Średniowieczne

wieś i miasto
 OSADNICTWO
W wyniku rozwoju osadnictwa w XI i XII w. rozpoczęło się
zagospodarowywanie licznych dotąd nieużytków oraz karczowanie
lasów, które przekształcano w ziemie uprawne.
Gdy większość ziem została już wykorzystana niektórzy chłopi zaczęli
udawać się wraz z rodzinami do odległych krajów, np. Francuzi
kierowali się do Hiszpanii, Flamandowie do Niemiec i Anglii natomiast
Niemcy udawali się na wschód i na ziemie Słowian

Do Polski zaczęli przybywać osadnicy głównie z Niemiec i Flandrii,

którzy to przynosili ze sobą wzorce wypracowane w swoich krajach.
Prawa te nazwano „prawa niemieckie”, a migrację i osadnictwo
„kolonizacją na prawach niemieckich”
Właściciele ziemscy szli często na większe ustępstwa, aby zachęcić
chłopów do zakładania wsi na ich ziemi. Między innymi
przyznawali im kilka, a nawet kilkanaście lat zwolnienia od danin,
które były należne za użytkowanie ziemi

Jednak z czasem właściele ziemscy rezygnowali z danin w naturze,

w postaci zboża lub innych produktów rolnych. Bowiem zaczęli oni
wymagać płacenia czynszu pieniężnego.

Zmusiło to chłopów do włączenia się do obrotu gospodarczego

opartego na pieniądzu, poprzez sprzedaż części plonów.

Część płynących z tego zysków trafiała bezpośrednio do chłopów.

Zachęcało ich to do efektywniejszej pracy, ponieważ dzięki nim
mogli oni kupić towary rzemieślnicze. Natomiast właściciele ziem
uzyskiwali dochód w wygodnej dla siebie formie, która ułatwiała im
podejmowanie dalszych inwestycji.
 OSADNICTWO W KRAKOWIE

Pierwsze ślady obecności człowieka w okolicach Krakowa

należą do najstarszych w Polsce i w tej części Europy. Ślady te
datowane są na okres Starszego Paleolitu, a dokładniej na
koniec tzw. trzeciego zlodowacenia (240 - 120 tys. lat p.n.e.),
które skuło mroźną powłoką Polskę środkową aż po Góry
Świętokrzyskie. Odnaleziono je na terenie dzisiejszej
Krowodrzy, na Zwierzyńcu, Sowińcu i na Grzegórzkach.
Większe gromady ludzkie pojawiały się na terenach
dzisiejszego Krakowa po ustąpieniu lodowca (tzw. okres
interglacjalny 120 - 70 tys. lat p.n.e.), co oczywiście było Neolityczne naczynia gliniane z
związane z ociepleniem klimatu i polepszeniem warunków okolic Krakowa
bytowych.
 Zakładanie wsi

Od XIII wieku na ziemiach polskich powstało wiele nowych wsi, liczących od kilku do około 30
zagród. Zakładali je przybysze z zagranicy, głównie z Niemiec. Wsie te były urządzone bardzo
regularnie: każdy chłop dostawał ziemię, którą miał zagospodarować. Budował zagrodę i wyznaczał
pola uprawne. Najlepsze pola przypadały w udziale temu, kto był głównym organizatorem takiej
wsi. Wieś była dziełem chłopskiej wspólnoty, którą reprezentował sołtys-zasadźca. Zasadźca był
organizatorem, który uzgadniał z właścicielem ziem warunki przedsięwzięcia.
 Typy wsi

W każdej wsi wyznaczano poszczególne miejsce na domy, zagrody, drogi i . W tych okolicznościach
powstały charakterystyczne typy wsi takie jak owalnice, okolnice i ulicówki. Ważnym elementem
każdej wsi był kościół parafialny, który umacniał wspólnotę chłopów należących do tej samej parafii
poprzez wspólne uczestnictwo w nabożeństwach.
 Mieszkańcy wsi

W średniowiecznej Polsce większość ludzi mieszkała na wsi i utrzymywała się z pracy na polu i hodowli
zwierząt. Byli to chłopi, nazywani też kmieciami. Praca na wsi była ciężka, wymagała wielu
umiejętności oraz narzędzi. Uprawiano przede wszystkim różne rodzaje zboża: żyto, jęczmień, proso,
pszenicę oraz owies. W ogrodach koło domu chłopi sadzili: cebulę, bób, soczewicę, groch. Ze zboża
robiono mąkę wykorzystywaną do wypieku chleba lub jako paszę dla zwierząt. Hodowano świnie, owce,
krowy, kozy, gęsi, kury. Mięso zwierząt było drogie i trafiało na stoły najzamożniejszych. Ze skóry
zwierzęcej wyrabiano buty i pasy. Z gęsi pozyskiwano pierze na poduszki i pierzyny, a z owiec wełnę do
wyrobu tkanin. Hodowano też woły, które potrzebne do prac polowych.
 Praca na polu
Początkowo do orki wykorzystywano drewniane radło, które było ciągnięte przez woły. Z czasem radło
zastąpił pług, którym spulchniano ziemię głębiej niż radłem, przez co stawała się ona żyźniejsza. Po
orce wysiewano zboże. Gdy już dojrzało, żęto je przy pomocy sierpa lub kosy. Następnie zboże było
młócone przy użyciu cepów. Dopiero z ziarna otrzymanego w wyniku takiej młocki można było zrobić
mąkę. W domach używano do tego urządzenia zwanego żarnami. By otrzymać większe ilości mąki,
ziarno wieziono do młyna.
 Chłopskie zagrody

W W skład zagrody wchodziły: chata, budynki gospodarcze dla zwierząt i przeznaczone do
przechowywania zebranych z pola plonów oraz potrzebnych w gospodarstwie narzędzi. Zabudowania
rozmieszczone były wokół podwórza. Całość, do której należał jeszcze niewielki ogródek, otaczał płot.

Chłopskie chaty były zbudowane z drewna. Wewnątrz nich znajdowały się dwa główne pomieszczenia
takie jak: izba (główne pomieszczenie), komora (służyła jako spiżarnia).
Po upadku Cesarstwa Rzymskiego Europie Zachodniej nastąpił powrót do gospodarki naturalnej opartej
no rolnictwie i hodowli. 

Gospodarstwa były samowystarczalne, nie uczestniczyły w wymianie handlowej. 

Nastąpił postęp w dziedzinie uprawy roli Wprowadzono nowe sposoby organizacji produkcji rolnej: 

-dwupolówka (polega na podziale pola na dwie części. Co rok uprawiało się jedną część a drugą
pozostawiano nieobsianą. Często zostawała, używano ją wtedy do wypasu zwierząt. 

-trójpolówka była podobna do dwupolówki ale całe pole było podzielone na trzy części na jednej
wysiewano zboże oziemnie (pszenicę lub żyto), na drugiej zborze jare (owies lub jęczmień) a trzecią
część przeznaczano na pastwiska co roku zmieniano przeznaczenie gruntu.
Ta metoda spowalniała wyjaławianie gruntu i przynosiła również zróżnicowanie upraw. 
Do zwiększenia plonów przyczyniły się nowe i zmienione narzędzia 
-pług był lepszą wersją drewnianego rydła, był cięższy i wydajniejszy dzięki czemu wykonywał na
powierzchnię głębszą warstwę żadnej gleby.
-kosy  były używane do ścinania zboża, zastąpiły sierpy
-brony służyły do spulchniania ziemi. 
Z powodu uzyskiwania wyższej liczby plonów trzeba było znaleźć sposób na mielenie większej
ilości ziarna na mąkę. Rozwiązaniem okazał się młyn wodny wykorzystywany już w starożytności.
Młyny usytułowane były nad rzekami. Spopularyzowały je gospodarstwa klasztorne. Zmiany w
rolnictwie spowodowały ograniczenie klęsk głosowych i wpłynęło na wydłużenie życia
Europejczyków z powodu większej ilości pożywienia.
Praca, dzięki usprawnieniu w roli stała się bardziej wydajna, co skutkowało rozwinięciem się
innych możliwości utrzymania się - np. rzemiosła.
 ŚREDNIOWIECZNE MIASTO
• Miasta powstawały, między innymi, z przekształcenia podgrodzi oraz osad (szczególnie te na skrzyżowaniu
szlaków handlowych) lub na niezamieszkanych terenach
• Główną przyczyną odrodzenia miast w XI wieku był rozwój handlu pieniężnego i rzemiosła, które stawało
się głównym źródłem zarobku wielu chłopskich rodzin, później przeprowadzających się do miast, by tam
brać czynny udział w handlu.
•
"Co się tyczy kraju Polska, […] to kraj o pięknej ziemi, urodzajny,
obfitujący w źródła i w rzeki, o ciągnących się bez przerwy
prowincjach i dużych miastach, bogaty we wsie i domostwa [...].Do
miast jego należą: Kraków, Gniezno, Wrocław, Sieradz, Łęczyca,
Sanok. [...] Co się tyczy miasta Krakowa, miasta Gniezna i reszty
miast polskich, są to miejscowości o blisko siebie stojących
budowlach […]; zbliżają się do siebie swą wielkością, a opisy ich i
wygląd są identyczne.”

Polska i kraje sąsiednie w świetle „Księgi Rogera” geografa arabskiego z XII

w. Al Indrisi`ego,
 LOKALIZACJA:
Kariera miasta w średniowieczu prawie
w całości zależała od jego położenia.
Jeśli znajdowało się przy odpowiednio
ważnym szlaku handlowym, a do tego
oferowało własne produkty lub złoża
naturalne, bogaciło się. Wtedy zaś
populacja rosła, ponieważ prężny
ośrodek przyciągał kupców,
rzemieślników i innych pracowników,
nie mówiąc o rzezimieszkach czy
żebrakach.
Przez terytoria Polski biegło kilka ważnych szlaków.
Pierwszy łączył Niemcy z Morzem Czarnym, a na jego
trasie znajdowały się Wrocław, Kraków i Lwów. Drugi
biegł od Bałtyku przez Gdańsk i Toruń na Węgry i do
Konstantynopola. Krzyżowały się pod Wawelem.
Składniki rynku:
• Ratusz - siedziba władz miasta/ miejsce posiedzeń rady
• Kościół parafialny (fara)
• Dom wagi miejskiej - kupcy mogli tam sprawdzić ciężar sprzedawanych towarów, a kupujący, czy
kupiony towar został uczciwie zważony lub zmierzony.
• Kamienice - mieszkania dla najbogatszych obywateli
• Sukiennice - znajdowały się w nich stoiska z różnymi towarami, a zwłaszcza z suknem (stąd
nazwa), czyli rodzajem wełnianej tkaniny.
• Klasztory zakonów miejskich- kościół mniejszy niż fara oraz klasztor zakonów jak Dominikanie i
Franciszkanie.
• Mury i baszty – Miasto mogło dostać przywilej murów, co oznacza, że nie wszystkie musiały je
mieć. Ponadto w murach stały baszty, których broniły cechy rzemieślnicze np.
Baszta Kuśmierska - Kuśmierzy
Baszta Pasmoniakorska – Pasmanteria

Początkowo Zamek był oddzielony od miasta, ale po buncie wójta Alberta połączona je ze sobą.
•
• Większość miast średniowiecznych była lokowana na prawie magdeburskim, które
określało wszystkie prawa i przywileje oraz obowiązki dla ludności nowopowstającego
państwa.
• Koncepcja logicznego rozkładu miasta

§ Forma kwadratu
§ Każda strona posiada po 3 ulice
§ Co druga ulica prowadzi do Bramy Miejskiej
• Różnice w Krakowie:
§ Kościół Mariacki stoi pod kątem
§ Kościół św. Wojciecha stoi jak mu się żywnie podoba
§ Ulica Grodzka lekko zakręca.
 Trójmiasto

Kraków wybiło się ponad dwa sąsiadujące miasta – satelity – Kleparz od strony północnej oraz Kazimierz
od wschodu.
 Organizacja władzy w mieście
• Społeczność miejska funkcjonowała zgodnie z zasadami
prawa, które nadawano średniowiecznym miastom.
Mieszkańcy wybierali władze miejskie.
•
• Była to rada miejska z burmistrzem na czele oraz ława
sądowa.
•
• Członkowie rady, nazywani rajcami, decydowali o
najważniejszych dla miasta sprawach: ustalali prawa i
wysokość podatków, stanowili o sprawach handlu.
Miasto, w którym powstała rada nazywano komuną, a
mieszczan „obywatelami”
•
• Burmistrz był najważniejszym urzędnikiem w mieście.
Pilnował, by miejskie prawa były przestrzegane.
•
• Miejscy ławnicy sądzili przestępców schwytanych w
mieście. Te organy władzy miejskiej nazywamy
samorządowymi.
• To mieszczanie sami decydowali o losie swoim i swojego
miasta.
 Podział klasowy społeczeństwa
Ze względu na zawód, stan majątkowy i pochodzenie rodzinne,
społeczeństwo dzieliło się na 3 różne klasy:
Patrycjuszee Pospólstwo Plebs
, m
Moda kiedyś i
dziś

24
 Rodzaje zawodów w średniowieczu

• Patrycjusze otrzymywali wysokiej jakości (jak na

tamte czasy) wykształcenie, co powodowało, że
najczęściej zajmowali urzędy na dworach.
• W przypadku plebsu, uprawiali oni najczęściej
ziemię i opiekowali się zwierzętami.
• Natomiast pospólstwo miało bardzo szeroki wybór
zawodu od cyrulika, przez kuśnierza i kowala, do
snycerza. Zakładali oni specjalne organizacje
zwane cechami (regulowały one praktycznie cały
handel wyrobami z warsztatów)

25
 Dwie twarze handlu w średniowiecznej Europie

Skutkami rozkwitającego handlu były:

- Upowszechnienie pisma i podstawowej
matematyki
- Wzrost znaczenia politycznego niektórych miast i
państw
- Napływ towarów z odległych państw (np.
jedwabiu z Chin)
- Powstanie różnorakich gildii
- Nawiązanie sojuszy między konkretnymi
miastami i państwami
- Rozwój banków
- Wzrost przestępczości

26
 Jarmarki, czym były i dlaczego były tak ważne?
Można powiedzieć, że były to regularne targi, zbierające kupców z
całego świata. Handlowano tam suknem, skórą, najróżniejszymi
futrami, egzotycznymi przyprawami, barwnikami do tkanin oraz
wieloma innymi towarami. Mimo, że od tego czasu upłynęło tyle
lat, nadal często można znaleźć miejsca tego typu.

27