Gospodarka Rzeczpospolitej obojga Narodów - podręcznik

str.86
Do końca XVIII wieku szlachta w Polsce cieszyła się licznymi przywilejami, m.in. wyłącznego
prawa własności ziemskiej, wolności od podatków z ziem folwarcznych, wolności od ceł
przywozowych za towary nabyte za granicą na własny użytek, prawa do nabywania po niskiej
cenie soli. Głównym źródłem utrzymania były folwarki ziemskie (pańszczyźniane).

Przyłączenie Gdańska i opanowanie całego biegu Wisły wpłynęło decydująco na model

gospodarki Rzeczypospolitej, choć dotyczyły głównie Mazowsza i Kujaw, w mniejszym
stopniu Małopolski i ziem nadbużańskich. Związanie polskiej gospodarki z eksportem przede
wszystkim zboża i drewna, wpłynęło na wykształcenie się folwarku i spadek znaczenia miast
w dorzeczu Wisły, które zostały wykluczone z wymiany towarowej przez Gdańsk .
System folwarczno-pańszczyźniany, oparty był na wykorzystaniu pracy
odrobkowej przypisanych do ziemi chłopów. Typowa szlachecka posiadłość ziemska
zawierała wielkopowierzchniowy folwark, w którym uprawiano przede wszystkim
przeznaczone na eksport zboże. System ten dobrze prosperował u zarania państwa, w
okresie doskonałej koniunktury w handlu zbożem, ale pod koniec XVII wieku wraz ze
spadkiem cen towarów rolnych sytuacja zaczęła się pogarszać. Straty były coraz większe, a
szlachta starała się je rekompensować poprzez zwiększanie
obciążenia pańszczyźnianego chłopów. Doprowadziło to do powszechnego w tym okresie
w Europie Środkowej procesu refeudalizacji.
Rzeczpospolita była największym producentem zboża w Europie, przy tym jednak większość
plonów trafiała na rynek wewnętrzny. Szacowane roczne spożycie zboża
w Koronie i Prusach wynosiło 113 000 ton (226 000 łasztów). Produkcja wynosiła w XVII
wieku około 120 000 ton rocznie, z czego 6% eksportowano, 19% przypadało na ludność
miejską, natomiast reszta na mieszkańców wsi. Eksport zaspokajał około 2%
zapotrzebowania Europy Zachodniej i zapewniał wyżywienie około 750 000 osób, ale ziarno
importowane stanowiło tam margines zaopatrzenia, którego brak wywoływał
natychmiast głód. Znaczenie handlu zbożem rosło jeszcze bardziej w latach nieurodzaju (np.
lata 90. XVI wieku i 20. XVII), kiedy kraje południowej Europy zmuszone były do
jego importu na masową skalę.
Zboże eksportowano przede wszystkim drogą wodną. Wpierw rzekami do Gdańska, a
następnie morzem do portów innych państw Europy. Żegluga możliwa była
na Wiśle, Pilicy, Bugu, Sanie, Nidzie, Wieprzu i Niemnie. Oprócz Gdańska skupiającego 80%
handlu korzystano także z pośrednictwa innych portów, przede wszystkim Rygi, Elbląga i
leżącego poza granicami Rzeczypospolitej Szczecina. Transportem morskim zajmowali się
głównie armatorzy holenderscy i flandryjscy, a do głównych portów docelowych
należały Antwerpia i Amsterdam. Na okręty gdańskie przypadało do 10% przewożonego
towaru.
Choć sprzedaż zboża decydowała o obliczu polskiej gospodarki, to jednak w rzeczywistości
miała ona znikomy, 9-procentowy, udział w polskim eksporcie [40]. Na Ukrainie, oprócz zboża,
rozwijała się hodowla. Region puszcz litewsko-ruskich eksportował przede wszystkim towary
leśne (wosk, futra itd.), w dorzeczach Dźwiny i Niemna rozwinął się handel i produkcja lnu,
konopi, ziarna oraz popiołu. Na południu Rzeczypospolitej, od Podola, poprzez Małopolskę
do Śląska, i dalej w głąb Niemiec, przebiegał szlak, którym przepędzano bydło, jego odnoga
odchodziła w kierunku Mazowsza, do Prus. Wielkopolska w mniejszym stopniu niż okoliczne
ziemie handlowała z Gdańskiem, bliskie kontakty handlowe łączyły ją ze Śląskiem i ze
Szczecinem, do którego towar spławiano Wartą i Odrą.
Wielkopolska była też jednym z nielicznych polskich regionów z dobrze rozwiniętym
przemysłem tkackim, gospodarka przemysłowa rozwijała się także w Gdańsku, Prusach
 Królewskich i w Małopolsce, w regionie Biecza i Tarnowa. Ważnym ośrodkiem
metalurgicznym było Zagłębie Staropolskie, które rozwijało się także na granicy ze Śląskiem,
m.in. w Samsonowie. Duża rolę odgrywało także kopalnictwo soli, srebra i ołowiu. Na
przełomie XVI i XVII wieku przez komory celne Rzeczypospolitej przewożono ok. 300
różnych towarów.
Rzeczpospolita importowała przyprawy, dobra luksusowe, ubiory, ryby, alkohol i produkty
przemysłowe takie jak stal czy narzędzia. Początkowo bilans handlowy państwa był dodatni,
ale w efekcie upadku miast i zniesienia ograniczeń importu towarów przez szlachtę w
początkach XVII wieku stał się ujemny.
Wraz z wielkimi odkryciami geograficznymi na znaczeniu straciły tradycyjne połączenia
handlowe przecinające Rzeczpospolitą, takie jak bursztynowy szlak. Mimo to państwo
pozostało ważnym łącznikiem pomiędzy krajami bliskiego wschodu i Europą Zachodnią.
Przykładowo pochodzące z Persji kobierce na zachodzie nazywano mylnie „polskimi”,
ponieważ to właśnie z Korony były one sprowadzane.
Pojęcia które należy znać – folwark, dualizm gospodarczy, poddaństwo chłopów, pańszczyzna