möåt lônh vûåc tû nhên àuã maånh àaä töìn taåi úã Xlövakia, maâ chñnh khu
vûåc naây àaä quaãng caáo vò muåc àñch thûúng maåi chûá khöng vò caác lúåi ñch chñnh trõ”,
anh ta noái, “Àiïìu naây coá nghôa laâ chñnh phuã khöng thïí laâm tï liïåt sinh lûåc taâi
chñnh cuãa SME bùçng caách ngùn caãn khöng cho túâ baáo àùng caác quaãng caáo cuãa
chñnh quyïìn”.
Caác chñnh saách maånh tay cuãa chñnh phuã khöng chó khuêëy thïm sûå yïu thñch
cuãa ngûúâi àoåc, maâ coân taåo cho SME möåt cú höåi àïí tuyïín thïm nhûäng nhaâ baáo
treã, taâi nùng àaä thêët voång trûúác caác àiïìu kiïån laâm viïåc úã nhûäng cú quan phaát
haânh maâ chñnh phuã àaä cöë gùæng àaân aáp vaâ kiïím soaát. Àiïìu naây, àïën lûúåt noá laåi
taåo cú súã cho viïåc múã röång söë lûúång ngûúâi àoåc, cuäng nhû cho viïåc bûúác tiïëp vaâo
caác vuâng vaâ lônh vûåc truyïìn thöng khaác.
Viïåc in maâu vaâ caác thïí thûác böë trñ caác phêìn àùåc biïåt àaä toã ra hiïåu quaã trong
viïåc thu huát àöåc giaã cuäng nhû caác nhaâ quaãng caáo. Viïåc möåt tuêìn hai lêìn àùng
caác cú höåi viïåc laâm àaä laâm phong phuá thïm hoaåt àöång quaãng caáo viïåc laâm, cuâng
vúái caác cú höåi cho viïåc àaâo taåo vaâ giaáo duåc tiïn tiïën. Phêìn viïët vïì ö tö cuäng àûúåc
nhiïìu ngûúâi ûa thñch.
Mêëu chöët trong khaã nùng cuãa töí chûác truyïìn thöng naây àïí vûúåt qua àûúåc
möi trûúâng aáp lûåc chñnh trõ khöng dûát, chñnh laâ nïìn taãng kinh tïë àêìy àuã coá àûúåc
nhúâ thu nhêåp quaãng caáo tûâ caác àún võ kinh doanh thuöåc khu vûåc tû nhên. ÚÃ
nhûäng núi maâ khu vûåc tû nhên khöng phaát triïín hoùåc chõu taác àöång maånh tûâ
nhaâ nûúác, thò cöng thûác naây khöng thïí àûáng vûäng.
Caác vêën àïì khi nhên röång mö hònh
Nhûäng cêu chuyïån thaânh cöng úã Trung Êu khöng dïî àûúåc nhên röång úã
nhûäng núi khaác trïn thïë giúái. Nhûäng öng chuã truyïìn thöng úã Chêu Phi cuäng
phaãi chõu nhûäng can thiïåp chñnh trõ tûúng tûå, nhûng khöng nhû nhûäng ngûúâi
baån cuãa mònh úã Trung Êu, hoå thûúâng thiïëu möåt nïìn taãng thoaã àaáng vïì caác
luöìng thu nhêåp tûâ quaãng caáo tû nhên àïí giûä vûäng àöåc lêåp taâi chñnh. ÚÃ
Malauy, Fumulani àaä saáng lêåp ra túâ Quan saát Kinh doanh vaâ àûúåc xaác àõnh laâ
traánh xa caác cuöåc àua tranh chñnh trõ vöën vêîn àang thûúâng xuyïn cuöën àêët
nûúác naây vaâo quaá trònh chuyïín àöíi dên chuã súám cuãa noá. Öng ta àaä lïn kïë
hoaåch laâ êën phêím cuãa öng ta seä têåp trung vaâo caác xu hûúáng kinh tïë vaâ kinh
doanh chûá khöng phaãi chñnh trõ, maâ vïì nguyïn tùæc laâ àïí baão àaãm doanh thu
cuãa taåp chñ traánh khoãi caác cuöåc traã àuäa chñnh trõ coá thïí gêy thiïåt haåi cho
tûúng lai cuãa noá. Tuy nhiïn, söë phaát haânh àêìu tiïn àûúåc tung ra dûåa trïn möåt
baâi nghiïn cûáu cuãa möåt trong nhûäng töí chûác taâi chñnh quöëc tïë àaä àûa àïën
möåt sûå so saánh khöng hay giûäa caác àiïìu kiïån kinh tïë nhêët àõnh do chñnh phuã
àaä àûúåc bêìu choån möåt caách dên chuã hiïån taåi gêy ra vúái caác àiïìu kiïån kinh tïë
àûúåc taåo ra búãi “töíng thöëng suöët àúâi” cuãa hoå. Caác quan chûác chñnh phuã àaä
khöng caãm thêëy haâi loâng.
Möåt ngên haâng lúán, khi àoá do nhaâ nûúác kiïím soaát, àaä yïu cêìu huãy boã möåt
loaåt caác quaãng caáo, Fumulani nhúá laåi trong möåt cuöåc phoãng vêën. Theo
Fumulani, “ngûúâi ra quyïët àõnh trong ngên haâng lo súå rùçng hoå coá thïí bõ mêët
viïåc”. Trong khi khöng coá túâ baáo naâo muöën dûåa vaâo caác cöng ty quöëc doanh
laâm cú súã cho hoaåt àöång quaãng caáo cuãa mònh thò túâ Quan saát Kinh doanh laåi coá
rêët ñt lûåa choån. Möåt haäng thuöëc laá àaä bõ àoáng cûãa, cuâng vúái möåt nhaâ maáy saãn
xuêët quêìn aáo lúán nhêët nûúác. “Nhaâ quaãng caáo lúán nhêët úã àêy laâ chñnh phuã”,
Fumulani kïët luêån, vaâ khöng coá nhaâ quaãng caáo naây thò êën phêím cuãa öng ta
khöng coá nhiïìu tûúng lai.
Khöng nhû túâ SME úã Xlövakia, êën phêím àöåc lêåp naây úã Malauy coân phaãi àöëi
mùåt vúái caác raâng buöåc nùçm ngoaâi caác aáp lûåc kinh tïë coá àöång cú chñnh trõ. Tyã lïå
ngûúâi lúán khöng biïët chûä 41% úã Malauy àaä khiïën nhiïìu ngûúâi dên khöng nùçm
trong têìm vúái cuãa túâ taåp chñ; àûúâng saá xuöëng cêëp àaä caãn trúã viïåc phên phöëi baáo
chñ ngoaâi Blantyre, trung têm xuêët baãn vaâ thûúng maåi; vaâ thu nhêåp bònh quên
àêìu ngûúâi laâ 170 àöla àaä laâm cho thêåm chñ möåt quêìy baán baáo taåp chñ bònh
thûúâng cuäng coá giaá cùæt cöí. “Mûác giaá 50 kwacha (àún võ tiïìn tïå Malauy - ND) àaä
bõ coi laâ rêët àùæt”, Fumulani noái, “ngûúâi dên söëng trïn àûúâng phöë khöng thïí
mua taåp chñ”.
Caác biïn têåp viïn khaác úã Chêu Phi noái rùçng, möåt xaä höåi dên sûå keám tñch cûåc
cuäng coá thïí caãn trúã sûå phaát triïín. Iraki Kibiriti, ngûúâi saáng lêåp ra túâ Doanh nghiïåp
Chêu Phi, laâ möåt túâ taåp chñ Liïn Phi vïì kinh doanh, coá truå súã úã Nairöbi vaâ phaát
haânh bùçng tiïëng Anh, phaân naân vïì möåt “sûå xa rúâi cöng dên” àang laâm nhiïìu
àöåc giaã Chêu Phi caãm thêëy ûu phiïìn. “Khi ngûúâi ta caãm thêëy rùçng nhûäng gò
àang xaãy ra bïn ngoaâi nhaâ hoå khöng phaãi laâ viïåc cuãa hoå”, thò nhûäng chuã baáo tûå
nhêån thêëy àang laâm viïåc trong möåt möi trûúâng àêìy khoá khùn, Kibiriti noái trong
möåt cuöåc phoãng vêën.
Khai thaác viïåc múã mang truyïìn thöëng múái
Nhûng vêîn coân möåt söë haäng truyïìn thöng dûúái con mùæt caãnh giaác cuãa nhaâ
nûúác úã caác nûúác àang phaát triïín àang cöë gùæng tòm caách tiïën haânh kinh doanh.
Möåt trong nhûäng cuöåc caách maång truyïìn thöng lyá thuá nhêët thïë giúái àaä diïîn ra
úã Malaixia, möåt con höí kinh tïë Chêu AÁ vêîn àang phaãi àöëi mùåt vúái möåt söë trúã
ngaåi liïn quan àïën cuöåc khuãng hoaãng taâi chñnh nùm 1997 trong khu vûåc, vaâ
vêîn àang hoaåt àöång dûúái sûå kiïím soaát hoaân toaân cuãa nhaâ nûúác àöëi vúái lônh vûåc
truyïìn thöng. Chñnh phuã thi haânh luêåt cêëm tin tûác “aác yá” vaâ cho pheáp chñnh
phuã àûúåc àònh baãn caác êën phêím “coá tñnh chêët lêåt àöí”. Têët caã caác êën phêím tin
tûác phaãi àûúåc cêëp pheáp haâng nùm. Àaåo luêåt vïì Töåi gêy kñch àöång vaâ Àaåo luêåt
An ninh Nöåi böå cuãa nûúác naây caâng haån chïë chùåt cheä hún viïåc truyïìn thöng chó
trñch caác chñnh saách nhaâ nûúác.
Traái ngûúåc vúái caác loaåi trúã ngaåi khaác nhau àöëi vúái hoaåt àöång baáo chñ tûå do
vaâ vêån haânh töët, nïìn truyïìn thöng múái vïì caác dõch vuå trûåc tuyïën vaâ Internet laåi
àûúåc hûúãng tònh traång baão höå cao úã Malaixia, laâ quöëc gia tûå thêëy mònh nöíi lïn
nhû möåt cûúâng quöëc vïì cöng nghïå cao trong thêåp kyã túái, vaâ búãi vêåy, muöën
traánh viïåc gaâi bêîy lônh vûåc cöng nghïå thöng tin múái nöíi trong múá raâng buöåc
tûúng tûå nhû nhûäng gò àang troái buöåc truyïìn thöng chñnh thöëng hiïån nay.
Steven Gan, möåt nhaâ baáo tiïn phong thûúâng tûå thêëy mònh hay bêët hoâa vúái
chñnh phuã, àaä khai sinh ra túâ Malaysiakini, möåt túâ baáo Internet, vaâo cuöëi nùm
1999, vaâ àaä thaânh cöng trong viïåc giûä cho túâ baáo hoaåt àöång söi nöíi tûâ àoá vúái söë
lûúång baån àoåc tûâ 120.000 àïën 150.000 ngûúâi. Kiïëm àûúåc möåt söë tiïìn haåt giöëng
tûâ Liïn minh Baáo chñ Àöng Nam AÁ, Gan nhêån thêëy rùçng Malaysiakini àaä thu huát
àûúåc 100.000 ngûúâi àoåc sau 18 thaáng hoaåt àöång, gêëp 5 lêìn söë lûúång 20.000
ngûúâi maâ anh ta àaä hy voång coá àûúåc. Trong khi àoá, túâ baáo àaä böë trñ àïí khoaãn
tiïìn thu àûúåc tûâ quaãng caáo tû nhên trang traãi àûúåc cho 50% chi phñ hoaåt àöång
cuãa túâ baáo.
Chiïën lûúåc kinh doanh cuãa Malaysiakini laâ thñch ûáng vúái caác thûåc tïë chñnh trõ
vaâ kinh tïë úã Malaixia, núi àang coá möåt nïìn moáng cho hoaåt àöång quaãng caáo söi
nöíi àêìy tñnh caånh tranh, vaâ laâ núi maâ khaán giaã rêët toâ moâ muöën àoåc trûåc tuyïën
nhûäng gò khöng coá trïn caác phûúng tiïån truyïìn thöng chñnh thöëng. Quan troång
nhêët laâ sûå múã cûãa do caác chñnh saách àa daång cuãa chñnh phuã àang àiïìu chónh
viïåc quaãn lyá truyïìn thöng cuä vaâ múái taåo ra. “Chñnh phuã àaä hûáa khöng khiïín
traách maång Internet, trong khi laåi coá caác biïån phaáp kiïím soaát chùåt àöëi vúái truyïìn
thöng truyïìn thöëng”, Gan noái trong möåt cuöåc phoãng vêën. “Chuáng töi àang khai
thaác keä húã àoá”.
Tuy nhiïn, cho àïën cuöëi nùm 2001, caác khoá khùn kinh tïë khaác caâng roä hún.
Möåt nïìn kinh tïë Internet suy thoaái trïn khùæp thïë giúái, cöång vúái möåt nïìn kinh tïë
àang ò aåch úã Myä, àaä aãnh hûúãng sêu àïën hoaåt àöång quaãng caáo, laâ maãng chó trang
traãi cho 20% chi phñ hoaåt àöång cuãa Malaysiakini. Kïët quaã cuöëi cuâng laâ möåt baãn
kïë hoaåch kinh doanh àiïìu chónh trong àoá àùåt muåc tiïu àa daång hoáa caác nguöìn
thu. Caác “phuâ thuãy” vïì cöng nghïå cao cuãa haäng àaä chaâo dõch vuå viïët phêìn mïìm
vúái caác haäng khaác; caác nhaâ baáo coá àêìu oác phên tñch àaä bùæt àêìu chaâo dõch vuå tû
vêën chñnh trõ; vaâ àuáng hún laâ chaâo têët caã caác tû liïåu trïn baáo möåt caách miïîn phñ,
Malaysiakini vaåch ra möåt cöng thûác àùng taãi caác sûå kiïån tin tûác miïîn phñ, trong
khi yïu cêìu àùåt tiïìn cho caác cöåt baáo vaâ caác taâi liïåu lûu trûä liïn quan àïën quan
àiïím. Möåt cuöåc àiïìu tra cho thêëy, 70% ngûúâi àoåc sùén loâng traã tiïìn cho dõch vuå
naây. “Àïí söëng soát, baån phaãi chuyïín Malaysiakini thaânh möåt töí chûác kinh doanh
àñch thûåc”, Gan böí sung.
Truy cêåp thöng tin vaâ taåo thõ trûúâng thöng tin
Kinh nghiïåm cuãa caác nûúác àang phaát triïín vaâ coá quaá trònh chuyïín àöíi cho thêëy
rùçng thêët baåi trong viïåc öín àõnh àõa võ kinh tïë cuãa truyïìn thöng tin tûác laâ
nguyïn nhên sêu xa cuãa nhiïìu vûúáng mùæc trong lônh vûåc truyïìn thöng maâ caác
töí chûác quöëc tïë vaâ caác nhaâ taâi trúå song phûúng noái rùçng hoå muöën giaãi quyïët.
Höì sú úã möåt söë nûúác cho thêëy, quaá nhiïìu thúâi gian vaâ nöî lûåc àang bõ tiïu töën
vaâo viïåc àaâo taåo caác nhaâ baáo, trong khi laåi boã qua kyä nùng cuãa nhûäng ngûúâi
àaãm baão cho viïåc caác nhaâ baáo seä àûúåc traã khoaãn lûúng kha khaá vaâ àûúåc hoaåt
àöång trong möåt möi trûúâng khöng coá sûå can thiïåp chñnh trõ hay caác haânh vi
kinh doanh nhuäng nhiïîu. Cuâng thúâi gian àoá, kinh nghiïåm úã Trung Êu laåi cho
thêëy rùçng, möåt chûúng trònh nghõ sûå gay gùæt àöëi vúái khu vûåc cöng vaâ caãi caách
kinh tïë – khi àaä hoaân toaân hiïíu roä sûå cêìn thiïët vaâ nhu cêìu àöëi vúái truyïìn thöng
tin tûác – cuäng quan troång vúái caác triïín voång kinh doanh cuãa truyïìn thöng
khöng keám gò sûå giuáp àúä trûåc tiïëp.
Nhûäng nûúác coá quaá trònh tiïën böå nhanh nhêët – chùèng haån nhû caác nûúác caãi
caách nhanh úã Trung vaâ Àöng Êu – àaä laâm cho viïåc hònh thaânh möåt thõ trûúâng
thöng tin vaâ ngaânh truyïìn thöng tin tûác hûäu hiïåu trúã thaânh möåt phêìn khöng
thïí thiïëu trong chûúng trònh nghõ sûå vïì khu vûåc cöng vaâ caãi caách kinh tïë.
Nhûäng nûúác naây khöng chó cûúng quyïët chuã trûúng ngaânh truyïìn thöng phaãi
àûúåc tû nhên hoáa vaâ taách khoãi ngên saách cuãa caác cú quan nhaâ nûúác cêëp quöëc
gia vaâ cêëp vuâng, maâ hoå coân theo àuöíi caác chñnh saách kinh tïë vaâ àiïìu tiïët àïí
cöë gùæng taåo ra àûúåc möåt möi trûúâng trong àoá ngaânh kinh doanh truyïìn thöng
– vaâ möåt hïå thöëng kinh tïë dûåa vaâo thöng tin – coá thïí vêån haânh àûúåc. Hoå cuäng
hoåc àûúåc caách söëng cuâng vúái viïåc phï phaán caác cú quan cöng quyïìn, thûâa
nhêån rùçng sûå chó trñch àoá tûå baãn thên noá laâ möåt trong nhûäng caách àïí chñnh
phuã àiïìu chónh chñnh saách cuãa mònh vaâ sûãa chûäa nhûäng sai lêìm. Bùçng caách
goáp phêìn taåo ra caác raâo caãn àöëi vúái tònh traång tham nhuäng vaâ phúi baây nhûäng
trûúâng húåp laåm duång cöng quô, truyïìn thöng àaä coá aãnh hûúãng quan troång àöëi
vúái quaá trònh phaát triïín cuãa möåt àêët nûúác (xem thïm Sen 1999). “Trong cuöåc
chiïën chöëng tham nhuäng, baáo chñ àaä thaânh cöng hún caã hïå thöëng tû phaáp”,
Dumitry Sandu, möåt chuyïn gia xaä höåi hoåc úã trûúâng Àaåi hoåc Bucareát àaä noái
nhû vêåy khi àïì cêåp àïën quaá trònh caãi caách úã Rumani vaâ caác nöî lûåc caãi thiïån hïå
thöëng quaãn trõ nhaâ nûúác úã quöëc gia naây (cuöåc phoãng vêën vúái Mark Nelson,
Bucareát, ngaây 26 thaáng 6 nùm 1999).
Viïåc truyïìn thöng khöng thïí töìn taåi vïì mùåt kinh tïë thûúâng do caác chñnh saách
thöng tin khöng hiïåu quaã hoùåc bõ àiïìu tiïët quaá mûác cuãa chñnh phuã vaâ caác cú
quan cöng quyïìn khaác. Caác nhaâ baáo, nhûäng ngûúâi àang caånh tranh nhau trong
viïåc truy cêåp tin tûác, àang àoâi hoãi phaãi àûúåc truy cêåp thöng tin khöng haån chïë
vaâ nhanh choáng. Thõ trûúâng thöng tin phaát triïín nhanh úã nhûäng nûúác coá thïí
tiïëp cêån dïî daâng vúái caác höì sú taâi liïåu cuãa nhaâ nûúác, núi coá caác qui àõnh yïu cêìu
cöng khai thöng tin khöng chêåm trïî, vaâ laâ núi maâ viïåc truy cêåp cuãa cöng chuáng
àïën nhiïìu loaåi höì sú taâi liïåu àûúåc hiïën phaáp baão vïå vaâ nïu trong caác luêåt vaâ qui
àõnh riïng. Nhûäng luêåt cho pheáp cöng chûác àûúåc trò hoaän viïåc cung cêëp thöng
tin “vò phaãi xem xeát laåi” hoùåc vò caác muåc àñch quan liïu khaác khöng chó laâm
giaãm lúåi ñch cuãa viïåc àiïìu haânh cöng vuå cúãi múã vaâ trung thûåc hún, maâ coân caãn
trúã khaã nùng töìn taåi cuãa truyïìn thöng vúái tû caách laâ caác haäng kinh doanh.
Nhûäng nûúác naâo coá qui àõnh haån chïë truy cêåp thöng tin seä laâm tùng chi phñ truy
cêåp, khöng chó àöëi vúái truyïìn thöng qua viïåc buöåc caác phûúng tiïån naây phaãi töën
nhiïìu thúâi gian vaâ sûác lûåc hún àïí thu thêåp thöng tin, maâ coân àöëi vúái caã nïìn kinh
tïë noái chung, dêîn àïën sûå phên böë khöng hiïåu quaã caác nguöìn lûåc vaâ laâm chêåm
sûå phaát triïín cuãa àêët nûúác trong möåt hïå thöëng kinh tïë hiïån àaåi dûåa vaâo tri thûác.
(Àïí biïët kyä hún vïì vai troâ cuãa truyïìn thöng trong quaá trònh chöëng tham nhuäng
vaâ chi phñ cuãa sûå tham nhuäng trong caác nïìn kinh tïë àang phaát triïín, xem
Kaufmann, Kray, vaâ Zoido- Lobataán 1999).
Caác nûúác thûúâng àaä khaá sùén saâng giaãi quyïët caác vêën àïì roä raâng maâ hoå nhòn
thêëy trong ngaânh truyïìn thöng, thûâa nhêån rùçng, caác sai soát, sûå xuyïn taåc vaâ thöíi
phöìng àïìu do nhûäng nhaâ baáo àûúåc àaâo taåo keám cuãa hoå gêy ra. Möåt vaâi nûúác
àang sùén saâng nghiïn cûáu sêu hún caác vêën àïì naây àïí tòm hiïíu vïì möi trûúâng
kinh tïë vaâ phaáp lyá àaä bõ biïën daång, maâ möi trûúâng àoá àang taåo ra caác haäng
truyïìn thöng yïëu keám vaâ hoaåt àöång baáo chñ khöng coá tñnh chuyïn nghiïåp.
Viïåc truy cêåp thöng tin múã goáp phêìn taåo ra sûå caånh tranh trong nïìn kinh tïë
thöng tin vaâ vùn hoáa trung thûåc trong àûa tin, giuáp cho caác nhaâ baáo vaâ nhûäng
ngûúâi khaác khöng dïî mùæc sai lêìm hay phaåm löîi gêy kñch àöång, cuäng nhû khoá
coá thïí phaåm töåi hay noái döëi àïí phuã nhêån haânh àöång xêëu cuãa mònh. Nïëu thöng
tin khöng sùén saâng cung cêëp vaâ khoá xaác minh, thò caác nhaâ baáo thûåc ra àûúåc tûå
do àûa ra bònh luêån khöng cêìn chûáng minh. Nhûäng thöng tin nhû vêåy gêìn nhû
laâ vö giaá trõ vaâ laâm giaãm giaá trõ cuãa toaân böå thöng tin trong nïìn kinh tïë. Tuy
nhiïn, nïëu thöng tin coá thïí àûúåc xaác minh möåt caách dïî daâng thò ngûúâi àoåc vaâ
nhûäng chuã sûã duång lao àöång coá thïí coá hònh thûác xûã phaåt nhaâ baáo àaä phaåm löîi
hoùåc nhaâ baáo khöng laâm troân nhiïåm vuå chuyïn mön cuãa mònh. Trong möåt möi
trûúâng nhû vêåy, caác biïn têåp viïn bùæt àêìu àoâi hoãi caác nhaâ baáo cuãa hoå phaãi coá
àûúåc caác vuå viïåc chñnh thûác chûá khöng phaãi laâ tin àöìn, caác thöng tin chi tiïët chûá
khöng phaãi laâ caác quan àiïím. Caác thöng tin àoá ngaây caâng coá giaá trõ, vaâ hoaåt
àöång thûúng maåi vúái caác thöng tin àoá taåo ra möåt trong nhûäng nïìn taãng cuãa nïìn
kinh tïë dûåa vaâo tri thûác vaâ thöng tin.
Nhiïìu chuyïn gia trong lônh vûåc truyïìn thöng àaä kïët húåp sûác maånh vaâ khaã
nùng sinh lúåi cuãa truyïìn thöng tin tûác – cuäng nhû chêët lûúång cuãa hoaåt àöång
baáo chñ – vúái chêët lûúång cuãa caác luêåt vïì thöng tin àaãm baão cho viïåc truy cêåp
cuãa caác chuyïn gia vïì tin tûác. Vñ duå, úã Phloriàa, hïå thöëng phaáp luêåt vûäng chùæc
àûúåc biïët nhû caác luêåt “aánh nùæng” baão àaãm cho caác nhaâ baáo vaâ thaânh viïn cuãa
cöång àöìng dên cû àûúåc truy cêåp röång raäi àïën phêìn lúán caác taâi liïåu cuãa chñnh
quyïìn bang vaâ àõa phûúng, cú súã dûä liïåu, vaâ caác cuöåc hoåp cuãa caác quan chûác.
Caác luêåt naây àaä goáp phêìn taåo ra möåt trong nhûäng vùn hoáa baáo chñ coá lúåi
nhuêån nhêët, chuyïn nghiïåp nhêët vaâ söi nöíi nhêët úã Myä. Bïn caånh àoá, nhiïìu túâ
baáo úã Phloriàa, nhû túâ Thúâi baáo Xanh Pïteácbua, túâ Ngûúâi àûa tin Maiami, vaâ túâ
Ngûúâi lñnh gaác Ölanàö, ñt tha thûá cho caác löîi cuãa nhên viïn, àûa ra caác biïån
phaáp trûâng phaåt roä raâng vaâ sa thaãi nhanh nhûäng nhaâ baáo phaåm löîi hoùåc sai
soát liïn tiïëp trong nhêån àõnh.
Caác nûúác vaâ caác töí chûác quöëc tïë coá thïí àoáng vai troâ quan troång trong viïåc
àùåt nïìn moáng cho loaåi vùn hoáa thöng tin, maâ àïën lûúåt noá, seä laâm tùng thïm khaã
nùng truyïìn thöng coá thïí tûå phaát triïín nhû caác haäng kinh doanh. Nïìn kinh tïë
thöng tin coá hiïåu quaã àoâi hoãi phaãi coá nhiïìu lúáp chuyïn gia trong caác loaåi truyïìn
thöng tin tûác khaác nhau, laâ nhûäng ngûúâi thu thêåp thöng tin, hiïíu àûúåc thöng
tin vaâ thêu toám laåi thöng tin theo caách sao cho nhûäng ngûúâi naâo cêìn thöng tin
àïìu coá thïí sûã duång àûúåc. Hêìu nhû möîi qui àõnh vaâ luêåt àiïìu chónh lônh vûåc
cöng àïìu cêìn àûúåc thêím tra, tuây theo böëi caãnh cuãa tûâng nïìn kinh tïë. Quaã thûåc,
thöng tin cho cöng chuáng phaãi trúã thaânh möåt phêìn cuãa quaá trònh thaão luêån caác
qui àõnh vaâ caác luêåt, trûúác khi chuáng àûúåc àûa vaâo trong luêåt, möåt quy trònh seä
goáp phêìn ngùn chùån khöng àïí sûå bûng bñt len loãi vaâo möi trûúâng naây vaâ khöng
gêy nhiïîu cho khaã nùng tûå phaát triïín cuãa truyïìn thöng àïí trúã thaânh ngûúâi möi
giúái chñnh caác tin tûác vaâ caác thöng tin kõp thúâi.
Bïn caånh viïåc giuáp cho caác nûúác hiïíu vaâ thûåc hiïån àûúåc caác chñnh saách múã
cûãa vaâ minh baåch nhû vêåy, caác nûúác cöng nghiïåp vaâ cöång àöìng taâi trúå quöëc tïë
coân coá thïí giuáp àúä öín àõnh truyïìn thöng bùçng caách têåp trung vaâo caác chûúng
trònh nêng cao kyä nùng quaãn lyá cuãa nhûäng ngûúâi àiïìu haânh caác haäng truyïìn
thöng tin tûác, nhûäng nhaâ quaãn lyá taâi chñnh, vaâ nhûäng ngûúâi khaác coá liïn quan
àïën viïåc baão àaãm bïìn vûäng taâi chñnh cho caác haäng truyïìn thöng. Nhiïìu nûúác
coá cú súã haå têìng khöng àaáng kïí cho caác hoaåt àöång àaâo taåo nhû vêåy: hêìu hïët caác
trûúâng àaâo taåo hoaåt àöång baáo chñ úã caác nûúác àang phaát triïín chó têåp trung vaâo
caác kyä nùng laâm baáo, tûác laâ phoáng sûå vaâ viïët baâi. Möåt vaâi nûúác àang phaát triïín
coá caác tû vêën kinh doanh truyïìn thöng, laâ nhûäng ngûúâi coá thïí tû vêën cho caác
haäng truyïìn thöng vïì chiïën lûúåc truyïìn thöng cuãa hoå. Hiïån nay, coá möåt chûúng
trònh àang àûúåc Truå súã Ngên haâng Thïë giúái taåi Nga thûåc hiïån, àûúåc Cú quan
Phaát triïín Quöëc tïë Canaàa taâi trúå, nhùçm cöë gùæng taåo ra möåt maång lûúái caác nhaâ
tû vêën kinh doanh truyïìn thöng laâm viïåc vúái caác túâ baáo trong caác khu vûåc àõa
lyá chñnh cuãa Nga ngoaâi Maátxcúva. Caác töí chûác khaác, chùèng haån nhû Quô Cho
vay Phaát triïín Truyïìn thöng, giuáp àúä truyïìn thöng tin tûác xêy dûång kïë hoaåch
kinh doanh khaã thi vaâ taâi trúå cho caác kïë hoaåch naây theo caách thöng thûúâng, coá
àõnh hûúáng kinh doanh.
Caác caách tiïëp cêån naây laâ troång têm cöng viïåc cuãa Hiïåp höåi Baáo chñ Thïë
giúái, laâ töí chûác cöë gùæng duâng maång lûúái cuãa mònh göìm nhûäng ngûúâi quaãn
lyá àiïìu haânh caác túâ baáo khùæp núi trïn thïë giúái nhû möåt nguöìn lûåc cho caác
chûúng trònh àaâo taåo úã caác nûúác àang phaát triïín vaâ chuyïín àöíi. Töí chûác
Liïn Tin tûác àûúåc Myä taâi trúå cuäng coá aãnh hûúãng quan troång àïën viïåc nêng
cao kyä nùng quaãn lyá cuãa caác nhaâ quaãn lyá àiïìu haânh trong ngaânh truyïìn
hònh, àùåc biïåt úã caác khu vûåc cuãa Nga. Caác chûúng trònh nhû vêåy cêìn têåp
trung vaâo nhûäng vêën àïì thiïët yïëu, liïn quan àïën viïåc àiïìu haânh caác haäng
kinh doanh dûåa vaâo thöng tin vaâ coá chêët lûúång cao, àïën viïåc nhêån ra vai troâ
cuå thïí cuãa caác haäng truyïìn thöng àöåc lêåp trong caác hïå thöëng chñnh trõ vaâ
kinh tïë cuãa caác nûúác.
Cuöëi cuâng, caác nûúác tûâ Anbani cho àïën Dùmbia àïìu àang bùæt àêìu thûâa nhêån
têìm quan troång cuãa viïåc phaát triïín hïå thöëng kinh tïë dûåa vaâo tri thûác nhiïìu hún
àöëi vúái tûúng lai kinh tïë cuãa mònh. Hoå muöën tòm caách phaát triïín caác àöång lûåc,
caác chñnh saách, hïå thöëng giaáo duåc, cuäng nhû chuyïn gia kyä thuêåt maâ seä cho
pheáp hoå têån duång àûúåc nhûäng thay àöíi to lúán, chuyïín àöång theo sûå lan toãa
nhanh choáng cuãa cöng nghïå thöng tin vaâ truyïìn thöng. Caác nûúác naây cêìn hiïíu
rùçng, têåp trung vaâo viïåc taåo ra möåt ngaânh truyïìn thöng chuyïn nghiïåp vaâ tûå do
– vaâ hoåc caách söëng chung vúái sûå phï bònh, chó trñch – laâ möåt nïìn moáng töët àïí
bùæt àêìu.

Belin, Laura. 2001. “Verdict against TV-6 Is Latest Warning to Opposition Media.” Ruissian
Political Weekly 1(25), October 15. Available online: http://www.rferl.org/rpw/2002/
10/25-151001.html.
Freedom House. 2000. Censor Dot comn: The Internet and Press Freedom: 2000. New York.
Fulmek, Alexej. 2001. “A Manual for Survival: A Case Study of the Slovak Opposition
Newspaper SME.” Media Manual Series. Prague: Media Development Loan Fund.
Kaufmann, Daniel, Aart Kray, and Pablo Zoido-Lobatan. 1999. “Governance Matters.”
Policy Research Working Paper. World Bank, Washington, D.C.
Norris, Pippa. 2001. Digital Divide: Civic Engagement, Information Poverty, and the Internet
Worldwide. Cambridge, U.K.: Cambridge University Press.
Repkova, Tatiana. 2001. New Timnes: Making a Professional Newspaper in an Emierging
Democracy. Paris: World Association of Newspapers.
Sen, Amartya. 1999. Development as Freedom. New York: Alfred A. Knopf.
World Association of Newspapers. 2001. World Press Trends 2001. Paris.
World Bank. 2001a. Global Ecoiionoic Prospects. Washington, D.C.
__________.2001b. World Developmenit Indicators. Washington, D.C.
Zassoursky, Ivan. 2001. “Russia Media in the Nineties: Driving Factors of Change, Actors,
Strategies and the Results.” Available online: http://www.geocities.com/zas-
soursky/artic.htm.
Phêìn III
TRUYÏÌN THÖNG NOÁI GÒ VÏÌ TRUYÏÌN THÖNG
321
13
Nghïì nghiïåp töët nhêët trïn thïë giúái
Gabriel Garcña Maárquez
Khi möåt trûúâng àaåi hoåc cuãa Cölömbia àûúåc hoãi àaä aáp duång loaåi hònh kiïím
tra nùng khiïëu vaâ hûúáng nghiïåp naâ o cho nhûäng ngûúâi muöën theo hoåc
ngaânh baáo chñ, cêu traã lúâi àûa ra laâ hïët sûá c roä raâng, “Caác nhaâ baáo khöng
phaã i laâ nhûä ng nghïå sô”. Tuy nhiïn, nhûä ng quan àiïím naây àûúå c hònh thaâ nh
do ngûúâi ta tin chùæc rùçng baáo viïët laâ möåt thïí loaåi vùn chûúng.
Mûúâi lùm nùm trûúác, caác trûúâng àaâo taåo vïì baáo chñ khöng àûúåc ûa
chuöång. Caác kyä nùng baáo chñ àûúåc hoåc taåi caác toaâ soaån, nhaâ in, caác quaán caâ
phï töìi taân vaâ taåi caác buöíi tiïåc töëi thûá saáu. Caác túâ baáo àûúåc ra àúâi taåi nhûäng
cú súã tröng giöëng nhû nhaâ maáy. Àêy laâ núi cung cêëp caác khoaá àaâo taåo vaâ
thöng tin thûåc sûå vaâ laâ núi maâ caác quan àiïím àûúåc hònh thaânh trong möåt
möi trûúâng àêìy tñnh húåp taác - núi maâ tñnh trung thûåc àûúåc baão vïå. Caác nhaâ
baáo àûúåc húåp laåi thaânh möåt khöëi chùåt cheä. Chuáng töi chia seã cuöåc söëng
chung vaâ say mï nghïì nghiïåp mònh àïën àöå khöng noái vïì bêët cûá àiïìu gò
khaác. Baãn thên cöng viïåc àaä thuác àêíy tònh bùçng hûäu trong nhoám vaâ khiïën
moåi ngûúâi ñt coá thúâi gian daânh cho cuöåc söëng riïng tû. Tuy nhiïn, thúâi bêëy
giúâ khöng coá ban biïn têåp möåt caách àuáng nghôa. Vaâo luác 5 giúâ chiïìu, toaân
böå nhên viïn tûå àöång têåp trung àïí giaãi lao àöi chuát, thoaát khoãi cùng thùèng
Trñch nhêån xeát cuãa nhaâ vùn, nhaâ baáo ngûúâi Colombia Gabriel Garcña Maárquez,
ngûúâi nhêån giaãi Nobel vùn hoåc vaâ laâ chuã tõch Töí chûác vò möåt phûúng phaáp tiïëp cêån múái
àöëi vúái nghïì laâm baáo taåi Ibero-America, àoåc trûúác Kyâ hoåp lêìn thûá 52 cuãa Hiïåp höåi Baáo
chñ Liïn Myä töí chûác taåi Los Angeles ngaây 7 thaáng 10 nùm 1996. Àûúåc àùng laåi vúái sûå cho
pheáp cuãa Töí chûác vò möåt phûúng phaáp tiïëp cêån múái àöëi vúái nghïì laâm baáo taåi Ibero-
America.
323
cuãa cöng viïåc trong ngaây vaâ uöëng caâ phï úã bêët cûá chöî naâo àûúåc duâng àïí
biïn têåp baâi. Àoá laâ möåt daång têåp trung khöng mang tñnh goâ eáp, vaâ taåi
nhûäng núi têåp trung àoá, diïîn ra caác cuöåc tranh luêån noáng boãng vïì chuã àïì
cuãa tûâng phêìn, vaâ àoá laâ núi böí sung thïm nhûäng chi tiïët hoaân thiïån cuöëi
cuâng cho êën phêím cuãa ngaây höm sau. Nhûäng ngûúâi khöng hoåc hoãi àûúåc gò
trong nhûäng trûúâng hoåc lûu àöång 24 tiïëng vúái nhûäng cuöåc tranh luêån söi
àöång nhû thïë naây, hoùåc nhûäng ngûúâi caãm thêëy caác cuöåc troâ chuyïån diïîn ra
taåi àêy laâ hïët sûác nhaâm chaán laâ nhûäng ngûúâi muöën hoùåc tin rùçng hoå laâ nhaâ
baáo, nhûng thûåc tïë thò khöng phaãi nhû vêåy.
Vaâo thúâi àoá, baáo chñ àûúåc chia ra laâm ba maãng röång: tin tûác, phoáng sûå,
vaâ xaä luêån. Phêìn àoâi hoãi sûå trau chuöët cao nhêët vaâ cuäng àem àïën danh
tiïëng nhiïìu nhêët àoá laâ maãng xaä luêån. Cöng viïåc cuãa ngûúâi phoáng viïn
thûúâng bõ àaánh giaá thêëp nhêët, vò ngûúâi ta cho rùçng, nhûäng ngûúâi laâm viïåc
naây chó laâ nhûäng anh lñnh múái toâ te vaâ thûúâng chó àûúåc giao nhûäng cöng
viïåc mang tñnh trúå giuáp lùåt vùåt maâ thöi. Caã thúâi gian vaâ nghïì nghiïåp àaä cho
thêëy rùçng hïå thöëng thêìn kinh cuãa giúái baáo chñ hoaåt àöång theo chiïìu ngûúåc
laåi so vúái bònh thûúâng, nghôa laâ: khi 19 tuöíi, töi - möåt sinh viïn keám nhêët
cuãa trûúâng luêåt - bùæt àêìu sûå nghiïåp vúái chên biïn têåp viïn. Dêìn dêìn, nhúâ
laâm viïåc chùm chó, töi àõnh hònh hûúáng ài cuãa riïng mònh, töi laâm viïåc úã
rêët nhiïìu böå phêån khaác nhau, cho túái khi trúã thaânh möåt phoáng viïn gaåo cöåi.
Cöng viïåc cuãa nghïì phoáng viïn àoâi hoãi möåt kiïën thûác nïìn taãng vïì vùn
hoaá röång, do chñnh baãn thên möi trûúâng laâm viïåc taåo nïn. Àoåc saách laâ möåt
yïu cêìu cuãa cöng viïåc mang tñnh böí trúå. Nhûäng ngûúâi tûå hoåc thûúâng laâ
nhûäng ngûúâi coá khaã nùng hoåc hoãi nhiïåt tònh vaâ tiïëp thu nhanh. Àiïìu naây
àuáng vúái nhûäng ngûúâi úã thúâi cuãa töi, búãi vò chuáng töi àaä muöën tiïëp tuåc
chuêín bõ cho sûå phaát triïín cuãa nghïì nghiïåp töët nhêët trïn thïë giúái, nhû
chuáng töi vêîn tûå goåi nhû vêåy. Alberto Lleras Camargo, möåt phoáng viïn lêu
nùm àaä tûâng hai lêìn laâ töíng thöëng Cölömbia, laâ ngûúâi vêîn chûa hïì töët
nghiïåp trung hoåc.
Viïåc thaânh lêåp caác trûúâng baáo chñ vïì sau naây laâ kïët quaã cuãa sûå phaãn ûáng
cuãa giúái hoåc giaã àöëi vúái thûåc tïë rùçng, nghïì baáo chñ thiïëu nïìn taãng àaâo taåo
baâi baãn. Vaâo thúâi àiïím hiïån nay, àiïìu naây khöng chó aáp duång àöëi vúái baáo
in maâ coân àöëi vúái têët caã caác lônh vûåc truyïìn thöng àaä vaâ seä àûúåc taåo ra.
Tuy nhiïn, trong nöî lûåc múã röång, thêåm chñ caái tïn bònh dõ nhêët gùæn liïìn
vúái nghïì naây kïí tûâ thuãa sú khai vaâo thïë kyã 15 cuäng bõ boã ài. Noá khöng coân
Nghïì nghiïåp töët nhêët trïn thïë giúái 325
àûúåc goåi laâ baáo chñ maâ àûúåc goåi laâ caác mön khoa hoåc truyïìn thöng hoùåc
truyïìn thöng àaåi chuáng. Noái chung, caác kïët quaã naây khöng mêëy khñch lïå.
Sinh viïn töët nghiïåp tûâ nhûäng ngöi trûúâng àêìy tñnh haân lêm cuâng nhûäng
mong àúåi cao möåt caách phi thûåc tïë àöëi vúái cuöåc söëng phña trûúác, hoå dûúâng
nhû khöng bùæt kõp vúái vúái thûåc tïë cuäng nhû nhûäng vêën àïì chñnh cuãa cuöåc
söëng trong möåt thïë giúái thûåc, vaâ thûúâng coi sûå tûå trûúãng thaânh cao hún
nghïì nghiïåp vaâ nùng khiïëu bêím sinh. Àiïìu naây àùåc biïåt àuáng vúái hai phêím
chêët chuã àaåo: sûå saáng taåo vaâ kinh nghiïåm.
Phêìn lúán sinh viïn bûúác vaâo nghïì naây vúái nhûäng thiïëu huåt roä raâng: hoå
mùæc nhûäng löîi nghiïm troång vïì ngûä phaáp vaâ chñnh taã vaâ khöng coá khaã
nùng nùæm bùæt àûúåc yá chñnh cuãa taâi liïåu maâ hoå àoåc. Möåt söë thò tûå haâo vúái
viïåc hoå coá thïí àoåc nhûäng vùn baãn taâi liïåu mêåt àûúåc àïí uáp mùåt trïn baân cuãa
möåt võ böå trûúãng, rùçng hoå coá thïí ghi êm möåt cuöåc troâ chuyïån thöng thûúâng
maâ khöng cêìn thöng baáo cho ngûúâi noái, rùçng hoå coá thïí cöng böë möåt cuöåc
chuyïån troâ maâ trûúác àoá hoå àaä àöìng yá laâ seä giûä bñ mêåt. Àiïìu phiïìn toaái nhêët
laâ nhûäng vi phaåm mang tñnh àaåo àûác nghïì nghiïåp nhû vêåy àûúåc dûåa trïn
quan àiïím chêëp nhêån ruãi ro cuãa nghïì nghiïåp, möåt quan àiïím àûúåc aáp duång
vaâ coá nguöìn göëc tûâ tñnh chêët quan troång àûúåc gùæn liïìn vúái viïåc trúã thaânh
ngûúâi àêìu tiïn biïët àûúåc möåt caái gò àoá vúái bêët cûá giaá naâo vaâ vûúåt lïn trïn
têët caã. Quan niïåm rùçng. tin tûác töët nhêët khöng phaãi luác naâo cuäng laâ tin tûác
coá àûúåc àêìu tiïn, maâ thûúâng laâ tin tûác àûúåc àûa ra cöng chuáng möåt caách
töët nhêët, khöng coá nghôa gò àöëi vúái hoå. Möåt vaâi ngûúâi, sau khi nhêån thûác
àûúåc caác thiïëu soát cuãa mònh, àaä caãm thêëy hoå bõ caác trûúâng àaåi hoåc lûâa döëi
vaâ khöng tiïëc lúâi àöí löîi cho caác giaáo viïn vïì viïåc khöng truyïìn taãi cho hoå
nhûäng àûác tñnh töët maâ hoå cêìn phaãi coá, àùåc biïåt laâ sûå toâ moâ tòm hiïíu vïì
chñnh baãn thên cuöåc söëng.
Roä raâng, sûå chó trñch naây coá thïí bõ xoaá nhoaâ trong nïìn giaáo duåc noái
chung, nïìn giaáo duåc vöën àaä xuöëng cêëp búãi sûå töìn taåi cuãa quaá nhiïìu caác
trûúâng hoåc luön duy trò thoái quen sai lêìm laâ cung cêëp thöng tin hún laâ àaâo
taåo. Tuy nhiïn, trong trûúâng húåp cuãa ngaânh baáo chñ, àiïìu naây caâng trúã nïn
töìi tïå hún, búãi nghïì baáo khöng coá khaã nùng phaát triïín nhanh nhû caác cöng
cuå taác nghiïåp, vaâ búãi thûåc tïë rùçng, caác nhaâ baáo àang ngaây caâng luán sêu vaâo
möåt mï cung taåo ra búãi sûå phaát triïín quaá maånh meä cuãa cöng nghïå. Noái
caách khaác, giûäa caác cöng ty coá sûå caånh tranh khöëc liïåt àïí àoâi hoãi coá àûúåc
caác cöng cuå hiïån àaåi, trong khi hoå laåi chêåm chaåp trong viïåc àaâo taåo nhên
viïn cuãa mònh vaâ chêåm chaåp trong viïåc aáp duång caác cú chïë trûúác àêy tûâng
nuöi dûúäng tinh thêìn laâm viïåc têåp thïí. Caác toaâ soaån baáo àaä trúã thaânh
nhûäng phoâng thñ nghiïåm vö truâng, núi moåi ngûúâi cöëng hiïën vaâ laâm viïåc
quêìn quêåt möåt caách riïng biïåt, trúã thaânh núi maâ dûúâng nhû ngûúâi ta dïî
daâng liïn laåc qua khöng gian aão hún laâ bùçng caách laâm rung àöång traái tim
ngûúâi àoåc. Tñnh phi nhên hoaá àang lan röång vúái töëc àöå àaáng baáo àöång.
Khöng dïî gò àïí hiïíu laâm sao cöng nghïå, vúái têët caã danh tiïëng cuãa noá, vaâ
thöng tin liïn laåc, caái diïîn ra vúái töëc àöå chúáp nhoaáng (nhûäng thûá maâ chuáng
töi khaát khao úã thúâi cuãa chuáng töi) àaä quaãn lyá nhû thïë naâo khiïën cho tònh
traång möîi luác möåt gêëp gaáp vaâ sûå mïåt moãi tinh thêìn möîi luác möåt nùång nïì
hún liïn quan àïën thúâi àiïím àoáng cûãa (toaâ soaån) - thúâi haån cuãa cöng viïåc.
Nhûäng ngûúâi lñnh múái than phiïìn rùçng, caác biïn têåp viïn cho hoå thúâi gian
3 giúâ àïí hoaân thaânh möåt cöng viïåc vöën khöng thïí kïët thuác trong voâng ñt
hún 6 giúâ àöìng höì, rùçng caác biïn têåp viïn yïu cêìu hoå viïët baâi cho 2 cöåt baáo
nhûng sau àoá vaâo phuát cuöëi cuâng laåi chó cho hoå coá nûãa cöåt baáo, vaâ rùçng,
trong luác löån xöån cuãa thúâi àiïím àoáng cûãa, khöng möåt ai coá thúâi gian hoùåc
sùén saâng cho hoå möåt lúâi giaãi thñch, thêåm chñ khöng an uãi duâ chó möåt lúâi.
Möåt phoáng viïn múái, ngûúâi àaä tûâng rêët lo lùæng bõ sïëp cuãa mònh traách cûá
cho biïët: “Hoå thêåm chñ coân chaã traách mùæng chuáng töi”. Sûå im lùång ngûå trõ
khùæp núi: biïn têåp viïn, nhaâ hiïìn triïët àêìy loâng trùæc êín, khi thúâi gian tröi
nhanh, chó coá vûâa àuã nùng lûúång hay thúâi gian àïí bùæt kõp vúái töëc àöå khuãng
khiïëp maâ cöng nghïå àoâi hoãi.
Theo töi, sûå vöåi vaä vaâ sûå haån chïë vïì mùåt khöng gian àaä laâm giaãm sûå
phaát triïín cuãa thïí loaåi tûúâng thuêåt, möåt thïí loaåi maâ chuáng töi luön coi laâ
loaåi danh tiïëng nhêët, vaâ cuäng laâ möåt thïí loaåi àoâi hoãi nhiïìu thúâi gian hún,
cêìn nghiïn cûáu nhiïìu hún, cêìn tû duy nhiïìu hún, vaâ cêìn kyä nùng viïët laách
xuêët sùæc. Tûúâng thuêåt, trïn thûåc tïë, laâ viïåc taái dûång thûåc tïë möåt caách chñnh
xaác vaâ tó mó. Noái caách khaác, àoá chñnh laâ tin tûác vúái sûå toaân veån cuãa noá, khi
caác sûå kiïån thûåc sûå àaä diïîn ra, àûúåc giúái thiïåu theo caách khiïën ngûúâi àoåc
coá thïí caãm thêëy nhû chñnh hoå têån mùæt chûáng kiïën nhûäng sûå kiïån àoá.
Trûúác khi maáy àiïån baáo vaâ maáy telex ra àúâi, möåt söë ngûúâi trong lônh vûåc
thöng tin liïn laåc bùçng soáng vö tuyïën coá loâng têån têm vúái nghïì nghiïåp coá
thïí bùæt àûúåc nhanh nhêët nhûäng tin tûác thïë giúái giûäa nhûäng taåp êm cuãa
soáng phaát thanh, vaâ möåt biïn têåp viïn uyïn thêm so saánh thöng tin àoá vúái
caác chi tiïët vaâ caác thöng tin nïìn, theo caách gêìn giöëng viïåc taái dûång laåi toaân
böå khung xûúng cuãa möåt con khuãng long tûâ möåt àöët cuãa cöåt söëng. Chó duy
nhêët coá viïåc diïîn giaãi thöng tin laâ bõ cêëm. Viïåc àoá àûúåc coi laâ lônh vûåc bêët
khaã xêm phaåm cuãa töíng biïn têåp, ngûúâi àûúåc coi laâ taác giaã viïët ra caác baâi
xaä luêån, mùåc duâ trong thûåc thïë àiïìu naây khöng àuáng. Bïn caånh àoá, vùn
phong phêìn lúán nöíi tiïëng búãi tñnh bay bûúám àa daång cuãa noá. Caác töíng biïn
têåp nöíi tiïëng àïìu coá caác trúå lyá riïng giuáp giaãi nghôa àûúåc nhûäng baâi viïët
tay cuãa hoå.
Sûå tiïën böå àaáng kïí trong voâng 50 nùm qua laâ tin tûác vaâ tûúâng thuêåt coá
bònh luêån, nhêån xeát, vaâ thöng tin diïîn giaãi ài keâm àïí giuáp caác baâi xaä luêån
phong phuá hún. Tuy nhiïn, àiïìu naây dûúâng nhû chûa àaåt àûúåc kïët quaã töët
nhêët, vò dûúâng nhû chûa bao giúâ nghïì baáo nguy hiïím hún nhû bêy giúâ. Viïåc
sûã duång thaái quaá nhûäng dêëu trñch dêîn trong möåt baâi baáo, duâ àuáng hay sai,
taåo cú höåi cho caác löîi vö tònh hoùåc cöë yá, sûå boáp meáo möåt caách aác yá hay thêåm
chñ laâ diïîn giaãi sai nöåi dung, khiïën tin tûác coá àûúåc sûác maånh cuãa möåt vuä khñ
chïët ngûúâi. Nhûäng trñch dêîn tûâ nhûäng nguöìn àaáng tin cêåy, tûâ nhûäng ngûúâi
nhòn chung laâ coá àêìy àuã thöng tin, tûâ nhûäng quan chûác cêëp cao yïu cêìu
àûúåc giêëu tïn, hoùåc tûâ nhûäng ngûúâi quan saát biïët moåi thûá nhûng khöng bao
giúâ àûúåc gùåp mùåt, àaä laâm cho tin tûác coá thïí mang tñnh cöng kñch maâ khöng
phaãi chõu bêët cûá sûå trûâng phaåt naâo. Thuã phaåm dûång lïn möåt phaáo àaâi xung
quanh mònh bùçng caách àûa ra quyïìn àûúåc giûä kñn nguöìn thöng tin cuãa anh
ta maâ khöng tûå hoãi chñnh mònh xem liïåu anh ta coá bõ lúåi duång möåt caách quaá
dïî daâng búãi ngûúâi cung cêëp nguöìn tin, ngûúâi maâ khi truyïìn taãi thöng tin
àïën cho anh ta, àaä goái gheám thöng tin theo caách phuâ húåp nhêët vúái hoå. Töi
cho rùçng, möåt phoáng viïn töìi thûúâng tin rùçng anh ta phuå thuöåc vaâo nguöìn
thöng tin cuãa mònh àïí töìn taåi, àùåc biïåt nïëu nguöìn thöng tin àoá laâ chñnh thûác,
vaâ vò thïë, coi nguöìn thöng tin laâ bêët khaã xêm phaåm, röìi àöìng tònh vúái noá,
baão vïå noá, vaâ cuöëi cuäng rúi vaâo möëi quan hïå nguy hiïím khi àöìng loaä vúái
noá. Vaâ àiïìu naây khiïën cho ngûúâi phoáng viïn àoá ngúâ vûåc nhûäng nguöìn
thöng tin khaác.
Coá thïí àiïìu naây nghe quaá hoang àûúâng, nhûng töi cho rùçng coân coá möåt
thuã phaåm nûäa trong quaá trònh naây: àoá laâ chiïëc maáy ghi êm. Trûúác khi maáy
ghi êm ra àúâi, cöng viïåc chuyïn mön àûúåc thûåc hiïån khaá töët vúái ba cöng cuå
taác nghiïåp, nhûng thûåc tïë têët caã chó laâ möåt: möåt cuöën söí ghi cheáp, sûå trung
thûåc tuyïåt àöëi, vaâ àöi tai maâ chuáng töi, nhûäng phoáng viïn, vêîn sûã duång àïí
lùæng nghe nhûäng gò ngûúâi ta noái vúái chuáng töi. Viïåc sûã duång maáy ghi êm
möåt caách chuyïn nghiïåp vaâ coá àaåo àûác chûa hïì töìn taåi. Ngûúâi ta cêìn daåy
cho nhûäng àöìng nghiïåp treã cuãa mònh rùçng, bùng caát xeát khöng phaãi laâ vêåt
thay thïë trñ nhúá cuãa chuáng ta maâ chó laâ möåt phiïn baãn hiïån àaåi tinh vi cuãa
möåt cuöën söí ghi cheáp nhoã beá, möåt vêåt hûäu ñch vaâ àaáng tin cêåy trong nhûäng
nùm àêìu nghïì. Maáy ghi êm chó nghe nhûng khöng thïí thêëu hiïíu vaâ giöëng
nhû möåt con veåt àiïån tûã khi nhùæc laåi moåi thûá maâ khöng hïì suy nghô. Ngûúâi
ta coá thïí dûåa vaâo maáy ghi êm, nhûng maáy ghi khöng coá traái tim, vaâ noái cho
cuâng, thò diïîn giaãi nguyïn vùn tûâ maáy ghi êm khöng àaáng tin cêåy bùçng sûå
diïîn giaãi cuãa möåt con ngûúâi thûåc, ngûúâi têåp trung vaâo nhûäng nhûäng ngön
tûâ söëng àöång cuãa diïîn giaã, sûã duång trñ thöng minh àïí àaánh giaá chuáng, vaâ
nhêån àõnh chuáng dûåa trïn nhûäng tiïu chuêín àaåo àûác cuãa anh ta. Tuy
nhiïn, maáy ghi êm cuäng coá nhiïìu thuêån lúåi úã khña caånh noá laâ phûúng tiïån
diïîn giaãi nguyïn vùn vaâ ngay lêåp tûác caác lúâi noái, vò nhiïìu ngûúâi khi phoãng
vêën khöng nghe àûúåc hïët caác cêu traã lúâi do maãi têåp trung nghô àïën cêu hoãi
kïë tiïëp.
Vò maáy ghi êm maâ ngûúâi ta àaä coi troång quaá mûác vaâ muâ quaáng àöëi vúái
caác cuöåc phoãng vêën. Phaát thanh vaâ truyïìn hònh, bùçng chñnh baãn chêët cuãa
mònh, àaä biïën caác cuöåc phoãng vêën naây thaânh thïí loaåi quan troång nhêët. Tuy
nhiïn, lônh vûåc baáo viïët dûúâng nhû cuäng coá cuâng möåt quan àiïím sai lêìm khi
cho rùçng tiïëng noái cuãa sûå thêåt àûúåc xuêët phaát tûâ ngûúâi àûúåc phoãng vêën hún
laâ tûâ nhaâ baáo, ngûúâi têån mùæt chûáng kiïën sûå viïåc. Trong trûúâng húåp cuãa biïn
têåp viïn caác baáo, baãn gúä bùng coá vai troâ nhû möåt daång kiïím tra axñt. Hoå bõ
böëi röëi giûäa caác êm thanh cuãa ngön tûâ, sa àaâ vaâo ngûä nghôa, luáng tuáng trong
phêìn viïët chñnh taã, vaâ vûúáng mùæc trong phêìn cuá phaáp. Coá leä giaãi phaáp cho
vêën àïì naây laåi laâ quay laåi vúái cuöën söí ghi cheáp khiïm töën àïí caác nhaâ baáo coá
thïí sûã duång trñ tuïå cuãa mònh biïn têåp laåi nhûäng gò hoå nghe àûúåc vaâ àïí maáy
ghi êm giûä àuáng vai troâ cuãa noá nhû möåt nhên chûáng vö giaá. Trong bêët cûá
trûúâng húåp naâo thò ngûúâi ta cuäng cûá giaã àõnh rùçng sai lêìm vïì àaåo àûác nghïì
nghiïåp vaâ möåt loaåt nhûäng sai phaåm khaác coá thïí haå thêëp uy tñn hoùåc khiïën
ngaânh baáo chñ hiïån àaåi caãm thêëy höí theån khöng phaãi luác naâo cuäng bùæt nguöìn
tûâ viïåc thiïëu àaåo àûác cuãa nhaâ baáo maâ coân do thiïëu kyä nùng chuyïn mön.
Coá leä sûå thiïëu soát cuãa caác khoaá àaâo taåo úã trûúâng àaåi hoåc vïì truyïìn thöng
àaåi chuáng laâ hoå àaä daåy quaá nhiïìu thûá hûäu ñch cho nghïì nghiïåp, nhûng laåi
giaãng daåy rêët ñt vïì chñnh baãn thên nghïì nghiïåp àoá. Roä raâng, caác chûúng
trònh mang tñnh nhên vùn nïn àûúåc giûä laåi (mùåc duâ chuáng cêìn búát tñnh
tham voång vaâ cûáng nhùæc) àïí coá thïí cung cêëp cho sinh viïn kiïën thûác nïìn
taãng vïì vùn hoaá maâ hoå khöng àûúåc hoåc taåi trûúâng trung hoåc. Tuy nhiïn,
bêët cûá loaåi hònh giaáo duåc naâo cuäng nïn têåp trung vaâo ba lônh vûåc chñnh:
daânh ûu tiïn cho nùng khiïëu vaâ hûúáng nghiïåp; khùèng àõnh roä raâng nghiïn
cûáu khöng phaãi laâ möåt àùåc trûng cuãa ngaânh nghïì, vaâ hún thïë, khùèng àõnh
rùçng têët caã caác nhaâ baáo phaãi hûúáng vaâo nghiïn cûáu; vaâ xêy dûång nhêån thûác
rùçng, caác tiïu chuêín àaåo àûác nghïì nghiïåp chùæc chùæn khöng phaãi laâ möåt saãn
phêím ngêîu nhiïn; giöëng thúâi gian thû giaän bêët chúåt cuãa möåt con ong, caác
tiïu chuêín àaåo àûác àoá phaãi luön luön laâ baån àöìng haânh cuãa moåi nhaâ baáo.
Muåc tiïu cuöëi cuâng phaãi laâ quay trúã laåi trònh àöå giaáo duåc cú baãn bùçng
caách töí chûác caác höåi thaão nhoám nhoã, maâ taåi àoá nhûäng traãi nghiïåm lõch sûã
àûúåc àaánh giaá cao vaâ trong böëi caãnh nguyïn göëc cuãa dõch vuå cöng cöång.
Noái caách khaác, liïn quan àïën vêën àïì hoåc têåp, nïn laâm söëng laåi tinh thêìn tuå
têåp vaâo luác 5 giúâ chiïìu.
Töi laâ thaânh viïn cuãa möåt nhoám nhûäng nhaâ baáo àöåc lêåp coá truå súã taåi
Cartagena de Indias. Nhoám chuáng töi àang cöë gùæng àaåt àûúåc àiïìu nhû noái
úã trïn úã khùæp khu vûåc chêu Myä La tinh, thöng qua möåt hïå thöëng caác höåi
thaão lûu àöång mang tñnh thûã nghiïåm vúái caái tïn nghe àêìy troång traách: Töí
chûác vò möåt phûúng phaáp tiïëp cêån múái àöëi vúái baáo chñ taåi Ibero-America
(Fundacioán para un Nuevo Periodismo Iberomericano). Àêy laâ chûúng
trònh thûã nghiïåm daânh cho caác nhaâ baáo múái bùæt àêìu khúãi nghiïåp. Hoå laâm
viïåc trong möåt lônh vûåc cuå thïí - àûa tin, biïn têåp tin, phoãng vêën trïn truyïìn
hònh vaâ àaâi phaát thanh, vaâ laâ ngûúâi dêîn cuãa nhûäng chûúng trònh khaác -
dûúái sûå hûúáng dêîn cuãa möåt ngûúâi kyâ cûåu trong nghïì.
Àaáp laåi thöng baáo röång raäi cuãa töí chûác naây, caác ûáng cûã viïn àûúåc caác töí
chûác maâ hoå àang laâm viïåc àïì cûã, vaâ caác töí chûác chi traã toaân böå chi phñ ài
laåi, ùn úã vaâ àùng kyá tham gia. Ngûúâi tham gia phaãi dûúái 30 tuöíi, coá ñt nhêët
3 nùm kinh nghiïåm, chûáng minh coá nùng khiïëu vaâ kyä nùng trong caác lônh
vûåc chuyïn mön cuãa hoå bùçng caách cung cêëp caác taác phêím maâ hoå coi laâ saãn
phêím töët nhêët hoùåc tïå nhêët cuãa hoå.
Thúâi gian cuãa möîi höåi thaão phuå thuöåc vaâo khaã nùng thúâi lûúång coá thïí
tham gia cuãa võ khaách múâi laâm ngûúâi hûúáng dêîn höåi thaão, vaâ ngûúâi naây
thûúâng khöng thïí daânh thúâi gian cho höåi thaão quaá möåt tuêìn. Trong suöët
höåi thaão, ngûúâi hûúáng dêîn khöng cöë gùæng cung cêëp cho ngûúâi tham gia
nhûäng hoåc thuyïët mang tñnh giaáo àiïìu vaâ nhûäng àõnh kiïën mang tñnh
thuyïët giaãng. Thay vaâo àoá, ngûúâi hûúáng dêîn tòm caách tùng cûúâng kyä nùng
cuãa ngûúâi tham gia bùçng caách sûã duång caác baâi têåp thûåc haânh trong phêìn
laâm viïåc baân troân vúái muåc àñch chia seã cho ngûúâi tham gia nhûäng kinh
nghiïåm cuãa chñnh anh ta coá àûúåc khi laâm viïåc trong nghïì. Muåc àñch khöng
phaãi laâ àïí daåy moåi ngûúâi laâm thïë naâo trúã thaânh nhaâ baáo, maâ àïí trau döìi
caác kyä nùng maâ chñnh hoå àaä coá, thöng qua caác baâi têåp thûåc haânh. Khöng coá
baâi kiïím tra hay baâi àaánh giaá cuöëi kyâ àûúåc àûa ra cuäng nhû khöng coá
chûáng chó hay bùçng cêëp naâo àûúåc trao. Möåt quaá trònh choån loåc àûúåc diïîn
ra thöng qua ûáng duång thûåc tiïîn caác kyä nùng cuãa hoå.
Khöng dïî daâng àaánh giaá nhûäng ñch lúåi àaåt àûúåc tûâ quan àiïím giaãng daåy
naây. Tuy nhiïn, chuáng töi phêën khúãi trûúác nhiïåt huyïët ngaây caâng cao cuãa
nhûäng ngûúâi tham gia höåi thaão, möåt hiïån tûúång giuáp taåo ra möåt maãnh àêët
maâu múä cho sûå nöíi loaån àêìy saáng taåo vaâ khöng theo bêët cûá möåt khuön
pheáp naâo trong giúái truyïìn thöng cuãa nhûäng ngûúâi naây, möåt phûúng phaáp
tiïëp cêån, trong nhiïìu trûúâng húåp, àûúåc ban laänh àaåo cuãa hoå, höî trúå. Chñnh
viïåc 20 nhaâ baáo àïën tûâ caác nûúác khaác nhau gùåp nhau trong 5 ngaây àïí thaão
luêån vïì nghïì nghiïåp cuäng àaä laâ dêëu hiïåu chûáng toã sûå tiïën böå cuãa hoå vaâ
cuäng laâ cuãa ngaânh baáo chñ. Noái cho cuâng, khöng phaãi chuáng töi àang gúåi yá
möåt phûúng thûác múái àïí daåy vïì baáo chñ, maâ chó laâm söëng laåi möåt phûúng
thûác hoåc cuä vöën àaä tûâng töìn taåi.
Truyïìn thöng coá thïí höî trúå töët nhiïåm vuå giaãi cûáu naây, hoùå c laâ trong toaâ
soaån cuãa hoå, hoùåc thöng qua nhûäng tònh huöëng àûúåc dûång lïn àïí baây toã
muå c àñch, möåt caá ch thûác gêìn giöëng nhû nhûäng ngûúâi hûúáng dêîn tònh
huöëng giaã àõnh trïn caác chuyïën bay, ngûúâi luön saáng taå o ra nhûä ng tònh
huöë ng coá thïí diïî n ra trong chuyïën bay, àïí sinh viïn coá thïí hoåc caách laâm
sao traá nh àûúå c thaãm hoåa trûúác khi hoå àöëi mùåt thûåc sûå vúái cuöåc söë ng.
Ngaânh baáo chñ laâ möåt àam mï bêët têån, vaâ niïìm àam mï àoá coá thïí hoaâ vaâo
trong baãn thên con ngûúâ i vaâ trúã nïn àêì y tñnh nhên vùn chó bùçng caách àöëi
mùåt thùèng thùæn vúái thûå c tïë. Nhûäng ngûúâi khöng coá àûúå c niïì m àam mï
naây trong maáu, khöng thïí hiïíu àûúåc sûác hêëp dêî n maâ noá coá, sûá c hêë p dêî n
àûúåc nuöi dûúäng búãi tñnh khöng thïí àoaán trûúác àûúå c cuãa cuöåc söëng.
Ngûúâ i chûa tûâng traãi qua àiïìu naây khöng thïí bùæt àêìu coá àûúåc sûå cuöìng
nhiïå t àùåc biïåt maâ tin tûác àem laåi, niïì m hên hoan töåt àöå khi nhûäng cöë gùæ ng
cuã a mònh àúm hoa kïët traái, vaâ khöng hiïíu àûúåc sûå suy suåp vïì tinh thêìn
khi thêët baåi. Khöng möåt ai àûúåc sinh ra àïí laâ m viïåc naây, vaâ khöng möåt ai
àûúåc chuêín bõ àïí söëng vò àiïìu naây, vaâ àiïìu naây chó coá thïí gùæn liïìn vúái möåt
nghïì nghiïåp khoá hiïíu vaâ hao töín sûác lûåc. Möåt nghïì maâ cöng viïåc kïët thuác
sau khi möåt tin tûác àûúåc phaát ài, möåt nghïì khi cöng viïåc tûúãng nhû laâ kïë t
thuác thò laåi bùæt àêìu laåi tûâ àêìu vúái cûúâng àöå lúán hún nhiïìu ngay trong
nhûäng khoaãng khùæc tiïëp theo, möåt nghïì khöng cho pheáp coá àûúåc möåt giêy
phuát bònh yïn.
14
Truyïìn thöng vaâ Tiïëp cêån thöng tin úã Thaái Lan
Kavi Chongkittavorn
Nhûäng nhaâ truyïìn giaáo cuãa àaåo Thiïn chuáa àaä àem túâ baáo viïët àêìu tiïn túái
Thaái Lan nùm 1835. Vaâo thúâi àiïím àoá, chuã yïëu coá Hoaâng gia Thaái Lan, caác nhaâ
truyïìn giaáo nûúác ngoaâi vaâ caác thûúng gia quan têm túái caác êën phêím. Coá ñt nhêët
7 túâ baáo tiïëng Anh àûúåc xuêët baãn vaâ ngûâng xuêët baãn trong khoaãng thúâi gian
tûâ nùm 1844 àïën nùm 1877. Coá möåt êën phêím cuãa Hoaâng gia laâ Ratchakitja
(Cöng baáo Hoaâng gia), do Vua Mongkut (Rama IV) khúãi xûúáng, vêîn coân töìn
taåi nhû möåt phûúng tiïån àùng taãi chñnh thûác caác àaåo luêåt, nghõ àõnh, tuyïn
ngön vaâ thöng caáo toaân dên vïì caác böå luêåt múái ban haânh. Nhûäng nùm àêìu thêåp
kyã 1910, caác nhêåt baáo àûúåc khöi phuåc laåi trong thúâi àaåi trõ vò cuãa Vua
Vajiravudh (Rama VI). Khi àoá, 20 nhêåt baáo, göìm coá 1 túâ tiïëng Trung vaâ 2 túâ
tiïëng Anh, àûúåc xuêët baãn. Vua Vajiravudh chñnh laâ möåt cêy buát coá nhiïìu saáng
taác. Öng thûúâng sûã duång nhiïìu buát danh khaác nhau àïí viïët caác baâi baáo bònh
luêån vïì nhûäng vêën àïì cuãa thúâi cuöåc.
Ngaây nay, truyïìn thöng cuãa Thaái Lan laâ möåt trong nhûäng ngaânh truyïìn
thöng tûå do nhêët úã chêu AÁ, cho duâ viïåc chó trñch chïë àöå quên chuã laâ möåt haânh
àöång bõ nghiïm cêëm. Àiïìu tra múái nhêët cuãa Viïån Tûå do vïì baáo chñ trïn thïë giúái
àaä àaánh giaá Thaái Lan laâ möåt trong söë 6 quöëc gia vaâ vuâng laänh thöí úã chêu AÁ coá
chñnh saách thöng thoaáng nhêët àöëi vúái truyïìn thöng tin tûác, tiïëp àoá laâ Nhêåt Baãn,
Haân Quöëc, Möng Cöí, Philippin vaâ Àaâi Loan. Baáo caáo haâng nùm cuãa Viïån Tûå do
nùm 1999 (Viïån Tûå do 2000, trang 31-32) àaä mö taã tònh hònh baáo chñ úã Thaái Lan
nhû sau:
Nùm nay (1999) àaä bùæt àêìu thêåt töìi tïå khi möåt nhaâ baáo bõ bùæn chïët vò àaä
tûâ chöëi möåt khoaãn höëi löå. Tuy nhiïn, truyïìn thöng tin tûác Thaái Lan àaä
thïí hiïån tñnh cúãi múã múái trong thúâi kyâ khuãng hoaãng taâi chñnh úã chêu
AÁ. Do giúái truyïìn thöng chêu AÁ àaä thêët baåi trong viïåc dûå baáo cuöåc
333
khuãng hoaãng nïn baáo chñ, àùåc biïåt laâ úã Thaái Lan, àûúåc xem nhû möåt
nhên töë cêìn thiïët trong viïåc caãi thiïån tònh hònh taâi chñnh cuãa quöëc gia
naây. Luêåt baáo chñ quöëc gia múái àaä thuác àêíy sûå minh baåch trong chñnh
phuã. Tin tûác kinh tïë, chñnh trõ noáng höíi àaä xuêët hiïån thûúâng xuyïn trïn
nhiïìu mùåt baáo, taåp chñ maâ trûúác kia nöåi dung chuã yïëu chó laâ tin tûác giaãi
trñ vaâ nhûäng àiïìu laá caãi. Baáo chñ cuäng àaä nghiïn cûáu vïì nhûäng taác àöång
xaä höåi cuãa cuöåc khuãng hoaãng kinh tïë. Tuy nhiïn, caác àaâi phaát thanh vaâ
truyïìn hònh hêìu hïët do chñnh phuã hoùåc quên àöåi quaãn lyá nïn ñt coá khaã
nùng theo kõp tñnh cúãi múã múái cuãa baáo viïët.
Vñ duå vïì Thaái Lan cho thêëy nhûäng thay àöíi vïì luêåt phaáp coá thïí taåo sûå khúãi
àêìu cho sûå thay àöíi cuãa con ngûúâi, thêåm chñ laâ nhûäng ngûúâi söëng trong nhûäng
xaä höåi kheáp kñn. Mùåc duâ cuöåc khuãng hoaãng kinh tïë taåo ra nhu cêìu cêìn thiïët coá
sûå cúãi múã hún nûäa nhûng luêåt phaáp laåi baão àaãm rùçng, khi maâ cuöåc khuãng
hoaãng àaä qua ài thò haânh vi cuãa ngûúâi dên cuäng seä thay àöíi.
Baáo viïët
Baáo viïët úã Thaái Lan do tû nhên súã hûäu vaâ coá tñnh caånh tranh cao. Hiïån Thaái Lan coá
21 nhêåt baáo àûúåc xuêët baãn bùçng 3 thûá tiïëng (12 túâ bùçng tiïëng Thaái, 6 túâ bùçng tiïëng
Trung vaâ 3 túâ bùçng tiïëng Anh), vúái töíng söë phaát haânh laâ 2 triïåu baãn/ngaây. Sau thúâi
kyâ taåm lùæng keáo daâi 3 nùm do cuöåc khuãng hoaãng taâi chñnh nùm 1997 gêy ra, ngaânh
xuêët baãn àang trïn àûúâng phuåc höìi nhúâ coá sûå buâng nöí trong kinh doanh xuêët baãn.
Nhûäng túâ nhêåt baáo bùçng tiïëng Thaái haâng àêìu nhû Matichon, Krungthep Thurakij,
Bangkok Post (Bûu àiïån Bangkok) vaâ The Nation (Dên töåc) rêët àûúåc ûa chuöång trong
giúái trñ thûác Thaái Lan. Thai Rath, Khao Sod vaâ Daily News (Tin tûác haâng ngaây) laåi coá
söë lûúång phaát haânh lúán do taåo àûúåc sûå hêëp dêîn trong dên chuáng. Sin Sian Yit Pao
vaâ Universal Daily (Nhêåt baáo toaân cêìu) laâ 2 túâ nhêåt baáo tiïëng Trung lúán úã Thaái Lan.
Bïn caånh àoá coân coá 320 túâ baáo àõa phûúng, tuy nhiïn, chó coá 3 hoùåc 4 tónh xuêët baãn
nhêåt baáo. Ngoaâi caác nhêåt baáo nöåi àõa, ngûúâi dên Thaái Lan coân àûúåc àoåc nhûäng túâ
baáo nûúác ngoaâi baán taåi caác saåp baáo vaâ caác cûãa haâng saách.
Thïm vaâo àoá, úã Thaái Lan coá hún 14 túâ thúâi baáo vaâ baán nguyïåt san kinh tïë,
hún 200 taåp chñ xuêët baãn haâng tuêìn, 2 tuêìn/lêìn, haâng thaáng, 2 thaáng/lêìn hoùåc
haâng quyá. Thúâi kyâ trûúác khi xaãy ra cuöåc khuãng hoaãng kinh tïë 1997 àûúåc xem laâ
thúâi kyâ hoaâng kim cuãa ngaânh truyïìn thöng Thaái Lan, vúái söë lûúång nhêåt baáo
nhiïìu gêëp 2 lêìn con söë nùm 2001.
Tûâ nùm 1997, coá khoaãng 3.000 nhaâ baáo vaâ caác nhên viïn hoaåt àöång trong
ngaânh truyïìn thöng bõ sa thaãi; vaâ 12 túâ baáo bõ buöåc phaãi àoáng cûãa vò lyá do taâi
Truyïìn thöng vaâ Tiïëp cêån thöng tin úã Thaái Lan 335
chñnh, trong àoá coá 2 túâ tiïëng Anh laâ Asia Times (Thúâi baáo Chêu AÁ) vaâ Thailand
Times (Thúâi baáo Thaái Lan). Nhûäng túâ baáo coá thïí vûúåt qua àûúåc cuöåc khuãng
hoaãng kinh tïë, hoùåc nhúâ coá nhûäng nhaâ àêìu tû múái, nhûäng öng chuã múái, hoùåc
thu heåp quy mö, àaä phaãi laâm cho túâ baáo cuãa hoå hêëp dêîn hún àöëi vúái ngûúâi àoåc
- nhûäng ngûúâi keán choån hún so vúái trûúác kia búãi vò hoå khöng coân àuã khaã nùng
àùåt mua nhiïìu hún möåt túâ baáo. Thïm vaâo àoá, vúái viïåc giaãm söë trang do chi phñ
giêëy in nhêåp khêíu cao, caác chuã buát vaâ phoáng viïn àaä buöåc phaãi thay àöíi phong
caách viïët cuãa hoå àïí giaãm thiïíu khöng gian sûã duång trïn mùåt baáo. Caác nhaâ baáo
phaãi àûúåc àaâo taåo laåi vò hoå khöng coân coá thïí ài theo möåt hûúáng cuå thïí hoùåc
chuyïn vïì möåt vêën àïì duy nhêët. Vúái doanh thu quaãng caáo thêëp do khuãng
hoaãng kinh tïë, möîi túâ baáo phaãi rêët saáng taåo àïí àaãm baão chöî àûáng cuãa mònh
trong möåt thõ trûúâng chêåt heåp.
Nhûäng öng chuã vaâ nhaâ àêìu tû múái trong ngaânh baáo chñ khöng giöëng nhûäng
ngûúâi tiïìn nhiïåm cuãa hoå - nhûäng ngûúâi thûúâng laâ nhûäng cûåu nhaâ baáo - vaâ hoå
coá khuynh hûúáng trúã thaânh nhaâ chñnh trõ hoùåc caác doanh nhên. Möåt tay cúâ baåc
nöíi tiïëng - ngûúâi àaä tûâng àiïìu haânh möåt chuöîi soâng baåc bêët húåp phaáp – àaä tiïëp
quaãn möåt túâ baáo tiïëng Thaái lêu nùm nhêët úã nûúác naây - túâ Siam Rath. Trûúác nùm
1997, hêìu hïët caác túâ baáo Thaái Lan àïìu coá thaái àöå thuâ àõch àöëi vúái chñnh phuã búãi
vò trong suöët hún 50 nùm, caác nhaâ xuêët baãn, caác chuã buát vaâ nhaâ baáo àaä phaãi àêëu
tranh chöëng laåi caác haânh àöång chöëng baáo chñ vaâ àaân aáp cuãa chñnh phuã. Tuy
nhiïn, nhûäng túâ baáo àoá giúâ àêy àang laâ nhûäng túâ baáo chuã chöët úã nûúác naây. ÚÃ
Thaái Lan, nhûäng túâ baáo uãng höå hoùåc phaãn àöëi chñnh phuã àïìu cuâng xuêët hiïån
trïn caác saåp baáo.
Hiïån coá khoaãng 300 phoáng viïn, nhaâ quay phim vaâ chuåp aãnh, àaåi diïån cho
128 cú quan baáo chñ nûúác ngoaâi thûúâng truá taåi Bangkok. Hoå laâ àaåi diïån cuãa caác
haäng thöng têën lúán nhû: Reuters, Agence France Press (AFP) vaâ Associated Press
(AP), cuäng nhû laâ àaåi diïån cuãa nhiïìu túâ baáo khaác nhû: Asiaweek, Asian Wall
Street Journal, Business Asia, Far Eastern Economic Review, Financial Times, The
Straits Times, vaâ Yomiuri Shimbun. Bïn caånh baáo viïët, caác töí chûác truyïìn thöng
phaát soáng cuäng coá mùåt úã Thaái Lan, göìm coá British Broad-casting Corporation
(BBC), CNN, vaâ Nippon/Hoso/Hykai.
Phaát thanh vaâ Truyïìn hònh
Nùm 1955, möåt doanh nghiïåp cuãa chñnh phuã Thaái Lan àaä thaânh lêåp àaâi truyïìn
hònh àêìu tiïn úã Bangkok vaâ Thaái Lan àaä trúã thaânh quöëc gia àêìu tiïn úã Àöng Nam
AÁ coá caác buöíi phaát soáng truyïìn hònh thûúâng xuyïn. Bangkok hiïån coá 6 àaâi truyïìn
hònh vaâ têët caã àïìu do chñnh phuã quaãn lyá vaâ àïìu coá chi nhaánh taåi caác àõa phûúng.
Tuy nhiïn, chñnh phuã cho pheáp khu vûåc tû nhên tham gia vaâo àêìu tû vaâ quaãn
lyá kïnh 3, kïnh 7, vaâ kïnh iTV. Böå Quan hïå cöng chuáng Thaái Lan quaãn lyá caác Súã
Phaát thanh vaâ Truyïìn hònh quöëc gia – caác cú quan àûúåc pheáp vêån haânh kïnh 11
vúái caác chûúng trònh têåp trung vaâo giaáo duåc vaâ caác dõch vuå cöng. Kïnh 11 phuåc
vuå nhû kïnh thöng tin chñnh cuãa maång lûúái 8 àaâi truyïìn hònh àõa phûúng.
ÚÃ Bangkok cuäng coá möåt àaâi truyïìn hònh caáp cuãa Cöng ty Phaát thanh -
Truyïìn hònh Thöëng nhêët, phuåc vuå 24/24. Cuöëi nùm ngoaái, kïnh iTV bùæt àêìu
chûúng trònh phaát soáng 24 giúâ, phaát soáng caác kïnh truyïìn hònh nöíi tiïëng cuãa
phûúng Têy nhû HBO, Cinemax, vaâ CNN.
Truyïìn hònh Thaái Lan chuã yïëu hoaåt àöång theo hûúáng thûúng maåi hoaá vaâ
phuåc vuå thõ hiïëu cuãa àöng àaão ngûúâi dên. Möîi kïnh truyïìn hònh miïîn phñ saãn
xuêët chûúng trònh riïng, traãi röång tûâ tin tûác túái caác böå phim truyïìn hònh têm lyá
xaä höåi daâi têåp. Caác chûúng trònh giaãi trñ coá thïí laâ cuãa Trung Quöëc, Nhêåt Baãn,
Anh hoùåc Myä nhûng coá phuå àïì tiïëng Thaái.
Thaái Lan coá 523 àaâi phaát thanh trïn toaân quöëc, 212 àaâi AM (38 àaâi úã Bangkok
vaâ 174 àaâi àõa phûúng) vaâ 311 àaâi FM (40 úã Bangkok vaâ 271 úã àõa phûúng).
Nhûäng cú quan phaát thanh lúán nhêët àïìu laâ caác cú quan do chñnh phuã quaãn lyá,
àoá laâ Böå Quan hïå cöng chuáng vúái 145 àaâi phaát thanh, Quên àöåi Hoaâng gia Thaái
Lan vúái 128 àaâi vaâ Töí chûác Truyïìn thöng àaåi chuáng Thaái Lan vúái 62 àaâi. Phaát
thanh trïn têìn soáng AM chuã yïëu hûúáng túái caác thõ hiïëu cuãa àöng àaão dên
chuáng, àùåc biïåt laâ daânh cho thñnh giaã nöng thön, trong khi àoá, phaát thanh trïn
soáng FM cung cêëp caác chûúng trònh êm nhaåc àûúåc ûa chuöång, nhaåc jazz, nhaåc
cöí àiïín, caác baãn tin tiïëng Anh, vaâ nhaåc tûâ caác böå phim nûúác ngoaâi àûúåc trònh
chiïëu trïn àaâi truyïìn hònh trong nûúác.
Hiïën phaáp múái nùm 1997 àaä quy àõnh rùçng, têët caã soáng phaát thanh laâ cuãa
cöng chuáng vaâ phaãi àûúåc möåt cú quan àöåc lêåp quaãn lyá – àoá laâ UÃy ban Phaát
thanh vaâ Truyïìn hònh quöëc gia. UÃy ban naây laâ möåt trong söë caác cú quan múái
àûúåc thaânh lêåp àïí giaám saát vaâ àiïìu haânh hoaåt àöång cuãa chñnh phuã nhùçm àaãm
baão sûå minh baåch vaâ traách nhiïåm.
Nhòn chung, caác nhaâ baáo vaâ phaát thanh viïn Thaái Lan quan niïåm hoå nhû
nhûäng ngûúâi baão vïå cöng; tuy nhiïn, 2/3 trong söë 3.400 nhaâ baáo vaâ phaát thanh
viïn vêîn thiïëu kyä nùng truyïìn thöng vaâ coá xu hûúáng àaâo taåo nghïì taåi chöî. Viïåc
àaâo taåo nêng cao vïì kyä nùng tûúâng thuêåt, phoãng vêën, vaâ viïët baáo cú baãn laâ rêët
cêìn thiïët àïí àêíy maånh trònh àöå nghiïåp vuå baáo chñ. Caác nhaâ baáo cuäng cêìn phaãi
hiïíu vaâ tuên thuã caác chuêín mûåc àaåo àûác. Chó coá möåt söë ñt nhaâ baáo àûúåc traã
lûúng cao, coân thò hêìu hïët laâ khöng khaá giaã.
Tiïëp cêån thöng tin
Hiïën phaáp nùm 1997 àïì cêåp toaân diïån túái viïåc baão vïå sûå tûå do cuãa truyïìn thöng
àaåi chuáng, tûå do ngön luêån, vaâ tûå do tiïëp cêån thöng tin (xem Phuå luåc vïì caác
àoaån trñch tûâ Hiïën phaáp). Tuy nhiïn, 27 àaåo luêåt chöëng baáo chñ, haån chïë tûå do
truyïìn thöng àûúåc ban haânh trûúác khi Hiïën phaáp múái ra àúâi vêîn coân hiïåu lûåc,
xung àöåt vúái Hiïën phaáp múái vaâ phaãi àûúåc baäi boã. Nhûng thuã tuåc àïí baäi boã
nhûäng luêåt naây laåi àûúåc diïîn ra rêët chêåm chaåp búãi tïå quan liïu vaâ baão thuã cuãa
caác nhaâ lêåp phaáp thuã cûåu - nhûäng ngûúâi vêîn cho rùçng khöng nïn cho pheáp baáo
chñ tûå do thaái quaá. Do àoá, chñnh phuã phaãi giûä laåi möåt söë luêåt àoá àïí coá thïí kiïím
soaát ngaânh truyïìn thöng. Thaáng 7 nùm 1997, caác nhaâ xuêët baãn vaâ chuã buát cuãa
têët caã caác túâ baáo quöëc gia àaä thaânh lêåp Höåi àöìng baáo chñ quöëc gia – möåt cú
quan tûå àiïìu haânh nhùçm tùng cûúâng àaåo àûác vaâ trònh àöå nghiïåp vuå baáo chñ.
Trong 3 nùm kïí tûâ khi thaânh lêåp, Höåi àöìng àaä nhêån àûúåc hún 100 khiïëu naåi
cuãa cöng chuáng vïì caác vêën àïì nhû: aãnh khöng àûáng àùæn, baâi viïët gêy kñch
àöång, vaâ thöng tin xuyïn taåc.
Viïåc chuêín bõ àïí ban haânh möåt böå luêåt vïì tiïëp cêån thöng tin àûúåc bùæt àêìu tûâ
khi Anand Panyarachun, möåt nhaâ ngoaåi giao kyâ cûåu, àûúåc bêìu laâm Thuã tûúáng
nùm 1991. Öng Panyarachun àaä tuyïn böë rùçng cöng chuáng phaãi coá quyïìn àûúåc
biïët caác thöng tin cuãa chñnh phuã àïí nùæm àûúåc hoaåt àöång cuãa chñnh phuã vaâ caác
quan chûác. Trúá trïu thay, lúâi kïu goåi cuãa öng laåi xuêët phaát tûâ kinh nghiïåm cuãa
chñnh baãn thên öng. Öng Panyarachun àaä bõ kïët töåi oan uöíng laâ möåt ngûúâi uãng
höå cöång saãn khi àoáng vai troâ lúán trong viïåc thiïët lêåp möëi quan hïå ngoaåi giao
giûäa Thaái Lan vaâ Viïåt Nam trong nhûäng nùm 1970. Öng khùèng àõnh rùçng, nïëu
cöng chuáng coá thïí tiïëp cêån àûúåc caác höì sú cuãa Böå Ngoaåi giao, hoå seä biïët àûúåc
sûå thêåt vïì cöng viïåc laâm cuãa öng. Mùåc duâ ban àêìu coá sûå phaãn àöëi nhûng caác
chñnh khaách vaâ quan chûác àaä uãng höå böå luêåt vïì tiïëp cêån thöng tin, khi caãi caách
chñnh trõ àang tiïën triïín. Sûå uãng höå röång raäi trong cöng chuáng àöëi vúái böå luêåt
tùng lïn mûác cao traâo sau khi xaãy ra cuöåc àaão chñnh quên sûå àêîm maáu thaáng 5
nùm 1992. Khi àoá, caác phûúng tiïån truyïìn thöng cuãa nhaâ nûúác àaä coá yá che giêëu,
àûa tin laâm nheå búát tònh hònh. Sau möåt thúâi gian daâi lùæng nghe cöng chuáng vaâ
baân baåc, möåt dûå thaão thoaã hiïåp àaä àûúåc thöëng nhêët, vaâ sau àoá àûúåc Nghõ viïån
cuãa chñnh quyïìn Tûúáng Chavalit Yongchaiyudh ban haânh.
Kïí tûâ khi Luêåt Thöng tin Chñnh thûác àûúåc ban haânh nùm 1997, hún 500
nghòn ngûúâi Thaái Lan àaä àûúåc hûúãng lúåi ñch tûâ àoá. Trong 2 nùm àêìu tiïn, cöng
chuáng vêîn chûa nhêån thûác àûúåc sûå töìn taåi cuãa luêåt múái vaâ chûa biïët luêåt naây
cho pheáp laâm gò vaâ coá taác àöång túái àúâi söëng xaä höåi nhû thïë naâo. Tuy nhiïn, möåt
söë vuå êìm ô xaãy ra sau àoá àaä giuáp cöng chuáng hiïíu hún vïì Luêåt thöng tin. Vñ duå,
vuå Sumalee Limpaovart mêët 2 nùm rûúäi àïí àêëu tranh vúái ban giaám hiïåu Trûúâng
Thûåc nghiïåm Kasetsart àïí tòm hiïíu lyá do taåi sao trûúâng tûâ chöëi nhêån con gaái cö
vaâo hoåc lúáp möåt. Cö phaát hiïån ra rùçng trûúâng naây chó ûu tiïn cho con em cuãa
nhûäng gia àònh coá àùåc quyïìn vaâ con em cuãa nhûäng nhaâ baão trúå. Sau möåt söë
phiïn toaâ, Höåi àöìng Böå trûúãng ra phaán quyïët uãng höå Sumalee, cho rùçng haânh
àöång cuãa trûúâng Kasetsart laâ traái vúái Hiïën phaáp vaâ ài ngûúåc laåi nhûäng gò àaä
cam kïët. Höåi àöìng àaä buöåc trûúâng thûåc nghiïåm phaãi xoaá boã chïë àöå phên biïåt
àöëi xûã. Kïët quaã laâ, caác trûúâng hoåc khaác cuãa nhaâ nûúác cuäng àaä thûåc hiïån theo
phaán quyïët àoá.
Möåt vñ duå khaác laâ vuå tai tiïëng cuãa Böå Y tïë cöng cöång nùm 1999 coá liïn quan
àïën viïåc mua sùæm trang thiïët bõ y tïë trõ giaá 35 triïåu àöla (tûúng àûúng 1,4 tyã baåt)
vaâ dêîn àïën viïåc tûâ chûác cuãa Thûá trûúãng Böå Y tïë cöng cöång Rakkiart Sukthana
vaâ 2 quan chûác cao cêëp khaác. Dûåa vaâo caác manh möëi vaâ thöng tin do caác töí chûác
phi chñnh phuã vaâ ngûúâi dên cung cêëp, trong àoá coá caác baác sô àõa phûúng, UÃy
ban chöëng tham nhuäng quöëc gia àaä àiïìu tra ra rùçng, caác maång lûúái cung ûáng
bêët húåp phaáp àaä tùng giaá quaá cao àöëi vúái nhûäng trang thiïët bõ cung cêëp cho caác
traåm y tïë nöng thön. Vúái caác quyïìn do Luêåt thöng tin chñnh thûác àem laåi, sau
möåt söë phiïn toaâ, caác àoaân luêåt sû vaâ nhaâ baáo àaä lêëy àûúåc nhûäng taâi liïåu àiïìu
tra cuãa UÃy ban chöëng tham nhuäng quöëc gia; tuy nhiïn, tïn tuöíi cuãa caác nhên
chûáng àaä àûúåc giêëu kñn àïí baão vïå danh tñnh cho hoå.
Vúái thùæng lúåi cuãa Sumalee, cöng chuáng bùæt àêìu àaánh giaá cao Luêåt thöng tin
vaâ ngaây caâng coá nhiïìu ngûúâi hiïíu rùçng hoå coá quyïìn tiïëp cêån thöng tin cuãa chñnh
phuã. Trûúác kia, têët caã nhûäng thöng tin cuãa chñnh phuã àûúåc coi laâ töëi mêåt vaâ
khöng àïí doâ ró trong bêët kyâ trûúâng húåp naâo. Giúâ àêy, moåi viïåc àaä thay àöíi, vaâ
têët caã caác thöng tin cuãa chñnh phuã àûúåc coi nhû thöng tin cöng khai; tuy nhiïn,
vêîn coá möåt söë nhûäng trûúâng húåp ngoaåi lïå. Luêåt thöng tin khöng chó laâm xoái
moân truyïìn thöëng bûng bñt maâ coân coá nhûäng yá nghôa lúán lao nhû:
● UÃng höå quyïìn cöng dên àûúåc tham gia thûåc sûå vaâo tiïën trònh quyïët àõnh
chñnh saách cuãa chñnh phuã.
● Thuác àêíy hoaåt àöång hiïåu quaã cuãa chñnh phuã thöng qua viïåc cho pheáp cöng
chuáng giaám saát caác cú quan cuãa chñnh phuã.
● Giaãm thiïíu naån tham nhuäng trong chñnh phuã bùçng viïåc tùng cûúâng sûå minh
baåch.
● Laâm suy yïëu truyïìn thöëng lêu àúâi vïì möëi quan hïå giûäa ngûúâi baão trúå vaâ
khaách haâng, maâ chuã yïëu laâ do coá hoå haâng hoùåc quen biïët.
● Giaãm xung àöåt xaä höåi coá thïí xaãy ra giûäa caác töí chûác xaä höåi vaâ caác cú quan
chñnh phuã.
● Trao quyïìn húåp phaáp cho dên thûúâng, àùåc biïåt laâ nhûäng ngûúâi úã nöng thön,
búãi vò khaác vúái tònh traång trûúác kia, giúâ àêy hoå coá khaã nùng tiïëp cêån àêìy àuã
thöng tin.
Theo Luêåt thöng tin, möåt söë thöng tin coá thïí khöng thuöåc diïån àûúåc cöng
khai, àùåc biïåt laâ nhûäng thöng tin vïì chïë àöå quên chuã hoùåc nhûäng thöng tin coá
thïí phûúng haåi àïën an ninh vaâ nïìn kinh tïë, taâi chñnh quöëc gia, hoùåc phûúng haåi
àïën quan hïå quöëc tïë. Nhûäng ai muöën thu thêåp thöng tin liïn quan àïën Hoaâng
gia chó coá thïí coá àûúåc nhûäng thöng tin trûúác àoá 75 nùm hoùåc lêu hún, nhûng coá
thïí ñt hún 75 nùm nïëu trong trûúâng húåp thêåt sûå cêìn thiïët.
Bêët kyâ cöng dên naâo cuäng coá quyïìn yïu cêìu àûúåc cung cêëp thöng tin bùçng
viïåc trònh möåt túâ àún àún giaãn. Vïì mùåt luêåt phaáp, têët caã caác yïu cêìu phaãi àûúåc
traã lúâi “trong thúâi gian thñch húåp”, nïëu khöng seä bõ phaåt tiïìn vaâ phaåt tuâ. Khung
thúâi gian mêåp múâ naây àaä cho pheáp nhûäng ngûúâi coá thêím quyïìn trò hoaän viïåc
àaáp ûáng caác yïu cêìu, vaâ àêy laâ löî höíng lúán nhêët cuãa Luêåt thöng tin. Vñ duå, thaáng
10 nùm 1998, möåt túâ baáo kinh tïë àaä viïët àún yïu cêìu thöng tin vïì hoaåt àöång mua
giêëy cuãa Vuå Thuöëc laá (thuöåc Böå Taâi chñnh). Thöng tin chñnh thûác àûúåc phaãn höìi
sau 2 thaáng rûúäi. Möåt vñ duå khaác laâ khi coá yïu cêìu kiïím tra laåi möåt thoaã thuêån
do Ngên haâng Thaái Lan thûåc hiïån coá liïn quan àïën viïåc baán möåt ngên haâng
quöëc doanh thò maäi 3 thaáng sau yïu cêìu naây múái àûúåc àaáp ûáng.
Noái chung, viïåc yïu cêìu cung cêëp thöng tin àïìu miïîn phñ, cho duâ viïåc àoá àoâi
hoãi àûúåc cung cêëp haâng ngaân trang vùn baãn, giöëng nhû yïu cêìu gêìn àêy möåt
sinh viïn àang laâm luêån aán Tiïën sô vïì cuöåc khuãng hoaãng kinh tïë cuãa Thaái Lan.
Sinh viïn naây muöën nghiïn cûáu chi tiïët vïì têët caã nhûäng cuöåc hoåp cuãa Ngên
haâng Thaái Lan trong suöët 3 thêåp kyã trûúác àoá vaâ yïu cêìu naây àaä àûúåc àaáp ûáng.
Trong giai àoaån tûâ thaáng Giïng àïën thaáng 10 nùm 2000, coá têët caã 144 àún
kiïån vaâ 64 àún khaáng caáo àûúåc gûãi àïën Vùn phoâng cuãa Uyã ban Thöng tin (OIC)
so vúái 124 àún kiïån vaâ 81 àún khaáng caáo cuãa nùm 1999. Khoaãng 21% àún kiïån
àûúåc gûãi àïën caác chñnh quyïìn àõa phûúng, 13% àûúåc gûãi àïën Böå Giaáo duåc, vaâ
11% àûúåc gûãi àïën Böå Taâi chñnh. Àöëi vúái caác àún khaáng caáo, coá 22% söë àún
chöëng laåi Böå Nöng nghiïåp, 16% chöëng laåi Vùn phoâng Chñnh phuã, vaâ 13% chöëng
laåi Böå Giaáo duåc.
Àa söë caác àún kiïån àïìu liïn quan àïën caác cöng chûác tûâ chöëi traã lúâi hoùåc cung
cêëp thöng tin. Trong söë caác àún khaáng caáo, 56% liïn quan àïën caác taâi liïåu vïì
àiïìu tra, kyã luêåt; 23% liïn quan àïën thöng tin vïì nhûäng sûå vuå diïîn ra gêìn àoá
nhû: àiïìu tra vïì tham nhuäng úã Böå Y tïë cöng cöång vaâ thanh lyá taâi saãn cuãa Cú
quan taái thiïët khu vûåc taâi chñnh; vaâ 21% liïn quan àïën thöng tin chuyïín
nhûúång, húåp àöìng vaâ àaâm phaán.
Hêìu hïët caác vuå àïìu diïîn ra úã Bangkok, trong àoá coá 10 vuå kiïån chñnh quyïìn
thuã àö Bangkok vaâ 18 vuå kiïån chñnh quyïìn àõa phûúng vaâ caác cú quan chñnh
phuã àoáng taåi caác àõa phûúng trïn toaân quöëc. Ngûúâi dên thûúâng laâ àöëi tûúång
thûúâng xuyïn vêån duång Luêåt Thöng tin, sau àoá laâ caác quan chûác chñnh phuã vaâ
nhaâ baáo. Trong khi àoá, chó coá 2 chñnh trõ gia sûã duång luêåt naây.
5 trong söë 6 vuå liïn quan àïën caác vêën àïì kinh tïë vaâ taâi chñnh tûâ nùm 1998-
2000 do baáo Prachachart Thurajit cöng böë, chuã yïëu laâ thöng tin chi tiïët vïì möåt vuå
àêëu thêìu baán caác khoaãn núå cuãa khu vûåc taâi chñnh. Toaâ aán vïì cöng khai thöng
tin (möåt trong 5 toaâ aán nhû vêåy taåi Thaái Lan) àaä àûa ra phaán quyïët rùçng têët caã
caác tònh tiïët phaãi àûúåc cöng khai. Tuy nhiïn, Toaâ aán àaä baác boã yïu cêìu cöng
khai möåt loaåt nhûäng laá thû maâ Ngên haâng Thaái Lan gûãi cho Quyä Tiïìn tïå Quöëc
tïë (IMF).
Nhûäng raâo caãn àöëi vúái viïåc thi haânh Luêåt thöng tin
Dûúái àêy laâ möåt söë vêën àïì liïn quan àïën viïåc thi haânh Luêåt thöng tin:
● Àa söë ngûúâi dên khöng hiïíu caác nöåi dung chñnh cuãa böå luêåt maâ cuäng khöng
thûåc thi quyïìn cuãa hoå. Hoå khöng biïët caách sûã duång luêåt vaâ caách tiïën haânh
caác thuã tuåc àïí yïu cêìu tiïëp cêån thöng tin cuãa chñnh phuã, do àoá hoå khöng thïí
sûã duång quyïìn cuãa hoå.
● Quan chûác cêëp cao trong caác cú quan cuãa chñnh phuã khöng hiïíu hoùåc khöng
biïët caách thi haânh böå luêåt. Hoå khöng xem viïåc àaáp ûáng nhûäng yïu cêìu vïì
thöng tin cuãa cöng chuáng laâ möåt phêìn cuãa dõch vuå cöng, vaâ coi Luêåt thöng
tin laâ möåt gaánh nùång.
● Thiïëu sûå húåp taác giûäa caác böå ngaânh, do àoá viïåc giaãi quyïët caác cöng viïåc liïn
böå ngaânh hêìu nhû khöng thïí thûåc hiïån àûúåc.
● Thaânh viïn cuãa caác toaâ aán vïì cöng khai thöng tin chó hoaåt àöång trïn cú súã
tònh nguyïån. Àiïìu naây coá thïí gêy ra nhûäng thaânh kiïën àöëi vúái phaán quyïët
cuãa hoå búãi vò hoå cuäng coá nhûäng cöng viïåc vaâ traách nhiïåm khaác.
● Caác hònh thûác phaåt cho viïåc bêët húåp taác vêîn coân chûa thoaã àaáng. Trong khi
coá nhûäng ngûúâi khöng cung cêëp thöng tin phaãi chõu aán tuâ 1 nùm vaâ bõ phaåt
5.000 Baåt (khoaãng 116 àöla) thò nhûäng ngûúâi cung cêëp thöng tin sai lïåch laåi
chung aán tuâ nhû vêåy vaâ bõ phaåt 20 nghòn Baåt (tûúng àûúng 465 àöla). Sûå
mêu thuêîn naây àaä khöng thïí khuyïën khñch caác cú quan chûác nùng giaãi
quyïët sûå viïåc nhanh choáng, vaâ hoå seä lûåa choån viïåc chuyïín yïu cêìu túái Vùn
phoâng UÃy ban Thöng tin (OIC) hún laâ laâm gò àoá thiïëu thêån troång.
● Vùn phoâng UÃy ban Thöng tin göìm 19 thaânh viïn laåi thiïëu nguöìn lûåc àuã trònh
àöå àïí giaãi quyïët caác sûå vuå do 8.775 cú quan nhaâ nûúác vaâ àõa phûúng gûãi lïn.
● Khöng coá cú cêëu haânh chñnh thñch húåp àïí höî trúå Luêåt thöng tin.
● OIC khöng phaãi laâ cú quan àöåc lêåp maâ nùçm dûúái quyïìn giaám saát cuãa Vùn
phoâng Thuã tûúáng. Traách nhiïåm quaãn lyá OIC nïn chuyïín giao cho Quöëc höåi
nhùçm loaåi boã cú höåi can thiïåp chñnh trõ.
Nhùçm tùng cûúâng viïåc thi haânh Luêåt thöng tin, OIC àaä chuêín bõ möåt loaåt
nhûäng àûúâng löëi chó àaåo nhû sau: Têët caã caác cú quan nhaâ nûúác phaãi àêíy maånh
viïåc tuên thuã Luêåt thöng tin chùåt cheä, caác cú quan coá thêím quyïìn phaãi daânh
riïng nhûäng khoaãn tiïìn àuã àïí tuyïín duång nhên viïn coá khaã nùng vaâ àaâo taåo
nghiïåp vuå cho hoå àïí hoå coá thïí laâm viïåc vúái OIC. Àaåi diïån caác böå ngaânh úã OIC
phaãi laâm viïåc liïn tiïëp úã àoá ñt nhêët laâ 2 nùm, sûå quaãn lyá thöng tin vaâ taâi liïåu phaãi
coá tñnh hïå thöëng hún nûäa vaâ phaãi àöìng böå trïn toaân quöëc. Vaâ cuöëi cuâng laâ sûå
thùng tiïën cuãa quan chûác cao cêëp vaâ viïåc tuyïín duång múái cêìn phaãi dûåa trïn tiïu
chuêín cuãa OIC.
Noái thò dïî, coân laâm múái khoá. Cho duâ coá nhûäng hûúáng chó àaåo àoá cuãa OIC,
quaá nûãa söë cú quan nhaâ nûúác vêîn khöng thïí tuên thuã do viïåc thiïëu tiïìn vaâ nhên
sûå caãn trúã.
Hiïån caác trûúâng àaåi hoåc vaâ cao àùèng trïn toaân quöëc úã Thaái Lan àang coá
nhûäng khoaá giaãng daåy vïì Luêåt thöng tin. Nhiïìu cuöåc höåi thaão cuäng àûúåc töí
chûác nhùçm caãi thiïån kyä nùng viïët phoáng sûå vaâ àiïìu tra cuãa caác nhaâ baáo Thaái
Lan. Àa söë nhûäng baâi baáo giaânh àûúåc giaãi thûúãng lúán cuãa Hiïåp höåi nhaâ baáo Thaái
Lan trong 4 thêåp kyã qua àïìu têåp trung vaâo nhûäng vuå tai tiïëng vaâ tham nhuäng
bõ caác àaãng chñnh trõ àöëi lêåp phaát hiïån hoùåc bõ ngûúâi dên töë caáo. Tuy nhiïn, kïí
tûâ khi Luêåt thöng tin coá hiïåu lûåc, nhûäng phoáng sûå àiïìu tra àaä liïn tiïëp àoaåt giaãi
cao nhêët trong 3 nùm liïìn (tûâ 1998-2000). Baâi baáo vaåch trêìn lúâi khai vïì taâi saãn
cuãa Thuã tûúáng Thaksin Shinawatra laâ döëi traá vaâ khiïën öng naây phaãi ra toaâ nùm
2000 àaä àoaåt giaãi “Phoáng sûå hay nhêët cuãa nùm”. Baâi baáo àaä cöng böë nhûäng bùçng
chûáng cho thêëy öng Thaksin àaä giêëu giïëm bêët húåp phaáp söë cöí phiïëu trõ giaá 53
triïåu àöla trong cöng ty truyïìn thöng cuãa öng ta, thöng qua viïåc chuyïín
nhûúång cöí phiïëu giaã maåo cho con gaái vaâ ngûúâi laái xe riïng.
Quyïìn tiïëp cêån thöng tin trong khu vûåc
Thaái Lan khöng phaãi laâ nûúác duy nhêët úã Àöng Nam AÁ coá böå luêåt riïng vïì quyïìn
tiïëp cêån thöng tin. Trong khi Hiïën phaáp Philñppin baão vïå quyïìn cuãa cöng chuáng
àöëi vúái viïåc tiïëp cêån nhûäng thöng tin do chñnh phuã nùæm giûä, thò nhûäng cuöåc hoåp
giûäa quöëc höåi, nhûäng nhaâ laänh àaåo xaä höåi vaâ nhaâ baáo vïì sûå cêìn thiïët cuãa möåt böå
luêåt thöng tin riïng nhùçm thuác àêíy chñnh phuã cúãi múã vaâ minh baåch àang liïn tiïëp
àûúåc töí chûác. Inàönïxia hiïån àang dûå thaão möåt böå luêåt tûúng tûå, vaâ quöëc höåi nûúác
naây dûå kiïën seä xem xeát trong thúâi gian túái. Dûå thaão vïì luêåt thöng tin cuãa
Inàönïxia thöng thoaáng hún cuãa Thaái Lan vò coá ñt raâo caãn hún, vñ duå nhû coá
nhûäng àiïìu khoaãn liïn quan túái ngûúâi nûúác ngoaâi. Ngoaâi vuâng Àöng Nam AÁ, ÊËn
Àöå cuäng àaä ban haânh Luêåt thöng tin nùm 2000 vaâ Luêåt thöng tin quöëc gia cuãa
Nhêåt Baãn àûúåc àûa vaâo thûåc hiïån tûâ thaáng 4 nùm 2001. Nùm 1996, Haân Quöëc
cuäng àaä thöng qua möåt böå luêåt tûúng tûå - Luêåt cöng khai thöng tin àöëi vúái caác cú
quan nhaâ nûúác. Coân Nïpan àaä hoaân thiïån dûå thaão Luêåt thöng tin vaâ àang chúâ
Quöëc höåi phï chuêín. Búãi vò Nïpan vaâ Thaái Lan laâ 2 nûúác quên chuã lêåp hiïën nïn
luêåt thöng tin cuãa hoå coá möåt söë àiïím khaác biïåt so vúái luêåt cuãa caác nûúác khaác.
Trung têm baáo chñ àiïìu tra cuãa Philñppin, àûúåc thaânh lêåp tûâ nùm 2001, àaä àûa
ra möåt nghiïn cûáu so saánh vïì quyïìn tiïëp cêån thöng tin úã 9 nûúác laâ Campuchia,
Inàönïxia, Malaixia, Mianma, Philñppin, Xingapo, Thaái Lan, vaâ Viïåt Nam. Àõnh
nghôa vïì quyïìn tiïëp cêån thöng tin trong nghiïn cûáu naây laâ khaã nùng cuãa cöng dên
tiïëp cêån àûúåc nhûäng thöng tin thuöåc súã hûäu cuãa nhaâ nûúác. Cuöåc nghiïn cûáu àaä
àiïìu tra giaá trõ cuãa hún 40 taâi liïåu nhaâ nûúác, vñ duå nhû nhûäng dûä liïåu coá têìm vô
mö; dûä liïåu xaä höåi (muâ chûä, ngheâo àoái, tyã lïå tûã vong cuãa treã sú sinh); dûä liïåu vïì
ngên saách vaâ caác húåp àöìng nhaâ nûúác; thöng tin vïì caác cuöåc hoåp cuãa quöëc höåi; vaâ
caác vuå thêím tra, caáo traång, caác vuå àiïìu tra quan chûác chñnh phuã vaâ caác baãn kï khai
taâi chñnh cuãa quan chûác vaâ caác cöng ty. Xem baãng 14.1 vïì kïët quaã àiïìu tra.
Baãng 14.1. Sûå cöng khai thöng tin chñnh phuã
Quöëc gia Tyã lïå % thöng tin khöng àûúåc cöng böë röång raäi
Philñppin 11
Campuchia 43
Thaái Lan 18
Xingapo 56
Malaixia 38
Viïåt Nam 49
Inàönïxia 36
Mianma 56
Nguöìn: Trung têm baáo chñ àiïìu tra cuãa Philñppin (2001).
Nhûäng phaát hiïån sú böå cho thêëy mûác àöå phaát triïín vaâ khaã nùng tiïëp cêån
thöng tin khöng tûúng xûáng vúái nhau. Nhûäng nhên töë quyïët àõnh àöëi vúái sûå ra
àúâi cuãa luêåt thöng tin chñnh laâ möåt xaä höåi dên chuã vaâ àa nguyïn, súã hûäu tû nhên
àöëi vúái baáo chñ phaát triïín röång raäi, möåt nïìn vùn hoaá thaão luêån, yïu cêìu thöng
tin vaâ sûå tham gia cuãa giúái chñnh trõ. Vñ duå, thêåm chñ Xingapo àûúåc coi laâ möåt
xaä höåi thöng thoaáng, nhûng laåi rêët khoá khùn khi tiïëp cêån möåt söë loaåi thöng tin.
Taâi liïåu vïì caác quan chûác chñnh phuã, quên nhên vaâ thöng tin vïì caác mêåt vuå rêët
khoá tiïëp cêån, búãi nhûäng taâi liïåu àoá àûúåc coi laâ töëi mêåt. Mianma xïëp võ trñ cuöëi
cuâng trong söë caác quöëc gia trong khu vûåc Àöng Nam AÁ vïì tyã lïå thöng tin khöng
cöng khai, trong khi àoá, Philñppin dêîn àêìu khu vûåc vïì sûå thöng thoaáng àöëi vúái
nhu cêìu thöng tin cuãa cöng chuáng, àûáng sau laâ Thaái Lan. Coá möåt söë ñt túâ baáo
Thaái Lan, göìm coá Prachachart Thurakit vaâ Krungthep Thurakit thaânh lêåp toaâ soaån
phoáng sûå àiïìu tra. Nhûäng toaâ soaån naây theo saát nhûäng chuã àïì múái vaâ àiïìu tra
nhûäng sûå vuå àaä xaãy ra àïí tòm hiïíu thïm thöng tin. Hoå cuäng aáp duång Luêåt thöng
tin trong hoaåt àöång cuãa hoå khi cêìn thiïët.
Kïët luêån
Trong khi Thaái Lan vaâ khu vûåc vêîn coân nhiïìu viïåc phaãi laâm àïí caãi thiïån tûå do
baáo chñ, thò kinh nghiïåm gêìn àêy cuãa Thaái Lan àaä cho thêëy coá nhûäng lyá do àïí
hy voång. Giúâ àêy, ngûúâi dên àaä nhêån thûác àûúåc têìm quan troång cuãa tûå do ngön
luêån vaâ tûå do thöng tin àïí àaåt àûúåc thaânh quaã kinh tïë, chñnh trõ, vaâ xaä höåi.
Phuå luåc: Trñch dêîn caác àiïìu khoaãn trong Hiïën phaáp 1997 cuãa Thaái
Lan vïì quyïìn vaâ tûå do cuãa ngûúâi dên vaâ baáo chñ
Àiïìu 37: Ngûúâi dên coá quyïìn àûúåc tûå do thöng tin thöng qua caác phûúng tiïån
húåp phaáp. Sûå kiïím soaát, che giêëu hoùåc cöng khai caác thöng tin trao àöíi, bao
göìm caã haânh àöång cöng khai möåt tuyïn böë naâo àoá, phaãi àûúåc thûåc hiïån tuên
theo caác quy àõnh cuãa phaáp luêåt vïì àaãm baão an ninh cuãa nhaâ nûúác vaâ duy trò
trêåt tûå xaä höåi hoùåc chuêín mûåc àaåo àûác.
Àiïìu 38: Ngûúâi dên coá àêìy àuã quyïìn tûå do tön giaáo, tñn ngûúäng vaâ cûã haânh
caác lïî nghi tön giaáo hoùåc caác hoaåt àöång thúâ cuáng phuâ húåp vúái tñn ngûúäng cuãa
möîi ngûúâi, vúái àiïìu kiïån khöng ài ngûúåc vúái quyïìn haån cöng dên, trêåt tûå xaä höåi
vaâ chuêín mûåc àaåo àûác. Khi thûåc hiïån nhûäng quyïìn trïn, ngûúâi dên àûúåc baão
vïå khoãi nhûäng haânh àöång cuãa chñnh phuã coá aãnh hûúãng àïën quyïìn cuãa hoå hoùåc
laâm töín haåi lúåi ñch cuãa hoå trïn caác phûúng diïån theo àuöíi tön giaáo, tñn ngûúäng
vaâ cûã haânh caác lïî nghi tön giaáo hoùåc caác hoaåt àöång thúâ cuáng cho duâ tñn ngûúäng
cuãa hoå coá khaác biïåt so vúái nhûäng ngûúâi khaác trong xaä höåi.
Àiïìu 39: Ngûúâi dên coá quyïìn tûå do böåc löå quan àiïím cuãa mònh, phaát biïíu,
viïët, in, xuêët baãn vaâ biïíu àaåt nhûäng quan àiïím àoá dûúái nhiïìu danh tñnh khaác
nhau. Sûå tûå do thûåc hiïån caác quyïìn trïn khöng thïí bõ haån chïë, ngoaåi trûâ caác
trûúâng húåp vò muåc àñch duy trò an ninh quöëc gia; baão vïå nhûäng quyïìn, tûå do,
nhên caách, danh tiïëng, gia töåc hoùåc quyïìn lúåi caá nhên cuãa ngûúâi khaác; duy trò
trêåt tûå xaä höåi hoùåc chuêín mûåc àaåo àûác; hoùåc ngùn ngûâa sûå xoái moân tû tûúãng
hoùåc sûå töín haåi sûác khoeã cöång àöìng. Khöng àûúåc pheáp àoáng cûãa nhaâ xuêët baãn
hoùåc àaâi phaát thanh, truyïìn hònh vúái muåc àñch tûúác àoaåt sûå tûå do cuãa caác cú súã
naây. Quan chûác chñnh phuã khöng àûúåc pheáp kiïím duyïåt tin tûác hay nhûäng baâi
baáo trûúác khi xuêët baãn (àöëi vúái baáo viïët) hoùåc phaát thanh truyïìn hònh, ngoaåi trûâ
trûúâng húåp àêët nûúác àang úã trong tònh traång chiïën tranh hoùåc xung àöåt quên
sûå. Chuã möåt túâ baáo hoùåc möåt cöng ty truyïìn thöng phaãi laâ cöng dên Thaái Lan
theo quy àõnh cuãa luêåt phaáp. Nhaâ nûúác cuäng nhû caác cú quan nhaâ nûúác khöng
àûúåc trao tiïìn hoùåc nhûäng taâi saãn khaác cho nhûäng túâ baáo hoùåc cú quan truyïìn
thöng tû nhên.
Àiïìu 40: Têìn söë phaát thanh vaâ truyïìn hònh laâ taâi nguyïn truyïìn thöng quöëc
gia, phuåc vuå lúåi ñch cuãa cöång àöìng. Phaãi coá möåt cú quan giaám saát àöåc lêåp coá
quyïìn phên phöëi têìn söë phaát thanh vaâ truyïìn hònh theo Àoaån 1 vaâ giaám saát hoaåt
àöång kinh doanh truyïìn thöng qua àaâi phaát thanh vaâ truyïìn hònh theo quy
àõnh cuãa luêåt phaáp. Theo Àoaån 2, caác hoaåt àöång cuãa cú quan trïn phaãi vò lúåi ñch
töëi cao cuãa cöång àöìng caã trïn phûúng diïån quöëc gia vaâ àõa phûúng úã caác mùåt
giaáo duåc, vùn hoaá, an ninh quöëc gia vaâ caác lúåi ñch cöng cöång khaác, bao göìm caã
caånh tranh tûå do vaâ cöng bùçng.
Àiïìu 41: Caác chuã doanh nghiïåp hoùåc ngûúâi lao àöång trong lônh vûåc kinh
doanh baáo chñ, phaát thanh, truyïìn hònh tû nhên coá quyïìn tûå do àùng tin, phaát
biïíu quan àiïím phuâ húåp vúái nhûäng quy àõnh cuãa Hiïën phaáp maâ khöng cêìn sûå
uyã thaác cuãa bêët kyâ cú quan, doanh nghiïåp nhaâ nûúác naâo, hoùåc ngûúâi àûáng àêìu
cú quan vaâ doanh nghiïåp àoá, miïîn laâ caác hoaåt àöång naây khöng ài ngûúåc vúái àaåo
àûác nghïì nghiïåp. Quan chûác chñnh phuã, ngûúâi laänh àaåo hoùåc cöng chûác úã caác
cú quan, doanh nghiïåp nhaâ nûúác coá liïn quan àïën hoaåt àöång phaát thanh, truyïìn
hònh cuäng àûúåc hûúãng nhûäng quyïìn tûå do tûúng tûå quyïìn cuãa nhûäng àöëi tûúång
trong khu vûåc tû nhên.
Àiïìu 58: Ngûúâi dên coá quyïìn tiïëp cêån dûä liïåu vaâ thöng tin cöng cöång dûúái
sûå giaám saát cuãa caác töí chûác chñnh phuã, caác doanh nghiïåp nhaâ nûúác hoùåc caác
quan chûác àõa phûúng, trûâ trûúâng húåp viïåc cöng khai naây aãnh hûúãng àïën nïìn
an ninh quöëc gia, sûå an toaân tñnh maång cuãa ngûúâi dên hoùåc laâm töín haåi àïën lúåi
ñch cuãa ngûúâi khaác theo quy àõnh cuãa luêåt phaáp.
Taâi liïåu tham khaão:

Freedom House. 2000. Annual Report. New York. Available on: http://freedomhouse.
org/pfs99/reports.htm.
Philippine Center for Investigative Journalism. 2001. "The Right to Know: Access to
Information in Southeast Asia." Philippine Center for Investigative Journalism and the
Southeast Asian Press Alliance, Manila.
15
Truyïìn thöng vaâ Phaát triïín úã Bùnglaàeát
Mahfuz Anam
Bùnglaàeát trúã thaânh möåt nhaâ nûúác àöåc lêåp caách àêy múái 30 nùm. Sau cuöåc
chiïën tranh gian khöí daânh àöåc lêåp tûâ Pakixtan nùm 1971 maâ trong àoá haâng
trùm nghòn ngûúâi dên vö töåi thiïåt maång, quöëc gia naây àaä thaânh lêåp möåt chñnh
phuã dên chuã. Hiïën phaáp tûå do àûúåc thöng qua nùm 1972 vaâ möåt cuöåc töíng
tuyïín cûã àûúåc töí chûác möåt nùm sau àoá. Tuy nhiïn, khöng lêu sau àaä bùæt àêìu
xuêët hiïån laân soáng quay trúã laåi vúái chïë àöå chuyïn chïë. Chñnh quyïìn àöåc àaãng
vúái viïåc quöëc hûäu hoaá hoaân toaân lônh vûåc baáo chñ ra àúâi thaáng Giïng nùm 1975,
chó 3 nùm sau khi giaânh àûúåc àöåc lêåp. Bi kõch àaä xaãy ra vúái quöëc gia naây khi
ngûúâi saáng lêåp nhaâ nûúác bõ saát haåi àêîm maáu cuâng vúái 22 thaânh viïn trong gia
àònh. Tûâ àoá bùæt àêìu 16 nùm dûúái chïë àöå cai trõ quên sûå vaâ chïë àöå naây chêëm
dûát khi bõ cuöåc nöíi dêåy cuãa dên chuáng thaáng 12 nùm 1991 lêåt àöí. Chñnh vaâo
thúâi àiïím naây, khi nïìn dên chuã àûúåc khöi phuåc vaâ baáo chñ cuöëi cuâng àûúåc
quyïìn tûå do hoaåt àöång, laâ thúâi àiïím maâ cuöåc haânh trònh hûúáng túái phaát triïín
cuãa Bùnglaàeát bùæt àêìu.
Sûå hònh thaânh nhaâ nûúác Bùnglaàeát vaâ sûå phaát triïín sau àoá nïu ra möåt söë vêën
àïì quan troång. Thûá nhêët, dên chuã vaâ tûå do baáo chñ laâ hai yïëu töë taác àöång lêîn
nhau. Dên chuã thuác àêíy quyïìn tûå do baáo chñ, nhûng chñnh tûå do baáo chñ laåi tiïëp
tuåc phaát triïín caác nïìn dên chuã múái hònh thaânh. Do vêåy, mùåc duâ cêìn phaãi coá dên
chuã hoaá úã mûác àöå nhêët àõnh àïí cho pheáp tûå do baáo chñ, nhûng theo thúâi gian,
baáo chñ àaä trúã nïn maånh hún, söi nöíi hún, vaâ ngaây caâng laâ tiïëng noái cuãa nhên
dên, thuác àêíy möåt nïìn dên chuã minh baåch vaâ möåt chñnh phuã àûa ra caác lûåa
choån khi coá àêìy àuã thöng tin. Thûá hai, Bùnglaàeát laâ möåt nûúác ngheâo vaâ hêìu nhû
thuêìn nöng, trong khi àoá baáo viïët hiïån nay chuã yïëu têåp trung vaâo caác vuâng àö
thõ. Phêìn lúán ngûúâi dên khöng biïët chûä (chiïëm 48%) vaâ tyã lïå phuå nûä muâ chûä
chiïëm àïën 71% (Ngên haâng Thïë giúái, 2001). Caác khu vûåc àö thõ coá thïí höî trúå cho
347
möåt vaâi túâ baáo, nhûng caác vuâng nöng thön thò khöng thïí. Hún nûäa, úã caác vuâng
nöng thön khöng töìn taåi thõ trûúâng quaãng caáo. Mùåc duâ lûúång phaát haânh khiïm
töën nhûng baáo chñ coá vai troâ quan troång úã caác vuâng nöng thön. Thûá ba, sûå phöí
biïën cuãa viïåc nhaâ nûúác can thiïåp vaâo caác hoaåt àöång kinh doanh (töìn taåi cho àïën
têån gêìn àêy) coá aãnh hûúãng àïën vai troâ cuãa baáo chñ, thêåm chñ caã úã caác thõ trûúâng
thaânh thõ. Thûá tû, baáo chñ coá thïí coá taác àöång lúán hún túái caác kïët quaã kinh tïë vaâ
chñnh trõ khi baáo chñ thaânh lêåp liïn minh vúái caác töí chûác, chùèng haån nhû caác
nhoám hoåc giaã phi chñnh phuã.
Sûå khöi phuåc nïìn dên chuã úã Bùnglaàeát chûáng kiïën sûå phaát triïín ngay lêåp tûác
cuãa baáo chñ, caã vïì söë lûúång vaâ chêët lûúång. Hiïån nay, riïng úã thuã àö àaä coá khoaãng
83 túâ nhêåt baáo àûúåc xuêët baãn chñnh thûác. Cho duâ khöng phaãi têët caã caác túâ baáo
àïìu coá tiïu chuêín àöìng àïìu hay coá thïí chêëp nhêån àûúåc, nhûng cuäng coá 10 túâ
baáo tiïëng Bengali vaâ 5 túâ baáo ngaây tiïëng Anh chêët lûúång töët àûúåc phaát haânh
thûúâng xuyïn taåi Àùæcca. Möåt söë túâ baáo ngaây tûúng àöëi töët cuäng àûúåc xuêët baãn
úã caác thaânh phöë lúán khaác, trong àoá coá túâ Chittagong, Khulna, Rajshahi, vaâ
Sylhet. Chñnh thûác thò coá trïn 200 túâ baáo ngaây vaâ gêìn 500 túâ baáo tuêìn àûúåc xuêët
baãn taåi Bùnglaàeát. Tuy nhiïn, khöng roä liïåu coá phaãi têët caã caác túâ baáo naây àïìu
àang àûúåc phaát haânh khöng vaâ àûúåc phaát haânh vúái têìn suêët nhû thïë naâo. Cho
duâ vêåy, chuáng ta coá thïí noái rùçng, sau khi nïìn dên chuã àûúåc khöi phuåc trúã laåi,
baáo chñ nhòn chung àaä phaát triïín caã vïì söë lûúång vaâ chêët lûúång, caãi thiïån àaáng
kïí caác tiïu chuêín vïì baáo viïët taåi Bùnglaàeát.
Sûå phaát triïín àaáng khñch lïå nhêët maâ Bùnglaàeát tûâng chûáng kiïën kïí tûâ khi nïìn
dên chuã àûúåc khöi phuåc laâ sûå tùng dêìn tñnh àöåc lêåp vaâ tûå do cuãa baáo viïët. Sûå
maånh daån, àöå sêu sùæc vaâ mûác àöå thûúâng xuyïn maâ möåt söë túâ baáo haâng àêìu viïët
vïì tham nhuäng trong chñnh quyïìn vaâ trong khu vûåc tû nhên, sûå laåm duång
quyïìn lûåc chñnh trõ, chuã nghôa gia àònh trõ vaâ nhûäng àiïìu bêët bònh thûúâng noái
chung laâ nhûäng àiïìu maâ trûúác àêy chûa tûâng àûúåc biïët àïën úã Bùnglaàeát. Mùåc
duâ baáo chñ àiïìu tra vêîn chûa àaåt àïën mûác àöå vaâ sûå trûúãng thaânh nhû úã nhûäng
nïìn dên chuã lêu àúâi hún, nhûng Bùnglaàeát coá thïí haâi loâng phêìn naâo vò biïët rùçng
nûúác naây àang vûäng bûúác ài àuáng hûúáng.
Liïn quan trûåc tiïëp túái quyïìn tûå do lúán hún maâ baáo viïët àûúåc hûúãng laâ sûå phaát
triïín cuãa thõ trûúâng quaãng caáo tû nhên trong thêåp kyã vûâa qua vaâ sûå tûå do hoaá nïìn
kinh tïë. Mùåc duâ coân lêu múái khai thaác àûúåc àuáng nhû tiïìm nùng, nhûng viïåc taách
lônh vûåc quaãng caáo ra khoãi sûå kiïím soaát chùåt cheä cuãa chñnh phuã coá leä laâ nhên töë
àoáng goáp quan troång nhêët cho sûå àöåc lêåp cuãa baáo chñ. Trûúác àêy, trïn 80% quaãng
caáo àùng caác thöng tin nhû thöng baáo múâi thêìu cuãa chñnh phuã vaâ caác vêën àïì coá
liïn quan. Vúái viïåc quöëc hûäu hoaá nïìn kinh tïë trong thúâi kyâ àêìu cuãa nhaâ nûúác
Truyïìn thöng vaâ Phaát triïín úã Bùnglaàeát 349
Bùnglaàeát, rêët hiïëm coá quaãng caáo tû nhên. Do vêåy maâ baáo chñ cûåc kyâ phuå thuöåc
vaâo chñnh phuã àïí coá thïí töìn taåi. Têët caã nhûäng àiïìu naây àaä thay àöíi àöíi vúái baáo chñ
thaânh thõ. Ngaây nay, hêìu hïët caác túâ baáo haâng àêìu àïìu coá tûâ 70-90% doanh thu
quaãng caáo àïën tûâ khu vûåc tû nhên. Hún nûäa, möåt caách khaác maâ chñnh phuã kiïím
soaát baáo chñ (àoá laâ cung cêëp giêëy in baáo àûúåc saãn xuêët trong nûúác coá trúå giaá) àaä
khöng coân töìn taåi, do viïåc nhêåp khêíu caác loaåi giêëy in baáo chêët lûúång cao maâ hêìu
hïët caác túâ baáo haâng àêìu sûã duång àaä àûúåc tûå do hoaá. Giêëy in baáo chêët lûúång cao
giúâ àêy cuäng àûúåc saãn xuêët trong nûúác vúái söë lûúång haån chïë. Ngûúåc laåi, baáo chñ
nöng thön vêîn gêìn nhû hoaân toaân phuå thuöåc vaâo quaãng caáo cuãa chñnh phuã, vò
khu vûåc tû nhên úã caác khu vûåc nöng thön vêîn rêët keám phaát triïín. Tuy nhiïn,
nhûäng túâ baáo naây, maâ chuã yïëu laâ baáo tuêìn, khöng àûúåc xïëp haång cao, caã vïì àöå tin
cêåy vaâ söë lûúång phaát haânh. Möåt àöång thaái tñch cûåc khaác gêìn àêy laâ viïåc múã kïnh
truyïìn hònh vïå tinh tû nhên (ETV) vaâ hai kïnh truyïìn hònh caáp tû nhên (Channel
i vaâ ATN Bangla). Möåt kïnh truyïìn thanh tû nhên hiïån cuäng àang hoaåt àöång taåi
Àùæcca. Àêy laâ lêìn àêìu tiïn khu vûåc tû nhên àûúåc pheáp súã hûäu phûúng tiïån truyïìn
thöng àiïån tûã. Trong 30 nùm vûâa qua, kïnh truyïìn hònh BTV do nhaâ nûúác quaãn
lyá àaä àöåc quyïìn hoaân toaân vaâ chó cung cêëp caác thöng tin tuyïn truyïìn cuãa chñnh
phuã. Trong söë 3 kïnh truyïìn hònh tû nhên, chó coá kïnh ETV coá söë lûúång khaán giaã
gêìn bùçng kïnh BTV. Àêy cuäng laâ kïnh truyïìn hònh duy nhêët àûúåc pheáp phaát
chûúng trònh tin tûác cuãa riïng mònh, mùåc duâ vêîn bùæt buöåc phaãi phaát miïîn phñ möåt
trong hai chûúng trònh tin tûác cuãa kïnh truyïìn hònh cuãa chñnh phuã. Hai kïnh
truyïìn hònh caáp khöng àûúåc pheáp cung cêëp chûúng trònh tin tûác vaâ chó àûúåc pheáp
cung cêëp caác chûúng trònh giaãi trñ.
Vai troâ cuãa truyïìn thöng trong viïåc phanh phui tham nhuäng vaâ àïì
cao nhên quyïìn
Truyïìn thöng àaä giuáp Bùnglaàeát trïn con àûúâng tiïën túái nïìn quaãn trõ hiïåu quaã
bùçng viïåc phanh phui tham nhuäng. Vñ duå àêìu tiïn liïn quan àïën vuå lûâa àaão
trong lônh vûåc taâi chñnh. Nùm 1991, sau khi khöi phuåc nïìn dên chuã vaâ bêìu ra
chñnh phuã múái, baáo chñ àaä bùæt àêìu àiïìu tra vïì vuå bï böëi taâi chñnh khöíng löì maâ
chïë àöå chuyïn chïë trûúác àoá (cêìm quyïìn 9 nùm) àïí laåi. Chùèng bao lêu sau khi
lïn nùæm quyïìn, chñnh phuã múái phaát hiïån ra rùçng, hún 40% töíng caác khoaãn vay
trong hïå thöëng ngên haâng àûúåc coi laâ “bñ mêåt”, möåt thuêåt ngûä àûúåc duâng àïí
chó caác khoaãn cho vay xêëu. Nhû vêåy, caác ngên haâng àaä vö nguyïn tùæc trong
cho vay, viïåc maâ hoå laâm chuã yïëu laâ do kïët quaã cuãa aãnh hûúãng chñnh trõ vaâ caác
loaåi aãnh hûúãng khaác. Tham nhuäng traân lan. Chñnh quyïìn àaä aáp duång möåt söë
biïån phaáp kyã luêåt sau khi coá tin baâi phaãn aánh cuãa baáo chñ. Do vêåy, àïën thaáng
12 nùm 2000, tyã lïå vöën vay khï àoång àaä giaãm xuöëng coân 34%. Cho duâ duâng
tiïu chuêín naâo thò tyã lïå naây vêîn laâ quaá cao, vaâ cuöåc chiïën chöëng tham nhuäng
trong ngaânh taâi chñnh vêîn chûa bao giúâ kïët thuác.
Möåt thaânh cöng àaáng kïí cuãa baáo chñ laâ phanh phui vuå caác giaám àöëc ngên haâng
ruát tiïìn tûâ chñnh ngên haâng cuãa mònh dûúái caác tïn giaã. Trûúác nùm 1985, têët caã
ngên haâng àïìu thuöåc súã hûäu chñnh phuã, nhûng àïën nùm 1985, vúái muåc tiïu thuác
àêíy khu vûåc tû nhên, chñnh phuã tiïìn nhiïåm àaä bùæt àêìu cho pheáp thaânh lêåp caác
ngên haâng tû nhên. Àêìu nhûäng nùm 1990, ngên haâng trung ûúng phaát hiïån ra
rùçng, möåt söë töí chûác kinh doanh haâng àêìu àang xuác tiïën viïåc thaânh lêåp ngên haâng
coá veã nhû muöën laâm nhû vêåy àïí cho pheáp caác giaám àöëc ngên haâng vay vöën “tay
trong”. Àiïìu tra 2 ngên haâng àaä phaát hiïån trïn 200 taâi khoaãn giaã, vaâ ngên haâng
trung ûúng phaát hiïån ra rùçng caác giaám àöëc ngên haâng àang ruát caác khoaãn vay traái
phaáp luêåt dûúái caác tïn giaã naây. Kïët quaã cuöëi cuâng laâ 134 giaám àöëc ngên haâng bõ
phaát hiïån coá dñnh lñu, trong àoá 57 ngûúâi bõ caách chûác, 19 bõ ra toaâ vaâ 58 ngûúâi phaãi
húåp thûác hoaá caác khoaãn vay cuãa hoå vaâ àûúåc pheáp tiïëp tuåc võ trñ giaám àöëc. Àiïìu
tra cuãa baáo chñ àaä giuáp ngên haâng nhaâ nûúác tiïën haânh caác cuöåc àiïìu tra vaâ gêy aáp
lûåc dû luêån cêìn thiïët àïí aáp duång caác biïån phaáp trûâng phaåt vaâ thûåc hiïån caác caãi
caách cêìn thiïët. Do vêåy, coá thïí nhêån thêëy baáo viïët àaä giuáp ngùn chùån viïåc cho vay
tay trong bêët húåp phaáp. Cuöëi cuâng, luêåt ngên haâng àûúåc caãi tiïën cho pheáp caác
giaám àöëc ngên haâng coá thïí vay töëi àa laâ 50% lûúång tiïìn àêìu tû thûåc tïë cuãa hoå.
Möåt lônh vûåc khaác maâ viïåc phanh phui liïn tuåc cuãa baáo chñ àaä dêîn túái nhûäng
caãi caách cêìn thiïët laâ tham nhuäng nöåi böå trong lônh vûåc ngên haâng. Naån höëi löå
gêy nhiïìu caãn trúã trong quaá trònh cho vay vöën, coân tham nhuäng trong giúái quan
chûác ngên haâng thò traân lan. Sûå vaåch trêìn cuãa baáo chñ dêîn túái viïåc cuãng cöë vai
troâ giaám saát cuãa ngên haâng trung ûúng. Caác nhoám giaám saát, vúái caác thaânh viïn
àûúåc cûã ài àaâo taåo nûúác ngoaâi, giúâ àêy àang àïën caác chi nhaánh ngên haâng trïn
khùæp àêët nûúác àïí giaám saát vaâ kiïím soaát hoaåt àöång cuãa caác chi nhaánh naây.
Möåt lônh vûåc khaác nûäa maâ baáo chñ àaä vaåch trêìn sûå bï böëi taâi chñnh lúán laâ viïåc
giao dõch ngoaåi höëi bêët húåp phaáp. Àêy laâ hònh thûác chuyïín ngoaåi höëi khöng
chñnh thûác àïí traánh caác kïnh chñnh thûác vaâ laâm cho ngên khöë quöëc gia mêët caác
nguöìn ngoaåi höëi vöën rêët cêìn thiïët.
Qua thúâi gian, caác nghiïåp àoaân cuãa ngên haâng trúã thaânh caác töí chûác coá aãnh
hûúãng trong hoaåt àöång kinh doanh ngên haâng. Hoå coá aãnh hûúãng túái quaá trònh
ra quyïët àõnh cuãa ngên haâng, bùæt buöåc ban laänh àaåo ngên haâng phaãi àûa ra caác
quyïët àõnh cho vay cuå thïí naâo àoá. Caác töí chûác naây coân gêy aãnh hûúãng quaá mûác
àöëi vúái viïåc phên cöng cöng taác vaâ thùng chûác cuãa caán böå ngên haâng, dêîn túái
viïåc quan chûác ngên haâng phaãi nhûúång böå vúái caác nhaâ laänh àaåo nghiïåp àoaân
àïí coá thïí tiïën xa hún trong sûå nghiïåp. Caác nhaâ laänh àaåo nghiïåp àoaân chiïëm
phêìn diïån tñch vùn phoâng lúán trong caác ngên haâng vaâ àöi khi coân hoaåt àöång
nhû laâ ban laänh àaåo thay thïë. Baáo chñ àaä àoáng goáp vai troâ àaáng kïí trong viïåc
kiïìm chïë aãnh hûúãng cuãa caác nghiïåp àoaân vaâ àem àïën möåt àöå trêåt tûå nhêët àõnh
trong haânh vi cuãa caác töí chûác naây.
Nhòn chung, baáo chñ àaä goáp phêìn àaáng kïí vaâo viïåc tùng cûúâng quaãn lyá lônh
vûåc taâi chñnh. Nïëu khöng coá sûå uãng höå tñch cûåc vaâ nöî lûåc cuãa baáo chñ thò ngên
haâng trung ûúng coá leä àaä khöng thïí thûåc hiïån caác caãi caách nhû àaä thûåc hiïån.
Vñ duå thûá hai vïì aãnh hûúãng cuãa baáo chñ coá liïn quan àïën viïåc phên chia àêët
úã traái phaáp luêåt. Möåt phoáng sûå phaát hiïån ra rùçng, chñnh quyïìn thaânh phöë àaä cêëp
trïn 300 maãnh àêët úã cho nhûäng ngûúâi thên tñn cuãa àaãng cêìm quyïìn, phúát lúâ têët
caã caác trònh tûå vaâ quy àõnh. Baâi viïët vïì viïåc naây lêìn àêìu àûúåc àùng trïn túâ
Bangla, sau àoá àûúåc caác baáo khaác àùng laåi. Àiïìu naây dêîn àïën sûå can thiïåp trûåc
tiïëp cuãa thuã tûúáng bùçng caách ra lïånh huyã boã viïåc chia àêët sau khi coá sûå phaãn
aánh cuãa baáo chñ. Tûúng tûå, caác baâi vïì Têåp àoaân Thaânh phöë Àùæcca (chñnh quyïìn
thaânh phöë naây) têåp trung phaãn aánh viïåc cöng viïn, sên chúi treã em vaâ caác àiïím
àöî xe cuãa thaânh phöë àang àûúåc baán cho caác nhaâ phaát triïín tû nhên àïí xêy trung
têm mua sùæm. Hêìu hïët caác haânh àöång naây àïìu vi phaåm quy hoaåch töíng thïí vaâ
caác quy àõnh vïì quy hoaåch cuãa thaânh phöë vaâ àang àûúåc thûåc hiïån àïí nhêån tiïìn
höëi löå hoùåc do aáp lûåc chñnh trõ. Caác phoáng sûå aãnh vïì sên chúi cuãa treã em àang
biïën thaânh caác trung têm mua sùæm úã nhûäng khu vûåc àöng àuác cuãa thaânh phöë
cuä Àùæcca àaä giuáp àònh chó viïåc xêy dûång.
Baáo chñ cuäng àaä coá àoáng goáp quan troång àöëi vúái caác vêën àïì möi trûúâng. Caác
nhaâ chûác traách àaä liïn tuåc vaâ cöë tònh khöng àïí yá túái caác doâng söng cuãa Bùnglaàeát,
àùåc biïåt laâ quanh thuã àö Àùæcca. Dêìn dêìn, nhûäng ngûúâi coá thïë lûåc àaä mua bêët àöång
saãn doåc búâ söng vaâ laâm doâng söng heåp laåi bùçng viïåc lêëp àêët lêën söng. Cuöëi cuâng,
vêën àïì naây trúã nïn nghiïm troång àïën mûác doâng chaãy bõ chùån laåi vaâ laâm do doâng
söng chñnh cuãa Àùæcca laâ Buriganga gêìn nhû caån kiïåt. Doâng söng cuäng bõ àe doaå
búãi caác doâng chêët thaãi khöng àûúåc xûã lyá. Baáo chñ tiïën haânh möåt chiïën dõch cûáu
söng Buriganga vaâ phúi baây caác hoaåt àöång tham nhuäng cho pheáp bêët àöång saãn úã
búâ söng àûúåc “baán” nhû thïë naâo cho nhiïìu cöng ty tû nhên àïí xêy dûång thûúng
maåi. Trong möåt vuå viïåc, baáo chñ phaát hiïån ra rùçng, möåt cú quan lúán cuãa chñnh phuã
àaä lêën 90 feet ra söng àïí xêy dûång kho chûáa haâng cuãa chñnh mònh.
Caác haânh àöång theo phaáp luêåt àaä àûúåc thûåc hiïån sau caác baâi baáo naây, vaâ
cöng trònh àaä bõ taåm àònh chó thi cöng. Kïët quaã cuöëi cuâng vêîn chûa àûúåc quyïët
àõnh. Mùåc duâ viïåc àûa tin baâi liïn tuåc vïì viïåc àöí xuöëng söng caác chêët thaãi gêy
ö nhiïîm laâm cho ngûúâi dên hiïíu roä hún vïì viïåc laâm thïë naâo maâ sûå phúát lúâ laåi
coá thïí dêîn túái möåt thaãm hoaå möi trûúâng, nhûng àiïìu naây chûa dêîn túái bêët kyâ
nöî lûåc nghiïm tuác naâo àïí coá thïí triïín khai röång raäi caác biïån phaáp khùæc phuåc.
Caách àêy 5 nùm, túâ Daily Star phöëi húåp vúái trûúâng Àaåi hoåc Kyä thuêåt vaâ Cöng
nghïå Bùnglaàeát vaâ Töí chûác Hûúáng àaåo sinh Bùnglaàeát phaát àöång möåt chûúng
trònh coá tïn laâ Chûúng trònh Àö thõ nhû laâ möåt phêìn cuãa saáng kiïën Cûáu Àùæcca,
Laâm saåch Àùæcca. Töí chûác hûúáng àaåo sinh huy àöång caác nhaâ hoaåt àöång, trûúâng
àaåi hoåc múâi caác chuyïn gia tham gia vaâ túâ Daily Star höî trúå vïì truyïìn thöng.
Viïåc naây khúãi àêìu vúái viïåc thaânh lêåp caác nhoám nam hûúáng àaåo sinh, nûä hûúáng
dêîn viïn, vaâ caác cöng dên, vaâ nhûäng ngûúâi naây tuêìn haânh qua caác àûúâng phöë
yïu cêìu phaãi laâm saåch doâng söng. Möîi ngaây, dûúái sûå chó huy cuãa caác hûúáng àaåo
sinh vaâ caác nhoám trong cöång àöìng àõa phûúng, moåi ngûúâi bùæt àêìu tûå doån saåch
caác khu vûåc bêín trong thaânh phöë. Baáo chñ àûa tin vïì caác hoaåt àöång cuãa hoå.
Chùèng bao lêu sau, chñnh quyïìn thaânh phöë, cú quan chõu traách nhiïåm vïì viïåc
naây, àaä bùæt àêìu caãm thêëy aáp lûåc cöng luêån vaâ àaä tiïëp xuác vúái nhoám naây àïí baân
caách phöëi húåp. Do vêåy, hïå thöëng thu thêåp raác thaãi àaä àûúåc caãi thiïån àaáng kïí, vaâ
caác cöng dên trúã nïn àoâi hoãi cao hún vaâ khöng coân sùén saâng chêëp nhêån sûå hoaåt
àöång tùæc traách cuãa chñnh quyïìn thaânh phöë.
Nhoám naây cuäng töí chûác möåt loaåt caác cuöåc höåi thaão vïì quaãn lyá chêët thaãi, nhaâ
vïå sinh cöng cöång úã caác thaânh phöë, quaãn lyá giao thöng, nhêån thûác cuãa cöng
chuáng vaâ phoâng chöëng bïånh söët xuêët huyïët, vaâ viïåc thi haânh caác luêåt vïì quy
hoaåch úã Àùæcca. Taåi möîi cuöåc höåi thaão, nhoám naây múâi àaåi biïíu göìm, caác chuyïn
gia vaâ àaåi diïån cuãa caác diïîn àaân cöng dên tñch cûåc hoaåt àöång trong caác lônh vûåc
dên sûå. Caác giaáo sû àaä nghó hûu, nhûäng ngûúâi trûúác àêy laâ quan chûác chñnh
quyïìn, caác chuyïn gia, vaâ caác cöng dên coá uy tñn tham gia nhoám hûúáng àaåo
sinh àïí taåo dû luêån vïì caác chuã àïì naây.
Giao thöng thaânh phöë laâ möåt lônh vûåc khaác nhêån àûúåc sûå quan têm lúán cuãa
nhoám naây, vúái viïåc têåp húåp caác chuyïn gia vïì giao thöng, àaåi diïån cuãa caác cú quan
chñnh quyïìn coá liïn quan, caác nhaâ hoaåt àöång vò quyïìn cöng dên, thaânh viïn cuãa caác
cöång àöìng doanh nghiïåp, nhûäng ngûúâi maâ hoaåt àöång cuãa hoå àang bõ caãn trúã búãi
tònh traång aách tùæc ngaây caâng gia tùng. Caác kïë hoaåch thay thïë àaä àûúåc vaåch ra vaâ
àûúåc cöng khai trïn caác baáo àïí huy àöång dû luêån quêìn chuáng uãng höå caác kïë hoaåch
naây. Caác haânh àöång tûúng tûå cuäng àûúåc thûåc hiïån trong nhiïìu lônh vûåc khaác.
Trûúâng húåp nûúác söng úã Bùnglaàeát bõ nhiïîm thaåch tñn, möåt möëi lo ngaåi úã caã
thaânh thõ vaâ nöng thön, laâ möåt vñ duå vïì taác àöång röång lúán maâ baáo chñ coá thïí taåo
ra. Trong möåt phaát hiïån nghiïm troång vaâ gêy choaáng vaáng, caác nhaâ nghiïn cûáu
àaä phaát hiïån ra rùçng úã nhiïìu vuâng röång lúán cuãa Bùnglaàeát, nguöìn nûúác ngêìm
bõ nhiïîm thaåch tñn. Cêu chuyïån naây lêìn àêìu tiïn nöí ra taåi Têy Bengal, ÊËn Àöå,
vaâo nhûäng nùm thêåp kyã 1980. Caác phoáng sûå bùæt àêìu àûa tin vaâo Bùnglaàeát rùçng
caác bïånh nhên tûâ caác khu vûåc giaáp ranh biïn giúái àang phaãi àïën Calcutta àïí
àiïìu trõ. Caác chuyïn gia cuãa Bùnglaàeát àaä nghiïn cûáu vêën àïì naây vaâ vaâo giûäa
nhûäng nùm thêåp kyã 1990, möåt nhoám baác syä Bïånh viïån Cöång àöìng Àùæcca khùèng
àõnh rùçng sûå nhiïîm thaåch tñn xêíy ra trïn diïån röång. Caác baác syä àaä àïën vúái baáo
chñ vaâ baáo chñ àaä àùng taãi vêën àïì naây. Caác con söë ûúác tñnh cho biïët coá 60-75 triïåu
ngûúâi úã Bùnglaàeát coá khaã nùng bõ nhiïîm loaåi chêët àöåc naây.
Baáo chñ in laâ phûúng tiïån àêìu tiïn thu huát sûå chuá yá túái vêën àïì naây vaâ biïën
vêën àïì thaânh möåt sûå kiïån lúán. Do thöng tin cuãa baáo chñ, caã chñnh phuã vaâ cöång
àöìng quöëc tïë, trong àoá coá caác töí chûác àa phûúng, bùæt àêìu chuá yá túái. Thöng tin
cuãa baáo chñ khiïën caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách trúã nïn nhaåy caãm. Àêy laâ
nhûäng ngûúâi ban àêìu caáo buöåc baáo chñ àûa tin vïì vêën àïì theo caách giêåt gên,
nhûng sau àoá cöng nhêån tñnh nghiïm troång cuãa vêën àïì vaâ coi àoá nhû laâ möåt
trûúâng húåp khêín cêëp quöëc gia. Quyä Nhi àöìng Liïn Húåp Quöëc, Töí chûác Y tïë Thïë
giúái, vaâ Ngên haâng Thïë giúái àïìu coá phaãn ûáng àöëi vúái caác tin baâi àùng taãi trïn
baáo chñ vaâ cûã möåt àoaân àïën Bùnglaàeát àïí tòm hiïíu thûåc tïë. Túâ Daily Star laâ túâ
baáo àêìu tiïn àûa ra thöng tin sêu röång, trong àoá coá caã baãn àöì cuãa khu vûåc bõ
nhiïîm àïí nhêën maånh àïën tñnh nghiïm troång cuãa tònh hònh. Phöëi húåp vúái Bïånh
viïån Cöång àöìng Àùæcca, túâ Daily Star àaä töí chûác möåt cuöåc thaão luêån baân troân vaâ
xuêët baãn möåt phuå trûúng àùåc biïåt múái. Phuå trûúng naây coá ñch rêët nhiïìu trong
viïåc têåp húåp têët caã caác àöëi taác trong nûúác vaâ quöëc tïë àïí giaãm nheå khuãng hoaãng.
Vai troâ cuãa baáo chñ trong lônh vûåc baão vïå nhên quyïìn rêët àaáng chuá yá. Kïí tûâ
khi nïìn dên chuã àûúåc khöi phuåc, baáo chñ àaä cöng nhêån caác quyïìn con ngûúâi laâ
möåt vêën àïì cú baãn. Baáo chñ àaä tuyïn truyïìn khaái niïåm quyïìn tiïëp cêån thöng tin
cuãa ngûúâi dên vaâ àaä taåo ra sûå phaãn àöëi àöëi vúái moåi hònh thûác xûã lyá bñ mêåt vaâ
àûúåc quyïìn miïîn trûâ cuãa caác quan chûác chñnh phuã. Nhúâ baáo viïët, cöng dên
Bùnglaàeát nhêån thûác tiïën böå hún nhiïìu vïì caác quyïìn con ngûúâi cú baãn cuãa hoå
vaâ sûå baão vïå cuãa hiïën phaáp àöëi vúái caác quyïìn naây. Thöng qua caác phoáng sûå liïn
tuåc vïì nhûäng trûúâng húåp vi phaåm caác quyïìn naây, vaâ bùçng viïåc phúi baây sûå àöåc
aác vaâ cheân eáp cuãa caãnh saát, baáo chñ àaä laâm tùng àaáng kïí nhêån thûác cuãa cöng
chuáng vïì caác vêën àïì naây. Vuå àùåc biïåt quan troång laâ khi baáo chñ têåp trung vaâo
thaái àöå cuãa caãnh saát vaâ caái chïët cuãa nhûäng ngûúâi bõ caãnh saát bùæt giûä. Baáo chñ
cuäng àaä höî trúå cho hoaåt àöång cuãa toaâ aán vaâ nêng cao nhêån thûác cuãa cöng chuáng
vïì khaái niïåm kiïån tuång.
Baáo chñ àaä uãng höå caác töí chûác phi chñnh phuã hoaåt àöång vò muåc tiïu tùng cûúâng
nhên quyïìn vaâ phaát àöång möåt chiïën dõch chöëng laåi sûå phên biïåt àöëi xûã vïì giúái vaâ
sûå cûåc àoan vïì tön giaáo, àöìng thúâi lïn tiïëng phaãn àöëi baåo lûåc àöëi vúái phuå nûä vaâ
treã em. Viïåc baáo chñ àûa tin vïì caác vuå mua baán treã em coá yá nghôa rêët quan troång.
Trong möåt söë trûúâng húåp, caác nhaâ baáo phöëi húåp chùåt cheä vúái caác töí chûác phi chñnh
phuã vaâ giuáp caác naån nhên cuãa boån buön nguúâi hoaâ nhêåp trúã laåi vaâ coá núi ùn úã. Noái
chung, nhêån thûác vïì caác vêën àïì giúái àaä tiïën böå nhiïìu so vúái trûúác àoá.
Hêìu hïët caác baáo caáo quöëc tïë vïì tònh hònh nhên quyïìn taåi Bùnglaàeát àïìu dûåa
trïn thûåc tïë àûúåc phaãn aánh trïn baáo, vñ duå nhû caác baáo caáo cuãa Töí chûác Ên xaá
Quöëc tïë vaâ Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë vaâ baáo caáo gêìn àêy cuãa Böå Ngoaåi giao Myä
vïì nhên quyïìn taåi Bùnglaàeát. Nhû vêåy, baáo chñ àaä àoáng goáp vai troâ àaáng kïí trong
viïåc nêng cao nhêån thûác cuãa caã trong nûúác vaâ quöëc tïë vïì caác vêën àïì nhên quyïìn.
Tuy vêåy, bêët chêëp baáo chñ têåp trung àûa tin röång raäi, caác vuå laåm duång nhên
quyïìn vêîn diïîn ra traân lan úã Bùnglaàeát. Baáo chñ cho rùçng tònh traång naây chuã yïëu
laâ do viïåc thiïëu caác hònh thûác xûã phaåt nhanh choáng àöëi vúái nhûäng ngûúâi laåm
duång nhên quyïìn bõ phaát hiïån. Thuã tuåc phaáp lyá quaá chêåm chaåp, khöng hiïåu
quaã, vaâ viïåc phaãi àuát loát àïí àöíi lêëy sûå cöng bùçng cêìn súám àûúåc loaåi boã. Möåt vuå
aán àiïín hònh laâ trûúâng húåp möåt nam giúái taåt axñt vaâo ngûúâi con gaái àaä tûâ chöëi
lúâi cêìu hön cuãa anh ta. Chuáng ta tin tûúãng rùçng viïåc nhanh choáng loaåi boã caác
vuå aán kiïíu naây vaâ viïåc trûâng trõ thñch àaáng nhûäng ngûúâi gêy ra nhûäng töåi löîi daä
man nhû vêåy seä goáp phêìn laâm giaãm söë vuå taåt axñt. Chuáng ta coá thïí ñt nhiïìu haâi
loâng vò baáo chñ àaä giuáp giaãm ài phêìn naâo tònh traång naây.
Nhûäng trúã ngaåi vaâ thaách thûác
Mùåc duâ baáo viïët coá vai troâ quan troång trong viïåc thuác àêíy quaãn trõ nhaâ nûúác
hiïåu quaã vaâ trong viïåc thay àöíi caách thûác ngûúâi dên Bùnglaàeát giao tiïëp vúái
nhau vaâ vúái chñnh quyïìn, nhûng vai troâ cuãa baáo chñ seä coân lúán hún nïëu têìm bao
phuã lúán hún. Töíng lûúång phaát haânh cuãa têët caã caác túâ baáo khöng vûúåt quaá con
söë 1 triïåu taåi möåt nûúác coá 130 triïåu ngûúâi. Cho duâ tyã lïå muâ chûä cao vaâ khaã nùng
mua baáo cuãa phêìn lúán ngûúâi dên vêîn coân thêëp, nhûng söë lûúång phaát haânh nhû
vêåy vêîn coân nhoã hún so vúái mûác dûå kiïën cho möåt dên söë àöng nhû vêåy. Thûåc
tïë laâ baáo chñ vêîn chûa baám saát nhu cêìu thûåc sûå cuãa ngûúâi dên bònh thûúâng. Caác
vêën àïì maâ baáo chñ phaãn aánh chûa àïì cêåp àïën cuöåc söëng haâng ngaây. Àiïìu naây
àûa chuáng ta àïën cêu hoãi vïì lûåa choån baån àoåc úã nöng thön hay thaânh thõ vaâ viïåc
phaát haânh baáo úã nöng thön hay thaânh thõ. Do hêìu hïët ngûúâi àoåc baáo àïìu úã
thaânh thõ nïn caác vêën àïì nöng thön chó àûúåc àïì cêåp möåt caách qua loa. Tuy
nhiïn, àiïìu naây chûa àuã àïí giaãi thñch cho lûúång phaát haânh coân haån chïë vò dên
söë Bùnglaàeát àuã lúán àïí coá thïí coá àûúåc söë lûúång àoåc giaã lúán hún nhû thïë nhiïìu.
Ngoaâi ra, mûác àöå cöng nghiïåp hoaá thêëp, quy mö khu vûåc tû nhên nhoã, vaâ
khaã nùng lûåa choån tiïu duâng haån chïë khöng höî trúå cho möåt thõ trûúâng quaãng
caáo söi àöång. Àiïìu naây khiïën cho hêìu hïët caác túâ baáo úã bïn ngoaâi thuã àö Àùæcca,
núi maâ thõ trûúâng quaãng caáo gêìn nhû khöng töìn taåi, cûåc kyâ phuå thuöåc vaâo caác
quaãng caáo cuãa chñnh phuã. Möåt nguöìn taâi chñnh khöng coá caånh tranh vaâ laåi cuãa
chñnh phuã nhû vêåy dêîn túái hai hêåu quaã coá thïí coá taác àöång xêëu: Ñt àa daång vïì tin
tûác vaâ nguy cú bõ caác chûúng trònh tuyïn truyïìn cuãa chñnh quyïìn aáp àaão. Caã
hai nhên töë naây àïìu laâm giaãm nhu cêìu àöëi vúái baáo viïët.
Thõ trûúâng quaãng caáo nhoã cuäng coá nghôa laâ hêìu hïët caác túâ baáo àïìu àoái caác
nguöìn àêìu tû cêìn thiïët cho nhên viïn vaâ cöng nghïå cêìn coá àïí phaát haânh àûúåc baáo
chêët lûúång cao. Viïåc àaâo taåo nhaâ baáo chûa àûúåc thoaã àaáng laâ möåt thûåc tïë cuãa baáo
chñ Bùnglaàeát. Hêìu hïët caác phoáng viïn vêîn coân quaá phuå thuöåc vaâo caác taâi liïåu
phaát tay vaâ caác söë liïåu chñnh thûác vò hoå khöng àûúåc àaâo taåo vaâ cuäng khöng àûúåc
cung cêëp caác nguöìn lûåc àïí coá thïí tûå thûåc hiïån àiïìu tra. Möåt haån chïë khaác laâ sûå
chia reä chñnh trõ lúán trong cöång àöìng nhaâ baáo. Caác nhaâ baáo thûúâng bõ ngaã theo caác
trûúâng phaái chñnh trõ, vaâ àiïìu naây khöng thïí traánh khoãi aãnh hûúãng túái caác taác
phêím baáo chñ cuãa hoå. Töi tin rùçng, nïëu khöng coá sûå chia reä naây thò Bùnglaàeát seä
coá möåt nïìn baáo viïët maånh hún vaâ hiïåu quaã hún so vúái thûåc tïë hiïån nay.
Vúái viïåc cho pheáp súã hûäu tû nhên àöëi vúái truyïìn thöng àiïån tûã nhû hiïån nay,
Bùnglaàeát àang bùæt àêìu chûáng kiïën sûå ra àúâi cuãa möåt xu hûúáng múái maâ taác
àöång cuöëi cuâng cuãa noá vêîn chûa àûúåc biïët túái. Lêìn àêìu tiïn caác phûúng tiïån
truyïìn thöng huâng maånh naây khöng coân hoaåt àöång nhû laâ möåt phêìn múã röång
trong cú chïë tuyïn truyïìn cuãa chñnh phuã vaâ àang coá nhûäng dêëu hiïåu àöåc lêåp.
Sûå tûå do hoaá hún nûäa àang àûúåc ngûúâi dên mong àúåi. Tuy nhiïn, saáng kiïën naây
vêîn chó àang trong thúâi kyâ àêìu thûåc hiïån. Do vêåy, taåm thúâi traách nhiïåm phaãn
aánh caác vêën àïì chñnh trõ, kinh tïë, xaä höåi nùçm úã trung têm cuãa thaách thûác phaát
triïín, vaâ traách nhiïåm hoaåt àöång nhû nhûäng nhaâ vêån àöång cho sûå thay àöíi xaä
höåi roä raâng nùçm trïn vai cuãa baáo viïët, loaåi hònh truyïìn thöng vöën töìn taåi lêu àúâi
hún vaâ chûa bao giúâ nùçm trong tay chñnh phuã, trûâ möåt vaâi thaáng cuãa nùm 1975.
Àöëi vúái têët caã caác loaåi hònh baáo chñ, thaách thûác quan troång nhêët trong nhûäng
nùm túái laâ cuãng cöë nïìn dên chuã vaâ thaânh lêåp möåt chñnh phuã coá traách nhiïåm. Chó
khi àoá phaát triïín bïìn vûäng múái coá thïí àaåt àûúåc. Haânh trònh dên chuã cuãa
Bùnglaàeát àaä rêët gêåp ghïình. Thaách thûác lúán nhêët cuãa truyïìn thöng laâ goáp phêìn
hònh thaânh möåt nïìn dên chuã vêån haânh thöng suöët, yïëu töë then chöët àïí àaåt àûúåc
têët caã caác muåc tiïu phaát triïín khaác.

World Bank. 2001. World Development Indicators. Washington, D.C.
16
Túâ Thúâi baáo Cairo àûúåc xuêët baãn tûâ Àaão Sñp nhû thïë naâo
Hisham Kassem
Baáo chñ úã Ai Cêåp àaä coá lõch sûã lêu àúâi chõu sûå kiïím soaát vaâ thöëng trõ cuãa nhaâ
nûúác kïí tûâ khi Phoá vûúng Muhammad Ali (1805-48) lêåp ra möåt túâ cöng baáo
chñnh thûác. Tûâ àoá, baáo giúái Ai Cêåp àaä phaãi coå xaát vúái chñnh phuã trong vai troâ
laâ möåt cú quan nùæm quyïìn lûåc thûåc hiïån cêëp pheáp hoaåt àöång cho hoå, cêëm àoaán
hoaåt àöång vaâ kiïím soaát söë phêån cuãa hoå. Triïín voång vïì quyïìn tûå do baáo chñ úã
Ai Cêåp ngaây nay àaä àúä aãm àaåm hún so vúái 20 nùm trûúác àêy, nhûng thûåc tïë
baáo giúái vêîn chõu aãnh hûúãng cuãa nhûäng taân dû chñnh trõ vaâ lõch sûã àaä baám rïî
lêu àúâi.
Nùm 1996, töi túái vùn phoâng cuãa Höåi àöìng Baáo chñ Cêëp cao, cú quan chõu
traách nhiïåm cêëp pheáp xuêët baãn úã Ai Cêåp. Qua nhûäng tiïëng tùm cuãa cú quan
naây, töi khöng coá hi voång seä nhêån àûúåc giêëy pheáp xuêët baãn vaâ chó coi àêy nhû
möåt cuöåc viïëng thùm xaä giao hoùåc nhû kiïíu goä cûãa xin pheáp trûúác khi bûúác vaâo
cùn phoâng baáo chñ Ai Cêåp. Möåt nhên viïn vùn phoâng rêët lõch sûå àaä tiïëp töi vaâ
giaãi thñch vïì caác thuã tuåc cêëp pheáp. Theo àoá, töi cêìn phaãi coá 9 àöëi taác khaác coá cöí
phêìn bùçng nhau àïí nïu tïn trong àún xin cêëp pheáp. Chuáng töi cêìn àùåt coåc
100.000 LE (khoaãng 25.000 àöla) àïí àûúåc cêëp pheáp xuêët baãn caác nguyïåt san,
250.000 LE àïí xuêët baãn caác baáo tuêìn vaâ 1 triïåu LE àöëi vúái nhêåt baáo. Khoaãn tiïìn
naây seä àûúåc chuyïín vaâo möåt taâi khoaãn riïng vaâ khöng àûúåc traã laäi suêët trong
thúâi gian xûã lyá àún. Nhûäng ngûúâi nöåp àún coá thïí ruát tiïìn àùåt coåc trong bêët kyâ
luác naâo; tuy nhiïn ài keâm vúái noá laâ viïåc àún xin cêëp pheáp seä bõ huyã boã ngay lêåp
tûác. Söë tiïìn àoá coá veã húåp lyá búãi vúái söë vöën ñt hún thò seä khöng thïí thaânh lêåp toaâ
baáo àûúåc. Vêën àïì laâ úã chöî, nhû töi àaä giaãi thñch cho võ caán böå lõch laäm, töi khöng
thïí tòm àûúåc 9 ngûúâi khaác coá cuâng möëi quan têm àêìu tû vaâo ngaânh baáo. Anh ta
noái rùçng töi àaä rêët may mùæn vò luêåt sûãa àöíi gêìn àêy àaä giaãm söë lûúång thaânh
viïn saáng lêåp tûâ 200 xuöëng coân coá 10 thöi. Töi hoãi anh ta vïì löå trònh thúâi gian
357
giaãi quyïët höì sú vaâ nhêån àûúåc cêu traã lúâi rùçng anh ta khöng hïì biïët. Töi cöë gùæng
hoãi thïm nhûng khöng àem laåi kïët quaã khaã quan hún vaâ cuöëi cuâng töi chöët laåi
vúái cêu hoãi “Lêìn cêëp pheáp thaânh lêåp toaâ baáo gêìn àêy nhêët laâ tûâ bao giúâ?” Anh
ta traã lúâi laâ khöng nhúá roä. Töi hoãi, Höåi àöìng Baáo chñ Cao cêëp triïåu têåp hoåp lêìn
cuöëi cuâng laâ tûâ khi naâo. “Tûâ hai nùm trûúác àêy”, anh ta traã lúâi. Nïëu nhû töi ài
theo kïnh chñnh thûác àïí thaânh lêåp túâ tuêìn baáo Thúâi baáo Cairo, thò coá leä chùèng bao
giúâ thoaát ra khoãi sûå muâ múâ maâ coá khi phaãi hoãi thêìy boái thò múái àoaán biïët àûúåc.
Sau àoá, töi àaä phaãi chuyïín sang ài theo con àûúâng maâ ngûúâi ta thûúâng laâm
àïí thaânh lêåp möåt toaâ baáo, bùçng caách àùng kyá phaát haânh úã nûúác ngoaâi nhûng laåi
chó nhùæm túái Ai Cêåp, baán trong nöåi àõa Ai Cêåp vaâ àùng nhûäng quaãng caáo phêìn
lúán xuêët phaát tûâ Ai Cêåp. Sûå khoá hiïíu naây khöng chó xaãy ra àöëi vúái riïng túâ Thúâi
baáo Cairo maâ trïn thûåc tïë àaä xaãy ra vúái khoaãng 80% caác toaâ baáo úã Ai Cêåp.
Trong nhûäng nùm àêìu thêåp kyã 1970, khi möåt võ töíng thöëng múái giaânh chiïën
thùæng trong cuöåc tranh giaânh quyïìn lûåc vúái nhûäng ngûúâi trûúác àêy tûâng laâ
àöìng nghiïåp, öng àaä goåi thaânh cöng cuãa mònh laâ chiïën thùæng vò dên chuã vaâ àa
nguyïn chñnh trõ, vaâ kïët quaã laâ öng buöåc phaãi àûa ra möåt söë nhûúång böå dên chuã
àïí dûång nïn chïë àöå cuãa mònh. Öng àaä dúä boã viïåc kiïím duyïåt baáo chñ vaâ xêy
dûång laåi caác àaãng phaái chñnh trõ, àiïìu àaä bõ ngûúâi tiïìn nhiïåm cêëm àoaán tûâ nùm
1952. Caác àaãng phaái chñnh trõ àaä núái loãng quy àõnh phaáp luêåt cêëp pheáp thaânh
lêåp toaâ baáo vaâ àûúåc pheáp xuêët baãn caác túâ baáo múái. Mùåc duâ àiïìu naây giuáp caãi
thiïån hònh aãnh chñnh trõ cuãa Ai Cêåp nhû laâ möåt hïå thöëng àa àaãng nhûng trïn
thûåc tïë laåi dêîn túái tònh traång baáo chñ bõ caác töí chûác chñnh trõ kiïím soaát. Tuy
nhiïn, àaä coá sûå caãi thiïån àaáng kïí trïn mùåt trêån àêëu tranh vò tûå do thöng tin. Ñt
nhêët khöng phaãi têët caã caác túâ baáo àïìu daânh caác tñt nöíi bêåt nhêët cuãa mònh àïí ca
ngúåi chñnh phuã. Mùåc duâ vêåy, àêy laåi laâ nhûäng túâ baáo maâ muåc tiïu khöng phaãi
trung thaânh vúái àöåc giaã maâ daânh àïí phuåc vuå lúåi ñch cuãa caác àaãng phaái chñnh trõ
vaâ muåc tiïu chñnh trõ.
Xeát vïì goác àöå ngaânh, aãnh hûúãng cuãa sûå thay àöíi naây khöng lúán nhû àöëi vúái
baáo chñ nûúác ngoaâi, búãi caác àaãng phaái àïìu coá quyä daânh riïng àïí höî trúå baáo chñ
vaâ giuáp haån chïë tham nhuäng, mùåc duâ khöng thïí hoaân toaân xoaá boã àûúåc viïåc
naây. Àöëi vúái caác túâ baáo àang hoaåt àöång taåi thúâi àiïím àoá, hoå khöng chó àöåc
quyïìn súã hûäu nhaâ nûúác maâ möîi toaâ baáo àïìu chõu sûå giaám saát cuãa möåt nhên viïn
kiïím duyïåt do chñnh phuã böí nhiïåm. Viïåc Sadat xoaá boã chïë àöå kiïím duyïåt àaä
khöng giuáp thuác àêíy tûå do thöng tin búãi trïn thûåc tïë, caác biïn têåp viïn do nhaâ
nûúác chó àõnh coá vai troâ nhû ngûúâi kiïím duyïåt.
Ngoaâi ra, lônh vûåc phaát haânh baáo tû nhên cuäng khöng töìn taåi úã thúâi àiïím àoá,
do nhûäng yïu cêìu khùæc nghiïåt cuãa luêåt cêëp pheáp xuêët baãn xaä höåi. Tònh traång
Túâ Thúâi baáo Cairo àûúåc xuêët baãn tûâ Àaão Sñp nhû thïë naâo 359
naây àaä thay àöíi khi möåt söë nhaâ baáo bùæt àêìu thaânh lêåp caác trung têm phaát haânh
úã nûúác ngoaâi, chuã yïëu laâ úã Àaão Sñp gêìn àoá. Nöåi dung biïn têåp àûúåc chuêín bõ úã
Cairo, sau àoá seä àûúåc chuyïín túái Àaão Sñp, àûúåc in ra vaâ gûãi ngûúåc trúã laåi. Mùåc
duâ laâ möåt biïån phaáp àùæt àoã, mïåt moãi vaâ coá phêìn kyâ quùåc, nhûng àoá laåi laâ lûåa
choån duy nhêët. Chñnh phuã àaä nhêån ra möëi àe doaå tûâ khe húã naây, vaâ chó trong
voâng vaâi tuêìn, àaä dûång lïn Vùn phoâng Kiïím duyïåt caác êën phêím nûúác ngoaâi. Lyá
do cùn baãn àïí dûång nïn Vùn phoâng naây laâ nhùçm baão vïå an ninh quöëc gia vaâ
baão vïå àaåo àûác xaä höåi. Tuy nhiïn, trïn thûåc tïë àêy laåi laâ möåt hònh thûác àïí kiïím
soaát hònh thûác phaát haânh baáo chñ naây. Ngaây nay, Vùn phoâng naây giaám saát vaâ
kiïím duyïåt 80% baáo chñ úã Ai Cêåp. Vaâo thúâi àiïím àoá, dûúâng nhû àêy laâ möåt giaãi
phaáp rêët tiïån lúåi. Noá giuáp loaåi boã aáp lûåc lïn chñnh phuã trong viïåc phaãi sûãa àöíi
àïí núái loãng luêåt cêëp pheáp xuêët baãn vaâ cuäng taåo ra cho caác nhaâ xuêët baãn möåt lûåa
choån dïî daâng hún so vúái sûå àöëi àêìu keáo daâi vúái chñnh phuã, cho duâ möåt söë trong
nhûäng nhaâ xuêët baãn naây khöng coá àõnh hûúáng chñnh trõ maâ chó àún giaãn quan
têm túái viïåc êën haânh caác taåp chñ thûúng maåi, vaâ do vêåy khöng chõu nhiïìu aãnh
hûúãng vïì mùåt kiïím duyïåt. Nhòn bïì ngoaâi thò àêy laâ möåt giaãi phaáp tiïån lúåi,
nhûng trïn thûåc tïë phaãi nhiïìu nùm sau nhûäng hêåu quaã tiïìm êín múái xuêët hiïån.
Hêåu quaã àêìu tiïn vaâ nghiïm troång nhêët laâ trïn thûåc tïë, chñnh phuã àaä tûâ boã
quyïìn àiïìu tiïët vaâ quaãn lyá ngaânh baáo àïí chuyïín sang quaãn lyá vïì mùåt nöåi dung.
Do caác nûúác trong khu vûåc àïìu nùçm dûúái sûå cai quaãn cuãa caác chïë àöå quên chuã
hoùåc àöåc taâi quên sûå vúái nguöìn ngên saách lúán àïí taåo aãnh hûúãng thöng qua caác
phûúng tiïån truyïìn thöng nïn lônh vûåc baáo chñ trúã thaânh muåc tiïu chuã yïëu cuãa
tham nhuäng. Chó trong voâng vaâi nùm, ñt nhêët laâ 90% cuãa caác túâ baáo “àöåc lêåp”
àaä nhêån sûå uãng höå cuãa caác chïë àöå nhû vêåy. Caác giaám àöëc kinh doanh vaâ quaãng
caáo àaä bùæt àêìu biïën mêët vaâ àûúåc thay thïë bùçng nhûäng giaám àöëc xuêët baãn huïnh
hoang luön chaåy theo uãng höå caác chïë àöå chñnh trõ. Do nhûäng êën phêím naây àûúåc
coi laâ nhûäng baáo chñ phuå, söë lûúång phaát haânh cuãa chuáng khöng bõ kiïím soaát.
Àiïìu naây àaä giïët chïët àöång cú caånh tranh. Chùèng coá ai cêìn con söë phaát haânh lúán
khi maâ hoå chó cêìn àùng taãi hònh aãnh cuãa möåt àaåi taá àang tiïëm quyïìn cuãa àêët
nûúác hoùåc cuãa Nhaâ vua (tuyâ thuöåc xem nhaâ xuêët baãn àûáng vïì phe baão thuã hay
tiïën böå) laâ cuäng coá thïí kiïëm àûúåc möåt söë tiïìn tûúng àûúng. Trong böëi caãnh naây,
cêìn lûu yá rùçng, baáo chñ cuãa chñnh phuã luön coá möåt böå phêån kïë toaán chuyïn lêåp
ra nhûäng söë liïåu sai lïåch vïì lûúång phaát haânh. Àêy laâ tònh traång xuêët hiïån khi Ai
Cêåp khöng coá möåt cú quan kiïím toaán àöåc lêåp giaám saát ngaânh baáo.
Cuäng coá thïí nhêån thêëy möåt taác àöång khaác cuãa àiïìu naây lïn hiïåp höåi hoùåc
nghiïåp àoaân baáo chñ. Theo phaáp luêåt quy àõnh, caác phoáng viïn khöng àûúåc
pheáp trúã thaânh thaânh viïn nghiïåp àoaân trûâ phi hoå laâ nhên viïn laâm viïåc chuyïn
traách cho möåt túâ baáo chñnh phuã hoùåc “quöëc gia” hoùåc àaä laâm viïåc cho möåt túâ
baáo cuãa phe àöëi lêåp töëi thiïíu 5 nùm. Àiïìu naây àaä khiïën cho khoaãng 80% söë nhaâ
baáo Ai Cêåp khöng coá àûúåc tiïëng noái têåp thïí, khöng àûúåc àaãm baão vïì baão hiïím
y tïë hoùåc baão hiïím xaä höåi, vaâ vi phaåm chñnh nhûäng quy àõnh vïì nghiïåp àoaân
theo àoá cêëm nhûäng ngûúâi khöng phaãi laâ thaânh viïn cuãa nghiïåp àoaân hoaåt àöång
trong lônh vûåc baáo chñ. Àiïìu naây cuäng àêíy söë phêån cuãa caác thaânh viïn nghiïåp
àoaân baáo Ai Cêåp vaâo tay nhûäng biïn têåp viïn nhaâ nûúác àûúåc lûåa choån kyä caâng.
Nïëu laänh àaåo nghiïåp àoaân àûúåc lûåa choån sai, àiïìu naây seä laâm aãnh hûúãng túái lúåi
ñch vaâ sûå phaát triïín cuãa caác nhaâ baáo trong suöët nhiïåm kyâ cuãa ban laänh àaåo
nghiïåp àoaân. Àïí traánh tònh traång naây, àaä coá möåt thoaã hiïåp khöng chñnh thûác,
àoá laâ chuã tõch nghiïåp àoaân seä laâ möåt àaåi diïån cuãa baáo chñ chñnh phuã; thaânh phêìn
coân laåi cuãa ban laänh àaåo seä laâ àaåi diïån cuãa caác àaãng phaái vaâ caác nhoám chñnh trõ
khaác. Nhòn bïì ngoaâi, àiïìu naây seä taåo nïn möåt ban laänh àaåo cên bùçng vaâ àûúåc
bêìu ra möåt caách dên chuã, nhûng trïn thûåc tïë, hêìu hïët caác thaânh viïn cuãa ban
laänh àaåo àïìu àûúåc chñnh phuã nhêån vaâo laâm viïåc, bêët kïí quan àiïím chñnh trõ cuãa
hoå nhû thïë naâo. Do àoá, sûå phuåc vuå cuãa hoå vïì baãn chêët laâ àaåi diïån cho lúåi ñch cuãa
caác àaãng phaái chñnh trõ, vaâ ban laänh àaåo khöng coá nhûäng thaânh viïn hoaåt àöång
vò sûå phaát triïín cuãa ngaânh baáo.
Nùm 1995, khi luêåt baáo chñ múái ra àúâi vúái àiïìu khoaãn phaåt túái 10 nùm tuâ
giam àöëi vúái haânh vi böi nhoå, nghiïåp àoaân àaä phaãi mêët túái möåt nùm àïí giaãm
mûác hònh phaåt xuöëng coân 2 nùm tuâ. Nùm 2001, möåt thaânh viïn ban laänh àaåo
nghiïåp àoaân vaâ ngûúâi phuå traách Ban Tûå do Baáo chñ àaä bõ boã tuâ 2 nùm do coá
nhûäng haânh vi böi nhoå. Al Ahram, toaâ baáo lúán nhêët Ai Cêåp, do Chuã tõch nghiïåp
àoaân baáo laänh àaåo, àaä àùng taãi vuå viïåc ngay trang àêìu trong muåc töåi phaåm cuãa
túâ nhêåt baáo Al Ahram. Haäy tûúãng tûúång baån múã phêìn tin töåi phaåm cuãa túâ baáo
ra àoåc nhûäng tin baâi vïì möåt vuå saát haåi daä man, möåt vuå buön thuöëc phiïån, vaâ
viïåc boã tuâ thaânh viïn ban laänh àaåo nghiïåp àoaân baáo do coá haânh vi böi nhoå. Ai
Cêåp laâ möåt trong söë ñt caác quöëc gia trïn thïë giúái ngaây nay coân phaåt tuâ àöëi vúái
haânh vi böi nhoå.
Trong 10 nùm qua, àaä coá 4 túâ tuêìn baáo chñnh trõ vaâ möåt nguyïåt san àûúåc cêëp
pheáp hoaåt àöång. Caác saáng lêåp viïn cuãa böën túâ baáo naây àïìu laâ caác nhên vêåt coá
quan hïå rêët mêåt thiïët vúái chñnh phuã vaâ chûa bao giúâ vûúåt qua caái àûúåc biïët àïën
úã Ai Cêåp nhû laâ “giúái haån àoã”. Khi möåt trong söë àoá qua àúâi, ngûúâi nöëi nghiïåp
cuãa öng ta àaä baán giêëy pheáp cho möåt nhaâ xuêët baãn àöåc lêåp laâ Essam Fahmy;
ngay sau àoá giêëy pheáp àaä bõ thu höìi mùåc duâ vuå mua baán àûúåc thûåc hiïån hoaân
toaân húåp phaáp qua thõ trûúâng chûáng khoaán. Phaãi mêët hún hai nùm tranh kiïån
vaâ möåt biïn têåp viïn bõ sa thaãi nhû laâ möåt àiïìu kiïån chñnh trõ thò túâ baáo múái lêëy
laåi àûúåc giêëy pheáp xuêët baãn. Ibrahim Al Moalem, ngûúâi àûáng àêìu Hiïåp höåi baáo
chñ Ai Cêåp vaâ Hiïåp höåi baáo chñ Arêåp, laâ ngûúâi àûáng ra thaânh lêåp túâ nguyïåt san
noái trïn. Öng ta phaãi mêët 14 thaáng kiïn trò múái coá àûúåc giêëy pheáp xuêët baãn. Caác
túâ baáo thûúng maåi khaác cuäng àûúåc cêëp pheáp hoaåt àöång trong caác lônh vûåc dûúåc
phêím, thiïët kïë nöåi thêët, vaâ thïí thao nhûng bõ haån chïë rêët lúán; chùèng haån nïëu hoå
thay àöíi truå súã hoùåc thay àöíi nhên sûå maâ khöng thöng baáo cho Höåi àöìng baáo
chñ cao cêëp thò giêëy pheáp seä bõ thu höìi ngay lêåp tûác.
Hiïån taåi, Ai Cêåp coá töíng cöång 7 túâ nhêåt baáo trong nûúác phuåc vuå 65 triïåu
ngûúâi dên. Trong khi àoá, nûúác laáng giïìng Malta chó coá 370.000 dên àaä coá túái 4
túâ nhêåt baáo. Theo quy àõnh cuãa phaáp luêåt, viïåc phaát soáng vêîn chó giúái haån trong
khuön khöí súã hûäu nhaâ nûúác. Chñnh phuã möåt mûåc cho rùçng, trïn thûåc tïë, àêy laâ
lônh vûåc thuöåc cöng hûäu vaâ viïån dêîn caác quy àõnh cuãa hiïën phaáp àïí baão vïå
quan àiïím cuãa mònh:
Àiïìu 30: Cöng hûäu laâ súã hûäu cuãa nhên dên vaâ àûúåc khùèng àõnh thöng
qua sûå höî trúå khöng ngûâng cuãa khu vûåc cöng. Khu vûåc cöng cêìn ài tiïn
phong trong moåi lônh vûåc vaâ chõu traách nhiïåm chñnh trong viïåc xêy
dûång kïë hoaåch phaát triïín.
Àiïìu 33: Cöng hûäu coá tñnh bêët khaã xêm phaåm. Viïåc baão vïå vaâ höî trúå
cöng hûäu laâ traách nhiïåm cuãa moåi cöng dên theo quy àõnh cuãa phaáp
luêåt, búãi vò noá àûúåc coi laâ àiïím cöët yïëu cuãa sûác maånh àêët nûúác, möåt cú
súã cho hïå thöëng xaä höåi chuã nghôa vaâ laâ nguöìn taåo ra sûå phöìn vinh cho
nhên dên.
Tònh hònh hiïån taåi khöng cho thêëy möåt dêëu hiïåu caãi thiïån naâo. Vêîn laâ tû
tûúãng cuä àang ngûå trõ. Giaám àöëc cú quan Kiïím duyïåt àaä quaá tuöíi nghó hûu rêët
nhiïìu nhûng vêîn tham quyïìn cöë võ: öng àaä 75 tuöíi vaâ leä ra phaãi nghó hûu tûâ 15
nùm trûúác. Ngay caã khi Internet vaâ caác traåm phaát soáng qua vïå tinh khiïën cho
viïåc kiïím duyïåt khöng coân phuâ húåp nûäa thò vêîn chûa coá dêëu hiïåu naâo cuãa viïåc
sûãa àöíi luêåt phaáp àïí àaáp ûáng yïu cêìu múái.
Khi töi múái dûång nïn túâ Thúâi baáo Cairo, töi àaä phaãi trònh möåt baãn thaão lïn Cú
quan Kiïím duyïåt trûúác khi tiïën haânh in êën. Caác caán böå kiïím duyïåt seä loaåi boã
bêët kyâ thûá gò maâ hoå cho laâ khöng phuâ húåp àïí êën haânh, mùåc duâ baãn thên töi
khöng hïì thêëy coá dêëu hiïåu laâm töín haåi àïën an ninh quöëc gia hoùåc laâm suy àöìi
àaåo àûác vaâ giaá trõ cuãa ngûúâi dên Ai Cêåp. (tham khaão www.cairotimes.com/the
forbidden file). Coá möåt lêìn, chuáng töi cho àùng taãi cêu chuyïån vïì möåt söë ngûúâi
àaä bõ nhiïîm HIV do sûã duång maáy thêëm taách taåi möåt bïånh viïån nhaâ nûúác. Ngûúâi
thêím àõnh àaä caãnh baáo caán böå kiïím duyïåt vïì baâi viïët àûúåc àùng trong muåc 7
ngaây cuãa túâ Thúâi baáo Cairo vaâ töi àûúåc yïu cêìu phaãi cùæt boã dêîn chûáng vò cho rùçng
àiïìu àoá coá thïí gêy ra têm lyá lo lùæng vaâ xaáo tröån khöng cêìn thiïët. Sau khi ngûúâi
thêím àõnh àaä ài vaâ töi noái vúái caán böå kiïím duyïåt rùçng ngûúâi thêím àõnh chó yïu
cêìu loaåi boã dêîn chûáng thöi chûá khöng phaãi toaân böå baâi baáo, nhûng nhêån àûúåc
möåt cêu traã lúâi rêët laånh luâng, “Boã caã baâi baáo ài”.
Trong hoaân caãnh àoá, cöång thïm möëi lo ngaåi cuãa töi vïì viïåc caã söë baáo seä bõ
cêëm phaát haânh, töi chó biïët xin öng ta “Xin àûâng loaåi boã caã baâi baáo”.
“Àûúåc röìi, nhûng lêìn sau àûâng coá laâm thïë nûäa nheá”, öng ta traã lúâi.
Viïåc kiïím duyïåt àaä trúã thaânh böå maáy cuân gó do khöng coá hûúáng dêîn cuå thïí,
giöëng nhû möåt ngûúâi lñnh Nhêåt Baãn, túái 40 nùm sau chiïën tranh thûá hai, vêîn giûä
vûäng võ trñ canh gaác cuãa mònh. Tûâ thaáng 4 nùm 1998, chuáng töi àaä ngûâng khöng
nöåp baãn thaão lïn cú quan kiïím duyïåt nûäa vaâ caái giaá phaãi traã laâ àaä coá 8 söë baáo
bõ cêëm phaát haânh. Noái möåt caách cöng bùçng, töi phaãi thûâa nhêån rùçng túâ baáo cuãa
chuáng töi, mùåc duâ vêîn giûä àûúâng löëi àöåc lêåp, chûa bõ cêëm lêìn naâo nûäa kïí tûâ
thaáng 8 nùm 1999, nhûng viïåc tuêìn naâo cuäng phaãi thöng qua cú quan kiïím
duyïåt thêåt sûå laâ àiïìu khoá chõu.
Höî trúå quöëc tïë àaáng kïí nhêët maâ Ai Cêåp nhêån àûúåc cho lônh vûåc baáo chñ laâ
khoaãn taâi trúå 300 triïåu LE (750.000 àöla) àïí mua möåt maáy in trõ giaá 600 triïåu LE
cho möåt toaâ baáo quöëc doanh. Chiïëc maáy in àûúåc thiïët kïë àïí hoaåt àöång 23
tiïëng/ngaây naây chó àûúåc sûã duång 1 tiïëng/ngaây, thúâi gian coân laåi laâ nùçm àùæp
chiïëu, möåt sûå laäng phñ khuãng khiïëp vaâ sûã duång sai muåc àñch hoaân toaân söë tiïìn
taâi trúå cuãa nhûäng ngûúâi dên phaãi àoáng thuïë úã Chêu Êu. Àún giaãn laâ söë lûúång
baáo phaát haânh khöng àuã lúán àïí sûã duång hïët cöng suêët cuãa chiïëc maáy in àoá. Giaá
maâ söë tiïìn àoá àûúåc sûã duång àïí thûåc hiïån caác chûúng trònh nêng cao nùng lûåc
cho baáo chñ Ai Cêåp thò àaä mang laåi hiïåu quaã lúán hún nhiïìu cho sûå phaát triïín cuãa
àêët nûúác.
Coá möåt sai lêìm nûäa maâ töi e laâ cöång àöìng quöëc tïë seä mùæc phaãi laâ viïåc têåp
trung vaâo àaâo taåo caác phoáng viïn. Ngaây caâng coá nhiïìu nhaâ taâi trúå quöëc tïë vaâ caác
töí chûác phaát triïín gùåp töi vaâ àùåt yïu cêìu xêy dûång chûúng trònh àaâo taåo cho caác
phoáng viïn. Tuy nhiïn, nïëu khöng coá nhûäng chûúng trònh àaâo taåo vïì quaãn lyá
baáo chñ thò nhûäng nhaâ baáo duâ coá àûúåc àaâo taåo gioãi àïën mêëy cuäng khöng coá chöî
àïí maâ viïët. Caác toaâ baáo khöng thïí duy trò tñnh àöåc lêåp nïëu khöng coá àûúåc ban
laänh àaåo coá nùng lûåc àïí coá thïí tûå trang traãi chi phñ vaâ tûå töìn taåi. Coân lêu Ai Cêåp
múái àaåt àûúåc àïën mûác nhû vêåy, khi maâ caã caác cú quan baáo chñ cuãa chñnh phuã
cuäng nhû phe àöëi lêåp àïìu phaãi chõu sûå kiïím soaát vïì mùåt chñnh trõ vaâ thiïëu vùæng
nhûäng ngûúâi laänh àaåo coá nùng lûåc, lônh vûåc baáo chñ nûúác ngoaâi hoùåc khöng
chñnh thûác thò àêìy rêîy tham nhuäng vaâ thiïëu traách nhiïåm, ngoaåi trûâ àöëi vúái nöåi
dung êën haânh, vaâ möåt söë ñt caác êën phêím coá tñnh àöåc lêåp trïn danh nghôa laåi hoaåt
àöång trong voâng aãnh hûúãng cuãa nhûäng nhên töë naây.
Do àoá, nguy cú lúán nhêët àe doaå tûúng lai cuãa ngaânh thöng tin Ai Cêåp khöng
phaãi laâ viïåc kiïím duyïåt nöåi dung maâ laâ viïåc thiïëu möåt ngaânh baáo chñ vûäng chùæc
vaâ coá uy tñn. Coá hai àiïìu cêìn phaãi thûåc hiïån àïí Ai Cêåp coá thïí caãi thiïån tònh traång
tûå do thöng tin vaâ tñnh traách nhiïåm cuäng nhû tñnh minh baåch, giuáp cho ngaânh
baáo phaát triïín. Thûá nhêët, Ai Cêåp cêìn phaãi thöng qua luêåt baáo chñ sûãa àöíi àïí cho
pheáp tûå do thaânh lêåp caác toaâ baáo, àöìng thúâi coá quy àõnh roä raâng àaãm baão tñnh
minh baåch cuãa höì sú taâi chñnh. Thûá hai, cêìn thûåc hiïån caác chûúng trònh nêng cao
nùng lûåc cho caác nhaánh cuãa ngaânh baáo, bùæt àêìu bùçng lônh vûåc baán quaãng caáo,
quaãn lyá taâi chñnh… vaâ cuöëi cuâng laâ nghiïåp vuå viïët baáo. Sau àoá, vaâ chó sau àoá,
baáo chñ Ai Cêåp, vöën chõu sûå giaám saát trong möåt thúâi gian daâi, múái coá thïí thay
da àöíi thõt àûúåc vaâ bùæt àêìu nhiïåm vuå xêy dûång caác töí chûác àöåc lêåp, tûå töìn taåi
àûúåc vïì mùåt taâi chñnh, nhùæm túái phuåc vuå àöåc giaã vaâ giuáp taái cú cêëu ngaânh baáo
chñ hiïån àang trong tònh traång khoá khùn.
17
Vai troâ cuãa truyïìn thöng úã Dimbabuï
Mark G. Chavunduka
Dimbabuï coá möåt lõch sûã hïët sûác àùåc biïåt kïí tûâ khi quöëc gia naây giaânh àûúåc
àöåc lêåp tûâ sûå thöëng trõ cuãa Anh nùm 1980, hún hùèn bêët kyâ quöëc gia naâo khaác
trïn luåc àõa Chêu Phi, coá leä chó ngoaåi trûâ Nam Phi, àêët nûúác giaânh àûúåc àöåc
lêåp nùm 1994. Caác sûå kiïån bõ taác àöång búãi möåt söë nhên töë liïn hïå chùåt cheä vúái
nhau maâ túái nay vêîn coân laâ möåt chuã àïì trong tranh luêån khoa hoåc, àoá laâ möåt
nïìn kinh tïë maånh vaâ bïìn vûäng, bêët chêëp 15 nùm cêëm vêån quöëc tïë chöëng chñnh
quyïìn Rhodesia; tyã lïå dên söë biïët chûä cao; dên chuáng hiïíu biïët vïì chñnh trõ; vaâ
möåt hïå thöëng giao thöng rêët phaát triïín.
Cuöåc chiïën tranh giaãi phoáng cuãa Dimbabuï (1964-1979) do hai nhoám chñnh
laänh àaåo: Quên àöåi Giaãi phoáng Nhên dên Dimbabuï, lûåc lûúång vuä trang cuãa
Liïn minh Nhên dên Chêu Phi Dimbabuï vaâ Quên àöåi Giaãi phoáng Dên töåc
Chêu Phi Dimbabuï, lûåc lûúång vuä trang cuãa Liïn minh Dên töåc chêu Phi
Dimbabuï. Caã hai nhoám naây chuã yïëu laâ do caác nûúác thuöåc khöëi Àöng Êu uãng
höå, nhûng ngoaâi ra cuäng nhêån àûúåc sûå trúå giuáp àaáng kïí tûâ caác nûúác trïn baán
àaão Xcùngàinavi. Caã hai phong traâo giaãi phoáng àïìu giaãi thñch rùçng muåc tiïu
cuãa hoå laâ xêy dûång möåt xaä höåi cöng bùçng, dên chuã, trong àoá têët caã ngûúâi dên
Dimbabuï coá thïí söëng vaâ laâm viïåc maâ khöng phaãi chõu sûå phên biïåt chuãng töåc
hoùåc bêët kyâ sûå phên biïåt naâo khaác. Möåt trong nhûäng muåc tiïu thûúâng àûúåc uãng
höå chñnh laâ vò möåt nïìn baáo chñ tûå do vaâ khöng bõ troái buöåc. Nïìn baáo chñ àöåc lêåp
cuãa Dimbabuï àaä hoaåt àöång trong nhûäng hoaân caãnh khoá khùn trong nhûäng
nùm thaáng àoá, vúái haâng loaåt àaåo luêåt haån chïë àûúåc giûä nguyïn tûâ thúâi thuöåc àõa
maâ caác phong traâo giaãi phoáng àïìu hûáa baäi boã möåt khi hoå lïn cêìm quyïìn. Cho
túái khi giaânh àûúåc àöåc lêåp nùm 1980, chñnh phuã thiïíu söë cuãa Ian Smith àaä thöng
qua möåt söë àaåo luêåt nhùçm ngùn chùån têìm hoaåt àöång cuãa baáo chñ vaâ truyïìn hònh
vaâ haån chïë luöìng thöng tin, nhêët laâ thöng tin liïn quan túái an ninh quöëc gia vaâ
365
cuöåc chiïën tranh. Nhûäng àaåo luêåt naây bao göìm Luêåt Quöëc phoâng; Luêåt Bñ mêåt
Quöëc gia; Luêåt Quyïìn haån, Ûu àaäi vaâ Miïîn trûâ cuãa Quöëc höåi; Luêåt Tuâ nhên; vaâ
Luêåt Duy trò Trêåt tûå vaâ Luêåt phaáp (LOMA), àûúåc cöng böë nùm 1960, chiïëm möåt
võ trñ àaáng tûå haâo trong kho vuä khñ luêåt phaáp cuãa quöëc gia naây.
Chñnh phuã thuöåc àõa chõu nhiïìu töín thêët trong cuöåc xung àöåt vúái caác phong
traâo giaãi phoáng, vaâ caác àaåo luêåt àûúåc thi haânh nhùçm óm ài tin tûác vïì nhûäng thiïåt
haåi cuãa Mùåt trêån Rhodesian. Ài cuâng vúái noá laâ möåt chiïën dõch quy mö trïn baáo
chñ àiïån tûã mö taã caãnh caác lûåc lûúång giaãi phoáng àang bõ tiïu diïåt vaâ phaãi ruát vïì
caác cùn cûá úã Dùmbia vaâ Mödùmbñch. Hiïåu lûåc tùng dêìn cuãa nhûäng àaåo luêåt naây
gêy haån chïë àïën mûác caác túâ baáo àaânh phaãi àïí nhûäng khoaãng tröëng trïn êën
phêím cuãa mònh àïí ngûúâi àoåc hiïíu rùçng thöng tin àaä bõ kiïím duyïåt. Caách laâm
naây cuäng bõ coi laâ phi phaáp. Hïå thöëng [kiïím duyïåt] luác àoá hoaåt àöång theo caách
caác quan chûác cuãa Böå Thöng tin vaâ Böå Àiïìu tra töåi phaåm viïëng thùm túâ nhêåt baáo
vaâo gêìn thúâi àiïím toâa soaån àoáng cûãa vaâ xem laåi tûâng trang möåt, loaåi boã nhûäng
thöng tin maâ hoå cho laâ nhaåy caãm.
Luêåt Bñ mêåt Quöëc gia coi laâ töåi phaåm àöëi vúái haânh vi àûa hoùåc nhêån thöng
tin maâ nhaâ nûúác chñnh thûác coi laâ bñ mêåt. Luêåt Tuâ nhên coi viïåc tiïët löå chi tiïët
vïì tuâ nhên vaâ tònh traång cuãa hoå trong caác nhaâ tuâ cuãa nûúác naây laâ bêët húåp
phaáp. Luêåt Quyïìn haån, Ûu àaäi vaâ Miïîn trûâ cuãa Quöëc höåi coi viïåc xuêët baãn caác
thaão luêån cuãa möåt uãy ban quöëc höåi trûúác khi uãy ban naây gûãi baáo caáo chñnh
thûác cho Quöëc höåi laâ bêët húåp phaáp. Àaåo luêåt àöåc taâi nhêët trong hïå thöëng luêåt
naây laâ luêåt LOMA àaáng súå, möåt àaåo luêåt nhiïìu muåc bao truâm têët caã coá thïí aáp
duång cho bêët cûá khaã nùng coá thïí dûå baáo naâo maâ nhaâ nûúác muöën chöëng laåi caá
nhên. Caác hònh phaåt cuãa noá coá thïí nùång túái mûác 50.000 àöla tiïìn phaåt, 20 nùm
tuâ, hoùåc caã hai.
Mùåc duâ àaä cam kïët baäi boã nhûäng àaåo luêåt naây ra khoãi hïå thöëng caác vùn baãn
phaáp lyá khi lïn cêìm quyïìn, nhûng caác phong traâo giaãi phoáng súám nhêån ra
rùçng nhûäng àaåo luêåt naây rêët coá ñch, vaâ vò thïë hoå khöng nhûäng tiïëp tuåc duy trò
hiïåu lûåc cuãa chuáng maâ coân àûa ra thïm nhûäng àaåo luêåt haâ khùæc. Do vêåy,
ngoaåi trûâ nhûäng sûãa àöíi nhoã trong Luêåt Quyïìn haån, Ûu àaäi vaâ Miïîn trûâ cuãa
Quöëc höåi cho pheáp àûa tin vïì caác cuöåc tranh luêån cuãa caác uãy ban, têët caã caác
àaåo luêåt haâ khùæc kïí trïn vêîn coân nguyïn sau 40 nùm, kïí tûâ khi noá àûúåc ban
haânh. Duy nhêët möåt thay àöíi àaáng kïí khaác laâ viïåc thay thïë Luêåt LOMA vaâo
thaáng 12 nùm 2001 bùçng möåt àaåo luêåt thêåm chñ coân haån chïë hún, Luêåt An ninh
vaâ Trêåt tûå Cöng cöång, àûúåc àûa ra thöng qua taåi Quöëc höåi thaáng Giïng nùm
2002, nhûng sau àoá àûúåc sûãa àöíi khi cöng chuáng phaãn àöëi nhûäng quy àõnh
cûáng rùæn hún cuãa àaåo luêåt naây. Àaåo luêåt cuöëi cuâng àûúåc kyá ban haânh vaâo
Vai troâ cuãa truyïìn thöng úã Dimbabuï 367
thaáng 3 nùm 2002. Àêy cuäng laâ nùm maâ àaåo luêåt àûúåc àùåt tïn rêët thiïëu chñnh
xaác naây, Luêåt Tûå do Thöng tin vaâ Quyïìn àöëi vúái Tûå do caá nhên, àûúåc àûa ra
quöëc höåi.
Sûå bêët öín tûúng àöëi trong nhûäng nùm cuãa thêåp kyã 1990
Sûå bêët öín tûúng àöëi cuöëi nhûäng nùm 1980 keáo theo sûå suy thoaái kinh tïë cuãa
Dimbabuï àùåc trûng búãi tyã lïå thêët nghiïåp vaâ laåm phaát cao, ài keâm vúái sûå giaãm
suát nghiïm troång loâng tin vaâo chñnh phuã trong nûãa sau thêåp kyã 90. Thúâi kyâ naây
cuäng chûáng kiïën sûå tröîi dêåy cuãa möåt lúáp nhoã nhûng nùng àöång caác túâ baáo coá súã
hûäu àöåc lêåp ngaây caâng thùèng thùæn lïn tiïëng vïì caác chñnh saách khaác nhau cuãa
chñnh phuã múái. Trong söë nhûäng túâ baáo naây coá túâ Moto cuãa nhaâ thúâ Thiïn Chuáa
giaáo, túâ Parade, túâ Financial Gazzette, Independent, The Standard, vaâ Daily News.
Lûåc lûúång baáo chñ àöåc lêåp naây, mùåc duâ yïëu hún trong phaát haânh toaân quöëc, àaä
caånh tranh vúái baáo chñ cuãa chñnh phuã göìm Têåp àoaân Baáo Dimbabuï khöíng löì
thuöåc súã hûäu nhaâ nûúác, núi xuêët baãn caác àêìu baáo úã têët caã caác tónh trïn toaân quöëc
vaâ coá möåt maång lûúái phên phöëi rêët phaát triïín, vaâ Àaâi Phaát thanh Truyïìn hònh
Dimbabuï, cú quan cho túái têån bêy giúâ vêîn laâ maång lûúái phaát thanh vaâ truyïìn
hònh duy nhêët caã nûúác dûúái sûå baão trúå cuãa Luêåt Phaát thanh Truyïìn hònh.
Trong thúâi gian naây, caác àoaân thïí, baáo chñ àöåc lêåp, caác töí chûác nhaâ thúâ, caác
àaãng àöëi lêåp vaâ caác töí chûác cuãa sinh viïn àaä coá nöî lûåc chung buöåc chñnh phuã
chñnh thûác tûâ boã tû tûúãng nhaâ nûúác möåt àaãng vaâ miïîn cûúäng chêëp nhêån möåt hïå
thöëng chñnh trõ àa àaãng. Tuy nhiïn, àaãng cêìm quyïìn àaä tiïën haânh möåt sûãa àöíi
cùn baãn trong Hiïën phaáp àïí dûång nïn chûác vuå Töíng thöëng haânh phaáp thay thïë
cho hïå thöëng chñnh phuã trûúác àoá àaä àûúåc thöëng nhêët taåi höåi nghõ Lancaster
House nùm 1979. Trûúác khi àûúåc sûãa àöíi, Hiïën phaáp quy àõnh möåt Töíng thöëng
danh nghôa hoùåc tûúång trûng vaâ möåt Thuã tûúáng. Vúái viïåc dûång nïn chûác Töíng
thöëng haânh phaáp, Töíng thöëng àûúåc trao nhûäng quyïìn haån vö biïn àïí àiïìu
haânh àêët nûúác maâ hêìu nhû khöng phaãi chõu traách nhiïåm vúái bêët kyâ ai, vaâ àûúåc
trao nhûäng quyïìn lûåc àïí àöëi phoá vúái nhûäng biïën àöång chñnh trõ àang nöíi lïn
maâ baáo chñ tû nhên àoáng vai troâ lúán trong cuöåc àêëu tranh naây. Möåt söë luêåt vaâ
quy àõnh liïn quan túái chñnh saách cuãa chñnh phuã àaä àûúåc ban haânh kïí tûâ àoá,
nhûng caác luêåt vaâ chñnh saách cuäng nhùçm àïí àaãm baão rùçng, àaãng cêìm quyïìn
cuöëi cuâng vêîn nùæm giûä quyïìn lûåc.
Möëi quan hïå giûäa chñnh phuã vaâ baáo chñ àöåc lêåp àaä trúã nïn ngaây caâng cùng
thùèng, vaâ tònh hònh khöng àûúåc caãi thiïån khi maâ baáo chñ àöåc lêåp àûa ra cöng
luêån caác hoaåt àöång kinh doanh vaâ caá nhên cuãa caác laänh àaåo chñnh phuã.
Möi trûúâng phaáp lyá
Chñnh khi quan hïå giûäa baáo chñ vaâ chñnh phuã àang xêëu ài, súåi rúm laâm gaäy
lûng con laåc àaâ chñnh laâ möåt baâi baáo maâ töi vaâ phoáng viïn chñnh cuãa töi, Ray
Choto, àùng vaâo thaáng Giïng nùm 1999 àûa chi tiïët vïì möåt êm mûu àaão chñnh
cuãa caác syä quan Quên àöåi Quöëc gia Dimbabuï. Quên àöåi àaä bùæt giûä vaâ tra têën
töi trong 9 ngaây, khöng phaãi vò baâi baáo khöng àuáng sûå thêåt, maâ vò hoå muöën töi
khai nguöìn cung cêëp tin trong quên àöåi. Töi tûâ chöëi khai hoå ra, mùåc cho bõ
àaánh àêåp daä man vaâ cùæm àiïån trûåc tiïëp vaâo ngûúâi.
Töi bõ bùæt chiïíu theo Luêåt LOMA, theo àoá töi bõ truy töë vò “xuêët baãn thöng
tin gêy hoang mang vaâ mêët niïìm tin trong dên chuáng”. Theo luêåt naây, töi bõ
phaåt 20.000 àöla cöång thïm 7 nùm tuâ giam. Ray vaâ töi laâm möåt àiïìu chûa tûâng
coá laâ khúãi kiïån tñnh húåp hiïën cuãa Muåc 50(2) cuãa Luêåt LOMA ra Toâa aán Hiïën
phaáp Dimbabuï. Toaân thïí höåi àöìng thêím phaán àaä xem xeát vuå kiïån vaâo thaáng 5
nùm 2000, vaâ chuáng töi àaä thaânh cöng khi lêåp luêån rùçng, Muåc 50(2) àaä vi phaåm
caác phêìn khaác cuãa Hiïën phaáp vïì àaãm baão quyïìn tûå do ngön luêån. Vò vêåy, chuáng
töi àaä taåo ra möåt tiïìn lïå luêåt phaáp, vaâ kïí tûâ àoá möåt söë nhaâ chñnh trõ àöëi lêåp tïn
tuöíi cuâng nhûäng ngûúâi khaác bõ truy töë theo Luêåt LOMA àaä thaânh cöng khi kiïån
caác muåc khaác cuãa chñnh luêåt naây.
Tuy nhiïn, chñnh phuã àaä khöng im lùång chêëp nhêån nhûäng thêët baåi quan
troång àoá. Chñnh phuã àaä àûa ra möåt loaåt àaåo luêåt múái vaâ khùæc nghiïåt hún, trong
àoá coá Luêåt An ninh vaâ Trêåt tûå Cöng cöång vaâ Luêåt Tiïëp cêån Thöng tin vaâ Baão vïå
Bñ mêåt caá nhên àûúåc Quöëc höåi thöng qua ngaây 12 thaáng Giïng nùm 2002, möåt
böå luêåt àûúåc àùåt tïn thiïëu chñnh xaác vaâ nhùæm cuå thïí vaâo nhûäng nhaâ baáo àûúåc
coi laâ gêy röëi àang tòm caách loaåi boã Luêåt LOMA. Ngoaâi nhûäng àaåo luêåt naây, möåt
vaâi luêåt múái nhùçm haån chïë luöìng thöng tin àaä laâm suy giaãm vai troâ cuãa baáo chñ.
Trong söë naây coá Luêåt Phaát thanh Truyïìn hònh, àûúåc thöng qua vaâo nùm ngoaái,
coá hiïåu lûåc tùng cûúâng sûå kiïím soaát cuãa nhaâ nûúác àöëi vúái phaát thanh vaâ truyïìn
hònh maâ chñnh phuã àaä giûä àöåc quyïìn thöng qua Haäng phaát thanh truyïìn hònh
Dimbabuï. Chñnh phuã lúâ ài möåt phaán quyïët cuãa toâa aán vaâo nùm 2001 cho pheáp
Àaâi phaát Thuã àö cuãa tû nhên xêy dûång möåt maång lûúái phaát thanh tû nhên.
Àiïìu àaáng lo ngaåi nhêët àöëi vúái baáo chñ laâ hai àaåo luêåt àûúåc Quöëc höåi thöng
qua gêìn àêy. Thûá nhêët laâ Luêåt An ninh vaâ Trêåt tûå Cöng cöång, àûúåc thöng qua
ngaây 10 thaáng Giïng nùm 2002, vi phaåm roä raâng quyïìn tûå do ngön luêån vaâ baây
toã, quyïìn cuãa nhaâ baáo vaâ ngûúâi dên Dimbabuï noái chung. Trong caác quy àõnh
cuãa luêåt naây, Khoaãn 15 coi viïåc xuêët baãn hoùåc truyïìn thöng tin maâ chñnh phuã
cho laâ gêy thiïåt haåi cho nhaâ nûúác laâ möåt haânh vi phaåm töåi. Caá nhên coá thïí bõ
phaåt tiïìn hoùåc phaåt tuâ túái 5 nùm cho viïåc xuêët baãn möåt phaát biïíu “chùæc chùæn seä
laâm mêët trêåt tûå cöng cöång, hoùåc phaá hoaåi niïìm tin cuãa cöng chuáng vaâo caãnh saát,
lûåc lûúång vuä trang hoùåc giaám thõ traåi giam”.
Àiïìu 16 cuãa luêåt naây cuäng coi laâ phaåm töåi àöëi vúái haânh vi cöng böë möåt phaát
biïíu “coá yá àöì hoùåc biïët rùçng coá nguy cú laâm suy yïëu quyïìn lûåc hoùåc lùng maå
Töíng thöëng. Quy àõnh naây bao göìm nhûäng phaát biïíu coá thïí gêy ra thaái àöå thuâ
àõch, loâng cùm thuâ, khinh miïåt hoùåc nhaåo baáng” Töíng thöëng, hoùåc bêët kyâ phaát
biïíu “só nhuåc, khiïëm nhaä hoùåc sai lïåch” naâo vïì caá nhên hoùåc vùn phoâng Töíng
thöëng. Caác àiïìu khoaãn böí sung (23-31) quy àõnh vïì töí chûác vaâ ûáng xûã trong caác
cuöåc tuå hoåp cöng cöång. Caãnh saát àûúåc giao nhiïåm vuå àaãm baão thi haânh vaâ coá
quyïìn giaãi taán àaám àöng, cêëm höåi hoåp, vaâ sûã duång vuä lûåc “húåp lyá” nïëu cêìn
thiïët àïí àaåt àûúåc muåc tiïu cuãa mònh. Àaåo luêåt múái naây trao cho caãnh saát rêët
nhiïìu quyïìn lûåc. Giúâ àêy, hoå coá thïí thûåc sûå quyïët àõnh khi naâo thò ngûúâi dên
coá thïí hoùåc khöng thïí tuå hoåp vò viïåc riïng, ngay caã khi khöng coá xaãy ra haânh vi
phaåm töåi naâo. Baáo chñ àöåc lêåp cho rùçng nhûäng àaåo luêåt àùåc biïåt nhùçm baão vïå
Töíng thöëng, danh dûå hoùåc nhên phêím cuãa Töíng thöëng laâ khöng cêìn thiïët. Àaåo
luêåt múái daânh cho caác nhên vêåt cuãa cöng chuáng sûå baão vïå maâ ngûúâi dên
Dimbabuï khöng àûúåc hûúãng. Coá möåt haâm yá laâ caác nhên vêåt cuãa cöng chuáng
giúâ àêy àûúåc baão vïå ngay caã khi hoå laâm nhûäng viïåc bêët húåp phaáp. Àaåo luêåt coi
viïåc àûa tin vïì nhûäng thiïëu soát cuãa laänh àaåo laâ möåt töåi phaåm vaâ nhaâ baáo coá thïí
bõ bùæt giûä vò àûa tin vïì bêët kyâ viïåc laâm sai traái naâo cuãa quan chûác.
Nguy hiïím hún, àaåo luêåt coá tïn laâ Luêåt Tûå do Thöng tin vaâ Quyïìn Bñ mêåt caá
nhên àoâi hoãi têët caã caác nhaâ baáo phaãi xin cêëp möåt loaåi theã àûúåc gia haån haâng nùm
àïí haânh nghïì. Theã chó àûúåc cêëp nïëu nhaâ baáo höåi àuã möåt loaåt tiïu chuêín chùåt
cheä, vaâ chùæc chùæn chñnh phuã giaânh quyïìn thu höìi caác theã àoá bêët cûá luác naâo. Bêët
kyâ nhaâ baáo naâo bõ buöåc töåi vi phaåm bêët cûá quy àõnh naâo bõ phaåt tiïìn túái 100.000
àöla hoùåc 2 nùm tuâ giam. Àaåo luêåt naây àaä àûúåc sûãa àöíi àöi chuát sau caác cuöåc
biïíu tònh cuãa caác nhaâ baáo trong nûúác, caác töí chûác baáo chñ quöëc tïë vaâ möåt baáo caáo
chöëng laåi luêåt naây UÃy ban Phaáp luêåt Quöëc höåi Dimbabuï.
Khöng nhûäng thïë, àaåo luêåt coân quy àõnh rùçng têët caã caác nhaâ baáo phaãi laâ cöng
dên Dimbabuï, tûác laâ cêëm moåi cöng dên nûúác ngoaâi àûa tin vïì nûúác naây; rùçng caác
cöng dên Dimbabuï muöën laâm viïåc cho baáo chñ nûúác ngoaâi phaãi xin giêëy pheáp
àùåc biïåt cuãa Böå trûúãng Thöng tin; vaâ rùçng nhaâ baáo khöng àûúåc àùng taãi nhûäng
baâi viïët “khöng àûúåc pheáp” vïì thaão luêån cuãa Nöåi caác cuäng nhû caác thöng tin coá
haåi cho quaá trònh àaãm baão thi haânh luêåt vaâ an ninh quöëc gia. Caác cú quan cöng
quyïìn cuäng bõ cêëm cung cêëp thöng tin liïn quan túái caác quan hïå liïn chñnh phuã
hoùåc caác lúåi ñch taâi chñnh hoùåc kinh tïë cuãa caác cú quan naây. Baãn chêët àaân aáp cuãa
àaåo luêåt naây coá nghôa laâ baáo chñ hoaåt àöång dûúái sûå kiïím soaát cuãa chñnh phuã vaâ
nhaâ baáo chó àûúåc pheáp haânh nghïì theo sûå ngêîu hûáng cuãa chñnh phuã. Cuâng vúái
Luêåt An ninh vaâ Trêåt tûå Cöng cöång, àaåo luêåt naây trao cho chñnh phuã nhûäng quyïìn
lûåc chûa tûâng coá giöëng nhû luêåt phaáp dûúái thúâi kyâ Apaácthai úã Nam Phi.
Quêëy röëi caác nhaâ baáo nhùçm gêy aãnh hûúãng túái nöåi dung baáo chñ
Kïí tûâ nùm 1999, viïåc quêëy röëi baáo chñ àöåc lêåp phöí biïën túái mûác, nhû baáo caáo
Töíng kïët Tûå do Baáo chñ Thïë giúái nùm 2000 (Viïån Baáo chñ Quöëc tïë 2000) nhêån àõnh,
noá àaä noái lïn möåt thûåc tïë àêìy thêët voång vïì tûå do baáo chñ àaä bõ hy sinh vò khaát
voång duy trò quyïìn lûåc cuãa chñnh phuã. Àaä xaãy ra möåt söë trûúâng húåp quêëy röëi
caác nhaâ baáo trong voâng 3 nùm qua, trûúâng húåp àêìu tiïn chñnh laâ vuå töi vaâ Ray
Choto bõ quên àöåi Dimbabuï bùæt coác vaâ tra têën daä man thaáng Giïng nùm 1999.
Lûu yá rùçng nguyïn nhên chuáng töi bõ giam giûä vaâ tra têën trong 9 ngaây khöng
phaãi vò baâi viïët cuãa chuáng töi sai sûå thêåt, maâ vò, nhû quên àöåi àaä nhêën maånh,
hoå muöën chuáng töi xaác àõnh nguöìn tin. Hoå noái rùçng baâi viïët coá möåt hoùåc hai
chöî thiïëu chñnh xaác nhûng hoå khöng quan têm túái àiïìu àoá. Têët caã nhûäng gò hoå
muöën laâ nguöìn tin trong quên àöåi Dimbabuï àaä tiïët löå cho baâi viïët cuãa chuáng
töi. Viïåc töi tûâ chöëi húåp taác liïn quan àïën vêën àïì naây khiïën töi bõ giam giûä daâi
ngaây, mùåc duâ coá töíng cöång 5 lïånh cuãa Toâa aán Thûúång thêím vaâ Töëi cao yïu cêìu
thaã töi ra, nhûng têët caã àïìu bõ chñnh phuã lúâ ài.
Chùèng bao lêu sau tònh tiïët naây, ba nhaâ baáo cuãa túâ The Standard àaä bõ truy töë
vúái töåi hònh sûå böi nhoå vïì baâi viïët vïì sûå thêët baåi cuãa chñnh phuã trong möåt cuöåc
trûng cêìu dên yá töí chûác thaáng 2 nùm 2000 liïn quan àïën Hiïën phaáp múái. Caã ba
àïìu lêåp luêån rùçng, viïåc truy töë hoå laâ khöng húåp phaáp vò baâi viïët khöng böi nhoå
bêët kyâ möåt caá nhên naâo, nhûng röìi hoå cuäng bõ kïët töåi böi nhoå. Ngaây 7 thaáng 4
nùm 2000, möåt nhoám phoáng viïn cuãa túâ Daily News àaä bõ caác thanh niïn cuãa
Liïn minh Dên töåc Chêu Phi cuãa Dimbabuï (Mùåt trêån Yïu nûúác) bùæt giûä úã ngoaåi
ö Harare trong hai giúâ vaâ àe doåa xûã tûã vò bõ cho laâ uãng höå Phong traâo vò Sûå thay
àöíi Dên chuã àöëi lêåp vaâ àöìng caãm vúái caác chuã trang traåi. Àaám thanh niïn tõch
thu maáy aãnh, chûáng minh thû vaâ theã nhaâ baáo do chñnh phuã cêëp cho caác nhaâ baáo.
Têët caã böën thaânh viïn trong nhoám cuãa túâ Daily News sau àoá bõ dêîn túái möåt ngöi
nhaâ úã nöng thön, núi caác laänh tuå thanh niïn thay phiïn nhau thêím vêën hoå vïì lyá
do coá mùåt taåi khu vûåc àoá.
Ngaây 6/2/2000, möåt nhoám nhaâ baáo cuãa CNN, BBC vaâ Àaâi Phaát thanh
Truyïìn hònh Nam Phi bõ nhûäng phêìn tûã vuä trang trong àaãng cêìm quyïìn têën
cöng, nhûäng phêìn tûâ naây giûúng caác biïíu ngûä “Àuã lùæm röìi”. Trûúác khi xaãy ra
nhûäng vuå têën cöng naây, trong möåt ngöi nhaâ úã phña bùæc Harare, Alexander Joe
vaâ Rose-Marie Bouballa, möåt nhaâ nhiïëp aãnh kiïm nhaâ baáo cuãa Haäng thöng têën
Phaáp vaâ ngûúâi kia laâ quay phim cuãa haäng Reuters, bõ möåt nhoám 50 ngûúâi cêìm
dao rûåa vaâ öëng theáp àe doåa. Ngaây 22/4 möåt quaã bom tûå taåo nöí úã têìng möåt cuãa
toâa nhaâ Trustee House, núi àùåt vùn phoâng cuãa túâ Daily News. Mùåc duâ khöng coá
ngûúâi naâo bõ thûúng, vuå nöí àaä phaá huãy möåt phêìn phoâng tranh úã gêìn àoá vaâ
phoâng phaát haânh cuãa túâ baáo. Sau àoá vaâo thaáng Giïng nùm 2001, chiïëc maáy in
trõ giaá 100 triïåu àöla Dimbabuï àaä trúã thaânh tro buåi trong möåt vuå nöí lúán vaâo
saáng súám, möåt ngaây sau khi Böå trûúãng Thöng tin hûáa seä xûã lyá túâ baáo naây cho
“dûát àiïím”. Àoá chó laâ möåt vaâi trong söë rêët nhiïìu vuå quêëy röëi maâ caác nhaâ baáo
àöåc lêåp cuãa Dimbabuï àaä tûâng àöëi mùåt, nhûng nhiïìu ngûúâi trong chuáng töi àaä
coi àoá nhû laâ möåt ruãi ro nghïì nghiïåp.
Chñnh phuã cuäng àaä thöng qua möåt biïån phaáp khaác rêët hiïåu quaã trong viïåc
quêëy röëi caác nhaâ baáo vaâ cú quan baáo chñ: àeâ lïn vai hoå nhûäng chi phñ phaáp lyá
nùång nïì. Chiïën lûúåc naây chó àún giaãn laâ truy töë caác nhaâ baáo theo caác luêåt khaác
nhau vaâ keáo daâi thúâi gian taåm giûä hoùåc hoaän caác phiïn xûã, ngay caã khi nhûäng
töåi danh àoá roä raâng hoaân toaân khöng chñnh xaác hoùåc khöng coá cú höåi thùæng
kiïån. Möîi lêìn caác nhaâ baáo phaãi xuêët hiïån trûúác toâa vaâ trong suöët thúâi gian taåm
giam, caác töåi danh àöëi vúái caác nhaâ baáo hoùåc taác phêím cuãa hoå laåi tiïëp tuåc daây lïn
thïm. ÚÃ Dimbabuï, aán phñ cûåc kyâ cao. Trong trûúâng húåp cuãa chñnh töi vaâ Ray,
aán phñ cuãa chuáng töi tñnh àïën giûäa nùm 2000 laâ gêìn 2 triïåu àöla, vaâ nïëu khöng
coá sûå giuáp àúä taâi chñnh trong nûúác vaâ quöëc tïë maâ chuáng töi nhêån àûúåc, The
Standard coá leä àaä suåp àöí vò gaánh nùång cuãa nhûäng hoáa àún phaáp lyá. Khoá chõu
trûúác sûå uãng höå cuãa quöëc tïë maâ chuáng töi nhêån àûúåc, chñnh phuã àaä tiïën thïm
möåt bûúác vaâ quy àõnh caác cú quan baáo chñ trong nûúác nhêån sûå höî trúå taâi chñnh
hoùåc vêåt chêët cuãa caác töí chûác vaâ caá nhên nûúác ngoaâi laâ bêët húåp phaáp.
Möåt goác àöå múái hún cuãa viïåc nhuäng nhiïîu laâ têën cöng nhûäng cûãa haâng baán
caác túâ baáo àöåc lêåp vaâ cêëm caác túâ baáo nhû Daily News, The Standard, vaâ The
Independent úã möåt söë vuâng. Chuáng töi hiïån àaä ngûâng cung cêëp baáo túái caác vuâng
bêët öín nhû Bindura, Kwekwe, Rusape vaâ Ruwa. Ngûúâi dên ài laåi bùçng xe buyát
cuäng bõ àaánh vò àoåc nhûäng túâ baáo àöåc lêåp, vaâ rêët nhiïìu trong söë nhûäng vuå viïåc
naây xaãy ra taåi caác chöët chùån bêët húåp phaáp do dên quên cuãa Liïn minh Dên töåc
Chêu Phi cuãa Dimbabuï (Mùåt trêån Yïu nûúác) lêåp nïn.
Àoáng goáp cuãa truyïìn thöng vaâo sûå phaát triïín
Mùåc duâ hoaåt àöång trong möi trûúâng khoá khùn úã Dimbabuï, baáo chñ vêîn cöë
gùæng àoáng goáp àaáng kïí vaâo sûå caãi thiïån trong cöng taác quaãn trõ. Hún bêët cûá
möåt töí chûác àoaân thïí naâo khaác, baáo chñ àaä àoáng möåt vai troâ nöíi bêåt trong viïåc
àûa ra cöng luêån nhûäng quyïët àõnh cuãa nhaâ nûúác nhû trong viïåc phanh phui
tham nhuäng vaâ nhêån höëi löå trong chñnh phuã vaâ trong khu vûåc tû nhên. Ngoaâi
ra, vai troâ cuãa baáo chñ trong caác sûå nghiïåp àêëu tranh àaä taåo ra nhûäng chuyïín
biïën chñnh thûác trong chñnh saách cuãa nhaâ nûúác.
Àöëi vúái töi, àoáng goáp àêìu tiïn maâ töi coá thïí nhúá ngay ra, vúái tû caách laâ möåt
phoáng viïn múái vaâo nghïì vûâa ra trûúâng nùm 1987 vaâ laâm viïåc taåi túâ baáo tuêìn
Financial Gazette, laâ möåt baâi viïët chuáng töi àiïìu tra vaâ viïët vïì möåt cùn bïånh goåi
laâ AIDS ñt àûúåc biïët àïën maâ coá tin laâ noá àang cûúáp ài sinh maång cuãa quên nhên
trong Quên àöåi Quöëc gia Dimbabuï. Caác chi tiïët khöng àûúåc àêìy àuã, nhûng
chuáng töi àaä coá thïí gheáp laåi thaânh möåt baâi viïët rùçng bïånh dõch àaä àûúåc nhaâ chûác
traách lûu têm, nhûng Nöåi caác quyïët àõnh khöng cöng böë vïì sûå buâng phaát vò lo
ngaåi nhûäng aãnh hûúãng tiïu cûåc àöëi vúái nïìn du lõch àang cêët caánh cuãa àêët nûúác
naây. Chuáng töi àùng baâi baáo trong sûå àe doåa liïn tuåc cuãa Böå trûúãng Y tïë vaâ Quên
àöåi Quöëc gia Dimbabuï. Baâi viïët àaä khúi maâo cho sûå lo ngaåi trong caã nûúác vaâ
dûúâng nhû laâ sûå khúãi àêìu cho viïåc theo doäi nghiïm tuác vïì àaåi dõch AIDS trïn
baáo chñ úã Dimbabuï. Thêåt ngaåc nhiïn, sau nhûäng cuöåc thaão luêån keáo daâi vaâ viïåc
böí nhiïåm Böå trûúãng Y tïë múái, phaãn ûáng cuãa chñnh phuã laâ taåo àiïìu kiïån àïí cöng
khai töëi àa, giaáo duåc vïì bïånh dõch vaâ caãnh baáo ngûúâi dên vïì nhûäng nguy cú cuãa
quan hïå tònh duåc bûâa baäi. Àoá chñnh laâ sûå khúãi àêìu cho caác dûå aán vïì AIDS quy
mö do caác nhaâ taâi trúå cêëp kinh phñ vaâ coân keáo daâi túái têån höm nay. Chuáng töi tiïëp
tuåc viïët vïì cùn bïånh maâ giúâ àêy cûúáp ài ñt nhêët 4.000 maång söëng möîi tuêìn.
Vaâo khoaãng thúâi àiïím àoá trong lônh vûåc chñnh trõ, àaãng cêìm quyïìn àang
quyïët liïåt theo àuöíi khaái niïåm nhaâ nûúác möåt àaãng dûåa trïn quan hïå liïn kïët lêu
daâi vúái caác quöëc gia cöång saãn coá nguöìn göëc tûâ thúâi kyâ cuöåc khaáng chiïën giaãi
phoáng dên töåc. Möåt lêìn nûäa laåi chñnh baáo chñ àöåc lêåp, vaâo thúâi àiïím àoá göìm coá
Finanical Gazette, taåp chñ Catholic Moto, vaâ taåp chñ coá nhiïìu àöåc giaã Parade, maånh
meä phaát àöång möåt chiïën dõch khöng ngûâng nghó chöëng laåi kiïíu hïå thöëng chñnh
trõ naây. Sinh viïn, nhaâ thúâ, caác nhaâ chñnh trõ àöëi lêåp vaâ ngûúâi dên bònh thûúâng
àaä tham gia vaâo chiïën dõch naây vaâ kïët cuåc àaä dêîn túái tuyïn böë cuãa Töíng thöëng
nùm 1988 rùçng, khaái niïåm àoá àaä àûúåc chñnh thûác baäi boã, vaâ rùçng àêët nûúác seä
vêîn tiïëp tuåc hïå thöëng chñnh phuã àa àaãng.
Nùm 1989 baáo chñ khui ra möåt vuå sau naây àûúåc goåi laâ vuå bï böëi Willowgate.
Vaâo thúâi àiïím àoá, Dimbabuï àang thiïëu ngoaåi tïå trêìm troång laâm giaán àoaån
nghiïm troång caác hoaåt àöång thûúng maåi vaâ cöng nghiïåp. Möåt trong nhûäng lônh
vûåc bõ aãnh hûúãng töìi tïå nhêët laâ vêån taãi, vò khöng nhêåp àûúåc xe múái cung cêëp
cho haânh khaách vaâ sûã duång cho muåc àñch thûúng maåi. Ngûúâi ta phaát hiïån ra
rùçng, möåt vaâi xe húi vaâ xe taãi xuêët ra nhoã gioåt tûâ nhûäng dêy chuyïìn lùæp raáp àaä
bõ caác böå trûúãng vaâ caác quan chûác cao cêëp chiïëm àoaåt ngay taåi nguöìn vaâ baán laåi
cho caá nhên vaâ cöng ty coá nhu cêìu vúái giaá rêët cao. Sai phaåm nghiïm troång túái
mûác möåt chiïëc xe coá thïí thay àöíi chuã böën lêìn, thêåm chñ trûúác caã khi noá àûúåc
xuêët xûúãng. Tin tûác trïn baáo chñ àaä dêîn túái viïåc caách chûác saáu quan chûác chñnh
phuã, möåt trong söë àoá tûå tûã vïì vuå bï böëi. Noá cuäng giuáp cho trêåt tûå trong ngaânh
vêån taãi àûúåc khöi phuåc phêìn naâo.
Vaâo giûäa nhûäng nùm 1990, hai vuå viïåc khaác àûúåc baáo chñ àûa ra aánh saáng àaä
dêîn túái bêët bònh trong caã nûúác vaâ buöåc chñnh phuã coá haânh àöång sûãa sai. Vuå thûá
nhêët àûúåc goåi laâ Vuå bï böëi Nhaâ úã. Vuå naây liïn quan túái möåt ngên quyä haâng triïåu
àöla cuãa chñnh phuã àûúåc lêåp nïn àïí cung cêëp tiïìn xêy dûång cho cöng chûác thu
nhêåp thêëp. Baáo chñ heá löå rùçng trong nhiïìu trûúâng húåp caác quan chûác cao cêëp trong
chñnh phuã, quên àöåi, caãnh saát vaâ caác quan chûác khaác àaä biïín thuã cöng quyä vaâ mua
nhiïìu bêët àöång saãn khùæp caã nûúác vúái giaá rêët ûu àaäi. Quyä naây khöng àem laåi lúåi
ñch naâo cho ngûúâi ngheâo. Cêu chuyïån daâi kyâ naây àaä gêy ra bêët bònh trong Quöëc
höåi, khiïën Böå trûúãng Nhaâ úã Quöëc gia phaãi cöng böë trïn baáo chñ quöëc gia toaân böå
danh saách nhûäng caá nhên àaä hûúãng lúåi tûâ quyä vaâ kïë hoaåch traã laåi tiïìn cuãa hoå.
Tûúng tûå, Quyä Cûåu binh Chiïën tranh àaä bõ ruát ruöåt vaâo cuöëi nhûäng nùm
1990. Quyä naây àûúåc dûång nïn àïí traã tiïìn àaäi ngöå cho nhûäng binh lñnh àaä tham
gia trong cuöåc chiïën tranh giaãi phoáng vaâ bõ thûúng. Möåt lêìn nûäa, caác quan chûác
cao cêëp laåi biïín thuã quyä naây vúái nhûäng moán tiïìn khaác nhau. Chùèng haån Tû lïånh
Caãnh saát khai bõ 98% thûúng têåt mùåc duâ öng naây khöng coá dêëu hiïåu bïn ngoaâi
naâo vïì thûúng têåt vaâ vêîn vêån àöång caác chûác nùng cú thïí maâ khöng gùåp trúã ngaåi
naâo suöët hún 9 nùm. Öng naây àûúåc nhêån möåt khoaãn tiïìn lúán. Lûu yá rùçng caác
quy àõnh vïì cöng chûác nïu roä bêët kyâ ai coá 20% thûúng têåt trúã lïn àïìu phaãi nghó
hûu vò lyá do sûác khoãe.
Baáo chñ cuäng nïu ra vö söë nhûäng bêët thûúâng trong viïåc thûåc hiïån phên böí laåi
ruöång àêët caã nûúác nhùçm àiïìu chónh sûå mêët cên bùçng do lõch sûã àïí laåi giûäa
nhûäng daãi àêët canh taác lúán vaâ maâu múä trong tay cuãa möåt söë ñt ngûúâi da trùæng
vaâ nhûäng ngûúâi da àen àõnh cû trïn nhûäng vuâng àêët khoá tröìng troåt. Baáo chñ heá
löå caách thûác maâ caác quan chûác cao cêëp àaä tûå phên nhûäng thûãa àêët maâu múä cho
riïng mònh, maâ rêët nhiïìu trong söë àêët àoá àûúåc haå bêåc tûâ loaåi àêët canh taác nùng
suêët sang àêët gêìn nhû boã hoang. Chñnh phuã buöåc phaãi sûãa sai, mùåc duâ khöng
phaãi têët caã ngûúâi vi phaåm àïìu bõ xûã phaåt.
Baáo chñ cuäng àùng nöíi bêåt chuyïån cûúáp boác kim cûúng úã nûúác Cöång hoâa Dên
chuã Cönggö cuãa caác binh syä thuöåc Quên àöåi Quöëc gia Dimbabuï, maâ bïì ngoaâi
laâ àang thûåc hiïån nhiïåm vuå gòn giûä hoâa bònh úã nûúác naây. Vuå viïåc khiïën quöëc tïë
phaãi tiïën haânh àiïìu tra vaâ khùèng àõnh haâng loaåt vuå cûúáp boác nguöìn taâi nguyïn
thiïn nhiïn cuãa Cönggö laâ coá thêåt.
Nhûäng thay àöíi cêìn thiïët trong möi trûúâng chñnh saách
Khi baân vïì möi trûúâng chñnh saách cêìn cho phoáng sûå àiïìu tra coá hiïåu quaã úã
Dimbabuï, cêìn lûu yá rùçng, baáo chñ khöng tòm kiïëm möåt möi trûúâng maâ hoå
haânh nghïì khöng coá luêåt phaáp. Baáo chñ khöng phaãi muöën baãn thên mònh trúã
thaânh luêåt, muöën khöng phaãi chõu traách nhiïåm vúái cú quan phaáp luêåt naâo,
cuäng khöng phaãi muöën àûúåc quyïìn vûúåt lïn tûå do caá nhên cuãa moåi ngûúâi hoùåc
trïn caác vêën àïì nhaåy caãm àöëi vúái lúåi ñch quöëc gia. Àiïìu maâ baáo chñ mong muöën
laâ möåt sên chúi bònh àùèng, núi maâ quy tùæc vaâ luêåt lïå àûúåc quy àõnh roä raâng;
núi maâ nhûäng luêåt àoá cöng bùçng; vaâ núi maâ nhûäng luêåt àoá khöng aáp àùåt
nhûäng haån chïë khöng cêìn thiïët àöëi vúái khaã nùng cuãa baáo chñ àûa tin vïì nhûäng
vêën àïì thuöåc lúåi ñch quöëc gia, duâ cho noá liïn quan àïën hoaåt àöång cuãa caác cú
quan cöng quyïìn hay cuöåc söëng riïng tû cuãa quan chûác. Möi trûúâng àoá roä raâng
hiïån nay khöng töìn taåi úã Dimbabuï, búãi möåt loaåt nhûäng cöng cuå àaân aáp phaáp
lyá àûúåc cöng böë khi àêët nûúác bõ rúi vaâo cuöåc chiïën tranh giaãi phoáng túái nay vêîn
coân coá hiïåu lûåc.
Vïì möi trûúâng hoaåt àöång cuãa baáo chñ, nhaâ nûúác luön tòm caách àùåt muåc tiïu
ra xa thïm. Baáo chñ muöën chûáng kiïën möåt söë thay àöíi trong möi trûúâng chñnh
saách thûåc hiïån phoáng sûå àiïìu tra hiïåu quaã. Thay àöíi trûúác hïët laâ baäi boã têët caã
nhûäng àaåo luêåt thûåc dên can thiïåp khöng cêìn thiïët vaâo hoaåt àöång cuãa baáo chñ
vaâ khöng coân võ trñ trong möåt xaä höåi dên chuã, hiïån àaåi.
Thûá hai, têët caã nhûäng àaåo luêåt gêìn àêy nhû Luêåt An ninh vaâ Trêåt tûå Cöng
cöång, vaâ Luêåt Tûå do Thöng tin vaâ Quyïìn tûå do Caá nhên, cuäng phaãi àûúåc baäi boã.
Theo töi, luêåt àaä coá àuã quy àõnh cho viïåc xûã lyá nhûäng vuå böi nhoå khi maâ caá
nhên, dên thûúâng hay cöng chûác, cho rùçng uy tñn cuãa hoå bõ baáo chñ laâm giaãm
suát möåt caách bêët húåp lyá. Khöng nïn àûa ra thïm nhûäng luêåt chó baão vïå riïng
cho nhûäng nhên vêåt choáp bu maâ khöng baão vïå cho dên thûúâng.
Thûá ba, vò baãn chêët cöng viïåc cuãa baáo chñ, cêìn coá möåt àaåo luêåt cho pheáp baáo
chñ tiïëp cêån nhûäng thöng tin vaâ taâi liïåu nhêët àõnh, àùåc biïåt laâ nhûäng taâi liïåu nhaâ
nûúác vúái nhûäng lyá do húåp lyá. Baáo chñ nhêån thûác àêìy àuã rùçng tiïët löå nhûäng vêën
àïì nhêët àõnh coá thïí taác àöång àïën an ninh quöëc gia, nhûng àoá khöng nïn laâ möåt
lyá do àïí tûâ chöëi tiïëp cêån têët caã. Chuáng töi muöën àûúåc thêëy luêåt phaáp hoåc theo
Luêåt AÁnh saáng úã Hoa Kyâ cho pheáp baáo chñ coá àûúåc caác phaán quyïët cuãa toâa aán
àïí tòm thöng tin maâ viïåc cöng böë noá laâ vò lúåi ñch cöng cöång. Caác luêåt hiïån taåi
àang quaá xiïët chùåt àöëi vúái baáo chñ, túái mûác maâ ngay caã nhûäng lúâi töë caáo vö cùn
cûá nhêët chöëng laåi caác túâ baáo cuäng coá thïí thùæng kiïån. Hïå thöëng phaáp lyá cêìn phaãi
àûúåc hiïåu chónh àïí àùåt traách nhiïåm chûáng minh lïn nguyïn àún thay vò lïn cú
quan baáo chñ chûáng minh hoùåc baác boã nhûäng lúâi buöåc töåi àöëi vúái möåt caá nhên
hoùåc töí chûác. Tuy nhiïn, trong khi nhûäng thay àöíi vïì luêåt phaáp laâ bûúác ài àêìu
tiïn quan troång vaâ cú baãn, nhûng thay àöíi àoá vêîn chûa àuã. Hïå thöëng tû phaáp
cuãa Dimbabuï thûúâng xuyïn baão vïå quyïìn cuãa baáo chñ nhûng àöi khi khöng coá
hiïåu quaã. Caác phaán quyïët cuãa toâa, khöng chó nhûäng phaán quyïët liïn quan àïën
baáo chñ maâ caã caá nhên vaâ caác têìng lúáp khaác trong xaä höåi, thûúâng bõ chñnh phuã
boã qua, vaâ cêìn phaãi coá thïm nhûäng sûác eáp quöëc tïë àïí baão vïå phaáp quyïìn vaâ
phuåc höìi möåt hïå thöëng phaáp lyá àaáng tin cêåy.
Cuäng cêìn thiïët lêåp caác cú chïë maâ trong àoá, cú quan chñnh phuã vaâ cú quan
cöng quyïìn khaác phuác àaáp nhûäng cêu hoãi cuãa baáo chñ àuáng thúâi haån. Khi cêu
hoãi àûúåc àùåt ra vúái caác quan chûác chñnh phuã, hoå thûúâng lúâ hùèn ài, traã lúâi sau
vaâi tuêìn, hoùåc phaãn höìi bùçng caách baác boã cöng khai sau khi túâ baáo quyïët àõnh
àùng baâi viïët duâ thiïëu bònh luêån tûâ böå ngaânh coá liïn quan. Àöi khi caác nhaâ baáo
bõ bùæt giam vaâ truy töë, cho duâ hoå laâm moåi caách àïí coá àûúåc bònh luêån chñnh thûác.
Vñ duå, baâi viïët vïì vuå àaão chñnh khiïën töi bõ bùæt vaâ tra têën laâ baâi viïët chuáng töi
coá thïí xuêët baãn trûúác àoá 10 ngaây. Chuáng töi giûä baâi viïët àoá laåi trong khi tòm
kiïëm bònh luêån cuãa nhaâ chûác traách quên àöåi, vaâ mùåc duâ coá nhiïìu lúâi àaãm baão
rùçng Böå trûúãng Quöëc phoâng seä traã lúâi, öng ta àaä khöng bao giúâ laâm àiïìu àoá. Haâi
loâng vúái lêåp trûúâng tûâ thöng tin cuãa mònh, chuáng töi quyïët àõnh xuêët baãn. Ngaây
höm sau öng Böå trûúãng phaát biïíu trïn àaâi phaát thanh vaâ truyïìn hònh quöëc gia
kõch liïåt phaãn àöëi baâi viïët vaâ hûáa rùçng töi seä bõ xûã lyá. Toám taåi, möi trûúâng maâ
baáo chñ Dimbabuï àang hoaåt àöång roä raâng laâ möåt möi trûúâng chuã yïëu do nhûäng
lúåi ñch chñnh trõ vaâ caá nhên cuãa nhûäng ngûúâi cêìm quyïìn quyïët àõnh. Luêåt phaáp
àûúåc thay àöíi liïn tuåc àïí phuâ húåp vúái mong muöën cuãa ngûúâi cêìm quyïìn, trong
khi nhûäng ngûúâi hoaåt àöång baáo chñ khöng bao giúâ coá thïí tin chùæc hoå coá nïìn taãng
phaáp lyá vûäng chùæc. Bêët chêëp nhûäng haån chïë àoá, baáo chñ tû nhên àaä giûä àûúåc sûác
söëng vaâ quyïët têm, buöåc chñnh phuã bêët àùæc dô trúã nïn minh baånh vaâ cúãi múã hún.
Nöî lûåc àoá keáo theo nhiïìu thiïåt haåi vaâ chùæc seä coân thïm nûäa, nhûng quyïët têm
vaâ kiïn àõnh cuãa baáo chñ tû nhên Dimbabuï cho thêëy hoå seä tiïëp tuåc àêëu tranh
vò möåt nïìn quaãn trõ nhaâ nûúác töët hún vaâ coá traách nhiïåm hún.
Taâi liïåu tham khaão:

International Press Institute. 2000. World Press Freedom Review 2000. Vienna.
18
Baáo chñ hêåu chuã nghôa cöång saãn:
Mûúâi àiïìu rùn cho möåt nhaâ baáo chên chñnh
Adam Michnik
Caách àêy möåt trùm nùm, Emile Zola, möåt tiïíu thuyïët gia nöíi tiïëng ngûúâi
Phaáp, àaä taåo dêëu êën cuãa mònh vúái thïë kyã 20 bùçng viïåc baão vïå Alfred Dreyfus,
möåt syä quan quên àöåi ngûúâi Phaáp göëc Do Thaái bõ buöåc töåi oan laâ giaán àiïåp.
Trong bûác thû “Töi töë caáo” nöíi tiïëng cuãa mònh (1898), Zola viïët cho Töíng
thöëng Cöång hoaâ Phaáp:
Vuå aán Dreyfus àaáng höí theån laâ möåt vïët buân àen trïn danh tiïëng cuãa
ngaâi!... Töi seä noái sûå thêåt vò töi àaä thïì rùçng töi seä cöng böë sûå thêåt nïëu
nhû luêåt phaáp coá thêím quyïìn giaãi quyïët vuå aán naây khöng cöng böë
hoaân toaân sûå thêåt. Töi coá traách nhiïåm phaãi noái ra, vò töi khöng muöën laâ
möåt trong nhûäng ngûúâi bõ buöåc töåi gêy ra töåi aác naây. Hònh aãnh cuãa möåt
ngûúâi vö töåi, bõ tra têën daä man vò töåi löîi maâ anh ta khöng gêy ra, seä aám
aãnh töi trong àïm.
Zola àûáng vïì phña möåt con ngûúâi phaãi chõu sûå bêët cöng; àûáng vïì phña sûå thêåt
vônh cûãu; àûáng vïì phña yá tûúãng vïì möåt nhaâ nûúác khoan dung; vaâ àûáng vïì phña
danh tiïëng töët cho quï hûúng mònh laâ nûúác Phaáp. Öng àaä khiïën cho vuå viïåc
Dreyfus trúã thaânh möåt chuã àïì noáng boãng cuãa cöng luêån. Nûúác Phaáp cuãa ngaây
höm qua noái vïì vuå aán vúái thaái àöå baão thuã, theo truyïìn thöëng, quên chuã, mang
tñnh Thiïn Chuáa giaáo, vaâ kheáp kñn vúái ngûúâi laå. Nhûng trong cuöåc àêëu tranh àïí
cöng böë Dreyfus vö töåi, nûúác Phaáp cuãa ngaây mai seä àûúåc biïët àïën nhû laâ möåt
nhaâ nûúác: dên chuã, trûúâng töìn, cöång hoaâ, vaâ võ tha. Chñnh Zola laâ ngûúâi laâm cho
nûúác Phaáp cuãa ngaây mai chiïën thùæng.
Àûúåc àùng laåi vúái sûå cho pheáp cuãa Taåp chñ Nghiïn cûáu Truyïìn thöng (Media
Studies Journal) (Xuên/Heâ 1998, trang 104–113.)
377
Zola àaä hònh thaânh caác tiïu chuêín vaâ chuêín mûåc àaåo àûác cuãa nhûäng ngûúâi
laâm nghïì baáo vaâ caác nhaâ trñ thûác trïn khùæp àêët nûúác. Àêy laâ lyá do taåi sao bêët kyâ
nhaâ vùn, nhaâ phï bònh, hay nhaâ baáo naâo cuäng phaãi nhòn mùåt Zola nïëu hoå muöën
hiïíu vïì nghïì nghiïåp cuãa mònh laâ caái gò àoá hún chó laâ möåt caách kiïëm tiïìn.
Nhúâ Zola, trong thïë kyã tiïëp theo, möåt nhaâ baáo trñ thûác phaãi caãm thêëy coá
traách nhiïåm àaåo àûác tham gia vaâo lônh vûåc chñnh trõ nhû laâ sûå thïí hiïån quan
têm túái nhûäng àiïìu töët àeåp noái chung, chûá khöng phaãi chó laâ cuöåc àêëu tranh
vò quyïìn lûåc. Vaâ àiïìu naây vêîn àang tiïëp tuåc úã caã hai khña caånh töët vaâ xêëu. Sûå
thaânh cöng cuãa Zola laâ möåt nguöìn cöí vuä cho caác nhaâ vùn, nhûng cuäng laâ möåt
nguöìn gêy ra tñnh tûå phuå. Noá chöët chùåt hònh aãnh möåt nhaâ tri thûác laâ ngûúâi baão
vïå nhên quyïìn vaâ coân laâ möåt ngûúâi thuyïët giaáo thuyïët giaãng àiïìu gò laâ töët vaâ
àiïìu gò laâ xêëu trong àúâi söëng cuãa nhên dên. Àêy laâ lyá do taåi sao trong suöët thïë
kyã 20 ngûúâi ta chûáng kiïën caác nhaâ trñ thûác khöng chó coá mùåt úã mùåt trêån tiïn
phong cuãa cuöåc chiïën chöëng laåi caác hïå thöëng chuyïn chïë, maâ coân laâ möåt trong
söë nhûäng ngûúâi taán dûúng caác chïë àöå naây. Sau Zola, caác nhaâ trñ thûác àaä tûå haâo
vúái niïìm tin rùçng, hoå àûúåc trao nhiïåm vuå gúä boã chiïëc mùåt naå cuãa xaä höåi. Tuy
nhiïn, sûå kiïu cùng naãy sinh tûâ loâng tûå haâo naây àaä dêîn túái sûå àùæm àuöëi muâ
quaáng vúái caác chïë àöå hûáa heån xoaá boã moåi töåi aác ra khoãi thïë giúái. Vinh quang
vaâ thêët baåi cuãa möåt nhaâ trñ thûác trong thïë kyã 20 coá nguöìn göëc giöëng nhû caách
laâm cuãa Emile Zola.
Sau sûå tan vúä cuãa Hïå thöëng XHCN, khi baáo chñ tûå do laâ möåt àiïìu múái laå úã Ba
Lan, töi thûúâng nghô vïì Zola, búãi vò töi phaãi nghô vïì nhûäng gò phaãi traãi qua cuãa
caác nhaâ baáo thïë kyã 20, nhûäng ngûúâi àaä trúã thaânh möåt lûåc lûúång huâng maånh vaâ
khöng thïí taách rúâi trong nïìn dên chuã hiïån àaåi. Tuy nhiïn, töi cuäng nghô vïì nhûäng
gò àaä traãi qua cuãa nhûäng nhaâ baáo, nhûäng ngûúâi cuäng trong thúâi kyâ naây àaä trúã
thaânh nhûäng böå phêån cêëu thaânh trong sûå thoaái hoaá cuãa nïìn dên chuã hiïån àaåi.
Thaáng 6 nùm 1992 seä àûúåc ghi nhúá trong lõch sûã Ba Lan nhû laâ “Àïm cuãa
nhûäng höì sú daâi”, möåt cuåm tûâ tiïëng Ba Lan vaâ aám chó “Àïm cuãa nhûäng con dao
daâi”, khi maâ Adolf Hitler thanh loåc caác àöëi thuã chñnh trõ cuãa mònh. Thêåt may
mùæn, úã Ba Lan, caác sûå kiïån àaä diïîn tiïën nheå nhaâng hún. Chñnh phuã bõ mêët àa söë
ghïë trong quöëc höåi àaä àöí löîi rùçng, trong suöët thúâi kyâ àöåc taâi, töíng thöëng, chuã
tõch quöëc höåi, böå trûúãng ngoaåi giao, böå trûúãng taâi chñnh, nhiïìu àaåi biïíu quöëc höåi
vaâ nhûäng ngûúâi khaác nûäa laâ caác nhên viïn caãnh saát mêåt. Nhaâ nûúác Ba Lan nùçm
bïn búâ vûåc cuãa sûå tan raä. Àoá cuäng laâ giêy phuát thûã thaách cho baáo chñ. Vaâ àöëi vúái
caác nhaâ baáo thò hiïín nhiïn chuáng ta bõ raâng buöåc búãi traách nhiïåm cöng dên. Àêy
laâ lyá do taåi sao chuáng ta gêìn nhû möåt loâng tûâ chöëi àùng danh saách tïn nhûäng
ngûúâi bõ buöåc töåi laâ caác nhên viïn caãnh saát mêåt naây. Danh saách naây do böå
Baáo chñ hêåu chuã nghôa cöång saãn: Mûúâi àiïìu rùn cho möåt nhaâ baáo chên chñnh 379
trûúãng nöåi vuå trong chñnh phuã àang suåp àöí soaån, dûåa trïn caác höì sú do cú quan
caãnh saát mêåt lûu giûä.
Chuáng ta quyïët àõnh rùçng taâi liïåu do möåt keã thuâ àang giêîy chïët cung cêëp
nhùçm thuã tiïu möåt ngûúâi vïì mùåt thïí xaác hoùåc tinh thêìn khöng thïí laâ möåt nguöìn
thöng tin àaáng tin cêåy vïì möåt nhaâ hoaåt àöång trong möåt phong traâo àöëi lêåp dên
chuã. Lêìn àêìu tiïn töi nhêån ra tûâ vuå bï böëi naây laâ rêët dïî daâng trúã thaânh möåt cöng
cuå trong tay möåt ngûúâi naâo àoá, vaâ rùçng, viïåc chöëng laåi nhûäng maánh khoeá bñ mêåt
phaãi laâ möåt vêën àïì àaåo àûác trong nghïì baáo. Viïåc chöëng laåi nhû vêåy laâ möëi quan
têm túái sûå phaát triïín cuãa nghïì baáo vaâ sûå trong saåch cuãa möi trûúâng cöng luêån.
Töi laåi nghô vïì àiïìu naây khi maâ vaâo thaáng 11 nùm 1995, möåt böå trûúãng nöåi
vuå khaác caáo buöåc thuã tûúáng phaåm töåi laâm giaán àiïåp cho tònh baáo Xö Viïët. Thuã
tûúáng laâ cûåu cöng chûác trong Àaãng Cöång saãn. Võ böå trûúãng laâ möåt nhên vêåt xuêët
sùæc cuãa Àaãng Lao àöång, röìi tuâ chñnh trõ, vaâ sau àoá trúã thaânh möåt trong nhûäng
nhaâ laänh àaåo cuãa caác thïë lûåc ngêìm cuãa phe dên chuã àöëi lêåp. Töi phaãi tin ai? Võ
thuã tûúáng hêåu chuã nghôa cöång saãn, ngûúâi àaä tuyïn böë öng khöng bao giúâ laâ giaán
àiïåp, hay võ böå trûúãng nöåi vuå, ngûúâi maâ töi tûâng biïët tûâ thúâi kyâ coá caác cuöåc àêëu
tranh ngêìm chöëng laåi chuã nghôa àöåc taâi?
Trong vuå bï böëi chñnh trõ lúán trong voâng nhiïìu nùm naây, baáo chñ bõ chia reä theo
möåt caách rêët àùåc trûng. Möåt söë baáo gêìn nhû laâ muâ quaáng tin vaâo lúâi cuãa võ böå
trûúãng nöåi vuå. Nhûäng baáo khaác, cuäng gêìn nhû laâ muâ quaáng, tin vaâo lúâi cuãa võ thuã
tûúáng. Vaâ sau àoá bùæt àêìu coá sûå doâ ró thöng tin tûâ cú quan tònh baáo cuãa chñnh phuã.
Truyïìn thöng hêåu chuã nghôa cöång saãn àaä nhêån àûúåc nhûäng thöng tin chûáng toã võ
thuã tûúáng vö töåi. Baáo chñ cuäng nhêån àûúåc caác thöng tin khùèng àõnh caác caáo buöåc
cuãa võ böå trûúãng nöåi vuå. Toaân böå vuå bï böëi naây laâ möåt thaách thûác cho baáo chñ vaâ
thêåt may laâ noá khöng gêy taác àöång quaá xêëu àïën nïìn dên chuã cuãa Ba Lan. Noá cuäng
trúã thaânh baâi hoåc trong viïåc khöng tin cêåy vaâo caác cú quan mêåt cuãa chñnh phuã
dñnh lñu vaâo möåt cuöåc àêëu tranh chñnh trõ. Cuöëi cuâng, hoaá ra nhûäng caáo buöåc thuã
tûúáng laâ giaán àiïåp dûåa trïn nhûäng bùçng chûáng hoaân toaân khöng thuyïët phuåc.
Kïí tûâ khi àoá, töi chùæc chùæn rùçng keã thuâ chñnh cuãa baáo chñ tûå do laâ sûå aáp àaão
cuãa viïåc kïët töåi yá thûác hïå vúái loâng tin rùçng mònh coá àêìy àuã thöng tin. Möåt keã
thuâ khaác laâ sûå muâ quaáng khiïën ngûúâi ta chó coá thïí àûa ra nhûäng nhêån àõnh saáo
moân. Coân coá möåt baâi hoåc nûäa phaãi hoåc tûâ vuå bï böëi naây: trong möåt nûúác dên
chuã, baáo chñ àûúåc khuyïën khñch sûã duång caác nguöìn thöng tin riïng doâ ró tûâ caác
cú quan tònh baáo, nhûng caác thöng tin doâ ró naây chó laâ möåt nöî lûåc àïí àõnh hûúáng
cho baáo chñ tûâ bïn ngoaâi vaâ àïí vêån àöång dû luêån.
Trong nhûäng tònh huöëng nhû vêåy, ngûúâi ta hoãi töi: “Öng ngaã vïì bïn naâo?
Öng uãng höå àaãng hay liïn minh naâo?” Chuáng ta khöng thêëy võ trñ naâo cho
chuáng ta trong nhûäng sûå chia reä àûúåc hiïíu theo caách nhû vêåy. Chuáng ta àûáng
vïì phña Ba Lan, möåt nhaâ nûúác coá chuã quyïìn vaâ phaáp luêåt, möåt nhaâ nûúác dên
chuã coá quöëc höåi, möåt nïìn kinh tïë thõ trûúâng, möåt nhaâ nûúác luön nhêët quaán vúái
nöî lûåc gùæn kïët caác cú cêëu cuãa nïìn vùn minh Chêu Êu-Àaåi Têy Dûúng vaâ trung
thaânh vúái baãn sùæc lõch sûã cuãa mònh. Chó coá möåt nûúác cöång hoaâ Ba Lan nhû vêåy
múái coá thïí chöëng laåi têët caã nhûäng thaái àöå cûåc àoan. Àêy laâ lyá do taåi sao chuáng
ta khöng xaác àõnh chöî àûáng cuãa mònh vúái bêët kyâ möåt àaãng phaái chñnh trõ naâo.
Chuáng ta sùén saâng coi möîi àaãng phaái chñnh trõ laâ möåt thaânh töë bònh thûúâng
trong hïå thöëng àa nguyïn cuãa Ba Lan miïîn laâ noá thûåc hiïån caác muåc tiïu cuãa nïìn
dên chuã Ba Lan. Chuáng ta muöën laâ möåt thaânh töë cuãa nïìn dên chuã Ba Lan, laâ möåt
àõnh chïë trong àoá. Àêy laâ caách maâ chuáng ta nhêån thûác vïì vai troâ cuãa mònh trong
àúâi söëng chñnh trõ Ba Lan. Chuáng ta cuäng baám chùæc vaâo caác nguyïn tùæc cú baãn
cuãa chuáng ta. Caác nguyïn tùæc àoá laâ: 10 àiïìu rùn (cöång 1) daânh cho möåt nhaâ baáo
chên chñnh trong thúâi kyâ hêåu chuã nghôa cöång saãn.
Àiïìu rùn 1: Chuáa Trúâi noái nhû thïë naây: “Ta laâ Chuáa Trúâi àûa ngûúi ra khoãi
maãnh àêët Ai Cêåp, cûáu ngûúi khoãi kiïëp nö lïå. Ngûúi khöng coá Chuáa naâo khaác
hún ta.”
Chuáa Trúâi, ngûúâi cûáu chuáng ta khoãi kiïëp nö lïå, coá hai tïn: Tûå do vaâ Chên lyá.
Àöëi vúái Àûác Chuáa naây, chuáng ta phaãi hoaân toaân quy phuåc. Àûác Chuáa naây àoâi
hoãi rêët cao. Ngûúâi muöën loâng trung thaânh tuyïåt àöëi. Nïëu chuáng ta cuái mònh vúái
caác thaánh thêìn khaác – nhaâ nûúác, töí quöëc, gia àònh vaâ an ninh cöng cöång - vúái caái
giaá phaãi traã laâ tûå do vaâ chên lyá, thò chuáng ta seä bõ trûâng phaåt vúái viïåc mêët loâng
tin. Khöng coá loâng tin, möåt ngûúâi khöng thïí trúã thaânh nhaâ baáo.
Tûå do coá nghôa laâ caác quyïìn tûå do cho têët caã moåi ngûúâi, khöng chó cho töi,
maâ coân cho nhûäng ngûúâi àöëi lêåp vúái töi, cho nhûäng ngûúâi coá caách nghô khaác töi.
Chuáng ta phaãi baão vïå tûå do cho têët caã moåi ngûúâi, vò àêy laâ tinh hoa cuãa nghïì
baáo. Giúái haån duy nhêët àöëi vúái tûå do cuãa chuáng ta laâ sûå thêåt. Chuáng ta àûúåc
pheáp àùng taãi têët caã nhûäng gò chuáng ta viïët, nhûng chuáng ta khöng àûúåc pheáp
noái döëi. Lúâi noái döëi cuãa nhaâ baáo khöng chó laâ möåt töåi aác ài ngûúåc laåi caác nguyïn
tùæc nghïì nghiïåp maâ coân laâ sûå baáng böí Chuáa Trúâi cuãa chuáng ta. Lúâi noái döëi luön
luön dêîn túái trònh traång nö dõch. Chó coá sûå thêåt múái coá sûác maånh giaãi phoáng.
Tuy nhiïn, àiïìu naây khöng coá nghôa laâ chuáng ta coá thïí húåm hônh, rùçng chuáng
ta laâ nhûäng ngûúâi àûúåc kyá thaác sûå thêåt cuöëi cuâng, vaâ rùçng chuáng ta àûúåc pheáp
khiïën nhûäng ngûúâi khaác im lùång nhên danh sûå thêåt. Noái àún giaãn, chuáng ta
khöng àûúåc pheáp noái döëi, cho duâ àiïìu àoá vúái chuáng ta, hay vúái baån beâ chuáng
ta laâ dïî daâng.
Àiïìu rùn 2: “Ngûúi khöng àûúåc nhên danh Chuáa cuãa ngûúi möåt caách vö
ñch; vò Chuáa seä khöng tha thûá cho keã nhên danh Chuáa möåt caách vö ñch.”
Tûå do vaâ chên lyá laâ nhûäng tûâ coá giaá trõ vaâ nöíi tiïëng. Ta cêìn sûã duång hai tûâ
naây möåt caách thêån troång vaâ nghiïm tuác. Sûå laåm duång caác tûâ thiïng liïng khiïën
chuáng trúã nïn reã ruáng vaâ têìm thûúâng. Chuáng ta àaä chûáng kiïën àiïìu naây thûúâng
xêíy ra úã Ba Lan. Dûúái khêíu hiïåu “Chuáa – Danh dûå - Töí quöëc” caác àaãng chñnh
trõ àaä chaåy àua trong caác cuöåc bêìu cûã quöëc höåi, caác cuöåc àònh cöng àûúåc phaát
àöång, àûúâng saá bõ chùån búãi nhûäng ngûúâi nöng dên àoâi giaãm thuïë. Viïåc sûã duång
vö töåi vaå caác tûâ cao quyá naây trong caác cuöåc tranh giaânh bêìu cûã hoùåc caác chiïën
dõch böi nhoå chñnh trõ thûåc sûå laâ chïë nhaåo chñnh caác tûâ ngûä naây. Khi chuáng ta
nghe thêëy caác tûâ cao quyá naây àûúåc chuyïín thaânh nhûäng tûâ chñnh trõ nhaâm chaán,
chuáng ta gêìn nhû caãm thêëy mêëy cêu cuãa nhaâ thú àaáng kñnh cuãa Ba Lan thïë kyã
19 Adam Mickiewicz: “Möåt tûâ, lûâa döëi tiïëng noái, vaâ tiïëng noái, lûâa döëi yá nghô.”
Chuáng ta cuäng caãm thêëy rùçng caác tûâ naây mêët ài yá nghôa cuãa chuáng. Ngön ngûä
seä khöng coân laâ phûúng tiïån liïn laåc cuãa con ngûúâi vaâ trúã thaânh möåt biïån phaáp
hùm doaå. Nïëu sûå heân haå coá thïí àûúåc goåi laâ duäng caãm, sûå tuên thuã àûúåc coi laâ
thöng minh, sûå cuöìng tñn àûúåc coi laâ trung thaânh vúái caác nguyïn tùæc, vaâ chuã
nghôa vö chñnh phuã àûúåc coi laâ võ tha, thò tûâ ngûä seä trúã thaânh möåt cöng cuå boáp
meáo sûå thêåt. Àêy chñnh laâ caách taåo ra möåt thûá “ngön ngûä múái” (“newspeak”).
Sûã duång ngön ngûä múái naây giöëng nhû thanh toaán bùçng tiïìn giaã vêåy. Chuáng ta
khöng àûúåc pheáp laâm nhû vêåy.
Àiïìu rùn 3: “Haäy nhúá ngaây thúâ phuång Chuáa vaâ giûä ngaây naây thiïng liïng.
Ngûúi coá 6 ngaây laâm viïåc; vaâ haäy laâm têët caã moåi viïåc; nhûng ngaây thûá baãy laâ
ngaây daânh àïí nghó ngúi vaâ thúâ phuång Chuáa. Vaâo ngaây naây ngûúi khöng
àûúåc laâm bêët kyâ viïåc gò.”
Cöng viïåc cuãa baån àûúåc thûåc hiïån liïn tuåc trong tònh traång gêëp gaáp vaâ höëi
haã. Baån biïët rùçng möåt túâ baáo phaãi àûúåc àûa túái saåp baáo vaâo buöíi saáng súám, rùçng
baån phaãi biïn têåp tin tûác, phoáng sûå, bònh luêån, aãnh vaâ phaãi àûa têët caã caác nöåi
dung vaâo thaânh tûâng cöåt baáo. Baån laâm têët caã nhûäng viïåc naây möåt caách vöåi vaä vaâ
cùng thùèng. Àêy thûúâng laâ möåt hoaåt àöång thûúâng xuyïn vaâ coá tñnh chêët cú hoåc.
Thûúâng thò baån quïn mêët yá nghôa cöng viïåc cuãa baån. Àêy chñnh laâ lyá do taåi sao
baån cêìn nhúá ngaây thúâ phuång Chuáa. Àoá laâ ngaây àïí baån coá thúâi gian suy nghô.
Haäy àùåt ra möåt khoaãng caách naâo àoá giûäa baån vaâ thïë giúái. Haäy thû giaän vaâ suy
nghô vïì nhûäng àiïìu quan troång nhêët.
Haäy nghô: Vò ngûúâi ta ai cuäng coá töåi, coá thïí baån nïn nheå tay hún khi neám àaá
vaâo nhûäng ngûúâi coá töåi.
Haäy nghô: Coá thïí coá chuát sûå thêåt naâo àoá, cho duâ chó laâ möåt phêìn, trong
nhûäng lyá giaãi maâ àöëi thuã cuãa baån àûa ra. Coá thïí hoå bõ xö àêíy búãi caác lyá leä, tònh
caãm hay möëi quan têm maâ baån khöng hiïíu àûúåc.
Haäy àûáng úã möåt goác nhòn naâo àoá ngoaâi goác nhòn nghïì nghiïåp cuãa baån. Baån
khöng chó laâ möåt nhaâ baáo, baån coân laâ con cuãa cha meå baån, laâ cha meå cuãa con baån,
laâ baån cuãa baån beâ baån, laâ haâng xoám cuãa haâng xoám cuãa baån. Haäy nhòn thïë giúái
theo möåt caách khaác: tûâ dûúái lïn, tûâ trïn xuöëng, vaâ tûâ caác bïn. Sau àoá haäy nhòn
chñnh mònh, nhòn vaâo sûå bûúáng bónh vaâ nhûäng nöîi súå haäi cuãa mònh, tñnh tònh dïî
daäi vaâ nhûäng àöë kyå êín giêëu cuãa mònh. Tûå kiïím àiïím laâ cêìn thiïët vaâ baån khöng
thïí tûå kiïím àiïím mònh möåt caách trung thûåc nïëu khöng coá àiïìu naây.
Àiïìu rùn 4: “Haäy kñnh troång cha meå mònh; Ngûúi coá thïí àûúåc söëng lêu trïn
traái àêët nhû laâ Chuáa ban cho ngûúi.”
Haäy quyá troång di saãn maâ mònh coá àûúåc. Khöng phaãi baån àang laâm viïåc trïn
möåt maãnh àêët nguyïn sú hay àêët hoang. Trûúác baån coá nhûäng ngûúâi khaác àaä
laâm viïåc úã àêy, baån laâ hêåu duïå cuãa hoå, laâ ngûúâi thûâa kïë cuãa hoå vaâ laâ hoåc troâ cuãa
hoå. Àiïìu naây khöng coá nghôa laâ baån khöng àûúåc pheáp phï phaán, maâ coá nghôa
laâ sûå tön troång vaâ hiïíu biïët laâ cêìn thiïët àïí baån coá thïí àûa ra nhûäng phaán xeát
cöng bùçng vïì lõch sûã cuãa dên töåc mònh, thaânh phöë vaâ möi trûúâng cuãa mònh, vaâ
gia àònh mònh.
Vêåy lõch sûã naây laâ nhû thïë naâo? Noá àêìy nhûäng sûå cao thûúång vaâ xaão traá, thoaã
hiïåp vaâ caách maång, anh huâng vaâ têìm thûúâng, bi kõch vaâ hy voång, mûu mö vaâ
húåp taác, chñnh thöëng vaâ dõ giaáo. Haäy lûåa choån nhûäng súåi chó riïng reä tûâ lõch sûã
vaâ xêy dûång truyïìn thöëng, dên töåc, yá tûúãng vaâ nhûäng haânh àöång cuãa riïng
mònh maâ baån muöën tiïëp tuåc. Nhûng nïëu baån khöng muöën trúã thaânh naån nhên
cuãa viïåc tûå lyá tûúãng hoaá chñnh mònh thò baån phaãi nhúá toaân böå di saãn naây. Àöëi
thuã cuãa baån cuäng theo àiïìu rùn laâ phaãi kñnh troång cha meå. Haäy cöë gùæng hiïíu hoå.
Tûå lyá tûúãng hoaá chñnh mònh seä dêîn túái aão tûúãng vïì chñnh mònh; dêîn túái muâ
quaáng; vaâ dêîn túái viïåc khöng chêëp nhêån dung thûá vïì mùåt yá thûác hïå, sùæc töåc hay
tön giaáo. Cú súã cuãa xaä höåi loaâi ngûúâi laâ kyá ûác vaâ loâng kñnh troång àöëi vúái cha meå
mònh, loâng chung thuãy, tònh yïu vaâ hy voång vaâ cuäng daânh tònh caãm àoá cho cha
meå cuãa nhûäng ngûúâi khaác. Nïëu khöng, suy nghô cuãa con ngûúâi seä rúi vaâo bêîy
cuãa sûå lûâa döëi vaâ thoái ñch kyã, hoùåc rúi vaâo bêîy cuãa chûáng quïn, cùn bïånh laâm
cho chuáng ta tûúãng rùçng quaá khûá khöng àaáng àûúåc àaánh giaá möåt caách àuáng
àùæn. Czeslaw Milosz viïët vïì möåt thïë giúái trong àoá khöng coá gò thûåc sûå töìn taåi
vaâ khöng coá gò thêåt, khöng coá gò kïët thuác, khöng coá gò àaáng yïu hay àaáng phaãn
àöëi. Khi àoá yá nghôa cuãa cuöåc söëng vaâ cöng viïåc laâ gò?
Vúái sûå thêåt khöng hùèn laâ sûå thêåt

vaâ nghïå thuêåt khöng hùèn laâ nghïå thuêåt
vaâ luêåt phaáp khöng hùèn laâ luêåt phaáp
vaâ kiïën thûác khöng hùèn laâ kiïën thûác
Dûúái bêìu trúâi khöng hùèn laâ bêìu trúâi

trïn mùåt àêët khöng hùèn laâ mùåt àêët
vö töåi khöng hùèn laâ vö töåi
vaâ suy thoaái khöng hùèn laâ suy thoaái
Àiïìu rùn 5: “Chuáa Jesu noái: Haäy yïu quyá anh em nhû chñnh baãn thên ngûúi.”
Haäy yïu baãn thên mònh. Haäy àïì cao phêím giaá cuãa mònh; haäy phaát triïín noá.
Haäy phaát triïín lûúng tri cuãa mònh. Haäy tûå hoãi mònh nhûäng cêu hoãi khoá vaâ tûå
traã lúâi möåt caách trung thûåc. Haäy coi mònh laâ möåt chuã thïí chûá khöng phaãi laâ
khaách thïí. Baån cêìn hiïíu roä traách nhiïåm cuãa mònh àöëi vúái con ngûúâi. Con ngûúâi
úã àêy coá thïí laâ möåt ngûúâi laå; ngûúâi naây coá thïí àïën tûâ möåt gia àònh khaác, dên töåc
khaác; tuy nhiïn, baån vêîn cêìn àöëi xûã vúái ngûúâi àoá nhû vúái chñnh mònh.
Haäy chöëng laåi chuã nghôa dên töåc. George Orwell viïët:
Vúái “chuã nghôa dên töåc”, yá töi muöën noái trûúác hïët laâ thoái quen cho rùçng
con ngûúâi coá thïí àûúåc phên loaåi nhû phên loaåi cön truâng, vaâ rùçng, caã möåt
cöång àöìng göìm haâng triïåu hay thêåm chñ haâng chuåc triïåu ngûúâi coá thïí àûúåc
gùæn maác laâ “töët” hay “xêëu”. Nhûng thûá hai – vaâ àiïìu naây quan troång hún
– yá töi muöën noái laâ thoái quen phên biïåt mònh gùæn liïìn vúái möåt dên töåc hoùåc
möåt cöång àöìng khaác, àùåt dên töåc hay cöång àöìng àoá vûúåt ra ngoaâi caái thiïån
vaâ caái aác vaâ khöng cöng nhêån traách nhiïåm naâo khaác ngoaâi traách nhiïåm thuác
àêíy lúåi ñch cuãa dên töåc hay cöång àöìng àoá. Khöng nïn nhêìm lêîn chuã nghôa
dên töåc vúái chuã nghôa yïu nûúác. Vïì baãn chêët, chuã nghôa yïu nûúác coá tñnh
baão vïå, caã vïì mùåt quên sûå vaâ vùn hoaá. Chuã nghôa dên töåc mùåt khaác laåi
khöng thïí taách rúâi khoãi tham voång quyïìn lûåc. Muåc tiïu vônh cûãu cuãa bêët
cûá ngûúâi theo chuã nghôa dên töåc naâo cuäng laâ giaânh thïm quyïìn lûåc vaâ thïm
uy tñn, khöng phaãi cho riïng mònh maâ cho caã dên töåc hay cöång àöìng maâ
trong àoá hoå àûúåc lûåa choån àïí quïn ài quyïìn lúåi riïng cuãa mònh.
Orwell laâ möåt ngûúâi thöng thaái. Àûác cha Janusz Pasierb, cöë nhaâ vùn, nhaâ thú,
linh muåc vaâ nhaâ sûã hoåc, khi noái vïì tònh yïu daânh cho möåt ngûúâi vaâ giaãi thñch
vúái ngûúâi naây: “thêåt tuyïåt vúâi laâ baån coá mùåt trïn àúâi naây,” àaä coá thïm möåt cêu
laâ “thêåt tuyïåt vúâi laâ baån khaác töi.” Vò àêy laâ möåt ngûúâi khaác. Anh ta coá tiïíu sûã
khaác, quöëc tõch khaác, tön giaáo khaác. Thöng thûúâng ngûúâi naây seä traái ngûúåc vúái
tiïíu sûã, dên töåc vaâ loâng trung thaânh cuãa baån. Nhûng bêët chêëp viïåc naây, haäy yïu
quyá ngûúâi àoá nhû chñnh baãn thên mònh. Tön troång quyïìn àûúåc khaác, quyïìn
àûúåc coá möåt vùn hoaá khaác, möåt kyá ûác khaác cuãa ngûúâi àoá cho duâ ngûúâi àoá laâ keã
thuâ cuãa mònh. Noái caách khaác, àûâng vú àuäa caã nùæm. Haäy phên biïåt phêìn töåi aác
cuãa keã coá töåi. Haäy cöë gùæng coi àöëi phûúng laâ möåt àöëi taác maâ baån coá thïí giao tiïëp,
chûá àûâng coi ngûúâi ta laâ möåt keã thuâ maâ baån phaãi huãy diïåt.
Àiïìu rùn 6: “Ngûúi chúá coá giïët ngûúâi.”

Baån coá thïí giïët ngûúâi chó bùçng tûâ ngûä; àêy chñnh laâ sûác hêëp dêîn chïët ngûúâi
cuãa nghïì baáo. Tuy nhiïn, ngûúâi ta cuäng coá thïí duâng tûâ ngûä àïí laâm viïåc töët:
ngûúâi ta coá thïí boã ài sûå say mï möåt caách cûåc àoan, ngûúâi ta coá thïí coá loâng võ
tha, ngûúâi ta coá thïí cung cêëp caác bùçng chûáng chûáng minh sûå thêåt vaâ tûå do.
Ngûúâi ta coá thïí phên tñch caác tûâ ngûä. Àêy laâ àiïìu maâ baáo chñ cöí àiïín Ba Lan àaä
laâm. Michal Glowinski, Stanislaw Baranczak, Jakub Karpinski, vaâ Teresa
Bogucka laâ nhûäng ngûúâi tiïn phong trong nhûäng phên tñch kyä lûúäng vïì thûá
ngön ngûä múái (newspeak), vïì caách noái cuãa caác saát thuã duâng tûâ ngûä, vïì tiïëng noái
cuãa loâng hêån thuâ.
Haäy chiïën àêëu vúái ngoâi buát cuãa baån, nhûng haäy chiïën àêëu möåt caách àaâng
hoaâng, khöng coá loâng thuâ hêån. Àûâng têën cöng quaá mûác cêìn thiïët. Àûâng nghô
rùçng baån coá toa thuöëc cho sûå cöng bùçng. Vaâ àùåc biïåt laâ àûâng nghô rùçng baån coá
thïí laâ “caánh tay cuãa Chuáa” khi baån giaáng möåt àoân chñ maång vaâo àöëi phûúng
cuãa mònh. Khi baån buöåc töåi anh ta thiïëu loâng yïu nûúác, tham nhuäng, phaãn böåi,
haäy luön luön nhúá rùçng baån àang giïët anh ta. Vaâ sûå thêåt kiïíu gò cuäng seä àûúåc
phúi baây, vaâ khi àoá baån seä phaãi traã giaá cho sûå bêët lûúng cuãa mònh, cho duâ chó laâ
traã giaá vúái lûúng têm cuãa mònh. Àûâng giïët ngûúâi. Àûâng laâm nhûäng viïåc vúái
ngûúâi khaác maâ baån khöng thñch nhûäng ngûúâi khaác laâm vúái mònh.
Àiïìu rùn 7: “Ngûúi chúá coá ngoaåi tònh”

Haäy trung thaânh, ñt nhêët vúái caác nguyïn tùæc maâ baån cho laâ quyá giaá vaâ ñt nhêët
vúái nhûäng ngûúâi maâ baån núå hoå loâng trung thaânh. Àûâng laâm tay sai. Àûâng laâm
mêët danh dûå nghïì nghiïåp cuãa mònh vò quyïìn lûåc, vò tiïìn hay vò “töi khöng thïí
quan têm ñt hún.” Chó coá tûå do múái coá thïí cho pheáp baån trung thaânh. Hún nûäa,
khaã nùng trung thaânh - vúái caác nguyïn tùæc, giaá trõ vaâ con ngûúâi – laâ bùçng chûáng
cuãa khaã nùng coá thïí tûå do. Sûå phaãn böåi vaâ thuâ hêån laâ caác triïåu chûáng cuãa tònh
traång tröëng röîng bïn trong, dêëu hiïåu ban àêìu cuãa sûå thoaã hiïåp vaâ nö dõch.
Khöng coá gò nhuåc nhaä hún sûå phaãn böåi.
Àiïìu rùn 8: “Ngûúi chúá coá ùn cùæp.”

Àöëi vúái möåt nhaâ baáo, khöng coá gò gêy töín thûúng hún haânh àöång àaåo vùn.
Àoá khöng chó laâ möåt àoân giaáng vaâo möåt ngûúâi khaác, maâ noá coân àaánh vaâo yá thûác
chung vïì cöng lyá vaâ leä phaãi.
Àaåo vùn cho pheáp tham nhuäng trong àúâi söëng cuãa nhên dên; àoá laâ möåt haânh
àöång khöng àeåp àûúåc sûã duång nhû laâ möåt phûúng phaáp. Àaåo vùn huãy hoaåi àùåc
tñnh cuãa nghïì baáo. Boáp meáo sûå thêåt vaâ laâm con ngûúâi ngu muöåi – àêy laâ nhûäng
àùåc àiïím cuå thïí cuãa tröåm cùæp, cuãa sûå suy àöìi cuãa nghïì baáo. Chuáng ta àoåc caác
tûâ rêët cao quyá: Chuáa, danh dûå, töí quöëc. Nïëu nhû caác tûâ naây àûúåc möåt nhaâ baáo
biïën chêët noái ra thò anh ta àaä ùn cùæp caác tûâ àoá vaâ laâm mêët ài yá nghôa ban àêìu
cuãa caác tûâ naây. Caác giaá trõ àûúåc xêy dûång thaânh biïíu tûúång seä khöng coân. Àêy
laâ lyá do taåi sao caác nhaâ baáo cêìn tûå rùn mònh: khöng àûúåc ùn cùæp. Noái caách khaác,
khöng àûúåc sao cheáp vûúåt quaá mûác thûåc sûå cêìn thiïët.
Àiïìu rùn 9: “Ngûúi chúá laâm nhên chûáng giaã àïí vu caáo haâng xoám.”
Mêu thuêîn laâ àiïìu bònh thûúâng trong möåt xaä höåi vaâ nhaâ nûúác dên chuã. Àoá
laâ lyá do taåi sao viïåc xaác àõnh loaåi mêu thuêîn naâo, vùn hoaá vaâ ngön ngûä cuãa noá
laâ gò, laåi laâ àiïìu rêët quan troång. Chuáng ta, nhûäng nhaâ baáo, phaãi coá traách nhiïåm
àöëi vúái loaåi mêu thuêîn naây. Möåt lêìn nûäa cêìn nhêån ra nhûäng àiïìu chùæc chùæn hiïín
nhiïn. Àiïìu rùn khöng cho pheáp noái döëi (“vu caáo”) khöng coá nghôa baån phaãi laâ
möåt ngûúâi àûúåc tûå do ngön luêån. Khöng phaãi bêët kyâ sûå thêåt naâo cuäng cêìn àûúåc
noái ra ngay lêåp tûác vaâ haâng ngaây bêët chêëp lyá do. Nhaâ thú Mickiewicz tûâng viïët:
Coá nhûäng sûå thêåt maâ möåt nhaâ hiïìn triïët noái cho têët caã moåi ngûúâi biïët,
Coá nhûäng sûå thêåt öng ta chó noái cho töí quöëc mònh,
Coá nhûäng sûå thêåt öng ta chó noái vúái baån beâ,
Vaâ coá nhûäng sûå thêåt öng ta khöng thïí chia seã vúái ai.
Vêåy àêu laâ nhûäng sûå thêåt khöng thïí noái ra? Àoá laâ nhûäng sûå thêåt coá liïn quan
àïën nhûäng bñ mêåt sêu nhêët cuãa lûúng têm, nhûäng sûå thêåt àûúåc noái ra khi xûng
töåi, chó coá Chuáa vaâ linh muåc biïët chûá khöng phaãi cho àöåc giaã biïët. Nhûäng sûå
thêåt naây laâ vïì chuyïån riïng tû cuãa con ngûúâi, vaâ viïåc cöng khai chuáng seä laâm
töín thûúng möåt ngûúâi naâo àoá.
Àöìng thúâi, viïåc chó tiïët löå möåt phêìn sûå thêåt vïì möåt ngûúâi coá thïí laâ möåt lúâi noái
döëi vïì cuöåc söëng cuãa ngûúâi àoá, giöëng nhû viïët tiïíu sûã cuãa Thaánh Paul maâ chó
kïí vïì thúâi kyâ khi öng laâ àêìy túá cuãa Caesar vaâ ngûúåc àaäi nhûäng ngûúâi Thiïn
Chuáa giaáo. Khaã nùng àûáng ra laâm nhên chûáng thêåt cho möåt ngûúâi, àùåc biïåt nïëu
ngûúâi àoá laâ àöëi thuã cuãa chuáng ta, laâ möåt baâi thûã thaách cú baãn nghïì nghiïåp vaâ
loâng nhên àaåo cuãa chuáng ta.
Möåt ngûúâi súå àöëi mùåt vúái ngûúâi khaác trong sûå thêåt vaâ tûå do seä sûã duång lúâi
noái döëi. Bùçng chûáng giaã luön luön laâ möåt triïåu chûáng cuãa sûå yïëu keám vaâ sûå
thiïëu loâng tin àöëi vúái lyá leä cuãa chñnh mònh. Cuäng giöëng nhû tûå do bùæt nguöìn tûâ
sûå thêåt, baåo lûåc bùæt nguöìn tûâ sûå lûâa döëi. Laâm bùçng chûáng giaã laâ töåi aác theo caách
lyá giaãi sau: noá àûa möåt cuöåc tranh caäi dên chuã biïën thaânh möåt cuöåc chiïën tranh
laånh trong nöåi böå; noá biïën möåt àöëi taác thaânh möåt keã àöëi lêåp vaâ biïën möåt keã àöëi
lêåp thaânh möåt keã thuâ chïët ngûúâi. Lúâi cuãa nhên chûáng giaã laâ möåt caách àïí laâm cho
àöëi phûúng trúã nïn vö nhên àaåo. Nïëu baån chöëng laåi phaá thai, baån seä trúã thaânh
giöëng nhû nhûäng keã phaåm töåi giïët ngûúâi úã Auschwitz vaâ quêìn àaão Gulag. Nïëu
baån uãng höå viïåc taách nhaâ thúâ vaâ nhaâ nûúác, baån laâ keã thuâ cuãa Chuáa vaâ chên lyá
cuãa kinh Phuác êm. Nïëu baån tûâ chöëi àïí phên biïåt àöëi xûã vúái nhûäng ngûúâi coá tiïíu
sûã khaác baån, thò baån seä trúã thaânh möåt tïn phaãn quöëc.
Bùçng chûáng giaã coá thïí laâm haåi hoùåc thêåm chñ giïët chïët naån nhên, nhûng
ngûúâi àûa ra bùçng chûáng giaã ñt nhêët cuäng phaãi bõ thûúng. Àûa ra bùçng chûáng
giaã laâ haânh àöång töåi aác chöëng laåi con ngûúâi vaâ laâ sûå baáng böí Àûác Chuáa. Àoá cuäng
laâ töåi tûã hònh àöëi vúái caác tiïu chuêín cuãa nghïì baáo.
Àiïìu rùn 10: “Ngûúi chúá theâm muöën nhaâ cuãa haâng xoám vaâ chúá theâm muöën
vúå cuãa haâng xoám“
Baån chúá coá theâm muöën bêët kyâ thûá gò, kïí caã loâng kñnh troång vaâ sûå nöíi tiïëng.
Nïëu tham voång cuãa baån laâ àûúåc nöíi tiïëng vaâ àûúåc kñnh troång, haäy tûå daânh cho
mònh nhûäng àiïìu naây vúái cöng viïåc, taâi nùng vaâ loâng duäng caãm cuãa chñnh mònh
chûá khöng phaãi laâ huãy hoaåi ngûúâi khaác. Tham voång laâ möåt àùåc tñnh thuá võ,
nhûng ghen gheát àöë kyå seä tûå laâm haåi mònh. Ghen gheát àöë kyå seä laâm ngu muöåi
vaâ thoaái hoaá; noá giïët chïët sûå cao thûúång vaâ khaã nùng àûúåc traãi qua nhûäng caãm
xuác lúán hún.
Ganh tõ vúái taâi saãn cuãa ngûúâi khaác seä dêîn túái sûå heân nhaát, xu nõnh keã maånh
vaâ lïn aán keã yïëu, huâa theo àaám àöng vaâ tham gia vaâo caác chiïën dõch chöëng
ngûúâi yïëu thïë. Sûå ghen gheát vi phaåm quy tùæc thöng thûúâng cuãa nghïì baáo vaâ quy
tùæc trung thaânh thöng thûúâng àöëi vúái nhûäng ngûúâi khaác.
Àiïìu rùn 11: Àûâng tröån lêîn.

Töi nghe àûúåc àiïìu rùn thûá 11 naây tûâ nhûäng ngûúâi thñch uöëng rûúåu (duâ
uöëng úã mûác vûâa phaãi). Hoå noái rùçng: Àûâng tröån lêîn caác loaåi rûúåu. Àûâng tröån
rûúåu vang vúái rûúåu vöët-ca, rûúåu cö nhùæc vúái bia, vaâ rûúåu maånh nêëu tûâ quaã mêån
vúái rûúåu sêm banh. Tröån lêîn nhû vêåy seä gêy caãm giaác rêët khoá chõu khi duâng.
Töi àaä cöë gùæng khöng tröån lêîn caác thïí loaåi vúái nhau. Baáo chñ khöng phaãi laâ chñnh
trõ vaâ cuäng khöng phaãi laâ tön giaáo; àoá khöng phaãi laâ kinh doanh hoa hay giaãng
baâi úã möåt trûúâng àaåi hoåc; àoá khöng phaãi laâ soaån möåt cuöën danh baå àiïån thoaåi
hay möåt trêån àêëu boáng àaá, cho duâ baáo chñ laâ möåt ñt cuãa nhûäng viïåc naây. Möîi
lônh vûåc cuãa cuöåc söëng àïìu coá àùåc thuâ riïng, coá nguyïn tùæc riïng vaâ coá nhûäng
quy tùæc àaåo àûác riïng. Möåt chñnh trõ gia khöng nïn cöë gùæng giaã vúâ laâ möåt linh
muåc, möåt nhaâ baáo khöng nïn cöë gùæng trúã thaânh möåt chñnh trõ gia. Möåt doanh
nhên phaãi tòm kiïëm lúåi nhuêån thoaã àaáng, coân möåt nhaâ baáo phaãi baám vaâo chên
lyá vaâ tûå do.
Tham nhuäng coá thïí aãnh hûúãng túái têët caã caác lônh vûåc cuãa àúâi söëng nhên dên.
Chuáng ta biïët coá nhûäng chñnh trõ gia giaâu coá trong khi hoå khöng nïn giaâu coá,
chuáng ta biïët coá nhûäng linh muåc xuái giuåc hêån thuâ, chuáng ta biïët coá nhûäng
doanh nhên ùn cùæp vaâ àûa höëi löå. Chuáng ta cuäng biïët coá nhûäng nhaâ baáo biïën
chêët sûã duång tuyïn truyïìn thay vò thöng tin, nhûäng quaãng caáo giaã maåo thay vò
nhûäng thöng tin mö taã àaáng tin cêåy, caác chûúng trònh böi nhoå êìm ô thay vò tranh
luêån chñnh àaáng.
Vêåy liïåu töi coá khúâ daåi hay khöng khi giúái thiïåu nhûäng yá nghô êëp uã naây maâ
leä ra chó daânh cho töi vaâ cho caác baån àöìng nghiïåp laâ anh em cuãa töi? Coá leä töi
khúâ daåi. Nhûng khi töi mêët ài sûå khúâ daåi naây, töi seä àöíi nghïì. Cho duâ töi cuäng
chûa biïët töi seä choån nghïì naâo.
19
Sûå töìn taåi cuãa möåt àaâi truyïìn hònh cêëp tónh trong thúâi kyâ
diïîn ra nhiïìu àöíi thay to lúán
Viktor Muchnik and Yulia Muchnik
Nùm 1990, trong thúâi kyâ diïîn ra laân soáng dên chuã hoaá úã Nga, möåt böå luêåt
múái ra àúâi àaä chêëm dûát sûå àöåc quyïìn cuãa nhaâ nûúác trong lônh vûåc truyïìn
thöng vaâ cho pheáp súã hûäu tû nhên trong lônh vûåc naây. ÚÃ khùæp núi trïn àêët
nûúác, haâng chuåc nhaâ baáo, doanh nhên vaâ caán böå kyä thuêåt trong nûúác, nhûäng
ngûúâi hoaân toaân khöng biïët nhau, phaát hiïån ra caách àïí thaânh lêåp caác àaâi
truyïìn hònh tû nhên nhoã àïí phuåc vuå caác cöång àöìng trong nûúác. Möåt trong
nhûäng nhaâ tiïn phong laâ àaâi truyïìn hònh àöåc lêåp TV-2 úã Tomsk, möåt thaânh
phöë vúái nhiïìu trûúâng àaåi hoåc vaâ coá dên söë khoaãng 700.000 ngûúâi thuöåc
miïìn àöng Xibïri.
Giöëng nhû têët caã caác àaâi truyïìn hònh trong nhûäng nùm àêìu naây, TV-2
cuäng àûúåc xêy dûång tûâ con söë khöng. Àaâi truyïìn hònh naây töìn taåi àûúåc búãi
vò nhu cêìu dõch vuå múái naây laâ rêët lúán vaâ àêy laâ àaâi truyïìn hònh àêìu tiïn úã
Tomsk àaáp ûáng nhu cêìu naây. Tuy nhiïn, TV-2 coá khaác biïåt so vúái möåt söë
àaâi truyïìn hònh khaác àûúåc thaânh lêåp trong buöíi àêìu úã chöî noá têåp trung vaâo
chêët lûúång baáo chñ (àiïìu maäi sau naây múái trúã nïn roä raâng khi caác chuyïn
gia truyïìn thöng trong nûúác cuãa àaâi naây bùæt àêìu gùåp gúä vúái caác àöìng
nghiïåp trïn khùæp àêët nûúác vaâ so saánh tin baâi). Sûå khaác biïåt naây cuöëi cuâng
àaä àûúåc cöng nhêån vaâ àûúåc trao nhiïìu giaãi thûúãng cêëp quöëc gia. Ngaây nay,
Nga coá trïn 600 àaâi truyïìn hònh tû nhên trong nûúác, vaâ caác àiïìu kiïån kinh
tïë cuãa àêët nûúác àaä thay àöíi rêët nhiïìu. Àaâi TV-2 tiïëp tuåc phaát triïín, cho duâ
coá phaãi àöëi mùåt vúái nhûäng thaách thûác múái. Caác taác giaã cuãa baâi naây, nhûäng
Àûúåc dõch tûâ baãn tiïëng Nga cuãa Persephone Miel, Giaám àöëc Khu vûåc phuå traách
Nga cuãa Internews Network.
389
ngûúâi tûâng tham gia trong TV-2 kïí tûâ khi thaânh lêåp, hiïån vêîn coân laâm viïåc
úã àoá.
Cêu chuyïån bùæt àêìu
Cêu chuyïån bùæt àêìu nùm 1990. Vaâo thúâi àiïím àoá, möåt nhaâ baáo treã àaä thaânh
danh úã àaâi truyïìn hònh Arkadii Maiofis, möåt àaâi truyïìn hònh àõa phûúng cuãa
nhaâ nûúác úã Tomsk, àöåt nhiïn nghó viïåc vaâ bùæt àêìu cho baån beâ biïët rùçng anh
ta àang sùæp sûãa thaânh lêåp möåt loaåi hònh truyïìn hònh múái, àoá laâ truyïìn hònh
khöng phaãi cuãa chñnh phuã vaâ àöåc lêåp. Àïí hiïíu àûúåc nhûäng lúâi noái ngöng
cuöìng naây, chuáng ta cêìn nhúá laåi thúâi àoá. Chñnh saách Perestroika vaâ glasnost
(Caãi töí vaâ múã cûãa) roä raâng laâ àaä sùæp chêëm dûát; chñnh quyïìn àang noái rêët maånh
meä vïì sûå cêìn thiïët phaãi khöi phuåc trêåt tûå; ngûúâi dên thò buöìn rêìu trao àöíi
nhûäng phiïëu khêíu phêìn thûåc thêím; vaâ khöng coá ai tröng àúåi àiïìu gò àoá tûâ
chñnh saách naây. Dûå aán cuãa Maiofis gêìn giöëng nhû möåt giêëc mú khöng tûúãng,
búãi vò thûåc tïë ngoaâi Maiofis ra khöng coá ai trong söë caác thaânh viïn tûúng lai
tham gia vaâo dûå aán naây coá kinh nghiïåm thûåc tïë trong lônh vûåc truyïìn hònh.
Tuy nhiïn, yá tûúãng naây rêët hêëp dêîn. Ngûúâi ta khöng thïí khöng nghô: “ÛÂ, têët
nhiïn, chïë àöå naây cuöëi cuâng seä suåp àöí. Röìi chuáng ta seä àûúåc noái nhûäng gò
chuáng ta nghô.” Vaâo thúâi àiïím chuáng töi bùæt àêìu dûå aán, gêìn nhû khöng coá
cuöåc thaão luêån naâo vïì tiïìn vaâ súã hûäu. Têët nhiïn, chuáng töi biïët rùçng chuáng
töi seä phaãi mua möåt söë thiïët bõ naâo àoá, vaâ chuáng töi àaä mua, nhûng laâ mua
bùçng tñn duång. Ngûúâi àûáng ra baão laänh cho khoaãn vay cuãa chuáng töi luác bêëy
giúâ laâ chuã tõch höåi àöìng thaânh phöë Tomsk (luác àoá chuáng ta chûa coá thõ
trûúãng), ngûúâi biïët Maiofis vúái tû caách laâ möåt nhaâ baáo. Viïåc coá caác möëi quan
hïå roä raâng àaä giuáp ñch cho chuáng töi. Vöën vay thûåc tïë àûúåc cung cêëp tûâ möåt
ngên haâng thûúng maåi (caác ngên haâng naây vûâa múái àûúåc thaânh lêåp úã Monsk)
coá tïn laâ Finist (Phûúång Hoaâng), möåt caái tïn roä raâng àûúåc lûåa choån àïí thïí
hiïån khaã nùng höìi sinh cuãa ngên haâng cho duâ gùåp bêët kyâ khoá khùn naâo,
giöëng nhû phûúång hoaâng, loaâi chim liïn tuåc bõ thiïu chaáy vaâ laåi höìi sinh tûâ
àöëng tro taân. Sau khi cho chuáng töi vay khoaãn àoá, ngên haâng khöng coân hoaåt
àöång nûäa. Khöng giöëng nhû chim phûúång hoaâng, ngên haâng àaä bõ chaáy vaâ
khöng khöi phuåc àûúåc. Vúái khoaãn vay 15.000 àöla ban àêìu naây, àaâi truyïìn
hònh àaä mua sùæm caác thiïët bõ àêìu tiïn: 2 àêìu maáy chaåy bùng video, 2 chiïëc
TV, möåt maáy quay phim (têët nhiïn têët caã caác thiïët bõ naây thuöåc loaåi duâng cho
gia àònh).
Maiofis dûå kiïën traã laåi khoaãn vay ngên haâng bùçng caách cöng böë khaã nùng
Sûå töìn taåi cuãa möåt àaâi truyïìn hònh cêëp tónh trong thúâi kyâ diïîn ra nhiïìu àöíi thay to lúán 391
baán böå giaãi maä. Böå giaãi maä laâ möåt thiïët bõ sûã duång àïí giaãi maä tñn hiïåu do
cöng ty truyïìn hònh àöåc lêåp múái naây cung cêëp. Öng cho rùçng nhûäng ngûúâi
muöën xem caác chûúng trònh múái cuãa àaâi seä mua böå giaãi maä cuãa TV-2.
Arkadii, möåt ngûúâi khöng coá thiïn hûúáng kyä thuêåt lùæm, gêìn nhû hoaân toaân
tin tûúãng vaâo khaã nùng giaãi maä tñn hiïåu vúái sûå trúå giuáp cuãa möåt chiïëc höåp
nhoã maâu àen coá hai dêy caáp thoâ ra, vaâ thaânh phöë Monsk cuäng tin vaâo àiïìu
naây. Moåi ngûúâi xïëp haâng mua böå giaãi maä vaâ haâng nhanh choáng àûúåc baán
hïët veo. Àïí hiïíu àûúåc lyá do cuãa viïåc naây, cêìn phaãi hiïíu thoái quen mua sùæm
úã thúâi àoá. Vúái nïìn kinh tïë Xö viïët maâ trong àoá sûå khan hiïëm laâ kinh niïn thò
thuêåt ngûä then chöët laâ “haâng múái vïì”. Moåi ngûúâi àïìu cho rùçng haâng àang
àûúåc noái túái - dêìu ùn, aáo nõt, cuát nöëi öëng nûúác hay laâ bêët kyâ thûá gò – laâ “haâng
múái vïì” thò àïìu coá söë lûúång haån chïë, vaâ do vêåy ngaây höm sau, hai giúâ nûäa
hay thêåm chñ 15 phuát nûäa haâng seä hïët. Nùm 1991, luác naâo ngûúâi ta cuäng nghô
rùçng caác phêìn thûåc phêím nhoã àang àûúåc àûa vaâo caác cûãa haâng lêìn cuöëi
cuâng vaâ chùèng bao lêu nûäa seä khöng coân caái gò àïí baán. Böå giaãi maä roä raâng
àûúåc coi laâ möåt trong nhûäng haâng hoaá khan hiïëm nhû vêåy; Moåi ngûúâi nghô
rùçng chó trong möåt hai ngaây laâ böå giaãi maä seä àûúåc baán hïët giöëng nhû caác
haâng hoaá khaác.
Toaân böå ngûúâi dên Tomsk coá thïí àaä khöng bõ cuöën huát búãi yá tûúãng vïì sûå
àöåc lêåp nhû nhûäng ngûúâi gêy dûång àaâi truyïìn hònh naây. Tuy nhiïn, bùæt àêìu
tûâ ngaây 15 thaáng 5 nùm 1991, ngaây àêìu tiïn phaát soáng cuãa àaâi TV-2, ngaây
naâo kïnh truyïìn hònh naây cuäng chiïëu caác böå phim múái cuãa Myä, àöi khi chó
hai tuêìn sau khi àûúåc cöng chiïëu úã Hollywood. Khoãi phaãi noái, àêy laâ caác böå
phim video àûúåc sao cheáp lêåu. Vaâo thúâi àoá, úã Nga khöng coá ai suy nghô
nhiïìu vïì luêåt súã hûäu trñ tuïå. Do vêåy, cû dên thaânh phöë mua böå giaãi maä àïí
xem caác phim lêåu trïn kïnh truyïìn hònh múái, vaâ cöng ty truyïìn hònh naây dêìn
dêìn traã khoaãn tiïìn vay ngên haâng cuãa mònh. Trong thúâi gian naây, moåi ngûúâi
àûúåc thöng baáo rùçng, nhûäng thûã nghiïåm cuöëi cuâng vïì viïåc giaãi maä àang
àûúåc tiïën haânh, vaâ rùçng, chùèng bao lêu nûäa hoå seä cêìn coá böå giaãi maä àïí tiïëp
tuåc xem àûúåc caác chûúng trònh cuãa àaâi naây. Àiïìu naây àaä kñch thñch nhu cêìu
mua böå giaãi maä. Maäi sau naây moåi viïåc múái trúã nïn roä raâng rùçng, cho duâ
ngûúâi ta gùæn böå giaãi maä naây vaâo vö tuyïën nhû thïë naâo ài chùng nûäa, thò noá
cuäng khöng giaãi maä àûúåc bêët kyâ caái gò. Àöìng thúâi, nïëu xeát àïën khaã nùng kyä
thuêåt haån chïë cuãa TV-2 thò kïnh truyïìn hònh naây khöng coá bêët kyâ khaã nùng
gò maä hoaá tñn hiïåu. Ta coá thïí àaä dûå baáo rùçng viïåc naây seä dêîn túái sûå suy giaãm
naâo àoá vïì loâng nhiïåt tònh cuãa ngûúâi dên àöëi vúái yá tûúãng truyïìn hònh àöåc lêåp.
Nhûng sau àoá xêíy ra sûå kiïån thaáng 8 nùm 1991.
Taåi Maátxcúva àang diïîn ra möåt cuöåc àaã o chñnh, xe tùng àang ài trïn
caác àûúâng phöë , nhûng kïnh truyïìn hònh cuãa nhaâ nûúá c chó chiïëu vúã ba lï
Höì Thiïn Nga, vaâ caác tónh khöng coá thöng tin gò vïì nhûä ng viïåc àang diïîn
ra. Taåi Tomsk, ngay tûâ ngaây àêìu tiïn cuãa cuöåc àaã o chñnh, núi duy nhêë t
ngûúâi dên coá thïí tòm hiïíu tònh hònh àang diïîn ra úã Maátxcúva laâ qua trïn
kïnh truyïìn hònh TV-2. Tûâ chûúng trònh phaát soáng àêìu tiïn, vaâ thêå m chñ
trûúá c khi xêíy ra vuå àaão chñnh, kïnh truyïìn hònh naâ y laâ möåt núi chöëng
cöång quyïët liïåt. Chûúng trònh baãn göëc àêìu tiïn trïn kïnh TV-2, àûúåc phaát
ngaây 15 thaáng 5, laâ chûúng trònh àêìu tiïn trong loaå t chûúng trònh “Nhûäng
tïn cön àöì vô àaåi cuãa lõch sûã”. Chûúng trònh naây nhùæ c nhúá àïën hoaâng àïë
àêìu tiïn cuãa Trung Quöëc laâ Têìn Thuãy Hoaâ ng vaâ nhêën maånh rùçng cuöëi
cuâ ng têët caã caác àïë chïë seä suåp àöí do chñnh sûác nùå ng cuã a noá, vaâ rùç ng sûå suå p
àöí àoá laâ möåt àiïìu töë t. Noái theo caá ch khaá c, kïnh TV-2 àaä “àõnh võ” mònh
(têët nhiïn vaâo thúâi àoá khöng ai trong chuáng ta biïët thuêå t ngûä naây) laâ möåt
àaâ i truyïìn hònh àöëi lêåp. Vêåt lêëy phûúác maâ chuáng töi choån cho kïnh TV-2
laâ con meâo àen cuãa Rudyard Kipling trong taác phêí m Just So Stories, con
vêå t hoang daä nhêë t vaâ cuäng àöåc lêåp nhêët trong söë caác loaâi àöång vêåt “tûå ài
trïn chên cuã a mònh”. Thaáng 8 nùm 1991, chuá meâo naây cuâng vúái nhûäng
ngûúâ i dên chuã vûúåt qua caác chûúáng ngaåi vêåt vaâ tûå haâo ài dûúái laá cúâ múái
cuãa nûúác Nga.
Trong suöët thúâi gian diïîn ra cuöåc àaão chñnh thaáng 8, kïnh TV-2 coá möåt
nhoám ghi hònh úã Maátxcúva vaâ gûãi bùng quay túái Tomsk trïn caác chuyïën bay
haâng ngaây cuãa haäng haâng khöng Aeroflot. Àoá laâ möåt thúâi gian tuyïåt vúâi, gêìn
nhû laâ khöng coá thêåt khi giúâ àêy chuáng töi nhòn laåi. Nhûng chuáng töi thaânh
thêåt khi chuáng töi noái nhûäng àiïìu nhû: “Chuáng seä khöng thùæng, chiïën thùæng
seä thuöåc vïì chuáng ta.” Taåi Tomsk, trong nhûäng ngaây àoá, dûúâng nhû ai cuäng
àang xem kïnh TV-2. Caác cûåu chiïën binh AÁpganixtan àïën àaâi truyïìn hònh vaâ
àïì nghõ àûúåc baão vïå àaâi truyïìn hònh chöëng laåi caác êm mûu can thiïåp vaâo viïåc
phaát chûúng trònh cuãa chuáng töi. Trong thúâi gian àoá, toaân böå nhên lûåc cuãa
àaâi chen chuác trong mêëy cùn phoâng thuï. Nhûäng ngûúâi nghe caác chûúng
trònh phaát thanh nûúác ngoaâi thûúâng goåi àiïån túái vaâ chia seã thöng tin vaâ
nhûäng thöng tin naây ngay lêåp tûác àûúåc phaát trûåc tiïëp trïn kïnh truyïìn hònh.
Vaâ xuác àöång nhêët laâ moåi ngûúâi àem cho chuáng töi àöì ùn vaâ bia (nïëu nhû
chuáng töi nhúá khöng nhêìm) àïí thïí hiïån tònh àoaân kïët. Coá möåt sûå àöìng loâng
caãm àöång giûäa nhûäng ngûúâi laâm truyïìn hònh vaâ ngûúâi dên. Nhû chuáng ta
biïët, cuöåc àaão chñnh thêët baåi, tuy nhiïn thaânh phöë àaä trúã nïn tin tûúãng vaâo
caác phoáng viïn cuãa TV-2.
Hoåc caách vêån haânh truyïìn hònh thûåc sûå
Trong suöët thúâi gian naây, viïåc laâm thïë naâo àïí saãn xuêët chûúng trònh truyïìn
hònh thûåc sûå vaâ laâm thïë naâo àïí kiïëm tiïìn trïn chûúng trònh àoá vêîn laâ nhûäng
khaái niïåm mú höì. Thûåc sûå khöng coá ai daåy chuáng töi. Trong nhûäng nùm àoá
caã Khoa baáo chñ Àaåi hoåc Monsk vaâ Kïnh truyïìn hònh Nhaâ nûúác Tomsk àïìu
laâ caác thûåc thïí cuãa Xö viïët vaâ laâ nhûäng têëm gûúng khöng töët. “Chuáng töi
muöën laâm möåt kïnh truyïìn hònh khaác”. Têët caã moåi ngûúâi úã TV-2 àïìu noái
nhû vêåy, nhûng sûå khaác úã àêy coá nghôa laâ nhû thïë naâo? Trong mêëy nùm àêìu
naây, kïnh TV-2 saãn xuêët haâng chuåc chûúng trònh. Coá caác chûúng trònh daânh
cho treã em, daânh cho nhûäng ngûúâi laâm vûúân, daânh cho nhûäng ngûúâi mï ö
tö, nhûäng ngûúâi thñch nuöi choá, vaâ nhûäng ngûúâi hêm möå àiïån aãnh vaâ daânh
cho nhûäng ngûúâi mï loaåi nhaåc Heavy Metal. Noái caách khaác, nöåi dung rêët àa
daång vaâ hay thay àöíi. Böå chûúng trònh coá biïn têåp àêìu tiïn laâ möåt núi thûã
nghiïåm can àaãm, trong àoá chuáng töi hoåc caác nguyïn tùæc biïn têåp phim bùçng
trûåc giaác.
Chuáng töi khöng coá tiïìn àïí nêng cêëp vïì kyä thuêåt vaâ traã lûúng nhên viïn.
Trong khi àoá, chuáng töi liïn tuåc àûa ra hïët kïë hoaåch naây àïën kïë hoaåch khaác,
vaâ kïë hoaåch sau laåi quy mö hún kïë hoaåch trûúác. Trong möåt cuöåc phoãng vêën
trïn baáo, Maiofis cöng böë rùçng kïnh TV-2 àaä thaânh lêåp möåt phên xaä úã Àûác,
vaâ rùçng, chuáng töi seä súám coá phên xaä úã Maátxcúva, úã Myä, vaâ úã caác thaânh phöë
cuãa Xibïri. Vúái caác kïë hoaåch àang nhen nhoám naây vaâ thiïëu sûå quaãn lyá taâi
chñnh, viïåc xêíy ra khuãng hoaãng taâi chñnh leä ra laâ àiïìu khöng traánh khoãi. Chó
hai hoùåc ba nùm sau àoá, kïnh TV-2 coá ngûúâi phuå traách taâi chñnh àêìu tiïn.
Thêåm chñ vaâo thúâi àiïím naây, khi so saánh thu nhêåp maâ luác àoá chuáng töi coá
àûúåc vúái chi phñ, ngûúâi quaãn lyá noái vúái ban laänh àaåo rùçng, cùn cûá vaâo têët caã
caác luêåt vïì kinh tïë thò cöng ty khöng thïí töìn taåi, vaâ rùçng, sûå suåp àöí vïì kinh
tïë laâ khöng thïí traánh khoãi vaâ chó tñnh bùçng thaáng. Khöng thïí chõu àûúåc sûå
vö lyá vïì kinh tïë nhû vêåy, anh ta àaä boã viïåc vaâ nhû vêåy àaä boã lúä mêët cú höåi
chûáng kiïën caác con söë khaã quan hún vïì doanh thu.
Thêåt khoá coá thïí tin rùçng nïëu nhûäng ngûúâi xêy dûång kïnh truyïìn hònh TV-2
coá hiïíu biïët töët hún vïì lônh vûåc truyïìn hònh thò cêu chuyïån vïì TV-2 àaä khöng
bao giúâ bùæt àêìu. Viïåc caác nhên viïn cuãa TV-2, caác khaách haâng quaãng caáo vaâ
khaán giaã khöng biïët möåt kïnh truyïìn hònh chuyïn nghiïåp vaâ mang tñnh
thûúng maåi phaãi hoaåt àöång nhû thïë naâo, hay thêåm chñ khöng biïët nhûäng
nguyïn tùæc cú baãn cuãa kinh tïë thõ trûúâng àaä giaãi phoáng TV-2 khoãi nhu cêìu
phaãi tuên theo caác nguyïn tùæc àoá. Àaâi truyïìn hònh TV-2 àaä duäng caãm xêy
dûång bñ quyïët cuãa riïng mònh, liïn tuåc phaãi vay núå, dêìn dêìn traã núå vay vaâ coá
möåt lêìn àaä traã àûúåc hïët khoaãn núå trûúác khi chñnh baãn thên chuã núå cuäng phaá
saãn vaâ quïn khoaãn núå cuãa chuáng töi. Luác àoá, chuáng töi khöng biïët rùçng möåt
cöng ty cêìn phaãi coá möåt “sûá mïånh”; chuáng töi chûa tûâng biïët túái tûâ naây,
nhûng thûåc tïë laâ nïëu coá gò TV-2 àaä tûâng laâm àûúåc trong nhûäng nùm àoá, thò
àêëy chñnh laâ sûá mïånh; chuáng töi thöëng nhêët dûúái möåt yá tûúãng chung. Vò
chuáng töi khöng biïët túái sûå töìn taåi cuãa rêët nhiïìu àiïìu “khöng nïn laâm” nïn
dûúâng nhû àöëi vúái chuáng töi coá rêët nhiïìu viïåc àûúåc coi laâ “coá thïí laâm”.
Tuy nhiïn, dêìn dêìn chuáng töi hoåc àûúåc möåt söë nguyïn tùæc kinh doanh cuãa
nghïì laâm truyïìn hònh. Kïnh TV-2 àaä coá khaách haâng quaãng caáo. Ban àêìu, àoá
laâ nhûäng cûãa haâng nhoã luác àoá àang múái moåc lïn úã Nga giöëng nhû nêëm sau
mûa raâo. Coá luác chuáng töi coân coá quaãng caáo tûâ möåt cú quan cung cêëp dõch
vuå vïå sô (vaâo thúâi gian àoá maãng thõ trûúâng naây àang coá mûác phaát triïín buâng
nöí). Chuáng töi cuäng nhêån nhiïìu thöng baáo caá nhên, caác thöng tin tûúng tûå
nhû quaãng caáo rao vùåt. Ngûúâi ta baán maáy khêu, mua gaåch laát nhaâ tùæm, mua
baán cùn höå. Khaách haâng quaãng caáo àêìu tiïn cuãa chuáng töi laâ möåt quyá öng
ngûúâi Udúbïëch àïën tûâ thung luäng Fergana vaâ àem túái Tomsk rêët nhiïìu bao
quaã oác choá vaâ muöën baán gêëp. Thöng baáo coá quaã oác choá baán cuãa ngûúâi naây laâ
quaãng caáo àêìu tiïn cuãa chuáng töi.
Nhúâ kïnh Internews, kïnh xuêët hiïån úã Nga àêìu nhûäng nùm 1990, caác cöë
vêën ngûúâi Myä àaä túái Tomsk. Robert Campbell giuáp xêy dûång chûúng trònh
tin tûác “Giúâ cao àiïím” trïn kïnh TV-2. Meg Gaydosik giaãng giaãi vïì caác
nguyïn tùæc cú baãn vïì caách thûác baán quaãng caáo. Chuáng töi biïët ún caã hai
ngûúâi naây. Caác cöë vêën cuãa chuáng töi coá leä àaä gùåp phaãi rêët nhiïìu phiïìn phûác
khi laâm viïåc vúái chuáng töi vaâ hoå àaä kheáo leáo giêëu ài. Khoaãng caách vïì kiïën
thûác giûäa chuáng töi vaâ caác chuyïn gia naây laâ rêët lúán, tuy nhiïn dûúâng nhû
chûa bao giúâ töìn taåi nhûäng “khaác biïåt vùn hoaá”. Caác cöë vêën cuãa chuáng töi
cuäng coá möåt sûá mïånh: Hoå muöën xêy dûång truyïìn hònh àöåc lêåp tûâ con söë
khöng. Vaâ chuáng töi cuäng vêåy.
Cuäng chñnh vaâo nhûäng nùm àoá àaä liïn tuåc coá nhûäng lúâi àöìn àaåi úã Tomsk
rùçng kïnh TV-2 àang dûåa vaâo tiïìn cuãa Myä. Àiïìu naây trïn thûåc tïë khöng coá
cú súã. Chuáng töi söëng bùçng doanh thu tûâ quaãng caáo, vaâ söëng rêët àaåm baåc,
khöng phaãi bùçng nhûäng àöìng àöla maâ bùçng nhûäng àöìng ruáp tûå kiïëm àûúåc.
Tuy nhiïn, sau àoá lúâi àöìn àaåi naây laåi coá ñch. Moåi ngûúâi cho rùçng chuáng töi
rêët maånh, vaâ rùçng, coá leä töët hún laâ khöng nïn can thiïåp vaâo hoaåt àöång cuãa
chuáng töi. Nïëu khöng, ai maâ biïët àûúåc, nhúä àêu Haåm àöåi söë saáu cuãa Myä coá
thïí àaä xuöi söng Ushaika thò sao.
Truyïìn hònh theo phong caách Tomsk
Trong nhûäng nùm àoá chuáng töi àaä hoåc àûúåc nhiïìu àiïìu böí ñch, chùèng haån
nhû laâm sao àïí thûåc hiïån viïåc àûa tin trûåc tiïëp vaâ laâm sao àïí sûã duång êm
thanh tûå nhiïn trong caác chûúng trònh cuãa chuáng töi. Chuáng töi cuäng hoåc
àûúåc caách laâm sao àïí “vûúåt qua vaåch” khi quay caác caãnh video vaâ khöng
nïn àïí hai caãnh quay trung caãnh caånh nhau khi biïn têåp. Chuáng töi hoåc
àûúåc caách khai thaác thöng tin, caác böë cuåc möåt chûúng trònh tin tûác, caách lêåp
kïë hoaåch ngên saách, caách noái chuyïån vúái khaách haâng quaãng caáo vaâ hoåc àûúåc
thûúng hiïåu laâ gò vaâ laâm thïë naâo àïí xêy dûång thûúng hiïåu. Chuáng töi cuäng
hoåc àûúåc caách giûä khoaãng caách vúái têët caã caác cú quan chñnh phuã vaâ caác àaãng
phaái chñnh trõ. Noái chung, chuáng töi dûúâng nhû hoåc caách laâm truyïìn hònh
möåt caách chuyïn nghiïåp. Chuáng töi tûâ boã haâng chuåc chûúng trònh khöng
àem laåi lúåi nhuêån vaâ têåp trung vaâo caác chûúng trònh àûúåc àaánh giaá cao vaâ
coá thïí àem laåi thu nhêåp. Chuáng töi tûå xêy àûúåc truå súã, múã hai àaâi phaát
thanh, thaânh lêåp möåt böå phêån quaãng caáo, vaâ bêy giúâ àang tiïën sang lônh vûåc
Internet. Kïí tûâ cuöëi nhûäng nùm 1990, caác chûúng trònh cuãa TV-2 vaâ caá nhên
caác nhaâ baáo laâm viïåc cho kïnh TV-2 àaä nhiïìu lêìn giaânh àûúåc giaãi thûúãng
trong caác cuöåc thi truyïìn hònh toaân quöëc coá uy tñn (“Tin tûác - Giúâ àõa
phûúng”, “Têët caã laâ Nga”, “Ngöi sao Lazurnaya”). Nùm 2000, chûúng trònh
tin tûác cuãa kïnh TV-2 giaânh giaãi thûúãng truyïìn hònh quöëc gia TEFI, tûúng
tûå nhû giaãi Emmy. Noái chung, thúâi gian vûâa qua khöng phaãi laâ töìi.
Trong suöët nhûäng nùm qua, chuáng töi kiïn àõnh vúái möåt söë yá tûúãng. Thûá
nhêët, truyïìn hònh àõa phûúng phaãi coá baãn sùæc riïng. Kïnh truyïìn hònh cuãa
Tomsk khöng nïn giöëng kïnh truyïìn hònh Maátxcúva hay thêåm chñ khöng
giöëng truyïìn hònh úã Ïcatúrinbuöëc. Chó coá chuáng töi coá thïí thöng tin cho cû
dên thaânh phöë Tomsk biïët nhûäng gò àang diïîn ra trong nûúác vaâ trïn khùæp
thïë giúái. Chuáng töi coá thïí thöng tin bùçng möåt thûá ngön ngûä maâ hoå coá thïí
hiïíu, khöng böëi röëi hay u sêìu, vaâ coá möåt chuát móa mai, búãi vò gioång móa mai
möåt chuát rêët coá ñch khi noái vïì thûåc tïë nûúác Nga theo nhiïìu phûúng diïån
trong möåt thúâi kyâ coá nhiïìu biïën àöíi lúán lao àïën nhû vêåy.
Thûá hai, sau khi àaä hoåc caách giûä möåt khoaãng caách húåp lyá vúái caác chñnh
trõ gia, cuäng giöëng nhû trûúác àêy (höìi àêìu nhûäng nùm 1990), chuáng töi
khöng bao giúâ che giêëu rùçng chuáng töi kiïn trò vúái yá tûúãng truyïìn hònh tûå
do, khöng phuå thuöåc vaâo bêët kyâ ai. Baáo chñ “àûúåc uãy thaác” (búãi caác lúåi ñch
chñnh trõ), thûá baáo chñ àaä trúã nïn rêët phöí biïën úã Nga, thêåt may laâ àaä khöng
bao giúâ nhen nhoám úã kïnh truyïìn hònh TV-2. Chuáng töi phaãi cöng nhêån
rùçng, chuáng töi khöng phaãi ngay lêåp tûác hoåc àûúåc caách giûä khoaãng caách vúái
caác chñnh trõ gia. Cuäng giöëng nhû têët caã baáo chñ tûå do úã Nga vaâo àêìu nhûäng
nùm 1990, chuáng töi tñch cûåc tham gia vaâo chñnh trõ vaâ phaãi mêët möåt thúâi
gian chuáng töi múái hiïíu ra rùçng, trung thaânh vúái caác yá tûúãng laâ möåt chuyïån,
nhûng thaânh lêåp caác liïn minh chñnh trõ vúái nhûäng ngûúâi cuå thïí laåi laâ möåt
chuyïån hoaân toaân khaác.
Thûá ba, vïì khña caånh kinh tïë, chuáng töi luön luön uãng höå tû tûúãng Juche
(möåt yá tûúãng vïì tûå cûúâng coá nguöìn göëc tûâ Cöång hoaâ Dên chuã Nhên dên
Triïìu Tiïn): Khi têën cöng, baån phaãi dûåa vaâo sûác maånh cuãa chñnh mònh.
Chuáng töi hoåc àûúåc caách chi tiïu söë tiïìn chuáng töi kiïëm àûúåc tûâ thõ trûúâng
quaãng caáo úã àõa phûúng vaâ khöng àùåt hy voång vaâo caác nguöìn tiïìn lúán àïën
tûâ àêu àoá bïn ngoaâi. Thaáng 5 nùm 2001, chuáng töi töí chûác kyã niïåm 10 nùm
ngaây thaânh lêåp kïnh truyïìn hònh TV-2. Theo caác tiïu chuêín cuãa Tomsk thò
chuáng töi àaä töí chûác khaá phung phñ. Luác àoá, chuáng töi àaä coá àuã kinh phñ àïí
laâm viïåc naây.
Ngaây nay
Nùm 2001, khöng lêu sau lïî kyã niïåm naây, möåt cöí phêìn chi phöëi cuãa kïnh
TV-2 àaä àûúåc baán cho thuã lônh chñnh trõ Maátxcúva Mikhail Khodorkovsky,
ngûúâi giaâu nhêët nûúác Nga vaâ laâ ngûúâi súã hûäu cöng ty dêìu moã Yukos. Vaâo
thúâi àiïím àoá, Yukos àaä cung cêëp dêìu moã cho Tomsk àûúåc möåt vaâi nùm vaâ
chõu traách nhiïåm àoáng goáp gêìn möåt nûãa ngên saách thaânh phöë. Trong thúâi
gian chuêín bõ cho lêìn baán cöí phêìn naây, nhiïìu bêët àöìng nghiïm troång àaä nêíy
sinh trong nöåi böå nhoám nhûäng ngûúâi baån vöën coá cuâng quan àiïím, nhûäng
ngûúâi àaä saáng lêåp ra kïnh TV-2. Nhûäng ngûúâi khúãi xûúáng viïåc baán cöí phêìn
coá quan àiïím cho rùçng, truyïìn hònh laâ möåt lônh vûåc kinh doanh, vaâ vúái quan
àiïím àoá thò viïåc baán cöí phêìn laâ möåt vuå laâm ùn tuyïåt vúâi. Hoå thuác giuåc rùçng
khoaãn àêìu tû maâ chuáng töi coá tûâ viïåc baán cöí phêìn seä àem àïën cho chuáng
töi cú höåi taåo möåt bûúác nhaãy voåt vïì cöng nghïå, vaâ rùçng, seä khöng coá ai àem
àïën cho chuáng töi söë tiïìn nhû cuãa Khodorkovsky. Luác àoá, chuáng töi cuäng
chûáng kiïën viïåc àoáng cûãa cuãa kïnh truyïìn hònh NTV. Trûúâng húåp khoá khùn
cuãa NTV khiïën cho bêët kyâ ai cuäng phaãi àùåt cêu hoãi liïåu truyïìn hònh àöåc lêåp
coá thïí töìn taåi úã Nga maâ khöng coá chñnh trõ laâ ö che hay khöng.
Nhûäng ngûúâi phaãn àöëi viïåc baán cöí phêìn cho rùçng viïåc naây seä biïën TV-2
thaânh möåt cöng cuå chñnh trõ, rùçng viïåc naây ài ngûúåc laåi têët caã nhûäng lyá tûúãng
ban àêìu maâ dûåa vaâo àoá cöng ty àûúåc thaânh lêåp. Tuy nhiïn, nhûäng ngûúâi
phaãn àöëi viïåc baán cöí phêìn coá àuã hiïíu biïët àïí khöng ài àïën thaái cûåc, khöng
bûúác qua vaåch khiïën TV-2 bõ chia taách. Möåt trong nhûäng baâi hoåc quan troång
trong cêu chuyïån cuãa NTV àöëi vúái àaâi truyïìn hònh Tomsk laâ sûå tan vúä vônh
viïîn vaâ àaáng buöìn cuãa möåt nhoám àöìng nghiïåp taâi nùng vaâ tûâng chung loâng.
Chuáng töi muöën traánh àiïìu àoá. Khi moåi viïåc trúã nïn roä raâng rùçng viïåc baán
cöí phêìn cho Yukos laâ khöng thïí traánh khoãi, kïnh TV-2 àûa ra caác quy àõnh
vïì biïn têåp gêy khoá khùn cho viïåc can thiïåp trûåc tiïëp vaâo cöng taác biïn têåp
cuãa caác chuã súã hûäu vaâ bêìu ra möåt töíng biïn têåp, nhû quy àõnh cuãa luêåt baáo
chñ Nga. Baãn thên Khodorkovsky cuäng gùåp gúä caác nhên viïn cuãa kïnh TV-2
nhùçm thuyïët phuåc hoå rùçng öng ta khöng coá yá àõnh can thiïåp vaâo caác quy
àõnh biïn têåp hiïån thaânh dûúái bêët kyâ hònh thûác naâo, vaâ rùçng öng tön thúâ caác
giaá trõ tûå do nhû laâ caác nhaâ baáo cuãa àaâi chuáng töi. Vò vêåy, cuöëi cuâng viïåc baán
cöí phêìn cuäng àûúåc thûåc hiïån, vaâ kïnh TV-2 bûúác vaâo möåt giai àoaån lõch sûã
múái cuãa mònh. Giai àoaån lõch sûã naây seä nhû thïë naâo chó coá thúâi gian múái coá
thïí traã lúâi.

250700VIETNAME101OFFICIAL0USE0ONLY1

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

250700VIETNAME101OFFICIAL0USE0ONLY1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized

Ngûúâi dõch: NGUYÏÎN THÕ HOÂA

Hiïåu àñnh: VUÄ CÛÚNG

NHAÂ XUÊËT BAÃN VÙN HOÁA - THÖNG TIN

QUYÏÌN ÀÛÚÅC NOÁI

All rights reserved.

Quyïìn vaâ giêëy pheáp

Lúâi nhaâ xuêët baãn vii

Lúâi noái àêìu ix

Vïì caác taác giaã xi

2 Sûå minh baåch trong chñnh phuã 33

3 Truyïìn thöng àaåi chuáng vaâ traách nhiïåm chñnh trõ 57

4 Truyïìn thöng vaâ caác thõ trûúâng úã Myä 79

5 Sûå hùng haái phi lyá trong truyïìn thöng 109

PHÊÌN II . ÀIÏÌU GÒ TAÅO THUÊÅN LÚÅI CHO TRUYÏÌN THÖNG? 183

11 Luêåt vïì lùng maå 269

12 Truyïìn thöng trong sûå chuyïín àöíi: Quyïìn laänh àaåo

PHÊÌN III. TRUYÏÌN THÖNG NOÁI GÒ VÏÌ TRUYÏÌN THÖNG? 321

13 Nghïì nghiïåp töët nhêët trïn thïë giúái 323

15 Truyïìn thöng vaâ Phaát triïín úã Bùnglaàeát 347

17 Vai troâ cuãa truyïìn thöng úã Dimbabuï 365

Khu vûåc Tû nhên cuãa Ngên haâng Thïë giúái.

Hònh 1.1. Tûå do baáo chñ vaâ dên chuã

Nguöìn: Viïån Tûå do

Tñnh àöåc lêåp vaâ chêët lûúång

• Cêëu truác súã hûäu cuãa truyïìn thöng.

Tñnh chêët súã hûäu

Cú cêëu kinh tïë vaâ taâi chñnh

Cêëu truác phaáp lyá

Súã hûäu Luêåt

Kiïím soaát vaâ àöëi troång

Phaåm vi aãnh hûúãng

Söë lûúång Söë lûúång baáo GNP bònh quên

Bölivia 118 55 2.143

* Coá yá nghôa úã mûác 10%

* Coá yá nghôa úã mûác 10%

Truyïìn thöng tin tûác cuãa nûúác ngoaâi

Taâi liïåu tham khaão

Cêìn thiïët phaãi coá sûå cúãi múã

Àöång cú àïí bûng bñt

Nhûäng aãnh hûúãng kinh tïë bêët lúåi

Nhûäng ngoaåi lïå khöng àûúåc tiïët löå thöng tin

Kïu “Chaáy!” trong möåt nhaâ haát àöng ngûúâi

Taâi liïåu tham khaão

Khuön khöí lyá luêån

Caác vêën àïì vïì ngûúâi àaåi diïån chñnh trõ

Truyïìn thöng vaâ ngûúâi àaåi diïån

Sûå luäng àoaån truyïìn thöng

Bùçng chûáng thûåc nghiïåm

Bùçng chûáng tûâ ÊËn Àöå

Mûác àöå Thu nhêåp bònh Lûúång baáo phaát haânh

Nguöìn: Besley vaâ Burgess (2001).

Bùçng chûáng tûâ söë liïåu giûäa caác nûúác

Nguöìn: Caác taác giaã

Nguöìn: Caác taác giaã

Taâi liïåu tham khaão

Mö hònh tuyïn truyïìn uãng höå thõ trûúâng

Caác quan àiïím tranh caäi

Caác nghiïn cûáu tònh huöëng àiïín hònh

Quöëc phoâng vaâ ngên saách daânh cho quöëc phoâng

Toaân cêìu hoaá vaâ thûúng maåi tûå do

Thûúng maåi tûå do vaâ dên chuã

Ngaânh hoaá chêët

Taâi liïåu tham khaão