Добро владеење на големи инфраструктурни проекти (работен наслов)

Од 1990-тите ЕУ придонесе со повеќе од 11 билиони евра за развој на транспортната и енергетската инфраструктура во регионот, преку грантови и
заеми, што резултираше со инвестиции од скоро 22 билиони евра https://ec.europa.eu/neighbourhood-enlargement/sites/default/files/
communication_on_wb_economic_and_investment_plan_october_2020_en.pdf

*некои од презентираните случаи претставуваат повеќе од еден проблематичен предизвик

Област Објаснување Примери/линкови

Добро владеење
Јавен Случајот со изградбата на два дела од автопати во рамките на Коридорот 8 (Кичево – Охрид, 57 http://istrazifakti.org.mk/
финансиски км) и Коридор 10 (Миладиновци – Штип, 47 км) се веројатно најконтроверзни инфраструктурни kako-avtopatot-
менаџмент проекти во историјата на државата. Текот на целокупното спроведување може да се категоризира miladinovci-stip-pos/
Фискална во две категории управување и ПЦМ. Прашањата за управување во најголем дел се однесуваат на
одржливост следните аспекти: https://okno.mk/node/
(алармантно - Проектот претставува значајно зголемување на нивото на државен долг што се смета за 85747
ниво на долг) непропорционално со финансиската исплатливост на проектот
процедура за - Спроведувачот на проектот е избран без транспарентна и конкурентна процедура. Со оглед https://
јавни набавки на тоа што е договорено проектот да биде финансиран од Кинеска Извозно-увозна банка, chinaobservers.eu/
владата одлучи да се следи Кинеската процедура и се ангажираше во директни преговори exporting-corruption-the-
со едена од две компании од Кина кои искажаа интерес - Sinohydro. Останува мистерија case-of-a-chinese-highway-
зошто втората компанија, CWE, беше исклучена од преговорите. project-in-north-
- Национални службеници на високо ниво (поранешни ПМ, ДПМ, министерот за транспорт и macedonia/
еден директор) беа осудени за корупција – согласно прислушкувани разговори, побарале
провизија од Кинеската компанија
- Трошокот на проектот (по километар) е далеку над пазарните цени понудени од Sinohydro
за друг проект кој го добиле во конкурентна понуда
- Компаниите вклучени во супервизија немаат доволно искуство и квалификации за
правилно спроведување на нивните обврски, но беа избрани врз основа на нивните
односи со партијата на власт.

1
 Во случајот Миладиновци – Штип:
- Избраната компанија за дизајнирање на проектот не ги исполни основните критериуми на
тендерот, но сепак беше ангажирана како единствен понудувач
- Процедурата за избор на компанија за надзор беше испреплетена со нерегуларности и
прилагодувања на иницијалните критериуми
- И покрај релативно поволните услови на терен, има бројни модификации на иницијалниот
проектен дизајн (на пример прилагодувања на одредени склоности, додавање одводни
цевки, дополнителни трошоци за експропријација, негативни курсни разлики), што
доведува до зголемување на трошоците за 20 милиони евра
Во случајот Кичево – Охрид:
- Компаниите кои се ангажирани за технички дизајн немаат доволно искуство дизајнирање
патишта и најмиле надворешни консултанти. Дизајнот на проектот не вклучува поврзувања со
блиските патишта и села кои се распоредени во близина, во најголем дел прилагодени со
делови кои треба да бидат коригирани
- Износот за геолошки и други експлоатации изнесува околу 0,5-0,6%, што споредено со
обичната пракса од 2-3% води кон значителни грешки, имено во дизајнот и проекциите за
најголемиот тунел
- За главен поддоговарач, компанија во блиски односи со владините претставници, ова беше
прв случај на проект за изградба на патишта
- Анексот беше потпишан со цел да се исправат сите грешки во износ од дополнителни 182
милиони евра
Интегритет Видете ги случаите на Synohydro погоре и Aktor подолу.
корупција и
конфликт на
интереси
Владеење на Случајот со изградба на дел од автопатот на коридорот 10 од грчката компанија Aktor е пример https://360stepeni.mk/
правото за неколку прашања: sluchaj-aktor-skandali-od-
Функционира pochetok-d/
ње на - Тендерската процедура е изменета за да биде во корист на грчката компанија пред
правосудствот Италијанската, која понудила 40 милиони пониска цена https://prizma.mk/
о– - Износот на јавната понуда беше речиси двојно од проценетите трошоци кои се добиени преку stokmeni-za-top-kriminal-
независност и физибилити студија (271 милиони наспроти 150 милиони евра) a-gonele-droga-vo-
ефикасност на - ОЕЦД предупреди на поткуп од претставниците на грчката компанија за да се плати на gramovi/,

2
судиите и македонските претставници на власта
јавните - Бројни грчки граѓани повлекоа готовина од сметките на банката на Актор во С. Македонија и
обвинители ги пренесоа на нивниот сметководител (на месечна основа, во одреден временски период,
незаконски износ од 2 милиони евра)
- Има наводи дека два македонски под договарачи – компании со по еден вработен секоја,
извадиле износ од скоро 50 милиони евра.
- Македонските институции, како службата за борба против перење пари (финансиска
полиција) и јавниот обвинител беа информирани во 2013 и 2014 година соодветно, но не
презедоа акција, додека скандалот е суден во Грција.
Управување со проектен циклус
Стратешко - Северна Македонија нема национален развоен план. Националните власти признаваат дека https://vlada.mk/node/
планирање и програмата за економска реформа (ЕРП) ja игра таа улога, но реалноста е дека не е доволно 23163
програмирање само да се земени, особено кога станува збор за инфраструктурен развој. информациите кои
стратешки и ги обезбедува програмата во овој дел се ограничени, и се однесуваат само на https://vlada.mk/sites/
сеопфатен макроекономските аспекти ни не се конституализаирани default/files/img/
пристап - Идентификувањето и изборот на проекти кои треба да се рангираат на приоритетната листа за gragjanski_budzhet_2021-
јавни финансирање (една проектна врска развиена од националниот комитет за инвестиции) се 1.pdf
консултации прави врз основа на стратешкото значење и зрелост. Сепак, пресметките треба да земат во
предвид други и параметри, како долгорочна виталност на проектите и мерки за https://bit.ly/3uf6YEi
подобрување на овој аспект. На пример, за да се изградат железници не се зема во предвид
фактот дека националните железнички компании работат со значителна загуба, постојните https://bit.ly/3aXMvMI
железнички линии се укинати поради мал интерес, не само од патници туку и од товарен
превоз, недостиг на персонал и тн.
- Нема јавни консултации со невладини организации во голем обем – (НВО, бизнис комори и
тн) во однос на изборот на приоритет на големи инфраструктурни проекти. На пример, планот
за јавни инвестиции за периодот 2021 – 2025 како документ кој е усвоен заедно со
националниот буџет во 2021 година и не е објавен ниту консултиран како дел од
вообичаените буџетски консултации и сеуште не е јавно достапен
- Процесот на планирање не е информиран преку редовен мониторинг и евалуација со цел да
се усвојат лекциите кои се научени и да се избегне повторувањето на истите грешки. На
пример, процентот на трошење на капиталните инвестиции од државниот буџет до септември
2020 година бил едвај 40%. Ниското извршување не може да се препише само на ковид 19,
бидејќи се отсликува години претходно. Сепак, буџетот во 2021 година планира зголемување

3
 од 20% од капиталните инвестиции, иако нема анализа за да се разбере зошто средствата се
планирани а никогаш не се потрошени.
Дизајн на Сериозни и повторливи пропусти во проектот водат кон последователно зголемување на https://meta.mk/unesko-
проектот трошоците и одолговлекување prugata-avtopatot-
Должно Во линија со стратегијата на поврзување, различни институции беа задолжени за развој на проекти gasovodot-i-dalnovodot-
внимание за поврзување на Северна Македонија и Албанија на југ, блиску до градовите Охрид и Струга, kon-albanija-da-se-gradat-
Координација преку автопати, железница, гас и струја. 4 јавни институции и претпријатија развиваа проектна po-edna-trasa/
Администрати документација за Македонскиот дел на територијата и спроведуваа проекти кои во моментов се
вен капацитет во различни фази: потпишан е договор за изградба на електричен меѓу конектор Битола – Елбасан, https://meta.mk/prugata-
владата бара ИФИ за да обезбеди финансирање на железничката пруга Кичево – Струга – Лињ врз makedoni%d1%98a-albani
основа на веќе подготвена техничка документација; автопатот Требениште – Струга-граница со %d1%98a-na-slep-kolosek-
Албанија е подготвен дизајн на проектот за првиот дел до Струга и меѓу конектор за гас е се уште poradi-losho-izbranata-
во фаза на планирање. Сите овие проекти треба да пресечат преку Охридската област, блиску до ruta-zakanata-za-
езерото, понатаму го загрозуваат статусот УНЕСКО. УНЕСКО во својот извештај наведе дека сите тие ohridskoto-ezero-i-
треба да бидат поврзани со премин преку регионот во една единствена линија со цел да се czenata/
намалат штетните ефекти. Иако власта се уште не одлучи кои акции ќе ги преземе, промените во
веќе развиените проектни дизајни (на пример железница) ќе ја зголемат вредноста на новата рута
за 3-5% од вредноста на новата рута (проектната документација подготвена со ЕУ фондови кошта
7,7 милиони евра), плус дополнителни 100 милиони евра ако се изгради еден тунел меѓу Струга и
Пењас, согласно препораките на УНЕСКО.
Има мал пораст на домашна експертиза и надворешни консултанти кои се користат за
подготовка на најголем дел од проектната документација. Сепак, националните институции кои
се познати во домашен контекст, треба да бидат чувари на портите и да осигурат квалитетна
процена и контрола која не е дури ни потребна – или во можност да се процени дали
надворешните консултанти имаат сработено добра работа и го елиминирале ризикот за
последователни прашања поврзани со квалитетот на документацијата и направените избори.
Имплементац Експресниот пат Градско – Прилеп (33 км) е дел од коридорот 10 и е изграден со заем на ЕБРД од https://sdk.mk/
ија 70 милиони евра. Изградбата започна во 2016 година и е една од двете алтернативни рути index.php/makedonija/vo-
базирани во физибилити студијата од 2014 и избор на Шпанска компанија во процедура на јавни januari-tender-za-firma-
набавки. Во 2019 година, по завршување на 1/3 од работите, Владата го прекина договорот koja-ke-prodolzhi-da-ja-
наведувајќи дека компанијата не успеала да го достави последниот квартален извештај и ја остави gradi-prvata-faza-od-
изградбата на страна, иако се активираше банкарска гаранција. Компанијата тврди дека нејзината ekspresniot-pat-gradsko-
последна фактура не е платена, и затоа тие ги прекинале работите и бараат 10 милиони евра prilep/

4
 штета. Судот ја доведе државата пред арбитража во Загреб. Во меѓувреме, владата почна со
процедура за избор на нов договарач. Железницата меѓу Битола и Кременица (17 км од грчката https://faktor.mk/i-
граница) проект вреден 17,2 милиони евра средства на ИПА 1, требаше да се реконструира по 32 ekspresniot-pat-prilep--
години, почнувајќи од 2014. Се појавија серија на прашања по изборот на бугарски конзорциум за gradsko-se-davi-vo-
изградба – локални под договорни страни не беа платени на време и ги прекинаа активностите по problemi
изграден 1 километар. Владата го раскина договорот со бугарската компанија и Австриската
Старбаг ја доби новата обновена понуда. Имајќи го во предвид фактот дека работите се https://vistinomer.mk/
иницијално спроведени со значително одолговлекување, проектот го надмина финалниот краен prugata-bitola-kremenitsa-
рок од 2017 година. Поради непочитување на Н+3+3 краен рок за договарање и спроведување на stasa-samo-do-prviot-
ИПА проектот, само 6 милиони евра од ЕУ фондови беа искористени и останатите треба да бидат kilometar/
покриени со национални средства. Се уште има судски спор меѓу владата и бугарската договорна
страна. Железницата стана оперативна на почетокот на 2019 година, но не се користи до ден https://apla.mk/direktno/
денес. item/2237-zavrshi-
izgradbata-na-prugata-
bitola-kremenica-se-
ochekuva-prviot-voz-foto-i-
video
Мониторинг Институциите не публикуваат проактивни информации за спроведување и состојбата со големите
Супервизија инфраструктурни проекти и е многу тешко да се откријат и разберат прашањата кои водат кон
транспаретнно потенцијален неуспех на проектот додека се евидентни и може да се поправат. Новиот закон за
ст и отчетност пристап до информации од јавен карактер ја откажува опцијата да се жалат до второстепената
Јавен надзор и комисија и го овековечува движењето напред назад на меѓу странките и институциите. Со други
отчетност зборови, додека институцијата обезбедува одговор на прашањето – без оглед дали е комплетен и
релевантен, се смета дека го исполнило барањето.
Понатаму, многу малку се следи транспарентноста во арбитражната процедури, платени штети од
државниот буџет (пари на даночни обврзници) и обиди да се лоцира одговорноста (политичка,
административна, техничка) со цел да се преземат соодветни мерки.
Одржливост Системот за водоснабдување Злетовица чија прва фаза брана и цевковод беше изградена со заем http://mzsv.gov.mk/
Предавање од 100 милиони евра од ЈИЦА, беше ограничен за користење од 9 години поради неправилна Events.aspx?
Одржување изградба на филтер станицата. Тој опслужуваше помали заедници, додека најголемиот град и IdRoot=1&IdLanguage=1&
главен корисник – Штип остана на страна. Дополнителни средства и работи беа потребни за да се News=1121
надминат недостатоците во 2020 година. Проектот е се уште финансиски витален – но зависен од
финансирање од државниот буџет, поради тоа што е дел од поширок хидросистем кој вклучува и https://www.24.mk/

5
 систем за наводнување и 6 мали хидроцентрали. details/zletovica-i-po-
Објектот за третирање на отпадни води во Свети Николе е надвор од употреба скоро 12 години. devet-godini-od-
Не се користи поради високи трошоци за струја и околината е речиси претворена во ливада. Со zavrshuvanjeto-na-
новиот ИПА ЦБЦ грант е финално рестартирана во 2020 година. izgradbata-na-branata-se-
ushte-e-nerentabilna

https://
svetinikole.gov.mk/
svecheno-pushtane-vo-
upotreba-na-
rekonstruiranata-
prechistitelna-stanitsa-za-
otpadni-vodi-vo-sveti-
nikole/
Други прашања
Несогласувањ Еден пример е изградба на објект за третман на отпадни води во Волково. Неговата изградба https://vistinomer.mk/
а со започна во 2010 година и требаше да заврши во 2012 година. Вкупно изнесуваше скоро 6 izgradena-prechistitelnata-
засегнатите милиони, од кои 30% словенска донација и словенски договарач. Изградбата беше во прекин stanitsa-vo-volkovo/
страни скоро 4 години поради заедничко префрлање на одговорноста за изградба на пристапен пат. На
Партиски крај, заврши во 2016 година.
разлики
Прашања
околу
компетентност
аи
јурисдикцијата
Недостиг на Има многу мала дебата и интерес меѓу ГО за големите инфраструктурни проекти, особено онаму
интерес и каде што има минорно значење и без сериозни законски последици или криминална одговорност.
капацитет На пример, и покрај фактот дека секторската работна група за транспортниот сектор била
меѓу ГО оперативна од 2015 година, за разлика од други секторски работни групи, нема членови на ГО.
Понатаму, во други секторски работни групи – на пример животна средина и енергија, ГО се
повеќе заинтересирани и вклучени во политичките аспекти и усогласување со правосудството на
ЕУ, додека проектните прашања остануваат надвор од полето на дискусија (на страна на

6
 побарувањата). Ова може исто така да биде поврзано со улогата на јавните институции како
претседавачи и последователна агенда за средби со работната група (на страната на понудата).
Вклучување на Иако секоја општина има за задача да креира оддел за локален економски развој (обично
локалните единица во административна структура која идеално треба да биде информирана и вклучена во
економски големите инфраструктурни проекти) нема стратешки рефлекции за нивното вклучување на
актери локалните актери во спроведување на големи инфраструктурни проекти со цел да:
- Се информира за финансиска виталност на проектот и неговата корисност за локалните
економски актери
- Да се дискутираат алтернативите и потенцијалните прилагодувања за да се максимизира
позитивното влијание
- Да се дискутираат алтернативните опции за одржување
- Да се охрабри вклучувањето на локалните економски актери во каналите за поддршка кои се
однесуваат на спроведување на проектот
- Да се дискутира економското влијание на проектот над локалната заедница

Препораки:

 Треба да се развие национална јавна база на податоци за големи инфраструктурни проекти (следејќи ги примерите на wbif.eu или
euprojects.mk) каде националните власти може да објават информации за сите спроведени и тековни големи инфраструктурни проекти,
согласно претходно дефинирани инпути и со прилог на сите релевантни проектни документи. ова ќе биде главен извор за ГО и медиумите
да спроведат редовен мониторинг и ќе им овозможи да ги постават вистинските прашања
 Заинтересираните ГО треба да бидат вклучени во НИЦ – второ – техничко ниво каде проектното идентификување, избор и спроведување
треба да се разгледа со ниво во редовни интервали (два пати годишно) и ќе имаат шанса да постават прашања и да искажат загриженост
 ГО на локално ниво треба да бидат охрабрени да го следат развојот на големи инфраструктурни проекти и спроведување во нивните
општини.