‫فهرست مطالب‬

‫طرح تحقیق‬

‫صفحات‬ ‫عناوین‬

‫‪ -1‬بیان مسئله ‪4 ...........................................................................................................................................‬‬

‫‪ -2‬اهمیت و ضرورت تحقیق‪4 ......................................................................................................................‬‬

‫‪ -3‬اهداف تحقیق ‪4 ......................................................................................................................................‬‬

‫‪ -4‬سواالت تحقیق ‪4 ....................................................................................................................................‬‬

‫‪ -5‬فرضیه های تحقیق ‪5 ...............................................................................................................................‬‬

‫‪ -6‬روش تحقیق‪5 ........................................................................................................................................‬‬

‫‪ -7‬ساختار تحقیق ‪5 .....................................................................................................................................‬‬

‫مقدمه ‪7 ...................................................................................................................................‬‬

‫فصل اول‬

‫مفاهیم و کلیات‬
‫مبحث اول‪ -‬تعاریف و مفاهیم ‪9....................................................................................................................‬‬

‫گفتار اول‪ -‬مفاهیم ‪9 ....................................................................................................................‬‬

‫گفتار دوم‪ -‬کلیات ‪13 ..................................................................................................................‬‬

‫گفتار سوم‪ -‬مبانی حقوق سیاسی شهروندی در افغانستان ‪24 ...................................................................‬‬

‫فصل دوم‬
‫مؤلفه های حقوق و آزادی های سیاسی شهروندی در سیستم حقوقی افغانستان‬
‫مبحث اول‪ -‬مؤلفه های حقوق و آزادی های سیاسی شهروندی در سیستم حقوقی افغانستان ‪27 ............................‬‬

‫گفتار اول‪ -‬آزادی تشکیل احزاب ‪28 ...............................................................................................‬‬

‫گفتار دوم‪ -‬تضمینات آزادی احزاب‪30 ............................................................................................‬‬

‫مبحث دوم‪ -‬اعالم موجودیت و تقاضای ثبت احزاب ‪32 ..................................................................................‬‬

‫‪1‬‬
‫گفتار اول‪ -‬برسی و ثبت احزاب ‪32 .................................................................................................‬‬

‫گفتار دوم‪ -‬نقد نظارت بر تشکیل احزاب ‪33 ......................................................................................‬‬

‫گفتار سوم‪ -‬محدودیت های حاکم بر آزادی احزاب ‪34 .........................................................................‬‬

‫گفتار چهارم‪ -‬محدودیت اهداف با نظارت قبلی ‪34 ..............................................................................‬‬

‫گفتار پنجم‪ -‬محدودیت عملکردها با نظارت بعدی ‪35 ..........................................................................‬‬

‫گفتار ششم‪ -‬محدودیت های قانونی ‪35 ............................................................................................‬‬

‫فصل سوم‬

‫آزادی تشکیل اجتماعات و تظاهرات‬

‫مبحث اول‪ -‬بیان آزادی تشکیل اجتماعات و تظاهرات ‪37 ................................................................................‬‬

‫گفتار اول‪ -‬مبانی و مفهوم اجتماعات و تظاهرات ‪37 .............................................................................‬‬

‫گفتار دوم‪ -‬مبانی اجتماعات و تظاهرات ‪37 .......................................................................................‬‬

‫گفتار سوم‪ -‬مفهوم حقوقی اجتماعات و تظاهرات ‪38 ............................................................................‬‬

‫مبحث دوم‪ -‬اصل آزادی اجتماعات درحقوق داخلی ‪39 ..................................................................................‬‬

‫گفتار اول‪ -‬محدودیت ها وشرایط آزادی اجتماعات و تظاهرات ‪39 ...........................................................‬‬

‫گفتار دوم‪ -‬اجتماعات و تظاهرات بدون حمل سالح(مسالمت آمیز) ‪39 ......................................................‬‬

‫مبحث سوم‪ -‬حقوق و آزادی های افراد در اداره امور کشور ‪42 .........................................................................‬‬

‫گفتار اول‪ -‬دموکراسی و مشارکت مردم در اداره امور عمومی ‪42 ............................................................‬‬

‫گفتار دوم‪ -‬گثرت گرایی و تعدد اندیشه و حزب ‪44 .............................................................................‬‬

‫گفتار سوم‪ -‬تصمیم اکثریت و حقوق اقلیت ‪45 ..................................................................................‬‬

‫گفتار جهارم‪ -‬تناوب قدرت ‪45....................................................................................................................................‬‬

‫گفتار پنجم‪ -‬حاکمیت قانون ‪46 ......................................................................................................‬‬

‫گفتار ششم‪ -‬حقانیت و مشروعیت قانون‪47 .......................................................................................‬‬

‫گفتار هفتم‪ -‬کلیت و غیر شخصی بودن قانون ‪47 .................................................................................‬‬

‫نتیجه گیری ‪49 ..........................................................................................................................‬‬

‫‪2‬‬
‫پیشنهادات ‪51 ...........................................................................................................................‬‬

‫منابع و مأخذ ‪52 ........................................................................................................................‬‬

‫‪3‬‬
 ‫طرح تحقیق‬
‫‪ -1‬بیان مسئله‬
‫حقوق سیاسی شهروندی شامل مؤلفه های چون حق حاکمیت سیاسی‪ ،‬حق اشتراک در انتخابات‪ ،‬حق رأی‪،‬‬
‫انتخاب کردن رئیس جمهور و نمایندگان مجلس وحق انتخاب شدن‪ ،‬آزادی احزاب سیاسی‪ ،‬آزادی اجتماعات‪،‬‬
‫آزادی بیان‪ ،‬آزادی تظاهرات و نظارت به عملکرد دولت از جانب مجلس و ملت‪ ،‬جهت گیری افکار عمومی‬
‫و تأثیر گزاری آن بر سیاست های دولت و می باشد‪.‬‬

‫‪ -2‬اهمیت و ضرورت تحقیق‬

‫با توجه به نکات فوق در افغانستان ضروری است؛ تا دقیقاً مبنا‪ ،‬قلمرو‪ ،‬اهمیت و مؤلفه های حقوق سیاسی‬
‫شهروندی مورد تحقیق و تفحص قرار گیرد‪ ،‬تا باشد که مشکالت و چالش ها و محدودیت های که امروز در‬
‫افغانستان مطرح است روشن گردد‪ .‬بناً ضرورت است تا مبنا‪ ،‬اهمیت و مؤلفه های آن به صورت دقیق بحث‬
‫و برسی گردد‪.‬‬

‫‪ -3‬اهداف تحقیق‬
‫اهداف تحقیق عامل اصلی در انجام یک تحقیق است‪ .‬این تحقیق نیز دارای اهداف میباشد که ذیالً به آنها‬
‫اشاره می شود‪.‬‬

‫‪ -4‬سواالت تحقیق‬
‫‪ -‬سوال اصلی‬

‫‪ )1‬فرق میان حقوق سیاسی و شهروندی چیست؟‬

‫‪-‬سواالت فرعی‬

‫‪ )1‬تفاوت میان حقوق بشری و حقوق شهروندی را بیان کنید؟‬

‫‪ )2‬چگونه احزاب تشکیل می گردد؟‬

‫‪ )3‬آیا احزاب مدافع حقوق سیاسی و شهروندی بوده می تواند؟‬

‫‪4‬‬
 ‫‪ -5‬فرضیه های تحقیق‬
‫‪ -‬فرضیه های اصلی‬

‫فرضیه اول‪ :‬بنظر می رسد؛ حقوق سیاسی شهروندی مجموعه امتیازات مربوط به شهروندان و نیز مجموعه‬
‫قواعد که بر موقعیت آنها در جامعه حکومت می کند است‪.‬‬

‫فرضیه دوم‪ :‬امکان دارد؛ شهروند عضو جامعه سیاسی باشد که دارای حقوق وظایف مرتبط با این عضویت‬
‫است‪ .‬شهروند‪ ،‬از وجود پیوند متقابل میان فرد و جامعه سیاسی حکایت می کند‪.‬‬

‫‪-‬فرضیه های فرعی‬

‫فرضیه اول‪ :‬گمان می رود؛ که شهروند از سه بعد اصلی تشکیل شده است‪ .‬اول اینکه شهروندی به مثابه‬
‫وضعیت قانونی است که برای آن حقوق اجتماعی‪ ،‬سیاسی و شهری خاص تعریف شده‪.‬‬

‫فرضیه دوم‪ :‬به نظر می رسد؛ که شهروند انسان است که حق دارد طبق قانون آزادانه عمل کند و در عین حال‬
‫حمایت قانون را داشته باشد‪.‬‬

‫‪ -6‬روش تحقیق‬
‫روش گرد آوری اثر حاضر با شیوه توصیفی و تحلیلی به انجام رسیده است و برای تطبیق مطالب از کتب‬
‫مختلف و تحقیقات بنیادین گذشته گان و ترجمه متون کتب مرتبط به بحث استفاده شده است‪.‬‬

‫‪ -7‬ساختار تحقیق‬
‫پژوهش حاضر در رابطه به حقوق سیاسی شهروندی در افغانستان طی سه فصل تنیجه گیری تدوین و تنظیم‬
‫گردیده است‪ ،‬فصل اول شامل مفاهیم و کلیات می گردد که از تعریف حقوق‪ ،‬شهروند‪ ،‬حقوق شهروندی‪،‬‬
‫حقوق سیاسی‪ ،‬پیشنه تاریخی حقوق سیاسی شهروندی در افغانستان و تفاوت حقوق اسیاسی شهروندی با‬
‫حقوق بشر با ذکر چالش های حقوق سیاسی شهروندی در افغانستان و همچان مبانی حقوق سیاسی نیز مورد‬
‫بحث قرار گرفته است و در فصل دوم مولفة های حقوق سیاسی شهروندی در افغانستان را با استفاده از مواد‬
‫قانون اساسی افغانستان انجام دادیم که آزادی های گروهی‪ ،‬آزادی تشکیل احزاب و مبانی فکری و زمینه های‬
‫آزادی احزاب و تضمینات آزادی احزاب و همچنان در رابطه به چگونگی اعالم موجودیت و تقاضای ثبت‬
‫آن و نقد نظارت به تشکیل احزاب و نیز آزادی تشکیل اجتماعات و تظاهرات و نظارت بر آن‪ ،‬آزادی مشارکت‬
‫شهروندان در امور سیاسی کشور از جمله حق انتخاب کردن و انتخاب شدن و آزادی بیان که از جمله مؤلفة‬

‫‪5‬‬
‫های حقوق سیاسی شهروندی می باشند‪ .‬با تمامی زیر شاخه های آن ها مورد بحث قرار گرفته و در اخیر‬
‫تنیجه گیری نهایی نمودیم‪.‬‬

‫‪6‬‬
 ‫مقدمه‬
‫بنام خداوند بخشاینده مهربان‪.‬‬

‫حقوق سیاسی شهروندی مجموعه امتیازات مربوط به شهروندان و نیز مجموعه قواعد که بر موقعیت آنها در‬
‫جامعه حکومت می کند است‪ .‬حقوق شهروندی‪ ،‬به معنی برخورداری از تمام حقوق یک سان است که‬
‫شهروندان نظام حقوق عمومی از آن برخوردار اند‪ .‬حقوق شهروندی دارای اجزای متفاوت است‪ ،‬که هر یک‬
‫از این عناصر و مؤلفه های به خصوص خود را دارد‪ ،‬که از آن جمله می توان از حقوق سیاسی شهروندی نام‬
‫برد‪.‬‬

‫تاریخ گواه این است که به استثنا از یونان باستان که در یک محدوده ای‪ ،‬حقوق سیاسی شهروندی وجود‬
‫داشت در جوامع گذشته به دلیل نظام های متفاوت شاهی و امپراطوری اعضای جامعه از حقوق سیاسی‬
‫شهروندی برخوردار نب ودند تا اینکه انقالب های بزرگ امریکا‪ ،‬فرانسه‪ ،‬و اروپا زمینه ساز برای ظهور دولت‬
‫ملی شد‪ .‬از این زمان بود که حقوق شهروندی به خصوص در بعد سیاسی از اهمیت خاص برخوردار شد‪.‬‬

‫افغانستان نیز مجزای از جوامع گذشته نبوده نظام شاهی و امارت مانع بود که این ملت تشکیل دهنده نظام‬
‫عمومی باشد و حق حاکمیت از آن مردم ملت باشد‪ .‬خوشبختانه با تصویب قانون اساسی ‪ 1382‬حقوق سیاسی‬
‫شهروندی در افغانستان مطرح شد که ماده چهارم قانون اساسی اشاره به این مطلب دارد‪ " .‬حاکمیت ملی در‬
‫افغانستان به ملت تعلق دارد که به طور مستقیم یا توسط نمایندگان خود آن را اِعمال می کند‪...‬‬

‫حال که حقوق سیاسی شهروندی در قانون اساسی افغانستان پذیرفته شده است‪ ،‬باید دانست که حقوق سیاسی‬
‫شهروندی چیست؟ اهمیت آن چیست؟ مؤلفه های آن کدام ها اند؟ مشکالت‪ ،‬محدودیت ها و چالش های‬
‫فرا راه حقوق سیاسی شهروندی کیست؟‬

‫حقوق سیاسی شهروندی شامل مؤلفه های چون حق حاکمیت سیاسی‪ ،‬حق اشتراک در انتخابات‪ ،‬حق رأی‪،‬‬
‫انتخاب کردن رئیس جمهور و نمایندگان مجلس وحق انتخاب شدن‪ ،‬آزادی احزاب سیاسی‪ ،‬آزادی اجتماعات‪،‬‬
‫آزادی بیان‪ ،‬آزادی تظ اهرات و نظارت به عملکرد دولت از جانب مجلس و ملت‪ ،‬جهت گیری افکار عمومی‬
‫و تأثیر گزاری آن بر سیاست های دولت و می باشد‪.‬‬

‫به نظر می رسد در افغانستان ادبیات متفاوت و جدا ناپذیر و محدودیت های مانند شکاف و تعارض گروهی‪،‬‬
‫استبداد و خود کامگی‪ ،‬فساد سیاسی‪ ،‬اداری و مالی‪ ،‬دخالت بیگانگان‪ ،‬عرف‪ ،‬آداب و رسوم نادرست ملی و‬

‫‪7‬‬
‫محلی‪ ،‬بی سوادی‪ ،‬قوم پرستی‪ ،‬سَمت گرائی‪ ،‬تعصبات زبانی و مذهبی و غیره از بزرکترین چالش های فرا‬
‫راه حقوق سیاسی شهروندی است‪ ،‬و تأثیر جدی روی این مقوله گذاشته است مرزهای ترسیم شده قومی‪،‬‬
‫زبانی ملیتی‪ ،‬با بلند رفتن سطح آگاهی سواد و فرهنگ مردم از میان برداشته می شود‪ ،‬و با تحکیم قانون و کار‬
‫گذار ضمانت اجرای آن با دقت الزم مؤثر واقع می شود‪.‬‬

‫بناً تحقیق حاضر مؤلفه ها‪ ،‬محدودیت ها‪ ،‬چالش ها و مشکالت فرا راه حقوق سیاسی شهروندی را مورد‬
‫بحث و برسی قرار داده و راه حل های آنرا مورد بحث قرار داده و راه کار های برای بهبود و تأمین حقوق‬
‫سیاسی شهروندی در افغانستان ارایه خواهد داد‪.‬‬

‫‪8‬‬
 ‫فصل اول‬
‫مفاهیم و کلیات‬

‫مبحث اول‪ -‬تعاریف و مفاهیم‬

‫طوریکه روشن است در اولین فصل هر تحقیق و ادبیات و اهمیت آن بحث می گردد و در پژوهش حاضر‬
‫در این فصل مفاهیم و کلیات مورد بحث قرار گرفته است که اوالً از تعریف حقوق شهروندی‪ ،‬تعریف لغوی‬
‫و اصطالحی از شهروند همچنان شهروندی تعریف شده و بعد تعریف حقوق سیاسی شهروندی را به ترتیب‬
‫آورده ایم و همچنان اهمیت حقوق سیاسی شهروندی را آورده و از تحول مفهوم حقوق سیاسی شهروندی‬
‫بحث صورت گرفته است همچنان از پیشینه تاریخی حقوق سیاسی شهروندی در افغانستان در ادوار تاریخی‬
‫الی مطرح شدن آن در قانون اساسی ‪ 1382‬در افغانستان با چالش های که فرا راه حقوق سیاسی شهروندی‬
‫در افغانستان است بحث گردیده و بعد از مبانی حقوق سیاسی شهروندی در افغانستان بحث کردیم‪.‬‬

‫گفتار اول‪ -‬مفاهیم‬

‫در اینجا حقوق سیاسی شهروندی را با تاریخچه‪ ،‬مفهوم و مبانی آن باید بشناسیم و سپس اهمیت آنرا بیان‬
‫کنیم‪ .‬آنچه در این تحقیق می آید بیشتر حالت گزارش تحلیل اساتید و نویسندگان در امور حقوق سیاسی‬
‫شهروندی است و سپس نظر مختار بیان خواهد شد‪ .‬ترتیب انتخابی برای طرح مباحث در این پژوهش بدین‬
‫گونه است که برای شناخت هر چیز ابتدا باید تاریخچه آنرا دانست ( تاریخ بحث ) و با خاستگاه و چرائی‬
‫طرح و مبانی آن آشنا شد که برای آن موضوع مطرح شده اند ( فلسفه بحث ) و بدین ترتیب ابتدا تاریخچه‬
‫حقوق سیاسی شهروندی بحث شده و سپس به ذکر مبانی آن می پردازیم‪.‬‬

‫در قسمت تعریف حقوق سیاسی شهروندی تعاریف متعدد از دانشمندان مختلف وجود دارد که در اینجا‬
‫معانی لغوی آنرا از ریشه و اژه شهروندی برسی نموده و از تعریف شهروندی بحث نموده‪ ،‬و مفهوم و اهمیت‬
‫‪1‬‬
‫حقوق سیاسی شهروندی را دقیق مورد برسی قرار می دهیم‪.‬‬

‫‪ - 1‬فاطمه‪ ،‬فهیمی‪ ،‬حقوق شهروندی غیر مسلمانان‪ ،‬سال‪ )1393( ،‬ص‪24 ،‬‬
‫‪9‬‬
 ‫الف‪ -‬معانی لغوی‬

‫‪ -1‬حقوق از نظر لغت جمع حق است و آن اختیارات‪ ،‬توانایی هائی است که به موجب قانون شرع‪ ،‬عرف و‬
‫قراردادی برای انسانها لحاظ شده است‪ 1.‬و در اصطالح‪ ،‬اصول و قواعد و مقرراتی است که روابط انسانها را‬
‫باهم در حقوق خصوصی و روابط فرمان روایان و فرمانبران را در حقوق عمومی و اساسی تنظیم می کند و‬
‫در واقع مجموعه حقوق است که افراد به اعتبار موقعیت شهروندی خود را دارا می شوند و نیز اطالق عام‬
‫است بر مجموعه امتیازات مربوط به شهروندان و مجموعه قواعد که بر موقعیت آنان در جامعه حکومت می‬
‫کند و دارنده این حقوق یعنی شهروندی‪ ،‬به افرادی که در جامعه زندگی می کنند‪ ،‬اطالق می شود‪ .‬به عبارت‬
‫دیگر مجموعه حقوق و امتیازات که به شهروندان یک کشور با لحاظ کردن دو اصل کرامت انسانی و منع‬
‫تبعیض‪ ،‬برای فراهم سازی زمینه رشد شخصیت فردی و اجتماعی شهروندان در نظام حقوقی هر کشور تعلق‬
‫می گردد‪ ،‬حقوق شهروندی نام دارد و شهروندی به کسی اطالق می شود که تحت الحمایه حکومتی باشد و‬
‫قوانین و حقوق آن جامعه را به تمام معنی قبول داشته باشد و در واقع دولت بخش از آن جامعه به حساب‬
‫‪2‬‬
‫می آید‪.‬‬

‫‪ -2‬مفهوم لغوی شهروندی‪« :‬شهروند» در لغت نامه دهخدا این گونه تعریف شده است‪« .‬اهل یک شهروند یا‬
‫یک کشور‪ » ...‬موجود در این واژه‪ ،‬در گذشته بند است؛ در اثر گذشت زمان این بند تبدیل به وند شده است‬
‫و معادل انگلیسی شهروند‪ ،‬کلمه (‪ )Citizen‬می باشد‪.‬‬

‫ب‪ -‬مفهوم اصطالحی شهروند‬

‫در اصطالح شهروند عضو جامعه سیاسی است که دارای حقوق وظایف مرتبط با این عضویت است‪ .‬شهروند‪،‬‬
‫از وجود پیوند متقابل میان فرد و جامعه سیاسی حکایت می کند‪ .‬البته باید توجه کرد که برخی الزامات این‬
‫واژه در غیر شهر‪ ،‬کمتر معنا پیدا می کند؛ زیرا بیشتر‪ ،‬شهرها محل ظهور روابط پیچیده سیاسی‪،‬اقتصادی‪،‬‬
‫حقوقی‪ ،‬و فرهنگی هستند‪ .‬البته این سخن بدان معنا نیست که روستایی یان یا افرادی که در غیر شهر زندگی‬
‫می کنند‪ ،‬شهرمند محسوب نمی شوند‪ ،‬بلکه از باب تغلیب‪ ،‬به همه افراد یک سر زمین یا کشور شهروند گفته‬
‫می شود‪ .‬در واقع شهروند‪ ،‬فردی است که در ساختار اجتماعی‪ ،‬سیاسی‪ ،‬فرهنگی و اقتصادی جامعه حضور‬

‫‪ - 1‬حسن‪ ،‬عمید‪ ،‬فرهنگ فارسی عمید‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.779 ،‬‬

‫‪ -2‬قاسم علی‪ ،‬صداقت‪ ،‬راهکارهای تضمین حقوق شهروندی در فقه اسالمی و قوانین افغانستان‪ ،‬سال (‪ )1391‬ص‪.42 ،‬‬
‫‪10‬‬
‫داشته و در تصمیم سازی‪ ،‬تصمیم گیری و شکل دهی آن به صورت مستقیم و غیر مستقیم مؤثر است خالصه‬
‫‪1‬‬
‫در یک کالم شهروند بر عضویت یک فرد در جامعة سیاسی داللت دارد‪.‬‬

‫‪ -‬شهروندی‪ -‬شهروندی (که «یای» نسبت در آن وجود دارد) بیانگر موقعیت و حالت انسانی است که بر‬
‫اساس آن باید از حقوق و مزایای برخوردار شود و تکالیفی نیز بر عهده گیرد‪ ،‬هر چند در دولت شهر نباشد؛‬
‫یعنی ساکن کشور نباشد‪ .‬بنابرین‪ ،‬شهروند وضعیتِ است که افراد عضو یک جامعه ملی اعطاء می شود و‬
‫حقوق شهروندی‪ ،‬حقوق است که از آن ناشی می شود و مشارکت در این دارایی عمومی را آسان می کند‪.‬‬
‫به عبارت دیگر‪ ،‬مفهوم جغرافیایی شهروندی که اکنون معیار متداول شده است‪ ،‬مزایا و مسؤولیت های خاص‬
‫را به عنوان «شهروندی» برای کسانیکه در سر زمین متولد شده باشند یا بطور دایم در آن (زندگی می کنند یا‬
‫بر اساس دیگر قوانین تابعیت کشور در آیند‪ -‬به رسمیت می شناسد‪ .‬شهروندی‪ ،‬هویت جدید به فرد می‬
‫بخشد که خارج از هویت فردی‪ ،‬خاندانی‪ ،‬قومی‪ ،‬خونی‪ ،‬تباری و شغلی است‪ .‬پس شهروند به وضع رابطه‬
‫موجود میان یک شخص طبیعی و یک جامعة سیاسی به نام دولت کشور کفته می شود که بر اساس آن اولی‪،‬‬
‫ملزم وفاداری و دومی‪ ،‬موظف به حمایت است‪ .‬در واقع ویژگی اساسی که شهروندی را از تابعیت صرف‬
‫جدا می کند‪ ،‬وجود یک اخالق مشارکت و حقوق و مزایای شهروندی است‪ .‬شهروندی‪ ،‬نه تنها موقعیتی‬
‫منفعالنه و اثر گذار است‪ .‬در یک نگاه کالن شهروندی بیانگر وجود رابطة خاص میان جامعه سیاسی و عضو‬
‫آن است که بر اساس آن‪ ،‬فرد دارای حقوق و تکالیفی خواهد بود‪ .‬پس شهروندی بر عضویت‪ ،‬و شهروندی‬
‫بر آن حالتی که از این وضعیت ناشی می شود داللت دارند‪.‬‬

‫ج‪ -‬تعریف حقوق سیاسی شهروندی‬

‫‪ -1‬حقوق سیاسی شهروندی‪ ،‬مجموعه حقوق است که برای اتباع یک کشور در رابطه با مؤسستات عمومی؛‬
‫مانند حقوق اساسی‪ ،‬حق استخدام شدن‪ ،‬حق انتخاب کردن و انتخاب شدن‪ ،‬حق اشتغال به مشاغل سیاسی‪،‬‬
‫آزادی بیان‪ ،‬آزادی احزاب سیاسی‪ ،‬آزادی اجتماعات و تظاهرات مفهوم می یابد‪ .‬حقوق شهروندی مفهوم‬
‫نسبتاً وسیعی است که شامل حقوق سیاسی و غیره سیاسی می باشد‪ .‬ارزش ذاتی این مقوله تا جایی است که‬
‫آنرا در شمار مباحث محوری حقوق معاصر قرار داده است‪ .‬بحث حقوق سیاسی شهروندی و حقوق بشر در‬
‫اعالمیه استقالل امریکا و اعالمیه حقوق بشر و شهرو ندان فرانسه پس از اعالن جمهوری این کشور بطور‬
‫منسجم مطرح شد و در پی جنگ جهانی دوم‪ ،‬اعالمیه جهانی حقوق بشر نیز اضافه گردید‪ .‬و تبعات آنها‬
‫اصالحات را در زمینه های آزادی های بیان‪ ،‬تابعیت و ‪ ...‬به همراه آورد‪ .‬اهمیت حقوق سیاسی شهروندی‬

‫‪ - 1‬سید محمد‪ ،‬هاشمی‪ ،‬حقوق بشر و آزادی های اساسی‪ ،‬ج‪ ،1‬سال (‪ )1379‬ص‪.194 ،‬‬
‫‪11‬‬
‫تاجایی است که رسیدن به یک حک ومت مردم ساالر و دموکرات مستلزم وجود جامعه است که مردم آن عالوه‬
‫بر بلوغ دموکراتیک به حقوق و تکالیف شهروندی خود واقف باشند یا به عبارت دیگر‪ ،‬حقوق سیاسی‬
‫شهروندی در کشور های اروپایی و امریکایی زیر مجموعة علوم سیاسی قرار میگیرد و بیشتر ناظر به حقوق‬
‫مشارکت شهرو ندان در اداره امور کشور است و ابعاد متفاوت آن را در بر می گیرد‪ .‬از این رو‪ ،‬به حقوق‬
‫سیاسی و حقوق عمومی (به معنای اخص) نزدیک می شود‪ ،‬و حقوق سیاسی گونه دوم حقوق شهروندی‬
‫است‪ .‬حقوق سیاسی شهروندی حقوقِ است که به موجب‪ ،‬آن شخص دارنده‪ ،‬حق می تواند در حاکمیت ملی‬
‫خود شرکت کند‪ .‬مهترین حقوق سیاسی عبارتند از‪ :‬حق حاکمیت‪ ،‬حق شرکت در انتخابات‪ ،‬حق انتخاب‬
‫شدن در مشاغل سیاسی‪ ،‬آزادی بیان‪ ،‬آزادی احزاب و عضویت در احزاب سیاسی‪ ،‬آزادی اجتماعات و‬
‫‪1‬‬
‫تظاهرات‪ ،‬آزادی نظارت بر عملکرد دولت و امثال آنها‪.‬‬

‫‪ -2‬به مفهوم دیگر می توان گفت که مفهوم شهروندی از سه بعد و یا سه عنصر اصلی تشکیل شده است‪ .‬اول‬
‫اینکه شهروندی به مثابه وضعیت قانونی است که برای آن حقوق اجتماعی‪ ،‬سیاسی و شهری خاص تعریف‬
‫شده در اینجا شهروند انسان است که حق دارد طبق قانون آزادانه عمل کند و در عین حال حمایت قانون را‬
‫داشته باشد‪ .‬البته این به دان معنا نیست که شهروند در تدوین حقوق نقشِ دارد و یا اینکه حقوق بین شهروندان‬
‫باید یک دست باشد‪ .‬دوم اینکه شهروندان به عنوان نمایندگان سیاسی می توانند به شکل فعال در تشکیالت‬
‫سیاسی مشارکت داشته باشد‪ .‬سوم اینکه شهروند عضو از جامعه سیاسی است که این جامعه برای او هویت‬
‫‪2‬‬
‫مشخص تعریف می کند‪.‬‬

‫‪ -3‬حقوق سیاسی شهروندی یعنی اشخاص که صاحب حق حاکمیت اند و در پرتو این حق‪ ،‬چگونگی اداره‬
‫جامعه را از طریق قراردادی که به آن قانون اساسی گفته می شود‪ ،‬تعین می کنند و به موجب این قرارداد‪،‬‬
‫گروهی را از بین خود بر می گزینند و زمام اداره جامعه را برای مدتی معین به آنان می سپارند ارتباط بین دو‬
‫مفهوم " حق " و " شهروند " که هر دو از مفاهیم مدرن در ساخت اندیشه سیاسی و اجتماعی هستند‪ ،‬چالش‬
‫های زیادی را بر انگیخته چنانچه حقوق سیاسی شهروندی به مجموعه قوانین گفته می شود که در واقع تحت‬
‫عنوان کلی حقوق بشر به نیاز های مادی و معنوی نوع بشر معطوف است و به عقیده برخی حقوق سیاسی‬
‫شهروندی هر چند زیر مجموعه از حقوق کلی انسان محسوب می شود ولی به نوع حقوق عالیه انسان را در‬
‫بر می گیرد‪ .‬شهروندی بنابر تعریف ارائه شده شهروندی به اتباع یک کشور که حق حاکمیت خود را به دولت‬
‫منتخب خود واگذار کرده اند کفته می شود دارای حقوق است که دولت به معنای حاکمیت مؤظف به رعایت‬

‫‪ - 1‬آرزو‪ ،‬رضایی پور‪ ،‬حقوق شهروندی‪ ،‬چ‪ ،1‬سال (‪ )1385‬ص‪.264 ،‬‬

‫‪ -2‬الیاسی‪ ،‬محمد قاسم‪ ،‬حقوق بشر و آزادی های اساسی‪ ،‬چ‪ ،1‬سال (‪ )1394‬ص‪.70 ،‬‬
‫‪12‬‬
‫آن حقوق است و سرپیچی دولت از وظایف خود در برابر شهروندان‪ ،‬حقوق دیگر ملت که عزل حاکمان از‬
‫منصب حکومت را شامل می شود‪ ،‬زنده می کند‪.‬‬

‫گفتار دوم‪ -‬کلیات‬

‫در اینجا بر آنیم که اهمیت حقوق سیاسی شهروندی را با تحول مفهوم حقوق سیاسی و تفاوت آن با حقوق‬
‫بشر را مورد بحث قرار دهیم‪ ،‬و سپس تاریخچه و چالش های حقوق سیاسی شهروندی در افغانستان را بیان‬
‫‪1‬‬
‫داشته و در اخیر از مبنای آن در سیستم حقوقی افغانستان سخن گفتیم‪.‬‬
‫الف‪ -‬اهمیت حقوق سیاسی شهروندی‬
‫امروز بنابر دالیلِ‪ ،‬این اعقاد وجود دارد که شهروندی اهمیت خود را از دست داده است نظریه پردازان جهانی‬
‫شدن ادعا می کنند که فرایند جهانی سیاست و اقتصاد و بازیگران آن به طور فزاینده‪ ،‬پدید دولت ملت را‬
‫نادیده میگیرند و با این حساب‪ ،‬ت وانایی دولت‪ ،‬ملت در تضمین حقوق و اجراآت تعهدات مربوط به شهروند‬
‫ملی‪ ،‬مبهم و نامشخص خواهد بود‪ .‬به عالوه بسیاری از حقوق و تعهدات فردی در جوامع مرفه غربی پیش‬
‫ار آنکه به موقعیت شهروندی رسمی بستگی داشته باشد‪ ،‬وابسته به اقامتگاه قانونی است و این امر نیز از‬
‫اهمیت شهروندی ملی کاسته است‪ .‬همچنین امروز به جای شهروندی از مفاهیم همچو جهان وطنی‪ ،‬شهروند‬
‫جهانی و جهان وند سخن به میان می آید‪ .‬با این حالت واقعیت آن است که هنوز اهمیت موقعیت شهروندی‬
‫کاسته نشده یا تمامی اهمیت گذشته آن از بین نرفته است دلیل آنرا نیز در عوامل مختلف باید جستجو کرد‪.‬‬
‫برای‪ ،‬نمونه با وجود تبلیغ دوکتورین حقوق جهانی بشر‪ ،‬هنگام اداره امور سیاسی کشورها دیده می شود که‬
‫‪2‬‬
‫شهروندی هنوز اهمیت دارد‪ .‬این موضوع دو دلیل دارد‪.‬‬
‫اول) هرچند جهانی شدن برخی امور سبب تعییر بستری شده است که دولت ها در آن حاکم اند؛ دولت ها‬
‫ه مچنان تواناترین نهاد برای تمرکز قدرت سیاسی‪ ،‬اقتصادی‪ ،‬نظامی و ارتباطی محسوب می شوند‪ .‬بنابرین‬
‫دولت بستر اصلی شهروندی به شمار می رود و حقوق و مسؤولیت ها به شکل اساسی در سطح دولت ها‬
‫اعمال می شوند و اجرایی شدن حقوق و تکالیف شهروندان‪ ،‬ارتباط تنگاگی با دولت ملت دارد‪.‬‬
‫دوم) شهروندی بیانگر ارتباط میان حقوق مسؤولیت ها و مشارکت است که برای هر نوع اداره ضروری هستند‬
‫و هم اکنون شهروندی ساز و کار مناسبی برای تحقق حقوق و تکالیف به شمار می رود‪ .‬این در حال است‬
‫که یکی از مشکالت حقوق بشر آن است که با پدیة به نام جامعة سیاسی پیوند ندارد و ساز و کار مؤثری‬
‫‪3‬‬
‫برای تحقق آن‪ ،‬موجود نیست‪.‬‬

‫‪ - 1‬فاطمه‪ ،‬پیشین‪ ،‬ص‪24 ،‬‬

‫‪ -2‬قاسم‪ ،‬پیشین‪ ،‬ص‪.72 ،‬‬
‫‪ -3‬امام خمینی‪ ،‬پژوهش‪ ،‬امام خمینی‪ ،‬سال (‪ )1391‬ص‪72 ،‬‬
‫‪13‬‬
‫اجرای حقوق بشر در سطح بین المللی با تطبیق و اجرای حقوق سیاسی شهروندی در حقوق داخلی بسیار‬
‫متفاوت است‪ .‬در سطح ملی و داخلی‪ ،‬قانونگزار و نهاد های مجری قانون نظیر دادگاه و پلیس وجود دارند‬
‫که به شک ل مؤثر از حقوق مردم حمایت می کنند‪ .‬در مقابل‪ ،‬کشورها در موضوع های حقوق بین المللی‪،‬‬
‫قدرت و حقوق یکسان دارند‪ .‬نبود اقتدار یا سلطة فراگیر تطبیق حقوق بشری را در سطح بین المللی به عمل‬
‫دشواری بدل کرده است‪ .‬اجرایی شدن حقوق بشر (همانند حقوق داخلی و شهروندی) راه بسیار پر پیچ و‬
‫خمی دارد‪ .‬حاکمیت دولت ها و متأثر بودن حقوق بین الملل از سیاست جهانی کشورهای قدرتمند‪ ،‬از موانع‬
‫مهم بر سر راه اجرای حقوق بشر به حساب می آید‪ .‬پارادوکسی که پس از مدرنیته بر سیاست اثرگزار است‪،‬‬
‫«توسعه غیر سر زمینی حقوق با وجود انسداد سر زمینی سیاست» است‪ .‬به دیگر سخن حقوق بشر در هر‬
‫مرحلة نظر و اندیشه‪ ،‬جهانی تیؤریزه می شود‪ .‬ولی سیاست های راهبردی بلوک غرب همواره بر پایة منافع‬
‫ملی سر زمینی و شهروندی‪ ،‬برنامه ریزی می شود و در سیاست های تنگ سر زمینی‪ ،‬جای برای حقوق بشر‬
‫حتی بر اساس ادعای خود آنها باقی نمی ماند‪ .‬غرب با برخورد با نقض حقوق بشر در سطح جهانی‪ ،‬تا‬
‫حدودی در مسایل مهم به دنبال منافع ملی خود است و نگاه ابزاری و بر خورد دوگانه اش با آن در سطح‬
‫جهانی و مسایل استراتیژیک‪ ،‬به خوبی بیانگر این واقعیت است‪ .‬وانگهی وجود مرزهای جغرافیایی که برای‬
‫بهره مندی افراد از ح قوق اساسی‪ ،‬جز تابعیت و شناسنامه‪ ،‬چیز دیگری را به رسمیت نمی شناسد‪ ،‬بیش از‬
‫پیش بر اهمیت شهروندی ملی و لوازم آن تأکید می کند و از شهروند جهانی یا جهان وطنی‪ ،‬جز یک رویا‬
‫چیزی باقی نمی گذارد‪ .‬در نتیجة‪ ،‬حقوق و تکالیف پیش از آنکه به اقامتگاه قانونی بستگی داشته باشد‪ ،‬به‬
‫موقعیت شهروندی وابسته است‪ ،‬به دالیل مک هبر شمردیم‪ ،‬بسیار بعید به نظر می رسد که شرایط حاضر و‬
‫آیایدۀ نزدیک حقوق بشر بتواند جای گزین حقوق شهروندی شود و کار کرد آن را به دست آورد‪ .‬از این رو‪،‬‬
‫ایده جهانی شدن حقوق بشر از اهمیت شهروندی و موقعیت اساسی آن نکاسته است و شهروندی همچنان‬
‫بستر مهمی برای اجرایی شدن حقوق و آزادی های اساسی و تکالیف افراد به حساب می آید‪ .‬در نتیجه‪،‬‬
‫دولت ها پیش از آنکه خود را در برابر انسانها مسئول بدانند در برابر شهروندان خود و جامعة ملی احساس‬
‫‪1‬‬
‫تکلیف می کنند‪.‬‬
‫ب‪ -‬تحول مفهوم حقوق سیاسی شهروندی‬
‫تحول مفهوم حقوقی سیاسی شهروندی به دو مرحله در تاریخ ارتباط میگیرد‪:‬‬
‫مرحله اول) قبل از میالد‪ -‬در دولت شهرهای یونان به میان میاید‪.‬‬

‫‪ - 1‬قاسم‪ ،‬پیشین‪ ،‬صص‪.58 - 56 ،‬‬

‫‪14‬‬
‫مرحله دوم) در انقالب فرانسه‪ -‬در اعالمیه حقوق انسان و شهروند در سال ‪ 1789‬به شگوفایی نوین دست‬
‫می یابد‪ .‬تحول مفهوم حقوق سیاسی شهروندی در این مرحله با آنکه با حقوق سیاسی شهروندی دولت‬
‫شهرهای یونان و حکومت روم بی ارتباط نیست اما از نظر ارزشگزاری های حقوقی کامالً متفاوت از گذشته‬
‫‪1‬‬
‫است‪.‬‬
‫شاخص بحث قدیم شهروندی را در دولت شهرهای یونان به ویژه در آتن‪ ،‬ارسطو چنین می دانست‪« .‬مردمی‬
‫که در مدیریت عدالت و در حفظ نظام سهیم است» در برداشت ارسطو دولت به شهروندان واگذار می شود‬
‫که بدین ترتیب حاکمان آن هستند‪ .‬اما مارتین البرو می گوید که این نظر ارسطو در باره حقوق سیاسی‬
‫شهروندی غیر واقع بینانه به نظر می رسد به این مناسبت که «پولیس» ابعاد کوچکِ دارد و تنها برخی افراد‬
‫می توانند شهروند باشند‪ .‬در ضمن دولت شهر «پولیس» دارای دموکراسی محدودی است که شهروندی امروز‬
‫را با آن دموکراسی نمی توان سنجید‪ ،‬زیرا مشارکت که ار سطو در نظام سیاسی دولت شهر در نظر دارد به‬
‫گروه ممتازی از مردان منحصر می باشد که دارنده حقوق سیاسی شهروندی هم فقط آنها هستند‪ .‬شهروندی‬
‫در این دولت شهرها طبقاتِ و جنسیتِ است زیرا در مشارکت سیاسی تنها مردان آزاد شرکت کرده‪ ،‬سرنوشت‬
‫سیاسی دولت شهر را تعین می کنند‪ ،‬بردگان و زنان از این حق‪ ،‬و از حقوق سیاسی شهروندی برخوردار‬
‫نیستند‪ .‬انقالبیون فرانسه در تحول مفهوم شهروندی خود را مدیون آرای فلسفی (ژان ژاک رسو) می دانستند‬
‫رسو مفهوم شهروندی را به شیوۀ ایدیالیستی در نظر گرفته و شهروندی را‪ ،‬ترجیح و صالح عمومی بر منافع‬
‫خصوصی تعریف می کرد‪ .‬بنابرین از نظر او شهروند واقعی کسی است که بتواند مصلحت عمومی را اراده‬
‫کند یعنی دارای «اراده عمومی» و «فضیلت مدنی» باشد‪ .‬با تأثیر این دیدگاه‪ ،‬اعالمیه حقوق بشر وشهروندی‬
‫سال ‪ 1789‬فرانسه ضمن اعالم حقوق بشر و شهروندی‪ ،‬تکالیف او را نیز مشروحاً بیان می کند‪ ،‬این تکالیف‬
‫بیشتر جنبه اخالقی اجتماعی به خود می گیرد‪ .‬امروز این اعالمیه را بعضی از فمنیستان نقد کرده می گویند‬
‫که این اعالمیه ها بعدها جنبه حقوق بشری را به خود گرفته در آغاز این اعالمیه فقط حقوق مرد را در نظر‬
‫گرفته بود‪ .‬اگر از نظر اخالقی به این اعال میه توجه کنیم (بدون در نظر گیری این که این اعالمیه مبنای دقیق‬
‫حقوق بشر و حقوق سیاسی شهروندی امروز است) گفتار پریکلس‪ ،‬رهبر مشهور دموکراسی یونان باستان هم‬
‫ارزش اخالقی کمتر از این اعالمیه ندارد‪ .‬سخنان او که پیرامون دموکراسی در کتاب جنگ های پلو پونز به‬
‫قلم تو سیدید‪ ،‬مورخ مشهور یونان‪ ،‬نقل شده است‪ ،‬دموکراسی را به سه پایه؛ آزادی گفتار‪ ،‬برابری افراد در‬
‫مقابل قانون‪ ،‬و برادری در بین شهروندان می داند به گمان او برادری‪ ،‬عشق به هم نوع‪ ،‬نیکی و تعاون به‬
‫افرادی است که ناتوانند‪ ،‬و به کمک نیاز دارند چنانکه مالحظه می شود در این طرز تلقی‪ ،‬برادرری از برابری‬

‫‪ - 1‬آشوری‪ ،‬داریوش‪ ،‬دانشنامه سیاسی‪ ،‬سال (‪ )1382‬ص‪.20 ،‬‬

‫‪15‬‬
‫صوری فراتر می رود و به دموکراسی جنبه اجتماعی و تعاونی می بخشد‪ .‬فرضیه رسوم هم پیرامون شهروندی‬
‫و دموکراسی برخوردار از رویه تعاونی است‪ ،‬اگر چه رسو قرارداد اجتماعی را اصول حقوق سیاسی شهروندی‬
‫و ایجاد حکومت پسندیدۀ‪ ،‬و بر این اصل شهروندی تأکید می کند اما تقریباً از حقوق سیاسی زنان همچون‬
‫گذشته حقوق سیاسی شهروندی و دموکراسی خبری نیست‪ ،‬می تواند این آرای رسو نقطه عطفی باشد برای‬
‫اعالکیه حقوق سیاسی شهروندی فرانسه که پس از انقالب بزرگ تدوین شد‪ ،‬طوریکه اشاره شد انقالبیون‬
‫فرانسه آرای فلسفی رو سو را مبنای ارزشگزاری های دموکراسی و حقوق سیاسی شهروندی شان می دانستند‪.‬‬
‫ظهور لیبرالیسم در قرن ‪ 19‬مفهوم شهروندی را از ارزش تعاونی و برادری آن به اختالف منافع متحول کرد‬
‫یعنی رابطه میان مفهوم شهروندی و مصلحت عمومی از هم گُسُست و شهروندان به عنوان افرادی تلقی شدند‬
‫که در حقوق سیاسی و مدنی باهم برابرند‪ ،‬که به صورت اساسی دارای اختالف منابع در تعقیب خیر و صالح‬
‫خویشند‪ .‬بنابرین‪ ،‬شأن شهروندی در این عصر الزمه تأمین رفاه فردی دانسته شد‪ ،‬نه مصلحت عمومی و‬
‫اجتماعی‪ .‬در این قرن شأن شهروندی به مفهوم برخورداری از حقوق عمده ای چون آزادی بیان‪ ،‬برابری در‬
‫نزد قانون‪ ،‬حق اجتماع و تظاهرات و‪ ...‬بدون توجه به وضع طبقاتی‪ ،‬جنسی‪ ،‬نژادی‪ ،‬و‪ ...‬مفهوم رایج شهروندی‬
‫‪1‬‬
‫بوده‪ ،‬بنابه این دیدگاه لیبرالیستی لیبرالهای مخالف دخالت دولت در امور زندگی شهروندی و اجتماع بود‪.‬‬
‫پس از پایان قرون میانه و آغاز عصر مدرن با احیای رنسانس‪ ،‬مفهوم شهروندی سر از متفاوت و برجسته تر‬
‫از قبل در آرای فلسفی‪ ،‬حقوقی و سیاسی‪ ،‬فیلسوفان و متفکران دوران رنسانس تبارز یافت که محور توجه‬
‫شان در این راستا‪ ،‬انسانیت فرد تنها به عنوان شهروند جامعه باز و خود مختار تحقق می یابد‪ .‬که این انسانیت‬
‫فرد بدون در نظرگیری جنسیت طبقات و موقعیت اجتماعی شخص می باشد‪ .‬از آغاز عصر مدرن تا اکنون که‬
‫به باور برخی از دانشمندان و جامعه شناسان‪ ،‬انسان‪ ،‬وارد مرحله دیگری از مدرنیته شده که پسا مدرنیته می‬
‫باشد‪ .‬انتقادات از طرف مکاتب متا وت و مختلف سیاسی‪ ،‬فلسفی‪ ،‬حقوقی و اقتصادی به مفهوم شهروندی‬
‫وارد شده است‪ ،‬اما این اصل در آرای همه ی شان پا برجا و پذیرفتنی بوده است که اساساً کسی شهروند‬
‫شمرده می شود که تنها فرمانگزار دولت نباشد بلکه از حقوق فطری و طبیعی (حقوق بشر) نیز برخوردار‬
‫باشد و دولت ا ین حقوق را رعایت و از آنها حمایت کند و باید منشأ دولت را حقوق طبیعی افراد بداند‪ .‬پس‬
‫علت وجودی دولت حمایت از حقوق طبیعی شهروندانش می باشد که شهروندان آگاهانه برای تأمین رفاه و‬
‫امنیت شان‪ ،‬سازمان اجتماعی را به نام دولت به گونه قراردادی تحقق بخشیده اند و می توانند تداوم روال‬
‫‪2‬‬
‫موجود را ارایه کنند و یا به گونه دیگر تغیر اراده دهند‪.‬‬

‫‪ -1‬مصباح یزدی‪ ،‬محمد تقی‪ ،‬دین و آزادی‪ ،‬مرکز مطالعات و پژوهش های حوزه علمیه‪ ،‬سال (‪ )1381‬صص‪73 - 71 ،‬‬
‫‪ -2‬میرموسوی‪ ،‬سید علی‪ ،‬مبانی حقوق بشر در اسالم و مکاتب دیگر‪ ،‬سال (‪ )1382‬ص‪.258 ،‬‬
‫‪16‬‬
 ‫ج‪ -‬تفاوت حقوق بشر و حقوق سیاسی شهروندی‬
‫مقصود از حقوق بشر‪ ،‬حد اقل حقوق است که همه افراد انسانی باید از آن بهره مند شوند و این به تابعیت‪،‬‬
‫مذهب‪ ،‬جنس‪ ،‬نژاد‪ ،‬قومیت‪ ،‬عضویت در گروه اجتماعی و امثال آنها ربطِ ندارد و خارج از دایره دولت ملت‬
‫خواهند بود‪ .‬این نوع حقوق حقوق حقوقِ هستند که هرکس از آن جهت که انسان است‪ ،‬باید از آنها برخوردار‬
‫باشد‪ .‬از طرف نهاد دارندۀ حقوق بشر‪ ،‬جهان وند و نهاد دارندۀ حقوق سیاسی شهروندی‪ ،‬شهروند است‪.‬‬
‫رویکرد حقوق بش‪ ،‬انسان و جامعه های انسانی است و رویکرد حقوق سیاسی شهروندی‪ ،‬اجتماعی است که‬
‫فرد به عنوان شهروند به آن تعلق دارد و عضو آن جامعه است‪ .‬ممکن است در بسیاری از موارد موضوع ها‬
‫و محتوای حقوق سیاسی شهروندی و حقوق بشر مثل هم باشند و تفکیک آن دو از این جهت‪ ،‬کار بسیار‬
‫دشوار است‪.‬با این حال‪ ،‬آنچه این دو را از هم جدا می کند این است که حقوق سیاسی شهروندی در چهار‬
‫چوب دولت ملت مطرح است و فردی به اعتبار شهروند بودن و عضویت در یک جامعه سیاسی از حقوق بر‬
‫خوردار می شود در مقابل‪ ،‬حقوق بشر در افق جهانی و فارغ از محدودۀ جغرافیایی خاص و عضویت در یک‬
‫‪1‬‬
‫قلمرو سیاسی مطرح است‪.‬‬
‫به هر حال‪ ،‬حقوق سیاسی شهروندی به آن حقوق و آزادی های گفته می شود که دولت اجرای آنرا بر اساس‬
‫قوانین داخلی‪ ،‬برای اتباع خود تأمین و تضمین می کند و محتوای آن ممکن است از یک کشور تا کشور‬
‫دیگری کمی متفاوت باشد‪ .‬این در حال است که حقوق بشر در سطح بین المللی مطرح است و به چهار‬
‫‪2‬‬
‫چوب دولت کشور منحصر نمی شود‪.‬‬
‫د‪ -‬پیشینه تاریخی حقوق سیاسی شهروندی در افغانستان‬
‫شهروندی و حقوق سیاسی شهروندی در افغانستان وضع نا به هنجاری دارد‪ .‬این کشور از سال ‪1747‬م به‬
‫این سو با به قدرت رسیدن احمد شاه ابدالی در جرگه شیر سرخ قندهار توسط بزرگان قبیلوی به نام افغانستان‬
‫مسمی شد‪ .‬در زمان احمد شاه قانون اساسی مدون که حاکمیت را بر ملت تعلق دهد وجود نداشت تنها اراده‬
‫شاه حاکم بر سرنوشت مردم افغانستان بود‪ .‬بعد از فوت احمد شاه و به قدرت رسیدن پسر او تیمور شاه‬
‫قدرت سیاسی به گونه میراثی از پدر به پسر انتقال کرد‪ .‬به عبارت دیگر‪ ،‬اراده مردم برای انتخاب تیمور شاه‬
‫به عنوان زمام دار دخیل نبود‪ .‬بر همین روال بعد از فوت تیمور شاه قدرت سیاسی باز هم به گونه میراثی به‬
‫پسران تیمور انتقال کرد‪ .‬نزاع بر سر قدرت در میان تیمور شاه این کشور را به گودال بدبختی سوق داد؛ بگانه‬

‫‪ - 1‬محمد جعفر‪ ،‬لنگردوی‪ ،‬ترمینولوژی حقوق‪ ،‬چ‪ ،2‬سال (‪ )1381‬ص‪.73 ،‬‬

‫‪ - 2‬انوری‪ ،‬محمد حسن‪ ،‬فرهنگ فشرده سخن‪ ،‬ج‪ ،2‬سال (‪ )1382‬ص‪.1619 ،‬‬
‫‪17‬‬
‫گان از این وضعیت به نفع خود استفاده کردند و پسران تیمور شاه را هر کشور به جان همدیگر تحریک‬
‫‪1‬‬
‫کردند‪.‬‬
‫از جانب دیگر اراده کشورهای خارجی حاکم بر تعین و حمایت شاهان و امیران افغانستانی بود‪ .‬در این دوران‬
‫معاهدات متعدد توسط شاهان و امیران با کشور های خارجی به امضاء رسید که اراده مردم در آن دخیل نبود‪.‬‬
‫حطوط مرزی افغانستان توسط هئیت های فرستاده خارجی مانند خط دیورند‪ ،‬خط مکماهن و خط فخری‬
‫توسط شاهان و امیران افغانستان به امضاء رسید که آراء و رضایت مردم افغانستان به عنوان شهروند و برخوردار‬
‫بود از حقوق سیاسی در این مورد وجود نداشت‪ .‬هرچند یک مدتی را بنام دوره مشروطیت در تاریخ افغانستان‬
‫یاد می کنند‪ .‬مگر نقش محور ر ا که نشان دهنده حاکمیت ملی توسط مردم تمثیل شده باشد حکایت نمی کند‪.‬‬
‫در افغانستان تا ختم حکومت ظاهر شاه نظام شاهی حاکم بود تا اینکه سردار محمد داود خان کودتای نظامی‬
‫نمود حکومت شاهی را به ریاست جمهوری تبدیل کرد‪ .‬مگر‪ ،‬تبدیل نظام شاهی به جمهوری توسط نیروهای‬
‫نظا می صورت گرفت یعنی بر مبنای آراء شهروندان این کشور که بنام حقوق سیاسی شهروندی شان در‬
‫افغانستان محسوب شود استوار نبود‪ .‬به رغم اینکه از تشکیل احزاب سیاسی در این دوره یاد می کنند مگر‬
‫تعدد احزاب که رقابت انتخاباتی به منظور کسب قدرت سیاسی داشته باشند وجود نداشت و قانون اساسی‬
‫هم چنین اصلی را تا به حال مندرج نکرده است که شهروندان حق تشکیل احزاب سیاسی را مطابق قانون‬
‫اساسی می باید داشته باشند در آن زمان نداشتند‪ ،‬تشکیل احزاب سیاسی توسط دولت های دست نشانده‬
‫وقت صورت می گرفت‪ .‬فعالیت سیاسی به عنوان یک حق به شهروندان داده نشده بود مگر اینکه شهروندان‬
‫به گونه مخفی بعضی از فعالیت هارا سازماندهی می کردند‪ .‬بعد از سردار محمد داود‪ ،‬نور محمد ترکی کودتای‬
‫نظامی کرد و به سرنگونی داود خان قدرت را به دست گرفت‪ .‬از این پس کسانی در رأس نظام جمهوری‬
‫قرار می گرفت که حمایت اتحاد جماهر شوروی را میداشت‪ ،‬حتی در دوران نظام جمهوری مردم حق انتخاب‬
‫کردن و انتخاب شدن را نداشتند‪ .‬نظام جمهوری تا پایان یافتن حکومت داکتر نجیب اهلل ادامه پیدا کرد و با‬
‫آغاز جنگ های خانمان سوز‪ ،‬حکومت مجاهدین شکل گرفت که در رأس حکومت مجاهدین برهان الدین‬
‫ربانی به عنوان رئیس جمهور معرفی شد که باز هم اراده مردم بر انتخاب آن دخیل نبوده و حقوق سیاسی‬
‫شهروندی‪ ،‬شهروندان افغانستانی که حق انتخاب زمام داران است پا مال شد‪ .‬زمانی که مجاهدین بر تقسیم‬
‫کرسی های قدرت توافق نمودند و باهم جنگیدن که نتیجه این نا امنی گروه جدید تحت عنوان طالب ظهور‬
‫کرد و دولت امارت را بناء گذاشتند‪ .‬مال عمر به عنوان امیرالمؤمنین از طرف این گروه معرفی شد که در این‬
‫دوره قانون اساسی وجود نداشت‪ .‬طالبان چندین سال با مجاهدین جنگیدن تا اینکه حمالت ترورستی ‪11‬‬

‫‪ - 1‬منصوری الریجانی‪ ،‬اسماعیل‪ ،‬سیر تحول حقوق بشر‪ ،‬ج‪ ،1‬سال (‪ )1374‬ص‪.69 ،‬‬
‫‪18‬‬
‫سپتمبر در برج های نیویارک آمریکا صورت گرفت‪ .‬زمانیکه ایاالت متحده آمریکا مورد حمالت ترورستی‬
‫قرار گرفت دولت این کشور مصمم شد تا وارد نبرد با تروریستان در افغانستان شود‪ .‬همان بود که خواستار‬
‫تسلیمی اسامی از طالبان شد‪ .‬مال عمر رهبر گروه طالبان از تسلیمی آن خود داری کرد و دولت ایاالت متحده‬
‫‪1‬‬
‫امریکا تصمیم حمله بر طالبان را در افغانستان گرفتند‪.‬‬
‫بعد از شکست طالبان و ایجاد دولت مؤقت با تصویب قانون اساسی ‪ 1382‬نظر به ماده چهارم آن قانون‬
‫وضعیت دلگرم کننده به نظر می رسید‪ .‬اما با وجود این که در ماده چهارم قانون اساسی ‪ 1382‬اشاره ای به‬
‫این مطلب شده است که چنین صراحت دارد‪" .‬حاکمیت ملی در افغانستان به ملت تعلق دارد که به طور‬
‫مستقیم یا توسط نمایندگان خود آنرا اِعمال کنند‪ 2"...‬اما در این سر زمین چنانچه در باال ذکر کردیم از آغاز‬
‫شکل گیری نهاد حکومت دولت نهادی سرکوبگر و استبدادی بوده است که همواه به عنوان نهاد تصمیم‬
‫گیرنده بجای مردم‪ ،‬آنان را از اندیشیدن و تصمیم گیری باز داشته است‪ .‬هم اکنون نیز از ایده های مورثی‬
‫حکومت های استبدادی و شاهی گذشته پیروی شده‪ ،‬و حاکمیت ملی که یکی از مؤلفه های حقوق سیاسی‬
‫شهروندی به شمار می رود و در متن قانون اساسی آمده استکه تنها جایش قاونو اساسی و جنبه عملی پیدا‬
‫نکرده است‪ .‬حشونت و سرکوبگری در کشورما‪ ،‬قرهاست که ساختار مدیریت آنرا نه تنها امروز‪ ،‬بلکه تا‬
‫سالهای سال بی کفایت و ناکار آمد به بار آمده است‪ .‬این بی کفایتی و نا کار آمدی در مناسبات اجتماعی و‬
‫ساختار دولت به ویژه اعمال حکومت‪ ،‬به وضوح دیده می شود‪ .‬در سرزمین که ساختار نهاد و اداره بنام‬
‫حکومت به اساس الگوهای قومی و قبیله یی استوار است‪ ،‬سخن کفتن از حقوق سیاسی شهروندی و مفاهیم‬
‫نظیر آن سخت دشوار است‪ ،‬زیرا شهروندی و حقوق مربوط به حق سیاسی شهروندان در این کشور با سازه‬
‫های قومی و قبیله ای گره خورده و به جای ارایه حقوق فردی یک شهروند‪ ،‬حقوق سلسله مراتب قبیله ای‬
‫و درجه بندی شده را به بار آورده است شهروند افغانستانی امروزه‪ ،‬فرد دارای حقوق و مسؤولیت در برابر‬
‫دولت نیست‪ ،‬بلکه پشتون درجه اول‪ ،‬تاجک درجه دوم‪ ،‬و هزاره و ازبک درجه سوم یا چندم است‪ .‬با وجود‬
‫شعارهای بی بنیادی نظیر وحدت ملی‪ ،‬تأمبن دیموکراسی‪ ،‬رعایت حقوق بشر و امثال آن‪ ،‬ساختار و چرخه‬
‫ای جامعه ما متأسفانه بر اقتدار گرایی‪ ،‬امتیاز طلبی و امتیاز دهی بی ثمر می چرخد؛ قانون اساسی افغانستان‬
‫هر چند برای همة شهروندان حقوق و مسؤولیت برابر قایل است و لی در درجه بندی های اجتماعی و صفحه‬
‫بندی های سیاسی و سیاست گذاری های دولت‪ ،‬حقوق و امتیازات ویژه به گونه ای طبیعی؛ برای شهروندان‬
‫‪3‬‬
‫خاص در نظر گرفته می شود‪.‬‬

‫‪ - 1‬فرانتیس نویمان‪ ،‬آزادی و قدرت و قانون‪( ،‬به نقل از آزادی عقل و ایمان) ص‪.71 ،‬‬
‫‪ - 2‬ماده ‪ ،4‬قانون اساسی افغانستان‪.‬‬
‫‪ - 3‬سید محمد‪ ،‬جواد غوری‪ ،‬مبانی حقوق در اسالم‪ ،‬مبحث حقوق دولت و ملت‪ ،‬بخش آزادی در بیان و احماق حق‪ ،‬سال (‪ )1377‬ص‪.324 ،‬‬
‫‪19‬‬
 ‫ه‪ -‬چالش های حقوق سیاسی شهروندی در افغانستان‬
‫عوامل و عناصری که تحقق اجرایی شدن حقوق مقررات الزامی را به طور کلی و حقوق سیاسی شهروندی‬
‫را به طور خاص‪ ،‬با چالش رو برو می سازند‪ ،‬در جوامع مختلف از جهاتی کم و بیش باهم متفاوت اند‪ .‬با‬
‫توجه به مطالب باال‪ ،‬عوامل و عناصر که حقوق سیاسی شهروندی را در افغانستان با چالش و مانع رو برو‬
‫‪1‬‬
‫کرده اند و خواهند کرد‪ ،‬قرار ذیل اند‪.‬‬
‫‪ )1‬شکاف و تعارض گروهی‬
‫پدید آمدن نیروها و گروها اجتماعی تصادفی نیست‪ ،‬بلکه مبتنی بر عالیق گوناگون در درون ساختار یک‬
‫جامعه ظاهر می شود‪ .‬چنین عالیقِ معموالً بر محور شکاف های اجتماعی شکل می گیرند؛ شکاف های که‬
‫موجب تقسیم و تجزیة جمیعت و تشکیل گروه مندی ها می شوند از سوی دیگر‪ ،‬هیچ جامعه ی نمی توان‬
‫یافت که یک دست و بدون شکاف اجتماعی باشند‪ .‬و آنگهی بسیاری از شکاف ها‪ ،‬حاصل سرنوشت تاریخی‬
‫یک کشور هستند که در تول زمان به وجود آمدنده اند‪ .‬در این میان‪ ،‬شکاف قومی‪ ،‬مذهبی‪ ،‬نژادی و زبانی از‬
‫مهمترین و فعال ترین شکاف های اجتماعی در افغانستان هستند که گروه بندی ها در جوامع سنتی مثل‬
‫افغانستان این است که مردم پیش از آنکه خود را متعلق به کشوری بدانند‪ ،‬به گروهای قومی و مذهبی احساس‬
‫وابستگی میکنند‪ .‬به عبارت دیگر‪« ،‬افغانیکه پیش از آنکه افغانستان را بشناسد و از طریق هویت ملی به آن‬
‫وابسته باشد‪ ،‬افغانی بودن و هویت خویش را در تعریف قومی خود از پشتون‪ ،‬تاجیک‪ ،‬هزاره‪ ،‬ازبک می‬
‫شناس د‪ ،‬شکاف های قومی‪ ،‬مذهبی‪ ،‬نژادی و زبانی در افغانستان‪ ،‬بر روابط اجتماعی و سیاسی بسیار مؤثر‬
‫است‪ .‬تحلیل و برسی سیاست‪ ،‬حکومت و حقوق در این کشور‪ .‬بدون فهم این شکاف ها و تأثیرات آن امکان‬
‫ندارد‪ ،‬از سوی دیگر‪ ،‬در برخی موارد‪ ،‬وقتی شکاف های اجتماعی‪ ،‬متراکم می شوند‪ ،‬تأثیرات اجتماعی آن‬
‫بیشتر آشکار می گردد؛ زیرا‪ ...‬پتانسیل کَشمَکَش های اجتماعی افزایش می یابد‪ ،‬برعکس‪ ،‬وقتی شکاف های‬
‫اجتماعی‪ ،‬یکدیگرا قطع کنند‪ ،‬با توجه به افزایش نقاط مشترک گروه بندی های اجتماعی‪ ،‬زمینه منازعة‬
‫‪2‬‬
‫اجتماعی کاهش می یابد‪.‬‬
‫‪ )2‬فساد سیاسی‪ ،‬اداری و مالی‬
‫فساد در دولت ها در دو سطح صورت می گیرد‪:‬‬
‫سطح اول‪ -‬مفاسدی است که عمدتاً با نخبگان سیاسی مرتبط است و در آن‪ ،‬کارمندان عالی رتبه و مقام های‬
‫ارشد دولت ها در گیر انواع فساد اند‪ .‬فساد سیاسی‪ ،‬یکی از عوامل سوء استفاده از نهادها و سمت سیاسی‬
‫است و کار کرد نهاد ها ی دولتی را از مسیر صحیح و قانونی آنها خارج می کند‪ .‬افزایش فساد سیاسی‪ ،‬معلول‬

‫‪ - 1‬استوارت میل‪ ،‬جان‪ ،‬رساله در باره آزادی‪ ،‬چ‪ ،3‬سال (‪ )1363‬ص‪.132 ،‬‬
‫‪ - 2‬مصطفی‪ ،‬قاسم زاده‪ ،‬همایش های منطقه ای افغانستان پس از جنگ‪» ،‬مجلة مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز» سال (‪ )1382‬ص‪305 ،‬‬
‫‪20‬‬
‫عقب ماندگی و توسعه نایافتگی نظام های سیاسی و اقتصادی است که بستر مناسب را برای بهره برداری یا‬
‫تخصیص لجام گسیختة منابع عمومی بناً به مالحظات شخصی یا اهداف ویژه عمومی فراهم می کند‪ .‬فساد‬
‫در سطح دوم‪ ،‬میان کارمندان رده پائین تحقق می یابد‪ ،‬در این مفاسد‪ ،‬کارسازی های غیر قانونی صورت می‬
‫‪1‬‬
‫گیرد‪ .‬فساد در آن‪ ،‬عمداً با بخش خصوصی و جامعه ارتباط دارد‪.‬‬
‫فساد‪ ،‬تالش برای کسب قدرت و ثروت از طریق غیر قانونی برای به دست آوردن سود خصوصی به بهای‬
‫سود عمومی یا سوء استفاده از قدرت دولتی برای منابع شخصی است و یک رفتار ضد اجتماعی محسوب‬
‫می شود‪ .‬این وضعیت‪ ،‬مزایای خارج از قاعده و مخالف هنجار های اخالقی و قانونی به وجود می آورد و‬
‫قدرت بهبود شرایط زندگی مردم را تضعیف می کند‪ .‬به عبارت دیگر‪ ،‬سوء استفاده از قدرت و امکانات دولتی‬
‫‪2‬‬
‫برای تأمین منافع شخصی (فرد‪ ،‬حزب‪ ،‬طرز تفکر خاص‪ ،‬طبقة خاص‪ ،‬دوستان و اقوام)‪ ،‬به حساب می آید‪.‬‬
‫تأثیر فساد بر رکو اقتصادی قابل انکار نیست و مردم فقیر‪ ،‬بیشتر‪ ،‬از آن صدمه می بینند‪ .‬همچنین فساد‪ ،‬با‬
‫تحریف مقررات قانونی‪ ،‬زمینة توسعه را تخریب‪ ،‬و زیر ساخت های اساسی کشور را که رشد اقتصادی به‬
‫آنها وابسته اند‪ ،‬تضعیف می کند و شکاف های اجتماعی را گسترده تر می سازد‪ .‬انواع فساد سیاسی‪ ،‬اداری و‬
‫مالی که هر یک‪ ،‬تعریف خاص خود را دارند‪ ،‬در گذشته وضعیت فعلی افغانستان وجود داشته اند و دارنده‬
‫مه همه گی به تضعیف فرایند توسعة ملی و حقوق سیاسی شهروندی منجر شده اند‪ .‬فساد ملی‪ ،‬سیاسی‪ ،‬اداری‬
‫و قضایی در افغانستان به رویة معمول زندگ ی مردم تبدیل شده است‪ ،‬بگونه ایکه حتی اگر دولت هم بخواهد‬
‫با آن مبارزه کند‪ ،‬به تنهایی قادر به کنترول آن نیست‪ .‬فساد تنها یک الیحة از قدرت را شامل نمی شود‪ ،‬بلکه‬
‫از مقام های عالی گرفته تا یک کارمند بسیار ساده به آن مبتال نیست‪ .‬البته فسار در افغانستان در ابعاد مختلف‪،‬‬
‫‪3‬‬
‫معمول عواملی است که باید در جای خود برسی شود‪.‬‬
‫‪ -3‬چالش های اقتصادی‬
‫فقر اقتصادی‪ ،‬پایین بودن در آمد سرانه و ناکافی بودن در آمد های دولت برای تأمین هزینه های عمومی‪،‬‬
‫چالش های مهم حقوق سیاسی شهروندی در افغانستان به حساب می آیند‪ .‬دولت در بُعد حقوقی اجتماعی و‬
‫فرهنگی‪ ،‬در برابر مردم وظایف اثباتی دارد‪ ،‬اما وابستگی دولت به کمک های خارجی و نبود در آمد های‬
‫کافی‪ ،‬در کنار فساد در مراکز مختلف‪ ،‬دولت را برای ایفای وظایف اجتماعی و فرهنگی اش دچار مشکل‬
‫کرده است‪ .‬بخش چشمگیر از کمک های خارجی نیز به سازمان های غیر دولتی واگزار می شود نبود نظارت‬

‫‪ - 1‬ریاض اهلل مصمم‪ ،‬مجتبی جعفری‪ ،‬حقوق اساسی جمهوری اسالمی افغانستان‪ ،‬چ‪ ،1‬سال (‪ )1388‬ص‪.112 ،‬‬
‫‪ - 2‬فرانتیس نویمان‪ ،‬آزادی و قدرت و قانون‪ ،‬ص‪( ،71 ،‬به نقل از آزادی عقل و ایمان ص‪.) 71 ،‬‬
‫‪ - 3‬قاسم‪ ،‬پیشین‪ ،‬ص‪.112 ،‬‬
‫‪21‬‬
‫دقیق مرجع خاص بین المللی یا ملی بر آنها از دیگر مانع های اساسی بر سر راه توزع درست و مناسب این‬
‫‪1‬‬
‫کمک هاست‪.‬‬
‫‪ -4‬چالش های امنیتی‬
‫زندگی جمعی و تداوم آن ایجاب می کند که افراد یک جامعه حداقل اعتقاد را به نظم اجتماعی داشته باشند‪،‬‬
‫مردم سر زمینی که امنیت به آرزوی دست نیافتنی شان تبدیل شده و هر روز انتحار و ترور و تجاوز‪ ،‬جان‬
‫دها انسان را در پیش چشمانشان می گیرد‪ ،‬چگونه آنان را وادار کرده می توانیم که نظم اجتماعی را رعایت‬
‫کنند؟ و سر انجام در سرزمینی که رشوه و فساد اداری‪ ،‬باند بازی و معامله و در نهایت فقر و گرسنگی بیداد‬
‫می کند و آب نان مهمترین دغدغه زندگی روزمره اکثریت مردم آن است‪ .‬چگونه می توان از حقوق برابر‬
‫افراد در آن سرزمین سخن گفت؟ چنانچ ه‪ ،‬امنیت جان و مال‪ ،‬از نیاز های اولیه زندگی بشر است و جز و‬
‫حیاتی ترین حقوق انسان و شهروندی به حساب می آید که مردم افغانستان در گزشته و حال به ویژه در ربع‬
‫قرن اخیر‪ ،‬امنیت مالی و جانی خود را همواره در معرض خطر دیده و با نقض آن رو برو بوده اند‪ .‬برای‬
‫بسیاری حک ام و افراد مستبد‪ ،‬حکومت های محلی و طایفه ای‪ ،‬مال و جان مردم اهمیت نداشت‪ .‬امروزه امنیت‬
‫در برخی مناطق افغانستان‪ ،‬به دلیل فعالیت های مسلحانه و تروریستی متزلزل است‪ .‬طالبان و القاعده پاکستان‬
‫با استفاده از استراتیژی جنگ چریکی که در افغانستان سابقة کهن دارد و عملیات انتحاری که القاعده پاکستان‬
‫‪2‬‬
‫آنرا رایج داده است‪ ،‬می کوشند امنیت را از مردم سلب کنند‪.‬‬
‫‪ -5‬دخالت بیگانگان‬
‫افغانستان به دلیل موقعیت ژنوپلیتیک و ژنواستراتیژیکش همواره محل تاخت و تاز دولت های خارجی و‬
‫استعماری بوده و حمایت دولت های خارجی از دولت های خاص یا ساقط کردن بعضی دولت ها‪ ،‬به صورت‬
‫مستقیم و غیر مستقیم‪ ،‬از چالش های اساسی حقوق بشر و شهروندی در افغانستان است‪ .‬شوروی سابق با‬
‫حمایت از کودتای ‪ 1357‬گروهای کمونیست را به قدرت رساند و اشغال افغانستان‪ ،‬فرایند دخالت خود را‬
‫کامل کرد‪ .‬در مقابل‪ ،‬بلوک غرب با حمایت از ج نگ و جهاد مردم مسلمان افغانستان برای به زانو در آوردن‬
‫کمونیسم که دشمن دوران جنگ سرد غرب به شمار می رفت‪ .‬بیشترین مداخالت را در افغانستان انجام داد‪.‬‬
‫در همین دوره‪ ،‬تعداد زیادی از جنگ جویان غرب وارد خاک افغانستان شدند و در آنجا ماندگار گشنتد‪ .‬بعد‬
‫از خروج ارتش شوروی از افغانستان پایان جنگ سرد و فروپاشی بلوک شرق‪ ،‬افغانستان اهمیت استراتیژیک‬
‫خود را برای غرب به ویژه آمریکا از داست‪ .‬در این زمان‪ ،‬پاکستان در صدد برآمد بازارهای کشور های آسیای‬
‫میانه را که تازه استقالل خود را به دست آورده بودند‪ ،‬با کاالهای تجارتی خود فتح کند‪ .‬ولی هرج و مرج‬

‫‪ - 1‬منصوری الریجانی‪ ،‬اسماعیل‪ ،‬سیر تحول حقوق بشر‪ ،‬سال (‪ )1374‬ص‪.69 ،‬‬
‫‪ - 2‬عبدالعلی قوام‪ ،‬چالش های توسعه‪ ،‬سال (‪ )1387‬ص‪.157 ،‬‬
‫‪22‬‬
‫حاکم بر افغانستان مانع رسیدن این کاالها به کشورهای آسیای میانه می شد‪ .‬سازماندهی‪ ،‬تأسیس و تقویت‬
‫«طالبان» برای تأمین امنیت در افغانستان منافع‪ ،‬غرب را برای رسیدن به انرژی کشورهای آسیایی تسهیل‪ ،‬و‬
‫منافع پاکستان را تأمین می کرد‪ .‬البته عملکرد بن الدن و طالبان که دو هم پیمان استراتیژیک بودند‪ ،‬سبب شد‬
‫حمایت غرب از آنها غیر علنی باشد‪ .‬پیشاز حادثه ‪ 11‬سپتامبر‪ ،‬دولت آمریکا با رژیم طالبان احداث خط لوله‬
‫یی انرژی و کاهش تولید مواد مخدر در حال مذاکره بود که رخ دادن این حادثه و تحویل ندادن بن الدن‪،‬‬
‫زمینه ر ا برای آغاز جنگ جدید در افغانستان فراهم کرد‪ .‬از این رهگذر‪ ،‬آمریکا توانست به راحتی به انرژی‬
‫آسیای مرکزی دست یابد و عرصه را برای رقیبان بالقوه و بالفعل خود در منطقه تنگ سازد‪ .‬کنترول افغانستان‬
‫به معنای کنترول بخشی از آسیای میانه است‪ 1.‬بنابرین‪ ،‬بازیگران بین المللی و منطقه ئی می کوشند که با تأکید‬
‫بر منافع خود‪ ،‬به طور مستقیم یا با استراتیژی غیر مستقیم‪ ،‬برای تأثیر گذاشتن بر کشورهای دیگر‪ ،‬دستِ در‬
‫افغانستان داشته باشند‪ ،‬تا به اهداف خود از طریق یک میانجی دست یابند‪ .‬نقض حقوق بشر و شهروندی به‬
‫رویه عادی طالبان تبدیل شد ه و استقالل سیاسی‪ ،‬اقتصادی و نظامی کشور از بین رفته بود‪ .‬دخالت آشکار و‬
‫پنهان بیگانگان در افغانستان از جمله کشور های انگلیس‪ ،‬اتحادیه شوروی سابق‪ ،‬آمریکا و کشورهای همسایه‬
‫همیشه سبب نقض حقوق سیاسی شهروندی مردم به شمار می رود‪ .‬افکار مبتنی بر شریعت طالبان که با عرف‬
‫بین المللی مفایر بود‪ ،‬سبب شد حقوق بشر و شهروندی مردم به طور گستردۀ نقض شود و بیشترین آسیب‬
‫ها به اقلیت های قومی‪ ،‬زبانی‪ ،‬مذهبی‪ ،‬و نژادی وارد گردد‪ .‬کشتار دسته جمعی‪ ،‬منع کار زنان‪ ،‬تحصیل و‬
‫حضور در اجتماع‪ ،‬شکنجه و اعدام زندانیان‪ ،‬غارت اموال مردم‪ ،‬کوچ اجباری و امثال آن‪ ،‬مهترین نمونه های‬
‫‪2‬‬
‫نقض حقوق سیاسی شهروندی به دست طالبان بود‪.‬‬
‫‪ -6‬عرف‪ ،‬آداب و رسوم نادرست ملی و محلی‬
‫در جامعه افغانستان برخی آداب و رسوم سنتی و ملی که از آنها به عنوان «عنعنات» ملی یا قومی یاد می شوند‪،‬‬
‫بر بسیاری از باورها و رفتارهای مردم اثر گذاشته‪ ،‬و زمینه بسیاری از خشونت ها و حق کشی ها را فراهم‬
‫کرده اند‪ .‬در بسیاری از مناطق افغانستان‪ ،‬مذهب با آداب و رسوم به اصطالح‪ ،‬عنعنات خاصِ در آمیخته است‪.‬‬
‫برای مثال‪ ،‬در مناطق پشتون نشین‪ ،‬در کنار مقررات اسالمی و قوانین مدون کشور‪ ،‬قوانین غیر مدون از جمله‬
‫‪3‬‬
‫«پشتون والی» وجود دارد که از ضمانت اجرایی نیرومندی برخوردار است‪.‬‬

‫‪ - 1‬ناصر‪ ،‬کاتوزیان‪ ،‬فلسفه حقوق‪ ،‬ج‪ ،3‬سال (‪ )1381‬ص‪.442 ،‬‬

‫‪ - 2‬ناصر‪ ،‬کاتوزیان‪ ،‬مبانی عمومی‪ ،‬سال (‪ )1377‬صص‪.386 - 384 ،‬‬
‫‪ - 3‬هاشمی‪ ،‬سید محمد‪ ،‬حقوق بشر و آزادی های سیاسی‪ ،‬چ‪ ،2‬سال (‪ )1391‬ص‪.20 ،‬‬
‫‪23‬‬
 ‫‪ -7‬بی سوادی‬
‫بی سوادی مردم یکی دیگر از چالش های بزرگ فرا راه حقوق سیاسی شهروندی در افغانستان به حساب می‬
‫رود‪ .‬ملتِ که ‪ 90‬در صد آن را قشر بی سواد‪ 90 ،‬در صد آن سواد خواندن و نوشتن را ندارند و یک در صد‬
‫آنرا طبقه تحصیل کرده تشکیل داده است‪ ،‬در چنین سر زمینی که فقر بی سوادی بیداد می کند‪ ،‬سخن گفتن‬
‫از حقوق سیاسی شهروندی و رعایت و ضمانت اجرای کاریست دشوار‪ ،‬در جوامع دیگر‪ ،‬توسعه حقوق‬
‫سیاسی شهروندی با پیرایش حکومت ملی همزمان بوده است‪ ،‬در روزگار که جهان به سوی کاهش نقش‬
‫حکومت ملی گام می وردارد و برخی ها از آغاز دوران پسا ملی و شهروندی جهانی سخن می گویند‪ ،‬واضح‬
‫است که برای سر زمینی که تاهنوز در تعریف دولت و ملت در مانده است و حقوق سیاسی شهروندی آن‬
‫بخاطر فقر سواد در این کشور بر مبنای قوم و قبیله می چرخد‪ ،‬که شهروندی و تأمین حقوق سیاسی شهروندی‬
‫در آن جزء سخنان بی مایه و به دور از واقعیت به شمار می آیند‪ 1.‬با توجه به چالش ها و مشکالت که بر‬
‫شمرده شد‪ ،‬باز هم نگارنده اُمید دارد که مفهوم شهروندی و تأمین حقوق شهروندی در کشور ما بتواند الگوی‬
‫‪2‬‬
‫سازنده باشد در برقراری ارزش ها ی انسانی و ایجاد نظم نوین جامعه افغانستانی و حتی جهانی‪.‬‬

‫گفتار سوم‪ -‬مبانی حقوق سیاسی شهروندی در افغانستان‬

‫افغانستان کشوریست که سال های متمادی جنگ در این کشور تداوم داشته و مانند سایر کشور های دیگر‬
‫نظام های سنتی شاهی را پشت سر گذاشته تا اینکه بعد از دورت امارت اسالمی طالبان صاحب یک نظام‬
‫دموکتراتیک با تصویب قانونی اساسی ‪ 1382‬شد‪ .‬تاریخ این کشور حکایت دارد که شهروندان در نظام های‬
‫سیاسی گذشته از این حقوق محروم بودند به رغم اینکه نشانه های نظیر بعضی از تظاهرات های دانشجویان‬
‫و همچنان پارلمان که ظاهراً شکل یک مجلس قانونگذاری را داشته که یک بخشی از این حقوق وجود داشت‬
‫مگر این وضعیت بیانگر یک حقوق فراگیر نبود‪ .‬قانون اساسی ‪ 1382‬با تصریح ماده چهارم چنین صراحت‬
‫دارد‪ " .‬حاکمیت ملی در افغانستان به ملت تعلق دارد که به طور مستقیم یا توسط نمایندگان خود آنرا اِعمال‬
‫می کند"‪ 3 .‬نظام دموکراسی را در این کشور بنا گذاشت‪ .‬حقوق سیاسی شهروندی عبارت از حقوقِ است که‬
‫تنها شهروندان آن کشور از آن برخوردار است که این حقوق شامل بخش های مختلفِ می شود که هر یک‬
‫دارای اصل خاص در قانون می باشد و مبنای خاص حقوق سیاسی شهروندی در بخش خود محسوب می‬
‫‪4‬‬
‫شود‪ .‬اصلی که رسیدن به قدرت سیاسی را از راه مسالمت آمیز تبیین می کند که همان انتخابات است‪.‬‬

‫‪ - 1‬هاشمی‪ ،‬پیشین‪ ،‬ص‪.21 ،‬‬

‫‪ - 2‬کاتوزیان‪ ،‬ناصر‪ ،‬مقدمة علم حقوق‪ ،‬و مطالعه در نظام حقوقی ایران‪ ،‬سال (‪ )1382‬ص‪.249 ،‬‬
‫‪ - 3‬ماده ‪ ،4‬قانون اساسی افغانستان‪.‬‬
‫‪ - 4‬سروری‪ ،‬عبدالقادر‪ ،‬تاریخچه حقوق بشر‪ ،‬سال (‪ )1387‬ص‪.5 ،‬‬
‫‪24‬‬
‫همچنان مطابق ماده سی و سوم قانون اساسی افغانستان آمده است‪" .‬اتباع افغانستان حق انتخاب کردن و‬
‫انتخاب شدن را دارا می باشند"‪ 1.‬مگر این ماده یکی از مبانی این حقوق می باشد نه تمام آن‪ .‬به دلیل اینکه‪،‬‬
‫مؤلفه های که در دموکراسی وجود دارد بخشی از حقوق سیاسی شهروندی را بیان می کند به طور مثال‪،‬‬
‫تشکیل احزاب سیاسی و انجام فعالیت های سیاسی در این ساختار بخشی از حقوق سیاسی شهروندی است‬
‫که در ماده سی و پنجم قانون اساسی تصریح است‪" .‬ا تباع افغانستان حق دارند به منظور تأمین مقاصد مادی‬
‫و یا معنوی‪ ،‬مطابق احکام قانون جمیعت ها تأسیس نمایند‪ .‬اتباع افغانستان حق دارند‪ ،‬مطابق به احکام قانون‬
‫‪2‬‬
‫احزاب ساسی تشکیل دهند مشروط براینکه‪:‬‬
‫‪ -‬مرامنامه و اساسنامه حزب‪ ،‬مناقض احکام دین مقدس اسالم و نصوص و ارزش های مدرج این اساسی‬
‫باشد‪.‬‬
‫‪ -‬تشکیالت و منابع مالی حزب علنی باشد‪.‬‬
‫‪ -‬اهداف و تشکیالت نظامی و شبه نظامی نداشته باشد‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬وابسته به حزب سیاسی و یا دیگر منابع خارجی نباشد‪.‬‬
‫‪ -‬تأسیس و فعالیت حزب بر مبنای قومیت‪ ،‬سمت‪ ،‬زبان و مذهب فقهی جواز نداد‪.‬‬
‫جمیعت و حزب که م طابق احکام قانون تشکیل می شود بدون‪ ،‬موجبات قانونی و حکم محکمه با صالحیت‬
‫منحل نمی شود‪ .‬بخش دیگر از حقوق سیاسی شهروندی تظاهرات است که مبنای آن ماده سی و ششم قانون‬
‫اساسی است که چنین صراحت دارد‪ " .‬اتباع افغانستان حق دارند برای تأمین مقاصد جایز و صلح آمیز‪ ،‬بدون‬
‫حمل سالح‪ ،‬طبق قانون اجتماع و تظاهرات نمایند‪ 4".‬در حال که در نظام های سنتی و توتالیتر این حقوق‬
‫برای شهروندان وجود ندارد‪ .‬همچنان اظهار بیان آزاد که یک فرد عقاید اسالمی خود را ارایه نماید یک بخش‬
‫دیگر از حقوق سیاسی شهروندی است که ماده سی و چهارم قانون اساسی مبنای خاص این حقوق است که‬
‫چنین صراحت دارد‪" .‬آزادی بیان از تعرض مصؤن است هر افغان حق دارد که فکر خود را به وسیلة گفتار‪،‬‬
‫نوشته‪ ،‬تصویر و یا وسایل دیگر‪ ،‬با رعایت احکام مندرج این قانون اساسی اظهار نماید‪ .‬هر افغان حق دارد‬
‫مطابق به احکام قانون‪ ،‬به طبع و نشر مطالب‪ ،‬بدون ارائه قبلی آن به مقامات دولتی بپردازد‪ .‬احکام مربوط به‬
‫مطابع‪ ،‬رادیو و تلویزیون نشر مطبوعات و سایر وسایل ارتباط جمعی توسط قانون تنظیم می گردد‪ 5".‬ناگفته‬
‫نباید گذاشت از نظر سلسله مراتب که قانون اساسی در رأس تمام قوانین کشور قرار دارد مبنای اساسی این‬

‫‪ - 1‬ماده ‪ ،33‬قانون اساسی افغانستان‬

‫‪ - 2‬ماده ‪ ،35‬قانون اساسی افغانستان‪.‬‬
‫‪ - 3‬هاشمی‪ ،‬پیشین‪ ،‬ص‪.21 ،‬‬
‫‪ - 4‬ماده ‪ ،36‬قانون اساسی افغانستان‬
‫‪ - 5‬ماده ‪ ،34‬قانون اساسی افغانستان‬
‫‪25‬‬
‫حقوق محسوب می شود‪ ،‬مگر به صورت فرع بعضی از قوانین دیگر در مرتبه بعد از قانون اساسی قرار دارد‪.‬‬
‫مبنای چگونه برخوردار شدن از حقوق سیاسی شهروندی را بیان نموده نظیر قانون انتخابات‪ ،‬قانون شورا های‬
‫والیتی‪ ،‬قانون احزاب‪ ،‬قانون مطبوعات و انواع قوانین فرعی که مبنای قانون اساسی که از طرف مجلس‬
‫قانونگذاری در قالب قانون عادی تصویب شده است‪ .‬یا اینکه ابزار های را قانون به منظور انجام فعالیت های‬
‫سیاسی و تبلیغات و آگاهی تبیین نموده چنانچه در ماده ‪ 9‬چنین بیان نموده است‪" .‬اتباع کشور‪ ،‬احزاب سیاسی‬
‫سازمان های ثبت شده داخلی و مهاجرین داخلی می توانند مطابق احکام این قانون وسایل مطبوع را تأسیس‬
‫نمایند‪ .‬نشر روزنامه‪ ،‬نشریه مؤقت و سایر نشرات مطبوع بدون اجازه قبلی تأسیس شده می توانند‪ 1".‬در نتیجه‬
‫مبنای حقوق سیاسی شهروندی در افغانستان قانون اساسی است که برای برخوردار شدن از این حقوق‬
‫‪2‬‬
‫صالحیت را به مجلس قانونگذاری داده است تا در چهارچوب قانون عادی آن را تنظیم نماید‪.‬‬

‫‪ -1‬ماده ‪ ،9‬قانون اساسی افغانستان‬

‫‪ - 2‬میر حسین‪ ،‬تالش‪ ،‬فصلنامه مرکز مطالعات و تحقیقات راه بردی افغانستان‪ ،‬چ‪ ،2‬سال (‪ )1387‬ص‪.68 ،‬‬
‫‪26‬‬
 ‫فصل دوم‬
‫مبحث اول‪ -‬مؤلفه های حقوق و آزادی های سیاسی شهروندی در سیستم حقوقی افغانستان‬
‫معاشرت جویی در کنار استقالل و تنهای انسان‪ ،‬ناشی از جاذبه و عاطفه طبیعی است که افراد را به صورت‬
‫های گوناگون در کنار یک دیگر قرار می دهد‪ ،‬و جلوه های متفاوت گروهی را پدیدار می سازد‪ .‬این گروه‬
‫ها‪ ،‬یا برآیند معاشرت جویی غریزی انسان هاست که بصوردت خانواده و گستره های ناشی از آن متظاهر می‬
‫شود و آنرا(جامعه طبیعی) می نامند‪ ،‬و یا آنکه شهروندان به خاطر عالیق و منافع مشترک گوناگون دفاعی‪،‬‬
‫اقتصادی‪ ،‬اجتماعی‪ ،‬سیاسی‪ ،‬فرهنگی و حتی عقیدتی که دارند‪ ،‬با بکارانداختن اندیشه‪ ،‬هنر و خرد خود‪ ،‬آنرا‬
‫ابنا می نهند که اصطالحآ(جامعه مدنی) نامیده می شود‪ .‬اگر اراده و خواست مردم پایه و اساس تشکیل‬
‫حکومت باشد(دموکراسی) در این صورت (جامعه مدنی) در باالترین سطح خود یعنی ( جامعه سیاسی)‬
‫محقق می شود‪ .‬با نگرش بر آزادی طبیعی و فطری انسانی؛ این آزادی در میانه میدان استقالل و معاشرت‬
‫جویی افراد‪ ،‬با فضاهای متفاوت وسیع یا محدود مواجه می شود‪ .‬بدین معنی‪ ،‬افراد از یک سوء به تنهای‬
‫قادرند همه استعدادهای خود را به دور از فشار جامعه بکار اندازند؛ اما از سوی دیگر؛ در مقام مواجهه با‬
‫جلوه های اجتماعی قدرت و فشارهای ناشی از آن‪ ،‬ابتکار عمل آنان محدود می گردد‪ .‬با این ترتیب‪ ،‬با آنکه‪،‬‬
‫در یک نظام مردمی‪ ،‬افراد با مشارکت آزادانه خود‪ ،‬بنیانگذار حکومتند‪ ،‬اما نمی توان ضعف فردی را در مقابل‬
‫گستره اقتدار حکومتی نادیده گرفت؛ زیرا افراد آنچنان ضعیف اند که توان مقابله با این قدرت کبریایی را‬
‫‪1‬‬
‫ندارند‪.‬‬

‫بر این اساس‪ ،‬حضور هیآت های حایل بین شهروندان و حکومت ضروری خواهد بود تا بدین وسیله‪ ،‬با‬
‫وزانت خود‪ ،‬بین قدرت حکومت و آزادی شهروندان ایجاد تعادل نماید‪ .‬از طرف دیگر‪ ،‬با وجود افکارو‬
‫اندیشه های متنوع در جامعه‪ ،‬ممکن است گروه ها و جماعات گوناگون و متمایز در جامعه واحد پدیدار‬
‫شوندک هانسجام و نهادینه شدن هریک از آنها می تواند راه گشایی گفتگوی منطقی و مسالمت آمیز در یک‬
‫نظام کثرت گرا و دموکراتیک باشد‪ .‬این استعداد اجتماعی که در نظام های بین المللی و داخلی تحت عنوان‬
‫(آزادی های گروهی) مورد حمایت قرار می گیر‪ ،‬ممکن است که بصورت نهاد یافته و متشکل به صورت‬
‫احزاب و انجمن های انسجام یابد و یا آنکه بطور اتفاقی‪ ،‬برای بیان پاره ای از خواسته های مشترک که در‬
‫‪2‬‬
‫زمان خاص به صورت اجتماعات و تظاهرات کوتاه مدت و موقتی متظاهر شود‪.‬‬

‫‪ -1‬قاسم‪ ،‬پیشین‪ ،‬ص‪.74 ،‬‬

‫‪ - 2‬الشوکی‪ ،‬سید یحیی‪ ،‬بررسی عوامل موثر مشارکت اجتماعی شهروندان در اداره امور شهر‪ ،‬چاپ دوم‪ ،‬سال‪ )1363 ( ،‬ص‪.56 ،‬‬
‫‪27‬‬
 ‫گفتار اول‪ -‬آزادی تشکیل احزاب‬
‫تشکل عبارت از میثاقی است که بر اساس آن افراد متعدد‪ ،‬با داشتن عالیق و آرمان مشترک‪ ،‬فعالیت خود را‬
‫تنظیم و موقع مشترکی را به طور مستمر اتخاذ کنند‪ ،‬بدون ان که هدف منفعت طلبانه اقتصادی داشته باشد‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫در این تعریف سه عنصر اساسی برای احزاب مشاهده می شود‪.‬‬

‫وج ود یک موافقت قرار دادی که به موجب آن اعضای جمعیت تعهد جمعی پیدا می کنند‪.‬‬
‫استمرار نیز یکی از مشخصات بارز احزات می باشد که آنرا از اجتماعات موقتی و اتفاقی منمایز می سازد و‬
‫به آن خصیصه سازمانی و نهادی می بخشد‪.‬‬
‫غیرانتفاعی بودن وصف دیگری است که در شان اعضاء لزومآ از این اتالف و اتحاد خود قصد منفعت طلبانه‬
‫اقتصادی نداشته باشد‪ .‬این وصف وجه تمایز بین نوع جمعیت ها با شرکت های تجارتی است که با اشتراک‬
‫مالکیت هدف منفعت طلبانه ای را تعقیب می کنند‪ .‬آزادی احزاب از جمله حقوق انسانی به شمار میرود که‬
‫با ابعاد وسیع و تاثیر گذا ری سیاسی‪ ،‬اجتماعی و فرهنگی وبا مبانی ارزشی خود در نظام حقوق داخلی و بین‬
‫‪2‬‬
‫المللی مورد حمایت قرار گرفته است‬
‫الف) مبانی و زمینه های آزادی احزاب‪:‬‬

‫درا ینجا قسمت از مبانی فکری آزادی تعد و تنوع احزاب همچنان از تضمینات آزادی احزاب‪ ،‬و هویت و‬
‫شخصیت حقوقی و آئین تشکیل و رسمیت احزاب بحث کردیم‪ .‬سپس اعالم موجودیت‪ ،‬تقاضا ثبت‪ ،‬بررسی‬
‫‪3‬‬
‫و ثبت‪،‬نقد بر آزادی احزاب و محدودیت های حاکم بر آزادی احزاب را مورد بحث قرار دادیم‪.‬‬

‫‪ )1‬مبانی فکری آزادی احزاب‬

‫احزاب در سیر اندشه های بشری مظاهر‪ ،‬اجتماع پذیری انسان در تحوالت تاریخی متحول بوده و نزد فالسفه‬
‫قدیم و جدید متفاوت بیان و تحلیل شده است‪ .‬یونانیان قدیم گونه ای از زندگی شهری سازمان یافته را نوع‬
‫تکامل یافته زهندگی جمعی به نام (دولت‪ -‬شهر) درنظر می گرفتند و آن را مایه زندگی خوب و شایسته می‬
‫دانستند‪ .‬افالطون و ارسطو این اشتراک نظر را داشتند که چون انسان داتآ اجتماعی است‪ ،‬جامعه سازمان یافته‬
‫شهری یک نهاد طبیعی به حساب می آید‪ .‬افالطون‪ ،‬مظهر اجتماعی بودن انسان را دولت می داند که در‬
‫خدمت نیازیهای انسان باشد؛ زیرا آدمیان از یکدیگر بی نیاز نیستند و یار و یاور یکدیگر اند‪ .‬از نظر ارسط نیز‬
‫انسان مدنی الطبع است‪ .‬وی به جای آنکه حکومت را حاصل بند و بست های زودگذر میان افراد بپندارد‪،‬‬

‫‪ - 1‬هاشمی‪ ،‬سد محمد‪ ،‬حقوق بشر و آزادی های اساسی‪ ،‬نشر میزان‪ ،‬چاپ دوم‪ ،1391 ،‬ص‪26-24 ،‬‬
‫‪ -2‬ویلدورانت‪ ،‬تاریخ تمدن‪ ،‬ج اول (مشرق‪ ،‬زمین‪ ،‬گاهواره تمدن) ترجمه احمد آرام‪ ،‬ع‪ ،‬پادشایی و امیر حسین و امیر حسین آریان پور‪ ،‬چاپ اول‪،‬‬
‫سال‪ 1365 ،‬ص‪.332 ،‬‬
‫‪ - 3‬هابز‪ ،‬توماس‪ ،‬لویانان‪ ،‬ترجم" حسین بشریه‪ ،‬سال‪ ،1384 ،‬ص ‪.220‬‬
‫‪28‬‬
‫آنرا پدید آورده کشش های پنهانی سرشت آدمی باهمانندان خود می داند‪ .‬بر اساس این اعتقاد؛ خانواده جامعه‬
‫ابتدائی است که برای زندگی روزمره به وجود می آید‪ .‬با پیوند چند خانواده دهکده و با پیوند جند دهکده‬
‫مدینه( شهر) پدیدار می شود‪ .‬این پدیداری آفریده طبیعت است و انسان بالطبع حیوان سیاسی است‪ .‬شهر‬
‫جامعه سیاسی مطلوبی است که برآورنده زندگی کامل و تآمین کننده غایات طبیعی است‪ .‬در چنین جامعه‬
‫کوچکی مناسبات اجتماعی‪ ،‬اقتصادی و سیاسی در ساده ترین سطخ خود قرار داشت تا جایی که(جامعه‬
‫‪1‬‬
‫مدنی) صرفآ در قالب(جامعه سیاسی) متظاهر می شود‪.‬‬

‫‪ )2‬آزادی تعدد و تنوع احزاب‬

‫باقبول اصل آزادی برای شهروندان در یک نظام مردمی‪ ،‬اجتماعی پذیری افراد جامعه از دو جهت قابل‬
‫توجه به نظر می رسد‪.‬‬
‫الف‪ -‬آزادی تعدد احزاب‬
‫فضای باز و آزادی سیاسی‪ ،‬همه مردم را وارد صحنه های اجتماعی وسیاسی می کند‪ .‬از طرف دیگر‪ ،‬نمی‬
‫توان افراد را در یک قالب فکر مشخص قرار داد؛ زیرا‪ ،‬آزادی اندیشه خود بخود تنوع اندیشه را به همراه می‬
‫آورد؛ بدین معنی که خصلت اجتماعی؛ پیروان هریک از اندیشه های مشترک در یک جا متظاهر می سازد‪.‬‬
‫این احزاب و گروه های که افراد هم فکر را در خود جای می دهند‪ ،‬با دو جلوه در صحنه جامعه به فعالیت‬
‫می پردازند‪ :‬یکی این که استعداد های خدا دادی و مشترک افراد شگوفا و سازند جمعی را به همراه خود می‬
‫آورند و دیگر ای ن که نقش واسطه و میانجی فعال را بین اهالی و دولت بر قرار می کنند و بدین ترتیب‪ ،‬از‬
‫اجتماع قدرت های ناچیز فردی‪ ،‬قدرت منسجم جمعی پدیدار می گردد و زمینه مشارکت موفق شهروندان را‬
‫در اداره امور کشور فراهم می سازند‪ .‬اصل کثرت گرایی که یکی از شروط اساسی دموکراسی است و اقتضا‬
‫می کند که اندیشه های سامان یافته متعدد در گروه های متشکل ‪ ،‬متساویآ وارد صحنه شوند و دیگر اندیشی‬
‫‪2‬‬
‫های متفرقه در فضای واحد‪ .‬آزادانه امکان فعالیت نمایند‪.‬‬
‫قانون اساسی ‪ ،‬آزادی احزاب و جمعیت ها را‪ ،‬رعایت پاره ای شرایط‪ ،‬برای همه بطور مطلق اعالم داشته‬
‫اس ت‪ ،‬بدون آن که فرد یا گروه خاصی را از این حق طبیعی محروم کرده باشد‪ ،‬ماده سی و پنجم( اتباع‬
‫‪3‬‬
‫افغانستان حق دارند‪ ،‬مطابق به احکام قانون‪ ،‬احزاب سیاسی تشکیل دهند‪ ،‬مشروط بر اینکه‪:‬‬
‫‪ -‬تشکیالت و منافع مالی حزب علنی باشد‪.‬‬
‫‪ -‬اهداف و تشکیالت نظامی و شبه نظامی نداشته باشد‪.‬‬
‫‪ -‬وابسته به حزب سیاسی و یا دیگر منابع خارجی نباشد‪.‬‬

‫‪ -1‬الک‪ ،‬جان‪ ،‬نامه ای در باب تساهل‪ ،‬ترجمه‪ :‬شیرزاد گلشاهی کریم‪ ،‬پیشین‪ ،‬ص‪.57 ،‬‬
‫‪ -2‬مایکل ب فاستر‪ :‬خداوند اندیشه سیاسی‪ ،‬ج اول (قسمت دوم) ‪ 1358‬ص‪340-337 ،‬‬
‫‪ - 3‬الک‪ ،‬پیشین‪ ،‬ص‪.111 ،‬‬
‫‪29‬‬
‫تاسیس و فعالیت حزب بر مبنای قومیت‪ ،‬سمت‪ ،‬زبان‪ ،‬و مذهب فقهی جواز ندارد‪ .‬جمعیت و حزبی که‬
‫مطابق به احکام قانون تشکیل می شود‪ ،‬بدون موجبات قانونی و حکم محکمه باصالحیت منحل نمی‬
‫‪1‬‬
‫شود‪.‬‬

‫ب‪ -‬آزادی تنوع احزاب‪ :‬اجتماع پذ یری انسان زندگی مشارکتی گوناگونی را پیش روی افراد قرار می‬
‫دهد و سیر تحول تاریخ اجتماعی بشر حکایت از تنوع فزاینده آن دار‪ ،‬تا آنجا که در زمان حاظر صدها‬
‫نوع گروه و جمعیت بزرگ و کوچک افراد انسانی که با قصد هم یاری برای اتخاذ مواضع مشترک سازنده‬
‫و یا دفاعی تشکیل شده اند‪ ،‬جلب توجه می کند‪ .‬کثرت این گروه ها تا حدی است که مطالعه همه آنها‬
‫میسر نمی باشد‪ .‬به همین دلیل برای تنوع گروهی‪ ،‬صرفآ از طریق دسته بندی موضوعی براساس اندیشه‬
‫‪2‬‬
‫واهداف تشکیل‪ ،‬نظیر دسته بندی ذیل‪ ،‬امکان پذیر خواهد بود‪.‬‬

‫‪ -‬با اهداف فلسفی و سیاسی؛ نظیر احزاب و انجمن های سیاسی‪.‬‬

‫‪ -‬با اهداف اجتماعی و مذهبی؛ نظیر انجمن های خیریه یا انجمن های مذهبی‪.‬‬
‫‪ -‬با اهداف فرهنگی و علمی؛ نظیر انجمن نویسندگان و هنرمندان‪.‬‬

‫اصل سی و پنجم قانون اساسی؛ نیز بیان داشته است که‪ ( :‬اتباع افغانستان حق دارند به منظور تآمین‬
‫‪3‬‬
‫مقاصد مادی و یا معنوی‪ ،‬مطابق به احکام قانون‪ ،‬جمعیت ها تاسیس نماید‪).....‬‬

‫گفتار دوم‪ -‬تضمینات آزادی احزاب‬

‫آزادی های گروهی از جمله آزادی های بنیادین بشری است که افراد جامعه‪ ،‬بخاطر علقه مشترکی که‬
‫دارند‪ ،‬گردهم می آیند و با استفاده از امکانات مادی زندگی گروهی‪ ،‬اعالم موجودیت می کنند‪ .‬این‬
‫موجودیت واقعیتی است که جامعه ناگزیر از شناسایی و موظف با اعطای شخصیت حقوقی به آن می‬
‫‪4‬‬
‫باشد‪.‬‬

‫الف‪ -‬تضمین آزادی احزاب‪ :‬شناسایی آزادی احزاب‪ ،‬احترام به آزادی فطری افراد است که دولت و‬
‫جامعه را مکلف به احترام به آن و ملزم به عدم مزاحمت یا تحم یل بر آن می کند‪ .‬قانون اساسی حمهوری‬
‫اسالمی افغانستان‪ ،‬با درک مراتب آزادی به عنوان یک حق اجتناب ناپذیر و بنیانگذاری نظام مبتنی بر(‬
‫اصل کرامت و ارزش واالی انسانی و آزادی توآم با مسوُلیت در برابر خدا) در اصل سی و پنجم‪ ،‬آزادی‬

‫‪ -1‬ماده ‪ ،25‬قانون اساسی افغانستان‬

‫‪ - 2‬مایکل‪ ،‬پیشین‪ ،‬ص‪.201 ،‬‬
‫‪ - 3‬خداوند اندیشه سیاسی‪ ،‬ترجمه‪ :‬علی رامین‪ ،‬جلد دوم‪ ،‬سال ‪ 1358‬ص‪.201 ،‬‬
‫‪ - 4‬الک جان‪ ،‬نامه ای در باب تساهل‪ ،‬ترجمه‪ :‬شیرزاد گلشاهی گریم‪ ،‬سال‪ ،1377 ،‬ص ‪.111‬‬
‫‪30‬‬
‫احزاب را به رسمیت شناخته‪ ،‬مقرر مید ارد‪ :‬اتباع افغانستان حق دارند‪ ،‬مطابق به احکام قانون‪ ،‬احزاب‬
‫‪1‬‬
‫سیاسی تشکیل دهد‪ ،‬مشروط بر اینکه‪:‬‬

‫مرامنامه و اساسنامه حزب‪ ،‬متناقض احکام دین مقدس اسالم و نصوص و ارزش های مندرج این قانون‬ ‫‪-‬‬
‫اساسی نباشد‪.‬‬
‫‪ -‬تشکیالت و منابع مالی حزب علنی باشد‪.‬‬
‫‪ -‬وابسته به حزب سیاسی ویا دی گر منابع خارجی نباشد‪ .‬تاسیس و فعالیت حزب بر مبنای قومیت‪ ،‬سمت‪،‬‬
‫زبان و مذهب فقهی جواز ندار‪.‬‬
‫‪ -‬جمعیت و حزبی که مطابق به احکام قانون تشکیل می شود ‪ ،‬بدون موجبات قانونی و حکم محکمه یا‬
‫صالحیت منحل نمی شود‪.‬‬

‫ب‪ -‬هویت و شخصیت حقوقی‪ :‬اجتماعی و مشارکت افراد متعدد در کانون واحد فکری و آرمانی پدید‬
‫اورنده ای شخصیت جمعی است که اندیشه‪ ،‬هدف و موضوع مشترک را اعالم می نمایند‪ .‬این پایداری‬
‫جمعی را در حقوق موضوعه(شخصیت حقوقی) می نامند‪ .‬احزاب و گروه های سیاسی و اجتماعی از‬
‫جمله گروه های و جمعیت به شمار می روند که پس از اعالم موجودیت و شناسای‪ ،‬هویت سازمان یافته‬
‫و شخصیت حقوقی پیدا میکند‪ ،‬شخصیت حقوقی این گروه ها دارای دو وصف اساسی است‪:‬‬

‫‪ -‬این گروه ها اساسآ با اهداف غیر منفعت طلبانه و متمایز از شرکت های مدنی و موُسسات تجاری تشکیل‬
‫می شوند؛ بدین معنی شکه قص د فعالیت اقتصادی و تقسیم سود بین آنها وجود نداردد‪ .‬البته این بدان‬
‫معنی نیست که این گونه گروه ها نظیر انجمن های صنفی منافع مادی و معنونی را که مال دارای تاثیرات‬
‫اقتصادی و اجتماعی باشد‪ ،‬دنبال نکنند‪.‬‬
‫‪ -‬این گروه ها‪ ،‬به عنوان اشخاص حقوقی خصوصی‪ ،‬متمایز از اشخاص حقوقی حقوق عمومی می باشند؛‬
‫بدین معنی که تکوین شخصیت حقوقی آنها ناشی از اراده تشکیل افراد در ایجاد یک هیآت واسطه‬
‫ناوابسته به نهادهای حکومتی است‪ ،‬تا به دور از هرگونه سلطه و تحمیل بتوانند به فعالیت های سیاسی‬
‫و اجتماعی بپردازند‪.‬‬

‫‪ -1‬ژان ژاک روسو‪ :‬قرار داد اجتماعی‪ ،‬ترجمه غالم حسین زیرک زاده‪ ،‬چاپ پنجم‪ ،‬ص‪.36 ،‬‬
‫‪31‬‬
 ‫ج‪ -‬آیین تشکیل و رسمیت احزاب‬

‫اصل سی و پنجم قانون اساسی جمهوری اسالمی افغانستان در خصوص آزادی موجودیت احزاب و گروه ها‬
‫اطالق دارد‪ .‬با این ترتیب‪ ،‬تشکیل هر حزب و گروه به ابتکار اعضای و موسسان آن می باشد‪ .‬اما‪ ،‬از آنجا که‬
‫این گروه ها پس از تشکیل به انجام فعالیت های وسیع یا محدود می پردازند‪ ،‬احراز هویت و شخصیت‬
‫حقوقی برای آنها ضرورت اجتناب ناپذیر دارد‪ .‬از طرف دیگر‪ ،‬آزادی فعالیت آنها مشروط به عدم نقض(اصول‬
‫استقال‪ ،‬آزادی و حدت ملی‪ ،‬موازین اسالمی و اساس جمهوری اسالمی افغانستان) خواهد بودد و در سلوک‬
‫و رفتار خود مورد حق وتکلیف قرار می گیرند‪ .‬بدین جهت موجودیت‪ ،‬ثبت و رسمیت احزاب در نظام و‬
‫‪1‬‬
‫افغانستان مورد توجه است‪.‬‬

‫مبحث دوم‪ -‬اعالم موجودیت و تقاضای ثبت احزاب‬

‫آزادی گروه ها به عنوان یک حق طبیعی بدان معناست که با وجود انگیزه‪ ،‬اراده و تصمیم افراد برای ایجاد‬
‫گروه‪ ،‬این گروه بدون هر گونه تشبریفات رسمی مجودیت پیدا می کند‪ .‬به عبارت دیگر‪ ،‬اصالت هر گروه‬
‫وابسته به خود جوشی آن می باشد‪ .‬این چنین گروه هایی ذاتآ مشروعیت دارند‪ ،‬بدون آنکه هنوز از اعتبار‬
‫قانونی بیرونی برخوردار باشند‪ .‬بنابراین انها برای تصرف در امور‪ ،‬هرگونه ادعا ومطالبه و اقامه دعوا فاقد‬
‫شخصیت الزم می باشند‪ .‬فقد شخصیت‪ ،‬موقعیت گروهی ار که اعالم موجودیت نکرده است در وضعیت‬
‫حقوقی ظریف و حساسی قرار می دهد؛ زیرا الزمه حیات هرگروه یا جمعیت‪ ،‬داشتن حداقل امکانات مادی‪،‬‬
‫اقامتگاه و دستگاه اداری است‪ .‬درچنین صورتی‪ ،‬برای حزب و جمعیت اعالم نشده که‪ ،‬با وجود مشروعیت‬
‫ذ اتی‪ ،‬به خاطر آنکه هنوز شخصیت بیرونی پیدانکرده است‪ ،‬فراهم کردن همه امکانات صرفآ به نام و حساب‬
‫مشترک موسسن ( نه موسسه) خواهد بود‪ .‬با این ترتیب‪ ،‬تحقق شخصیت حقوقی به این صورت قانون اساسی‬
‫برای فعالیت احزاب مقرر می دارد‪ (:‬کلیه گروه ها موظفند مرامنامه‪ ،‬اساسنامه خود و تغیرات بعدی آنها را به‬
‫‪2‬‬
‫اطالع وزارت عدلیه برسانند)‪.‬‬

‫گفتار اول‪ -‬برسی و ثبت احزاب‬

‫مسولیت اداره ثبت گروه ها وصدور پرونده برای آنها بر عهده وزارت عدلیه است‪ .‬با توجه به آزادی گروه ها‬
‫که اصل سی و پنجم قانون اساسی جمهور اسالمی افغانستان‪ ،‬آن را مورد تآکید قرار داده‪ ،‬نقش متصور برای‬
‫وزارت عدلیه علی االنتظار باید صرفآ ثبت شناسنامه برای حزب یا گروهی باشد که عده ای ‪ ،‬آزادانه و بر‬

‫‪ - 1‬اسماعیل اکبر‪ ،‬مطبوعات و روشنفکران(گفتگو) فصلنامه دری شماره ‪ ،7-6‬ص ‪43‬‬

‫‪ -2‬ویل دورانت‪ :‬تاریخ تمدن جلد اول(مشرق‪ ،‬زمین‪ ،‬گاهوارهَ تمدن) ترجمه احمد آرام‪ ،‬ع پادشایی و میر حسین آریان پور‪ ،‬چ اول‪ ،‬سال ‪1365‬ص‪،‬‬
‫‪.332‬‬
‫‪32‬‬
‫اساس حقوق طبیعی خود‪ ،‬اقدام به تآسیس آن نوده ان؛ بدین معنا که صرف اعالم موجودیت به عنوان یکی‬
‫از آزادی های الزم اال حترام اساسی و مردمی برای وزارت عدلیه ایجاد تکلیف می کند‪ .‬به عبارت بهتر؛‬
‫وزارت عدلیه و واحد های متبط با آن در این خصوص(صالحیت تکلیفی) دارند‪ .‬پرونده ارسالی توسط‬
‫متقاضی تکیل حزب و مدارک ضمیمه آن به وزارت عدلیه و حد اکثرظرف یک ماه برای تصویب احاله می‬
‫‪1‬‬
‫شود‪.‬‬

‫گفتار دوم‪ -‬نقد نظارت بر تشکیل احزاب‬

‫با نگرش تحلیلی به اصل آزادی های گروهی ازیک طرف و مقررات نظارتی نسبت به ثبت و اعالم رسمیت‬
‫گروه ها نکات اساسی ذیل قابل توجه به نظر می رسد‪:‬‬

‫اصل آزادی های گروهی از نظر سیاسی در محموعه آزادی های عمومی دریک نظام مردمی‪ ،‬با فرض تمایز‬
‫و تشخیص بین اداره کنندگان(حکومت) و اداره شوندگان (مردم) آنرا مستعد شمول و توسعه به دو معنا می‬
‫کند‪.‬‬

‫اوال؛ مردم از طریق مشارکت فکری و گروهی‪ ،‬حق تعین سرنوشت سیاسی واجتماعی خویش را مشترکآ دارا‬
‫می باشند (آزادی‪ -‬مشارکت) کهه در این صورت حکومت مبعوث مل و مسوُل در مقابل همان ملت است‪،‬‬
‫همچنانکه قانون اساسی بر حاکمیت مردم بر تعین سرنوشت خویش و اداره امور کشور به اتکاء اراء عمومی‬
‫‪2‬‬
‫از طریق انتخابات و همه پرسی تأکید نموه است‪.‬‬

‫ثانیآ؛ آزادی فعالیت جمعی از حقوق حقه ای است که همان دولت مبعوث باید بدان احترام بگذارد و در انجام‬
‫وظایف قانونگذازی‪ ،‬سیاستگذاری و نظارت‪ ،‬این آزادی های مشروع را نادیده نگیرد و به آن تجاوز ننماید‪.‬‬
‫در غیر این صورت‪ ،‬برای همه افراد جامعه حق مقاومت وجود خواهد داشت‪ .‬احزاب و جمعیت های سیاسی‪،‬‬
‫اجتماعی و فرهنگی‪ ،‬گروه های مردمی هستند که در همین جایگاه مقاومت قرار می گیرند‪ .‬الزمه برخورداری‬
‫از این آزادی گروهی استقالل گروه ها در مقام زمامداری خواهد بود‪ .‬در این معادله سیاسی‪ ،‬احزاب و گروه‬
‫های مردمی با وزنه آزادی در مقابل حکومت دارنده اقتدار قرار می گیرند‪.‬پایداری این معادله وقتی است که‬
‫حکومت‪،‬به جز انجام وظایفی که برای یاداره امور( استقرار نظم و امنیت و تأمین نیازمندی های عمومی)‬

‫‪ -1‬ماده ‪ ،4‬قانون احزاب سیاسی جمهوری اسالمی افغانستان‬

‫‪ - 2‬محمد تقی‪ ،‬مبیدی‪ ،‬دین داری و آزادی‪ ،‬سال‪ 1378 ،‬ص‪.431 ،‬‬
‫‪33‬‬
‫برعهده دارد‪ ،‬اقتدارات خود را برای در تنگنا قرار دادن ابتکارات مشروع مردمی( از جمله استفاده از آزادی‬
‫‪1‬‬
‫های گروهی) بکار نگیرد تا بدین وسیله آزادی احزاب و اجتماعات تضمین شود‪).‬‬

‫گفتار سوم‪ -‬محدودیت های حاکم بر آزادی احزاب‬

‫آزادی احزاب و جمعیت ها‪ ،‬همانند دیگر آزادی های فردی و گروهی‪ ،‬در اندرون جامعه مواجه با پاره‬
‫محدودیت های منطقی است که بر اساس آن‪ ،‬هم حقوق دیگران و هم مقتضات و مصالح زندگی جمعی‬
‫رعایت و تضمین می شود‪ .‬دراین خصوص‪ ،‬محدوده‪ ،‬اهداف و عملکرد این تشکلیل های گروهی در ارتباط‬
‫‪2‬‬
‫با قانون اساسی و دیگر فوانین قابل بررسی است‪.‬‬

‫گفتار چهارم‪ -‬محدودیت اهداف با نظارت قبلی‬

‫احزاب و جمعیت ها نوعآ با اهداف خاصی که ناشی از همفکری اعضاء و موًسسین آن می باشد‪ ،‬تأسیس می‬
‫گردد‪ .‬در این خصوص‪ ،‬معموال پیروان اندیشه هاای مشترک فرهنگی‪ ،‬سیاسی‪ ،‬اجتماعی و فلسفی برای تحقق‬
‫آرمان های خود‪ ،‬مجموعه گروهی را بجود می آورند و براساس آن از طریق مرامنامه و یا اساسنامه که بیان‬
‫کننده اهداف و مقاصد گروهی است اعالم موجودیت می کنند‪ .‬این اهداف و مقاصد که در نظام اجتماعی و‬
‫سیاسی حاکم قابل ارزیابی است‪ ،‬وقتی قابل دفاع خواهد بود که با نظم عمومی‪ ،‬اخالق حسنه‪ ،‬امنیت ملی‪،‬‬
‫استقالل و تمامیت ارضی کشور و ارزش های دینی مغایرت نداشته باشد‪ .‬برسی اهداف و مقاصد گروهی باید‬
‫‪3‬‬
‫قبل از ثبت و رسمیت مورد بررسی قرار گیرد‪.‬‬

‫اصل سی و پنجم قانون اساسی جمهوری اسالمی افغانستان شرط آزادی احزاب و جمعیت ها را عدم نقض‬
‫‪4‬‬
‫[اصول استقالل‪ ،‬آزادی وحدت ملی‪ ،‬موازین اسالمی و اساس جمهوری اسالمی افغانستان] اعالم داشته است‪.‬‬

‫در این ارتباط‪ ،‬احزاب و آیین نامه اجرایی آن کلیه گروه ها و متقاضیان تشکیل آنرا موظف به تسلیم مرام نامه‬
‫و اساسنامه گروه به وزارت عدلیه نموده است‪ .‬در خواست تاسیس حزب سیاسی توام به اساسنامه و مرامنامه‬
‫مطابق ماده دوم مقررهً طرز ثبت احزاب سیاسی توسط اداره ثبت احزاب وزارت عدلیه مورد بررسی قرارر‬
‫‪5‬‬
‫میگیرد‪.‬‬

‫‪ - 1‬عثمان‪ ،‬محمد اکرم‪ ،‬قانون و قانون اساسی در پرتو جامعه شناسی تاریخی‪ ،‬فصلنامه خط سوم شماره ‪ ، 2‬ص‪.27 ،‬‬
‫‪ - 2‬دوپری‪-‬لوییسس‪ ،‬رکن چهارم‪ ،‬ترجمه عای احمد راسخ‪ ،‬فصلنامه دری‪ ،‬شماره ‪.8-7‬‬
‫‪ - 3‬همان اثر‪ ،‬ص ‪.23‬‬
‫‪ - 4‬ماده ‪ ،35‬قانون اساسی افغانستان‪.‬‬
‫‪ - 5‬ماده ‪ ،2‬قانون احزاب سیاسی‪ ،‬مقررهً طرز ثبت احزاب سیاسی ‪،‬‬
‫‪34‬‬
‫بناً براین‪ ،‬چنانچه احزاب برخالف‪ ،‬قانون اساسی جمهوری اسالمی افغانستان اهداف و مقاصدی نظری ترویج‬
‫یثک نژاد یا گروه خاص اجتماعی‪ ،‬دفاع خشونت آمیز غیر دولتی از آرمانها(تروریسم) استقالل طلبی‬
‫محلی(تجربه طلبی) عدم اعتقاد به قانون اساسی و تغییر نظام سیاسی را حتی به طور مسالمت آمیز و از طریق‬
‫تبلیغات و فعالیت های فرهنگی دنبال کنند‪ ،‬اعالم موضوع آنان مغایر اصول ازادی‪ ،‬استقالل‪ ،‬وحدت ملی‪،‬‬
‫تمامیت ارضی و نظام جمهوری اسالمی افغانستان خواهد بود و عدم صدور پرونده توسط دستگاه ذیربط بال‬
‫‪1‬‬
‫اشکال به نظر می رسد‪.‬‬

‫گفتار پنجم‪ -‬محدودیت عملکردها با نظارت بعدی‬

‫احزاب و گروه ها‪ ،‬پس از تشکیل و رسمیت‪ ،‬به عنوان اشخاص حقوقی که در بسیاری موارد همانند اشخاص‬
‫حقیقی مورد حق و تکلیف قرار می گیرند واز حقوق و آزادی های که الزمه وجود آنهاست برخودردارند‪ ،‬به‬
‫شرط آنکه مرتکب جرم یا تخلف قابل مواخذه و تعقیببی نباشند‪ .‬بدیهی است که ارتکاب تخلف یاجرم و‬
‫نقض محدوده های مقررهً در مورد احزا ب و گروه ها زمینه را برای نظارت بعدی و تعقیب آنها بر اساس‬
‫‪2‬‬
‫ضوابط و مقرارت قانونی فراهم خواهد کرد‪.‬‬

‫گفتار ششم‪ -‬محدودیت های قانونی‬

‫استقالل‪ :‬استقالل عبارت از حالتی است که زمامداری و اداره امور کشور به هیچ وجه تابع زمامداری و اعمال‬
‫نفوذ دیگر کشورها نباشد‪ .‬اقدامات قابل تصور احزاب سیاسی و دیگر جمعیت ها که میتواند ناقص استقالل‬
‫‪3‬‬
‫باشد‪ ،‬مربوط به پاره ای از وابستگی های سیاسی‪ ،‬فرهنگی و اقتصادی کشور منجر می شود‪.‬‬

‫آزادی‪ :‬آزادی حق طبیعی فراد است که برای دیگران ایجاد تکلیف می کند‪ .‬شرط برخورداری از آزادی‪ ،‬عدم‬
‫نقض و حقوق دیگران می شود‪ .‬احزاب و گروه های سیاسی ممکن است از طریق پاره مواضع و جوسازی‬
‫های اجتماعی عرصه را برای افراد و دیگر گروه ها چامعه به نحوی تنگ کنند که آزادی های آنها در معرض‬
‫‪4‬‬
‫خطر قرار گیرد‪.‬‬

‫وحدت ملی‪ :‬ملت از طرق گوناگون مادی و معنوی احساس و حدت می کند‪ .‬این وحدت که زمینه های‬
‫نژادی‪ ،‬مذهبی و فرهنگی دارد‪ ،‬کمال مظلوبی است که در آن افراد جامعه احساس همدلی‪ ،‬همبستگی و‬

‫‪ - 1‬ماده ‪ ،36‬قانون اساسی افغانستان‬

‫‪ -2‬عظیمی‪ ،‬جنرال نبی‪ ،‬اردو و سیاست در سه دهه اخیر افغانستان‪ ،‬چ دوم‪ ،‬کتابخانه پیشاور ص‪.48 ،‬‬
‫‪ -3‬نادر‪ ،‬پرتو مقاله چگونگی رسانه ها و اثر گذاری آنها بر رشد بشری افغانستان‪ ،‬مارچ ‪.2004‬‬
‫‪ - 4‬عمت اللهی‪ ،‬محمد هاشم‪ ،‬نظارت مطبوعات افغانستان‪ ،‬تهران‪ ،‬پیکران‪ ،‬چ اول‪ ،‬تابستان ‪ ،1382‬ص‪ ،147 ،‬به نقل از بیانیه اعالم جمهوریت‪ ،‬مطبعه‬
‫دولتی کابل‪.‬‬
‫‪35‬‬
‫آرامش خاطر میکنند‪ .‬بدهی است که پراکندگی و تنازع اعضای ملتف ویرانی و نا امنی را به دنبال می آورد‪.‬‬
‫به همین جهت‪ ،‬می توان اصل وحدت ملی را از جمله موارد عمومی نظم عمومی محسوب کرد که برهم زدن‬
‫‪1‬‬
‫ان به هر ترتیب جرم است‪.‬‬

‫‪ - 1‬علی پاشا صالح‪ ،‬مباحث از تاریخ حقوق‪ ،‬شماره ‪ ،35‬سال ‪ 1348‬ص‪.27 ،‬‬
‫‪36‬‬
 ‫فصل سوم‬
‫آزادی تشکیل اجتماعات و تظاهرات‬

‫مبحث اول‪ -‬بیان آزادی تشکیل اجتماعات و تظاهرات‬

‫در مقابل اجتماع و مشارکت فکری و جمعی افرادکه پدید آورنده شخصیت حقوقی پایدار به نام گروه یا‬
‫جمعیت می باشد‪ ،‬افرارد انسانی برای تبادل نظر‪ ،‬عنوان کردن مشکالت و احیانآ اعالم موضوع یا دفع از منافع‬
‫مشترک‪ ،‬در زمان معین و برای مدت کوتاه گرد هم می آیند و سپس متفرق می شوند و یا آنکه به جمعی‬
‫ممکنن است در مکان ثابت به صورت محفلی از هم اندیشان که اجتماعی نامیده می شود و یا انکه به صورت‬
‫نمایشی به منظوری جلب توجه حکومت و مردم راهی معابر عمومی شود که عنوان تظاهرات به خود می‬
‫‪1‬‬
‫گیرد‪.‬‬

‫گفتار اول‪ -‬مبانی و مفهوم اجتماعات و تظاهرات‬

‫اجتماعات وتظاهرات متشکل از همایش موقتی است که به منظور تبادل اندیشه و نظرات یا به منظور دفاع از‬
‫منافع مشترک و بیان خواسته هایی جمعی تشکیل می شود‪ .‬یا به عباره دیگر اجتماعات و تظاهرات ازجمله‬
‫آزدی های است که شهروندان از این طریق مطالبات‪ ،‬خواسته ها و اعتراضات خود را در تقابل قدرت عمومی‬
‫‪2‬‬
‫ابراز می کنند‪ ،‬تا به خواسته عمومی خود برسند‪.‬‬

‫گفتار دوم‪ -‬مبانی اجتماعات و تظاهرات‬

‫با قبول همراهی اصالت فردی جامعه‪ ،‬روابط اجتناب ناپذیر فرد و جامعه‪ ،‬توقعات متقاضی را اقتضاءمی کند‬
‫که برآوردن آن صلح و امنیت را به همراه دارد‪ .‬اما باید توجه داشت که گاهی اوقات در رویایی های طرفین‬
‫توانمندی های فردی در مقابل جبروت جامعه ناچیز و غیر موثر می باشد‪ .‬در چنین تنگناهایی است که‬
‫همدردی و همدلی موجود بین افراد‪ ،‬هرزمانی که الزم باشد‪ ،‬استعداد همایش آنها را بکار می اندازد که با‬
‫ایتالف خود‪ ،‬نوعی قدرت جمعی را برای اتخاذ ندابیر شایسته و یا دفاع از منافع بازمانده خویش به نمایش‬
‫بگذارد و بدین وسیله‪ ،‬هیاًت حاکمه را متوجه مسایل و مشکالت خود بنمایند و یا افکار عمومی را نسبت به‬
‫موضوع خود حساس کنند‪ .‬با این ترتیب ‪ ،‬اجتماعات و تظاهرات را می توان از جمله حقوق فطری فراد‬

‫‪ -1‬حجت مرتجی‪ ،‬جناح های سیاسی در ایران امروز‪ ،‬چ سوم‪ ،‬سال‪ 1387 ،‬ص‪.11 ،‬‬
‫‪ -2‬میر عباسی‪ ،‬دکتر سیدباقر‪ ،‬رزی میر عباسی‪ ،‬نظام جهانی ارزیابی و حمایت از حقوق بشر‪ ،‬ص‪.70 ،‬‬
‫‪37‬‬
‫قلمداد نمود که جامعه را تحت تاثیر بیان توقعات جمعی قرار می دهند‪ .‬حرکت جمعی مذکور دارای این‬
‫‪1‬‬
‫فایده است‪.‬‬

‫اوال‪ ،‬مسایل مردم به وسیله خود مردم مستقمآ عنوان می شود و منبع اطالعاتی موجهی برای هیاًت حاکمه‬
‫خواهد بود که وظایف و خدمات خود را‪ ،‬با در نظر گرفتن این اطالعات درجهت منافع و نیازهای مردم تنظیم‬
‫نمایند‪ .‬ثانیآ‪ ،‬حضور مردم درصحنه و بیان مطالب‪ ،‬وسیله مناسبی برای ارزیابی هیاًت حاکمه می باشد‪.‬‬

‫ثالثآ‪ ،‬به عنوان یک قدرت مهارکننده‪ ،‬علیه گرایش دولت به دیکتاتوریف به شمار میرود و بدین وسیله سالمت‬
‫‪2‬‬
‫حکومت بیشتر تاًمین می گردد‪.‬‬

‫گفتار سوم‪ -‬مفهوم حقوقی اجتماعات و تظاهرات‬

‫تعاریف‪ :‬همایش های اجتماعی موقتی افراد اصوآل در جلوه های ذیل قابل تعریف می باشد‪.‬‬

‫اجتماعات‪ :‬اجتماعات متشکل از همایش موقتی افراد است که به منظوری تبادل اندیشه ها و نظریات یا به‬
‫منظور هماهنگی برای دفاع از منافع مشترک تشکیل می شود‪ .‬این تعریف دارای سه مشخصه اساسی می‬
‫‪3‬‬
‫باشد‪.‬‬

‫اجتماعات نوع همایش گروهی موقتی و متمایز از گروه های است که با شخصیت حقوقی معین به طور‬
‫مستمر تشکیل می شود‪ .‬اما ممکن است احزاب و جمعیت ها نیز با دعوت از اعضای خود برای بیان افکار و‬
‫موضوع گروهی‪ ،‬مبادرت به اجتماع موقتی سازمان یافته در زمان معین بنمایند‪.‬‬

‫تکشیل اجتماعی اصوآل دارای هدف خاصی است که در آن تبادل نظر و عقیده یا دفاع منافع مشترک مشاهده‬
‫می شود‪ .‬این وصف اندیشمندی اجتماعات است که آنرا ازگروهای تماشاچی سیمنا و یا مسابقات ورزشی‬
‫متمایز می سازد‪ .‬البته‪ ،‬زمینه های فکری اجتماعی کنندگان متفاوت و ممکن است جلوه های سیاسی مذهبی‬
‫‪4‬‬
‫و صنفی به خود بگیرد‪.‬‬

‫تظاهرا ت‪ :‬تظاهرات از جمله ازادی هایی است که بر اساس آن‪ ،‬افراد از این طریق مطالبات و اعتراضات خود‬
‫را در مقابل قدرت عمومی ابراز می کنند‪ .‬بنا براین م‪ ،‬می توان گفت‪ :‬تظاهرات عبارت از آن است که گروهی‬
‫از افراد‪ ،‬با حضور در معابرعمومی و استفاده از یک فرصت نمایشی به بیان خواسته جمعی خود می پردازند‪.‬‬

‫‪ -1‬نادری‪ ،‬پرتو‪ ،‬پیشین‪.‬‬

‫‪ -2‬آشوری‪ ،‬داریوش‪ ،‬دانشنامه سیاسی‪ ،‬سال‪1382 ،‬ص‪.20 ،‬‬
‫‪ - 3‬نقیب زاده‪ ،‬دکتر احمد‪ ،‬احزاب سیاسی و گروه های ذی نفوذ‪ ،‬چ اول‪ ،‬سال‪ 1388 ،‬ص‪.114 ،‬‬
‫‪ -4‬توماس هابز لویاتان‪ ،‬ترجمه حسین بشیریه‪ ،‬چاپ اول‪ ،‬سال‪ 1380 ،‬ص‪.160 ،‬‬
‫‪38‬‬
‫تظاهرات ممکن است همراه با صف بندی افراد و استفاده از ابزارهای شعاری صورت گیرد‪ .‬و یا به صورت‬
‫‪1‬‬
‫تجمع ثابت در نقطه معین نظیر پارک ها و میادین متمرکز شود‪.‬‬

‫مبحث دوم‪ -‬اصل آزادی اجتماعات درحقوق داخلی‬

‫براساس اصل سی و ششم قانون اساسی‪ (:‬اتباع افغانستان حق دارند برای تاًمین مقاصد جایزو صلح آمیز‪،‬‬
‫بدون حمل سالح‪ ،‬طبق قانون اجتماع وتظاهرات نماینده)‪ 2.‬برخورداری از آزادی تشکیل اجتماعات دارای‬
‫یک کارکرد دموکراتیک در فرایند تشکیل‪ ،‬بیان و اجرای آراء و افکار سیاسی ست‪ .‬آزادی تشکیل اجتماعات‬
‫به شهروندا ن اجازه می دهد تا حمایت خود را از خط مشی دولت را به نمایش گذاشته و یا شکایات خود‬
‫نسبت به مقامات رسمی دولتی را ارایه دهند‪ .‬این آزادی از اصول اساسی حکومت های دموکراتیک است چرا‬
‫که امکان اعتراض و تغییر خط مشی های دولت را فراهم می آورد‪ .‬حق تشکیل اجتماعات در جای خود‬
‫‪3‬‬
‫تعیین کننده حق پیوستن موقت و صلح آمیز به گروه ها نیز است تا بتوان ارمان عمومی را توسعه بخشید‪.‬‬

‫گفتار اول‪ -‬محدودیت ها وشرایط آزادی اجتماعات و تظاهرات‬

‫اجتماعات و تظاهرات از جمله آزادی مشروعی به شمار میرود که قانون اساسی آنرا به رسمیت شناخته است‪.‬‬
‫این آزادی‪ ،‬همانند دیگر حقوق و آزادی های بشری‪ ،‬غیر قابل سلب است‪ .‬اما از آنجا که این حرکت جمعی‬
‫اثرات تعیین کننده و حساسیت برانگیز اجتماعی و سیاسی بجای می گذارد‪ ،‬پدید آورنده نوعی مقاومت همراه‬
‫با دلواپسی نسبت به آن می باشد‪ .‬برخورد و تبادل مواضع محافظه کارانه و مواضع تواًم باسعه صدر خبرگان‬
‫تدوین قانون اساسی موید این مطلب است‪ .‬آزادی تشکیل اجتماعات و نظارت با رعایت شرایط مورد تاکید‬
‫‪4‬‬
‫قرار گرفته است‪.‬‬

‫گفتار دوم‪ -‬اجتماعات و تظاهرات بدون حمل سالح(مسالمت آمیز)‬

‫اجتماعات و تظاهرات ممکن است جنبه مطالباتی‪ ،‬دفاعی یا اعترای داشته باشد‪ .‬نظم جامعه‪ ،‬در هر حال‪،‬‬
‫اقتضاء می کند این اجتماعات به طور مسالمت آمیز تشکیل و از برخوردهای خشونت آمیز اعتراض شود‪ .‬با‬
‫توجه به جنبه های سه گانه مذکور ممکن است نوع نارضایتی و عدم تفاهم زمینه ساز تشکیل اجتماعات و‬
‫تظاهرات باشدکه در این راه‪ ،‬ظهور و بروز خشم اجتماع کنندگان دور از ذهن نیست‪ .‬درچنین حالتی است‬
‫که قدرت عمومی از یک طرف در مقام خدمتگزاری و رفع مشکالت‪ ،‬ناگزیر ازاستماع و درک اعتراضات‬

‫‪ - 1‬امین صیقل‪ ،‬افغانستان معاصر‪ ،‬مترجم‪ ،‬محمد مجددی‪ ،‬سال‪ 1394 ،‬ص‪.372 ،‬‬
‫‪ - 2‬ماده ‪ ،36‬قانون اساسی افغانستان‬
‫‪ -3‬نقیب زاده‪ ،‬پیشین‪ ،‬ص‪.114 ،‬‬
‫‪ -4‬رسولی‪ ،‬قانونپوه محمد اشرف‪ ،‬تحلیل و نقد قانون اساسی افغانستان‪ ،‬سال‪ 1388 ،‬ص‪.350 ،‬‬
‫‪39‬‬
‫خشم آلود اجتماع مسالمت آمیز حرکت متعالی است که در آن‪ ،‬اجتماع کنندگان‪ ،‬بدون آنکه سٍرِ جنگ داشته‬
‫باشند‪ ،‬بتوانند مرا تب نارضایتی و اعتراض خود را ابراز دارند و بدین وسیله‪ ،‬با آگاه کردن هیاًت حاکمه‬
‫ازمشکالت خود‪ ،‬در یک نظام مردمی خشم خود را فرو نشانند‪ .‬اجتماع مسالمت آمیز یک مفهوم نسبی است‬
‫که در شرایط زمانی و مکانی متفاوت تغییر پیدا می کندکه با درک موضوع‪،‬یشوه نظارت بر آن را باید بر‬
‫عهده قانونگذار گذاشت‪ .‬اما قدر میقن آن است که اگر اجتماع کنندگان مسلح باشند‪ ،‬به طور قطع و یقین‬
‫اجتماع و صف مسالمت امیز خود را از دست می دهد و فضای جامعه را خشونت امیز می کند‪ .‬قانونگذار‬
‫‪1‬‬
‫اساسی‪ ،‬با درک موضوع‪ ،‬اعالم داشته است(( تشکیل اجتماعات و تظاهرات بدون حمل سالح ازاد اس))‪.‬‬

‫الف‪ -‬عدم اخالل به مبانی اسالمی‬

‫اجتماعات و تظاهرات رفتاری است که ظهور آن مبتنی بر فکر و اندیشه و به منظور تبادل نظر وپاره‪ ،‬عالیق‪،‬‬
‫مطالبات و اعتراضات می باشد‪ .‬این نماد اجتماعی شاید مبین و یا القاء کننده نوعی تفکر و اندیشه مخالف و‬
‫(مغایر عقاید عمومی) یا حاوی پاره ای از موضوعاتی باشد که تاثیرات منفی بر روی عالیق‪ ،‬اخالقی‪،‬‬
‫دینی‪،‬سنتی و ملی ارزش های حاکم برجامعه بگذارد‪ .‬مبانی اسالم که عبارت از پایه ها واصول توحید‪ ،‬نبوت‬
‫و معاد می باشد که اسالم با ابتنای به آن موضوعیت و واقعیت پیدا می کند‪ .‬بدیهی است که اخالل بر این‬
‫مبانی اخالل بر نظامی است که اکثریت مردم آنرا تاًسیس نموده اند‪ .‬از آنجا که مسایل عقیدتی مبتنی بر معرفت‬
‫قبلی است‪ ،‬قبول یا رد آن نوعآ از طریق انتشار‪ ،‬گفتگو‪ ،‬مجادله‪ ،‬و ارشادات و القائات گمراه کننده ذهنی و‬
‫فکری در محافل‪،‬مدارس مساجد و جلسات و وسایل ارتباط جمعی میسر است‪ .‬بنابر این‪ ،‬اجتماعات و‬
‫تظاهرات که اصوآل موقتی و زودگذر است‪ ،‬نمی توان فکری تخریبی آنچنانی بر خوردار باشدکه بر مبانی‬
‫اسالم اخالل وارد کند‪ .‬توان منفی این اجتماعات صرفا می تواند در حد فحاشی‪ ،‬اهانت و گستاخی ها ناپسند‬
‫و موجب ج ریحه دار شدن و جدان و احساسات عمومی باشد‪ .‬بدون آنکه اخالل به مبانی اسالم وارد کرده‬
‫‪2‬‬
‫باشند‪.‬‬

‫با این ترتیب‪ ،‬به نظر می رسد که قید اخالل به مبانی اسالم در مورد اجتماعات و تظاهرات نمی تواند‬
‫موضوعیت داشته باشد‪.‬‬

‫‪ -1‬ماده ‪ ،36‬قانون اساسی افغانستان‪.‬‬

‫‪ -2‬یار‪،‬حسین‪ ،‬آشنایی با حقوق و تکالیف شهروندی در نظام حقوقی جمهوری اسالمی ایران معاونت حقوقی ریاست جمهوری‪ ،‬سال‪ 1389 ،‬صص‪،‬‬
‫‪.250-252‬‬
‫‪40‬‬
 ‫ب‪-‬نظارت براجتماعات و تظاهرات‬

‫آزادی اجتماعات از چند جهت تحت نظارت باید باشد‪ :‬یکی اینکه چون حضور جمعیت زیاد و سازمان یافته‬
‫مردم خود عرصه را برای فضای عمومی تنگ می کند و پاره ای از اختالالت محیطی و عبور و مرور را بوجود‬
‫می آورد‪ ،‬نظارت و نظم آن به ترتیبی که از اخالل جلوگیری کند توسط دستگاه ناظر ضروری است‪.‬‬

‫دیگر اینکه ممکن است اجتماع و تظاهرات کنندگان عمدآ یا سهوآ مرتکب قانون شکنی های متعرض نظم‬
‫عمومی‪ ،‬اخالق و حقوق و آزادی های دیگر شهروندان شوند‪ ،‬تدابیر پیش گرانه و تعقیبی چنین نظارت دقیق‬
‫‪1‬‬
‫را اقتضاء می کند‪.‬‬

‫ج‪ -‬ضرورت نظارت‬

‫تشکیل اجتماعات و تظاهرات‪ ،‬به عنوان یک حق فردی و گروهی‪ ،‬بدون تردید تاًثیرات بیرونی بجای خواهد‬
‫گذاشت و عناصر((آزادی)) به عنوان حق طبیعی افراد و ((قدرت))به عنوان عامل استقرار نظم رودروی‬
‫یکدیگر قرار خواهد گرفت‪ .‬در یک نظام مردمی ستیز بین ( قدرت) و (آزادی) جای خود را به مالزمه و‬
‫سازش می دهد با این دیدگاه‪ ،‬باید بین مطالبات اجتماعی کنندگان و مقتضیات مربوط به نظم عمومی نوعی‬
‫امتزاج و سازش منطقی برقرار شود‪ .‬در چنین صورتی است که نظارت بر حق انسانی مذکور ضرورت اجتناب‬
‫‪2‬‬
‫ناپذیر می کند‪ .‬نظارت بر اجتماعات متکی بر دو انتظار اساسی است‪.‬‬

‫د‪ -‬تضمین آزادی اجتماعات‬

‫اجتماعات و تظاهرات معموال پیام هایی را به همراه دارد و ممکن است‪ ،‬بخاطر رقابت ها موجود در جامعه‪،‬‬
‫بین طبقات محتلف شهروندان و یا گروه های سیاسی و اجتماع تنازع و درگیر پیش آید‪ .‬در چنین حالتی است‬
‫که این اجتماعات آسیب پذیر می شود و آثار نا مطلوبی را بجای می گذارد‪ .‬با این فرض‪ ،‬مقامات و مسؤالن‬
‫حفظ نظم و امنیت ‪ ،‬در تمام مناطقی که بر اساس ضوابط اجتماعات تشکیل می شوند‪ ،‬باید تمام تالش خود‬
‫را برای تآمین آزادی تشکیل اجتماعات بکار گیرند تا هیچ آسیب و اخاللی بر آن وارد نشود‪ .‬درچنین حالتی‬
‫است که میتوان گفت‪ ،‬اقدامات پولیس و نیروهای امنیتی در درجه اول باید حمایت کننده آزادی باشد‪ .‬بنابراین‪،‬‬
‫چنانچه از سوی گروهی اقدام به برهم زدن اجتماعات قانونی بشود‪ ،‬اصل آزادی اجتماعات اقتضاء می کند‬
‫‪3‬‬
‫که دستگاه پولیس‪ ،‬ضمن جلوگیری از تجاوزان به این آزادی مشروع را مورد تعقیب قرار دهد‪.‬‬

‫‪ - 1‬در آمد بر حقوق اسالمی‪ ،‬دفتر همکاری حوزه و دانشگاه قم‪ ،‬سمت‪ ،1368 ،‬صص‪.252 -250 ،‬‬
‫‪ -2‬دانش‪ ،‬سرور‪ ،‬حقوق اساسی افغانستان‪ ،‬چ دوم‪ ،‬سال‪ 1391 ،‬ص‪.459 ،‬‬
‫‪ -3‬دانش‪ ،‬پیشین‪ ،‬صص‪.462-461 ،‬‬
‫‪41‬‬
 ‫هـ‪ -‬تضمین نظم وامنیت عمومی‬

‫آزادی اجتماعات از دو جهت باید تحت نظارت دقیق باشد‪ :‬یکی اینکه چون حضور انبوه یک‪ ،‬جمعیت متراکم‬
‫و سازمان یافته خود بخود عرصه را برای فضای عمومی(پارک ها‪ ،‬میادین و سرک ها) تنگ می کند و پاره ای‬
‫از اختالالت محیطی و عبور و مرور را بوجود می آورد‪ ،‬انتظار آن به ترتیبی که از اخالل جلوگیری کند توسط‬
‫دستگاه ناظر ضروری خواهد بود‪ .‬دیگر این که چون ممکن است اجتماع کنندگان عمدآ یا سهوآ با ارتکاب‬
‫تخلفات و قانون شکنی هایی متعرض نظم عمومی‪ ،‬اخالقی حسنه و حقوق و آزادی دیگر شهروندان بشوند‪،‬‬
‫‪1‬‬
‫تدابیر پیش گیرانه و تعقیبی چنین نظارت دقیقی را اقتضاء می کند‪.‬‬

‫مبحث سوم‪ -‬حقوق و آزادی های افراد در اداره امور کشور‬

‫طبع اجتماعی انسان سرنوشت بر محوریت ایتالفی قرار می دهد که حاصل آن زندگی جمعی همراه با مجموعه‬
‫ای عالیق و اشتغاالت برای اعضای آن می باشند‪ .‬همانگونه که افراد با بکار انداختن استعداد های فردی‪،‬‬
‫سرنوشت خویش را رقم می زنند‪ ،‬زندگی اجتماعی نیز می تواند‪ ،‬با اشتراک مساعی و ابتکار عمل تشکیل‬
‫دهندگان آن‪ ،‬به نحو شایسته سامان یابد‪ .‬اندیشمندان سیاسی نیز نوعآ طبع مدنی انسان را مبنای تشکیل‬
‫حکومت دانسته اند‪ ،‬هرچند که در نحمو اداره آن اختالف نظرهای عمیقی مشاهده می شود‪ .‬اما‪ ،‬با گذشت‬
‫بسیار و تخریبات تلخ جامعه بشری ازحکومت های خودکامه و فردساالر ‪ ،‬اینک اندیشه قرار داد اجتماعی به‬
‫‪2‬‬
‫عنوان مبنای مردم ساالری‪ ،‬بیش از پیش مورد استقبال قرار گرفته است‪.‬‬

‫بدین ترتیب‪ ،‬تشکیل حکومت و مشارکت در اداره امور جامعه را میتوان از جمله حقوق اساسی شهروندان به‬
‫شمار اورد‪.‬‬

‫گفتار اول‪ -‬دموکراسی و مشارکت مردم در اداره امور عمومی‬

‫دموکراسی نشان دهنده مشارکت اکثریت مردم در امور حکومت بر مردم و برای مردم است‪ .‬برایین اساس‪،‬‬
‫می توان مبانی و مختصات دموکراسی و سا زماندهی حقوقی و اجرایی مشارکت مردم را مورد بررسی قرار‬
‫‪3‬‬
‫داد‪.‬‬

‫‪ - 1‬یزدی‪ ،‬مصباح‪ ،‬محمد تقی‪ ،‬آزادی‪ ،‬ناگفته ها و نکته ها‪ (،‬تهران دفتر نشر فرهنگ اسالمی ‪ ،)1381‬صص‪.54-52 ،‬‬
‫‪ -2‬معصومی‪ ،‬فاطمه‪ ،‬بررسی عوامل موثر بر گرایش شهروندان به مشارکت اجتماعی‪،‬ج اول‪ ،‬سال‪ )1382( ،‬ص‪.46 ،‬‬
‫‪ - 3‬میرموسوی‪ ،‬سید علی‪ ،‬مبانی حقوق بشر در اسالم و مکاتب دیگر‪ ،‬پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسالمی‪ ،‬سال‪ 1381 ،‬ص‪.257 ،‬‬
‫‪42‬‬
 ‫الف‪ -‬همگانی بودن مشارکت‬
‫واقعیت این است که اداره امور هر جامعه در برگیرنده تمامی افراد آن جامعه و ایجاد کننده حق و تکلیف‬
‫برای همه آنها می باشد‪ .‬اگر هدف اصلی اداره جامعه استقرار نظم و امنیت و تأمین عدالت برای همه افرادی‬
‫بدانیم که در آن زندگی می کنند‪ ،‬به نظر می رسد که این نفع عمومی مبین اشتغال فکری و مستلزم مشارکت‬
‫‪1‬‬
‫و مسوؤلیت همگانی در زندگی مشترک و جمعی باشد‪.‬‬

‫باین ترتیب‪ ،‬تحقق دموکراسی ‪ ،‬در مفهوم منطقی خود‪ ،‬وقتی است شهروندان‪ ،‬به طور کمی و کیفی‪ ،‬حق‬
‫مشارکت در اداره امور عمومی را دارا باشند‪ .‬مشارکت مردم در امور عمومی منعطف به تحوالت سیاسی و‬
‫اجتماعی در هر جامعه سیاسی محسوب م ی شود‪ .‬تجربه نشادن داده است که با گذشت زمان این مشارکت‬
‫همواره افزایش می یابد و با رشد فزاینده فکری مردم‪ ،‬کیفیت این مشارت نیز باال می رود؛ بدین معنا که مردم‪،‬‬
‫‪2‬‬
‫عالوه بر انتخاب نمایندگانف خود نیز در متن امور سیاسی وارد می گردند‪.‬‬

‫ب‪ -‬آزادی مشارکت‬

‫آزادی مشارکت یکی از پایه های اصلی دموکراسی محسوب می شود‪ ،‬بدین معنی که مشروعیت قدرت‬
‫سیاسی مبتنی بر آزادی و ابتکار عمل شهروندان در تعیین سرنوشت جمعی و اداره امور می باشد‪ .‬حکام از‬
‫طریق آراء آزاد عمومی‪ ،‬نمایندگی مردم را به دست می آورند‪ .‬در چنین حالتی است حکام مردمی‪ ،‬در اعمال‬
‫قدرت سیاسی‪ ،‬باید حقوق فطری و آزادی و استقالل شهروندان را محترم شمارند‪ .‬بر عکس در نظام استبدادی‬
‫که مبتنی بر تفوق و سیطره حاکم بر مردم است‪ ،‬اهالی کشور فاقد ازادی و اختیار الزم می باشدند‪ ،‬که‬
‫شهروندان از آزادی های مشروع خود برخوردار نمی شوند و حکامی که توسط آرأی انتخاب و مدیون‬
‫شهروندان کشور هستن‪ ،‬حقوق و آزادی های مردم را نقض می کنند‪ .‬چنانچه شاهد بودیم‪ ،‬که آراء مردم در‬
‫انتخابات ریاست جمهوری نقض چه که حتی توهین به شخصیت شهروندان افغانستانی شد‪ ،‬با وجود آزاد‬
‫بودن حقوق چون حق انتخاب کردن و انتخاب شدن از این حق محروم شدند‪ .‬هرچند بنام حقوق سیاسی‬
‫شهروندی در نظام حقوقی افغانستان داریم‪ ،‬که شامل تمام حقوق نظیر آزادی مشارکت‪ ،‬حق انتخاب کردن و‬
‫انتخاب شدن‪ ...‬می باشد ولی چون ضمانت اجرا قانونی یا به عباره بهتر حاکمیت قانون وجود ندارد و حکومت‬
‫در دست زمامداران خودکامه خو ساالر قرار دارد‪ .‬این حقوق توسط زورمندان و دولت مردان نقض می شود‪.‬‬

‫‪ - 1‬هاشمی‪ ،‬سید محمد‪ ،‬حقوق بشر و آزادی های اساسی‪ ،‬چ دوم‪ ،‬سال‪ 1391 ،‬ص‪.247 ،‬‬
‫‪ -2‬فاطمی‪ ،‬قاری سید‪ ،‬محمد سید‪ ،‬حق تعیین سرنوشت و مسأله نظارت بر انتخابات ‪ ،‬نظارت تضمینی در مقابل نظارت تحدیدی‪ ،‬فصلنامه تربیت‬
‫مدرس‪ ،‬دوره ‪ ،7‬شماره ‪ ،3‬پاییز ‪ ،1382‬ص ‪.47‬‬
‫‪43‬‬
‫قابل ذکر است‪ ،‬که احزاب و اجتماعات که آزادی آنها به صراحت در قانون اساسی افغانستات در مواد ‪35‬‬
‫ذکر شده است‪ ،‬که تأسیس و فعالیت احزاب بر مبنای قومیت‪ ،‬سمت‪ ،‬زبان و مذهب فقهی جواز ندارد‪ .‬ولی‬
‫بر عکس با ای ن چالش های مواجه است‪ .‬قابل ذکراست‪ ،‬که مواجه شدن با چالش های نظیر قوم پرستی‪ ،‬ملیت‬
‫و سمت گرایی‪ ،‬تعصبات زبانی ‪ ،‬مذهبی‪ ...‬از محدودیت های مانند فقر فرهنگی و اقتصادی ‪ ،‬بی سوادی‬
‫شهروندان افغانستانی‪ ،‬سیستم قبایلی حاکم بر نظام خانوادگی‪ ،‬تحجر و سنت گرایی و خاسته است‪ .‬بدیهی‬
‫‪1‬‬
‫است که در چنین حالتی‪ ،‬طرح آزادی عنوان بیهوده ای خواهد بود‪.‬‬

‫گفتار دوم‪ -‬گثرت گرایی و تعدد اندیشه و حزب‬

‫فضای باز و آزاد سیاسی‪ ،‬همگان مردم را وارد صحنه سیاسی می سازد‪ .‬از طرف دیگر‪ ،‬افراد را نمی توان در‬
‫یک قالب فکری مشخص قرار داد‪ .‬آزادی اندیشه‪ ،‬خود به خود‪ ،‬تنوع اندییشه را به همراه می آورد و خصلت‬
‫اجتماعی‪ ،‬پیروان هریک از اندیشه های مشترک را در یک جا متمرکز و کانون های فکری(ایدلوژی یا مذهب)‬
‫متعددی را به صورت احزاب و گروه های سیاسی متاهر می سازد‪ .‬این احزاب و گروه ها که افراد همفکر را‬
‫در خود جای میدهد‪ ،‬نق ش واسطه و میانجی فعال را بین اهالی و دولت بر قرار می کنند و بدین ترتیب از‬
‫اجتماع قدرت های ناچیز فردی‪ ،‬قدرت منسجم جمعی پدیدار می گردد و زمینه مشارکت موفق شهروندان را‬
‫در اداره امور کشور فراهم می سازد‪ .‬مشارکت همگانی و کثرت گرایی طبعاً اندیشه های سامان یافته و گروهای‬
‫متشکل را به طور مساوی وارد صحنه می نماید و به این ترتیب‪ ،‬دگراندیشی های متفرق در فضای واحد‪،‬‬
‫آزادانه امکان فعالیت می بایند‪ .‬گثرت کرای سیاسی یکی از شرایط اساسی تحقق دموکراسی است؛ بدین معنی‬
‫که آزادی به طور بنیادی امکان انتخاب را فراهم می سازد‪ .‬برای این انتخاب سیاسی چهار شرط اساسی الزم‬
‫‪2‬‬
‫به نظر می رسد‪.‬‬
‫اول) قدرت سیاسی متکی به پذیرش منظم مردم در انتخابات آزاد و صحنه انتخابات منبع منحصر به فرد‬
‫حقانیت سیاسی است‪.‬‬
‫دوم) احزاب سیاسی متعدد باید قادر به ارایه برنامه های خود باشند‪ ،‬به ترتیبی که مردم بتوانند در میان میدان‬
‫رقابت سیاسی‪ ،‬اندیشه و نظری را برگزینند‪ .‬بنابر این‪ ،‬تعدد حزبی از دموکراسی جدای ناپذیر است‪.‬‬
‫سوم) مردم به هنگام انتخاب نمایندگان از بین برنامه های ارایه شده توسط احزاب و داوطلبانه آنها‪ ،‬ناگزیر از‬
‫انتخاب خواهد بود‪ .‬بنا بر این آراء بدون هیچ محدودیت خاصی باید عمومی و رأی گیری باید صحیح و‬
‫بدون خدشه باشد‪.‬‬

‫‪ - 1‬احمدی‪ ،‬عید محمد ‪ ،‬صداقت‪ ،‬قاسم علی‪ ،‬حقوق اساسی جمهوری اسالمی افغانستان با تاکید بر قانون اساسی‪ ،‬سال‪ 1388 ،‬ص‪.152-151 ،‬‬
‫‪ - 2‬هاشمی‪ ،‬پیشین‪ ،‬ص‪.50 ،‬‬
‫‪44‬‬
‫چهارم) ازادی انتخاب تنها وقتی امکان پذیر است که طرح تمام عقاد و آراء امکان پذیر باشد‪ .‬بنأ این‪،‬‬
‫دموکراسی تعدد اندیشه و بیان و انتشار آنها را در خود می پروراند وفضای جامعه را آنچنان از آزادی سیرآب‬
‫‪1‬‬
‫می سازد تا هرکس بتواند در بیان عقیده خود به مجادله بپر دازد‪.‬‬

‫گفتار سوم‪ -‬تصمیم اکثریت و حقوق اقلیت‬

‫با قبول اینکه تعدد اندیشه عنصر و جودی یک جامعه است‪ ،‬اتفاق آراء عمومی اصوالً ممکن نیست‪ .‬بنأ بر‬
‫این‪ ،‬برای تأمین حد اکثر رضایت عمومی توسل به رأی و نظر اکثریت عددی مشارکت کنندگان مالک عمل‬
‫قرار می گیرد‪ .‬در نتیجه اقلیت با قبول شکست انتخاباتی خود‪ ،‬ناگزیر از پذیرش تفوق اکثریت و رعایت آن‬
‫‪2‬‬
‫خواهد بود‪.‬‬
‫با این ترتیب‪ ،‬دموکراسی پذیرای اقتدار حکومتی است که از طریق انتخابات آزاد مردمی رأی اکثریت را‬
‫بدست آورده است‪ .‬واینکه‪ ،‬دموک راسی ازآد ارائه کننده نماایندگی استکه از طریق مردم جامعه را اداره میکند‪.‬‬
‫این نمایندگی‪ ،‬از زمان اعطاء آن براساس انتخابات تا انتخاباتی دیگر اعتبار خواهد داشت‪ .‬هرچند که صاحب‬
‫نظران دموکراسی درپذیرش اصل کثریت باهم موافقند‪ ،‬برخورد آنها به این قضیه متفاوت است‪.‬‬
‫عد ه ای معتقدند‪ ،‬اکثریت اصل مطلقی است که بی هیچ محدودیت و تزالزلی باید اجرا شود‪ .‬به نظر سی ی‬
‫‪3‬‬
‫یس‪«:‬اصل اکثریت یک حد اکثر بی چون و چرا است»‪.‬‬
‫گفتار چهارم‪ -‬تناوب قدرت‬

‫یکی دیگر از مشخصات دموکراسی محدویت دوره زمامداری حکام منتخب است تا بدین وسیله‪ ،‬با حضور‬
‫مستمر مردم درصحنه سیاسی و مشارکت آنان در انتخابات‪ ،‬ابتکار مردمی همواره نضمین شود‪ .‬این محدودیت‬
‫زمانی میتواند تناوب قدرت و انتقال آن از گروهی به گروه دیگر را نیز به دنبال خود داشته باشد‪ .‬در حالی که‬
‫هر حزب اندیشه و نظر خود را ارایه می کند‪ ،‬در آخرین مرحله‪ ،‬این افکار عمومی و رآی اکثریت است که‬
‫آنرا بر میگزیند‪ .‬در این صورت برای هرگایش سیاسی امید به پیروزی و کسب قدرت وجود خواهد داشت‪.‬‬
‫امکان تناوب قدرت در جای خود نشانه ای از رشد و توسعه دموکراسی و حاکمیت مردم به شمار میرود و‬
‫زمینه را برای پذیرش تمام ارزش های فکری و ت وازن سیاسی فراهم می سازد‪ .‬با این ترتیب تناوب را باید‬
‫‪4‬‬
‫هم نشین و قرین دموکراسی و نشاط اجتماعی پایدار دانست‪.‬‬

‫‪ -1‬نویمان‪ ،‬فرانتیس آزادی‪ ،‬قدرت و قانون‪ ،‬ص‪ ،71 ،‬نقل از آزادی‪ ،‬عقل و ایمان‪ ،‬ص‪.40 ،‬‬
‫‪ - 2‬استوارت میل جان‪ ،‬رساله در باره آزادی‪ ،‬ترجمه جواد شیخ االسالمی‪ ،‬بی جا‪ ،‬چ سوم‪.1363 ،‬‬
‫‪ -3‬فراتیس نویمان‪ ،‬پیشین‪ ،‬ص ‪.46‬‬
‫‪ - 4‬نادر شکری‪ ،‬مجموعه مقاالت همایش نظارت همگانی‪ ،‬شهروندی و توسعه سازمانی‪ ،‬دانشگاه مدیریت‪ ،‬بهمن‪ ،‬سال‪ 1386 ،‬ص‪.80 ،‬‬
‫‪45‬‬
 ‫گفتار پنجم‪ -‬حاکمیت قانون‬
‫قانون مجموعه ضوابط عام و مدونی است که برای همگان به طور مساوی ایجاد حق و تکلیف می کند‪ ،‬حد‬
‫ومرز اعمال تابعان قانون را مشخص می نماید وبه تنظیم روابط افراد‪ ،‬گروه ها و جامعه می پردازد‪ .‬بر اساس‬
‫اصل حاکمیت قانون اقدامات خود سرانه ممنوع و مردود است‪ .‬یکی از خصایص بارز نظام استبدادی‪ ،‬عدم‬
‫تقید زمامدار به قانون می باشد و محدودیت مطلق زمامدار‪ ،‬او را مافوق تمام ضوابط و معیارها قرار می دهد‬
‫و دستورات فردی حاکم بر مقدرات جامعه می شود‪ .‬انقراض حکومت های استبدادی و ظهور حکومت های‬
‫مردمی‪ ،‬حاکمیت قانون مصوب مردم را جاگزین امیال و هواهای فردی سالطین قرار داده است‪ .‬بر این اساس‪،‬‬
‫قانون مبین حاکمیت و اراده ملی است و اوصاف عمومی و غیر شخصی خود فرمانروایان و فرمانبرداران را‬
‫به نحوی برابر تحت تبعیت ضابطه ثابت و معین در می آورد‪.‬بدین ترتیب است که حقوق و آزادی های مردم‬
‫تضمین می شودو راه را بر خود کامگی های زمامدار می بندد‪ .‬انتظام امور دولت های قانونی در درجه اول از‬
‫طریق قوانین است که به عنوان قرارداد ملی و اجت ماعی‪ ،‬اعمال سیاسی راتنظیم‪ ،‬حقوق مردم را تبیین‪ ،‬حدود‬
‫اختیارات زمامداران را تعیین و وظایف حکومتی را تقسیم می نماید‪ .‬بدین ترتیب ‪ ،‬تمام اعمال حکومتی در‬
‫چارچوب قانون قرار می گیرد و زمامداران مسؤل اعمال خویش می شوند‪ .‬عالوه بر قانون اساسی که دستوارت‬
‫کلی نظام را ب یان می کند‪ ،‬قوه مقننه نیز به عنوان نهاد مستمر قانونگذاری‪ ،‬حسب نیاز جامعه به وضع قوانین‬
‫می پردازد‪ .‬این قوانین ضمن آنکه برای فراد جامعه ایجاد حق و تکلیف می کند‪ ،‬به همین ترتیب اعمال‬
‫حکومتی ر انیز تحت ضوابط معین قرار میدهد‪ .‬در هر جامعه که زمامداران مقامی فوق قانون برای خود قابل‬
‫میشود‪ ،‬نه تنها با دست خود سیطره و ابهت قانون را در هم می شکنند و اعتبار آنرا در نظار عام از بین می‬
‫برند‪،‬روابط منتظم سیاسی را نیز دچار اختالل نموده و امنیت خاطر جامعه را سلب میکنند‪ .‬در بسیاری از‬
‫کشورهای نو استقالل و حتی انقالبی‪ ،‬زمامداران‪ ،‬با متمسک قرار دادن اعتماد عمومی‪ ،‬پا را فراتر از قانون می‬
‫نهند و به تدریج به موقعیتی مافوق و بالمنازع دست می یابند و بدین وسیله‪ ،‬زمینه را برای استبداد و‬
‫خودمخوری و بالخره انحصار طلبی فراهم میسازد‪ .‬بدین جهت است که امروز شاهد وجود نظام های سیاسی‬
‫هستیم که با نام جمهوری شکل گرفته اند؛ اما به لحاظ عدم احترام زمامداران به قوانین حاکم‪ ،‬یشوه های‬
‫استبدادی جاگزین آن شده است‪ .‬با این ترتیب‪ ،‬حاکمیت مردمی با حاکمیت قانون و تبعیت بی چون چرای‬
‫‪1‬‬
‫زمامداران از قوانین مردمی تضمین خواهد شد‪.‬‬

‫‪ - 1‬داودی‪ ،‬حسین‪ ،‬فصلنامه علمی پژوهشی رفاه اجتماعی‪ ،‬سال پنجم‪ ،‬شماره ‪ 27‬ص‪.18 ،‬‬
‫‪46‬‬
 ‫گفتار ششم‪ -‬حقانیت و مشروعیت قانون‬
‫اولین تضمین برای امنیت فردی‪ ،‬حمایت شهروندان در مقام قوانین استبدادی است‪ .‬این تضمین اساساً بستگی‬
‫به نظام سیاسی و ساختار قدرت عمومی دارد‪ .‬درنظام های استبدادی و به طوری کلی در نظام هایی که مردم‬
‫نقش تعیین کننده درتعیین سرنوشت خود ندارند‪،‬تدوین قوانین مردم پرور اصوآل دور از انتظار خواهد بود‪ .‬با‬
‫این ترتیب‪ ،‬حقانیت قوانین ارتباط مستقیم با مردم ساالری دارد؛ بدین معنی که فقط ازطریق پارلمان مردمی‬
‫می توان به قوانین تضمین کننده امنیت دست یافت‪ .‬در چنین حالتی است که هیأت قانونگذاری به عنوان‬
‫‪1‬‬
‫امنیتی پارسا و تحت نظارت مستقیم افکار عمومی به وضع قانون می پردازد‪.‬‬

‫البته‪ ،‬باید توجه داشت که در نظام های مردم ساالر‪ ،‬زمامداران بر اساس یک میثاق ملی و یک سند حقوقی به‬
‫نام«قانون اساسی» سامان می یابد که حکومت و مردم در روابط متقابل خود‪ ،‬مکلف به رعایت آن می باشند‪.‬‬
‫بنا بر این‪ ،‬قوانین و قتی مشروعیت خواهند داشت که با قانون اساسی مطابقت داشته باشند‪ .‬قانونگذار در نظام‬
‫حمهوری اسالمی افغانستان‪ ،‬مفید به قانون اساسی است‪ .‬در قانون اساسی ‪ ،‬ضمن توجه بنیادین بر«کرامت و‬
‫ارزش واالی انسانی» و اهداف متعالی«عدالت و استقالل ‪ ...‬و همیشگی ملی» آزادی به عنوان یکی از پایه های‬
‫اساسی نظام مورد تأکید قرار گرفته و مقرر شده است«آزادی حق طبیعی انسان است‪ .‬این حق جز آزادی‬
‫دیگران و مصالح عامه که توسط قانون تنظیم می گردد‪ ،‬حدودی ندارد‪ .‬آزادی و کرامت انسانی از تعرض‬
‫مصؤن است دولت به احترام و حمایت آزادی و کرامت انسان مکلف می باشد‪ .‬بدیهی است که مشروعیت و‬
‫حقانیت قوانین در کشور ما‪ ،‬موکول به رعایت اصول محوری مذکور خواهد بود‪ .‬اما برای تضمین در تدوین‬
‫قوانین شایستة تأمین کننده امنیت باید پارا فراتر از نهادهای نظارتی رسمی گذاشت‪ .‬بهترین تضمین در این‬
‫خصوص‪ ،‬تبعیت زمامداران از افکار عمومی و احاطه کامل مردم براعمال و افعال هیأت حاکمه است‪ .‬این‬
‫منظور البته وقتی تأمین خواهد شد که نهادهای مدنی از برکت ارتقاء فکری مردم به رشد و توسعه کافی نایل‬
‫‪2‬‬
‫شده باشند‪.‬‬

‫گفتار هفتم‪ -‬کلیت و غیر شخصی بودن قانون‬

‫قانون حکم عامی است که خطاب به عمومی دارد و برای همه یکسان اعمال می شود‪ .‬خواه حمایت کننده‬
‫باشد یا تنبیهی و تعریفی‪ ،‬کلیت قانون به آن وصف غیر شخصی می بخشد و امکان هرگونه استبداد گرایی و‬
‫جانبداری به نفع فرد یا جهت گیری بر علیه فرد را از اعمال کننده آن سلب می کند با این ترتیب همه افراد‬
‫بی هیچ تمایزی حود را تابع قانونی می بینند که برای آنان ایجاد حق و تکلیف می کند و یا آشنایی با مندرجات‬

‫‪ -1‬عالمه‪ ،‬دکتر غالم حیدر‪ ،‬جایگاه حقوق بشر در قانون اساسی افغانستان‪ ،‬سال‪ 1387 ،‬ص‪.24 ،‬‬
‫‪ -2‬منصوری‪ ،‬پیشین‪ ،‬ص‪.69 ،‬‬
‫‪47‬‬
‫آن رفتار فردی و اجتماعی خود را تنظیم می کنند‪ .‬در نظام جمهوری اسالمی افغانستان‪ ،‬کلیت و غیر شخصی‬
‫بودن قانون در ماده ‪ 22‬قانون اساسی بدین ترتیب پذیرفته شده است که«هر نوع تبعیض و امتیاز بین اتباع‬
‫افغانستان ممنوع است‪ ،‬اتباع افغانستان اعم از زن و مرد در برابر قانون دارای حقوق و وجایب مساوی می‬
‫‪1‬‬
‫باشند» و دولت موظف است همه امکانات خود را برای«تساوی عموم در برابر قانون » بکار گیرد‪.‬‬

‫‪-1‬ماده ‪ ،22‬قانون اساسی افغانستان‪.‬‬

‫‪48‬‬
 ‫نتیجه گیری‬
‫باتوجه به موارد فوق حقوق سیاسی شهروندی در واقع‪ ،‬مجموعه حقوقی است که افراد به اعتبار موقعیت‬
‫شهروندی خود دارا می شوند‪ .‬و نیز اطالقی عام است بر مجموعه امتیازات مربوط به شهروندان و نیز مجموعه‬
‫قواعدی که بر موقعیت آنان در جامعه حکومت می کند‪.‬‬
‫از نگاه پیشه آن بر میگردد به یونان باستان و روم که حقوق سیاسی شهروندی در یک محدوده ای وجود‬
‫داشته بدلیل نظام های متفاوت شاهی و امپراطوری اعضای جامعه از حقوق سیاسی شهروندی برخوردار‬
‫نبودند تا این که انقالب های بزرگ آمریکا‪ ،‬اروپا‪ ،‬و فرانسه زمینه ساز برای دولت ملی شد‪ .‬از آن زمان بود‬
‫که حقوق سیاسی شهروندی به تدریج توسعه یافته و امروز اکثر کشورها اعم از غربی و اسالمی از جمله‬
‫افغانستان پس از تصویب قانون اساسی ‪ 1382‬بدین سو پذیرفته است‪.‬‬
‫حقوق دانان جایگاه حقوق سیاسی شهروندی را جزء اصول مؤلفه و پیش شرط های دموکراسی میدانند که‬
‫در زمره حاکمیت مردم بر مردم یا مشارکت عمومی قرار می گیرد؛ که اهمیت و ماهیت آنرا از ضرورت جمعی‬
‫و فردی دانسته که تکلیف رعایت آنرا از سایر قوا جهت مصالح عمومی شهروندان می طلبد که بنأ حقوق‬
‫سیاسی شهروندی لبیرالیسم و جمهوری خواهی مدنی می باشد که از مبانی استواری برخوردار است‪.‬‬
‫بنأ براین آنچه که در باره حقوق و آزادی شهروندان و حقوق سیاسی شهروندی در افغانستان در قانون اساسی‬
‫و قوانین بین المللی حقوق بشر بحث شده‪ ،‬به دست می آید که‪:‬‬
‫حقوق و آزادی های شهروندان بخصوص در بعد سیاسی هم براساس اسناد و اعالمیه های مربوط به حقوق‬
‫بشر و هم طبق آنچه که در قانون اساسی جمهوری اسالمی افغانستان آمده‪ ،‬از اهمیت خاصی بر خور دار‬
‫است‪.‬‬
‫حقوق و آزادی های فردی و عمومی شهروندان به خوبی حمایت گردیده و بخ خصوص از حقوق و آزادی‬
‫های سیاسی شهروندان در عرصه مشارکت‪ ،‬حق حاکمیت سیاسی‪ ،‬حق انتخاب کردن و انتخاب شدن‪ ،‬حق‬
‫آزادی بیان‪ ،‬آزادی تشکیل جمعیت ها و احزاب سیاسی ‪ ،‬آزادی اجتماعات و تظاهرات‪ ،‬آزادی نظارت بر‬
‫عملکرد دولت از جانب مجلس و ملت‪ ،‬جهت گیری افکار عمومی و تأثیر گذار آن بر سیاست های دولت‪،‬‬
‫آزادی اشتغال به مشاغل سیاسی‪،‬و نظایر آنها صریحا بیان شه است‪.‬‬
‫پس با توجه به این پژوهش‪ ،‬بر خورداری شهروندان از انواع حقوق و آزادی ها‪ ،‬بدون محدودیت و مانع‬
‫نیست‪ ،‬بلکه عواملی از قبیل عدم تعدی به کرامت‪ ،‬حقوق و آزادی های دیگران ‪ ،‬عدم ایجاد هرج و مرج و‬
‫به خطر انداختن امنیت و نظم عمومی‪ ،‬می تواند باعث محدودیت پاره ای از حقوق و آزادی های فردی و‬
‫عمومی شهروندان گردد‪ ،‬چنان که تعدی از نصوص و مندجات قانون اساسی جمهوری اسالمی افغانستان و‬
‫مخالفت و نقض معتقدات و احکام دین مقدس اسالم از عوامل تحدید کننده حقوق سیاسی شهروندای در‬
‫افغانستان به حساب آمده است‪.‬‬

‫‪49‬‬
‫با توجه به این تحقیق در خصوص دامنه حقوق سیاسی شهروندی در افغانستان یا مولفة های حق حاکمیت‬
‫ملی‪ ،‬انتخاب کردن و انتخاب شدن‪ ،‬آزادی احزاب سیاسی‪ ،‬اجتماعات و تظاهرات؛ نظارت بر عملکرد دولت‪..‬‬
‫در قانون اساسی جمهوری اسالمی افغانستان مورد عنایت خاصی قرارگرفته است‪ .‬اما با این وجود هم مأسفانه‬
‫یا چالش ها و محدودیت های نگران کننده؛ نظیر بی سوادی عدم برابری در مقابل قانون‪ ،‬امتیاز طلبی قومی‪،‬‬
‫نژاد‪ ،‬مذهبی‪ ،‬فقر فرهنگی و اقتصادی‪ ،‬دخالت بیگانگان‪ ،‬شکاف و تعارض گروهی‪ ،‬استبداد و خودکامگی‪،‬‬
‫فساد سیاسی‪ ،‬اداری و مالی‪ ،‬عرف‪ ،‬آداب و رسوم نادرست ملی و محلی همچنان امنیت که به آرزوی دیت‬
‫نیافتنی مردم افغانستان تبدیل شده است‪ ،‬بی توجه ای دولت در اعمال آن در عرصه عمل و حود ندارد‪.‬‬
‫به نظر می رسد در افغانستان با توجه به چالش ها و محدودیت ها و مشکالت که در این تحقیق برشمرده‬
‫شد‪ ،‬چالش های دیگر نیز فرا راه حقوق سیاسی و شهروندی در افغانستان و جود دارد مانند مرد ساالری‪،‬‬
‫عدم مسؤلیت پذیری دولت در قبال رعیت و قانون‪ ،‬در تناقض قرار داشتن حقوق بشر با حقوق اسالم این‬
‫چالش ها با چالش های که در فوق ذکرشد پژوهش کنندگان در تحقیقات بعدی در نظر بگیرند‪.‬‬

‫‪50‬‬
 ‫پیشنهادات‬
‫‪ )1‬طوریکه آشکار است‪ ،‬حقوق شهروندی در افغانستان به مشکالت فروان مواجه است‪ ،‬و در زمینه هیچ‬
‫پیشرفت چشمگیری صورت نگرفته است‪ ،‬بنأ به مراجع ذیصالح پیشنهاد میگرددکه در راستأی بهتر شدن‬
‫حقوق شهروندی جنبه های عملی صورت گیرد‪.‬‬
‫‪ ) 2‬قسمیکه معلوم است‪ ،‬قانون اساسی جمهوری اسالمی افغانستان حقوق شهروندی را رسماً در ماده سی و‬
‫وپنج وسی ششم شناخته است‪ .‬بناً آیا احزاب نقش اساسی را در راستای بهتر بودن حکومت دارد‪.‬‬
‫‪ ) 3‬جنبش ها و خیزش های که در اجتماعات کوچک صورت میگیرد‪ ،‬موثر در تغییرات نظام است‪.‬‬
‫‪ ) 4‬کدام سنین در گرد همایی بنیان گذاری احزاب و جمعیت نقش دارد‪.‬‬
‫‪ ) 5‬همانطوریکه احزاب و جمعیت ها می توانند در موثر بودن نظام تاثیر داشته باشد‪ ،‬آیا نظام باالی احزاب و‬
‫جمعیت ها اثر دارد‪.‬‬

‫‪51‬‬
 ‫منابع و مأخذ‬
‫الف‪-‬کتب‬

‫‪ -1‬الشوکی‪ ،‬سید یحیی‪ )1383( ،‬بررسی عوامل موثر بر مشارکت اجتماعی شهروندان در اداره امور شهر‪ ،‬چ‪ ،2‬محل نشر‪ ،‬تهران‪،‬‬
‫دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران‪.‬‬

‫‪ -2‬احمدی‪ ،‬عید محمد‪ ،‬صداقت‪ ،‬قاسم علی‪ )1388( ،‬حقوق اساسی حمهوری اسالمی افغانستان با تأکید بر قانون اساسی‪ ،‬چ‪،1‬‬
‫محل نشر‪ ،‬انتشارات بین المللی المصطفی‪.‬‬

‫‪ -3‬دورانت ویل‪ )1365( ،‬تاریخ تمدن‪ ،‬ج‪ ،1‬چ‪( ،1‬مشرق رمین‪ ،‬گاهواره تمدن) ترجمه آرام‪ ،‬ع پادشایی و امیرحسین آریان‬
‫پور‪ ،‬محل نشر‪ ،‬سازمان انتشارات و آموزش انقالب اسالمی‪.‬‬

‫‪ -4‬زری‪ ،‬میر عباسی‪ ،‬دکتر سید باقر‪ )1387( ،‬نظام جهانی ارزیابی و حمایت از حقوق بشر‪ ،‬محل نشر‪ ،‬تهران‪ ،‬انتشارات جنگل‪.‬‬

‫‪ -5‬سجادی‪ ،‬عبدالقیوم‪ )1392( ،‬پارلمان قانونگذاری نظارت و نمایندگی‪ ،‬چ‪ ،1‬محل نشر‪ ،‬انتشارات دانشگاه خاتم النبیین‪.‬‬

‫‪ -6‬شریعت پناهی‪ ،‬قاضی ابوالفضل‪ )1382( ،‬بایسته های حقوق اساسی‪ ،‬محل نشر‪ ،‬تهران‪ ،‬انتشارات میزان‪.‬‬

‫‪ -7‬صداقت‪ ،‬قاسم علی‪ )1391( ،‬راه کار های تضمین حقوق شهروندی در فقه اسالمی و قوانین افغانستان‪ ،‬محل نشر‪ ،‬تهران‪،‬‬
‫قم مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی‪.‬‬

‫‪ -8‬عظیمی‪ ،‬فخروالدین‪ )1372( ،‬بحران دموکراسی در ایران‪ ،‬ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی‪ -‬بیژن نوذریف نشر البرز‪ ،‬تهران‪.‬‬

‫‪ -9‬فاستر‪ ،‬مایکل بی‪ )1358( ،‬خداوندان اندیشة سیاسی‪ ،‬ج‪( ،1‬قسمت دوم) محل نشر‪ ،‬انشارات امیر و کبیر‪.‬‬

‫‪ -10‬لنگرودی‪ ،‬محمد جعفر‪ )1381( ،‬ترمینولوژی حقوق‪ ،‬چ‪ ،2‬محل نشر‪ ،‬تهران‪ ،‬انتشارات کتابخانه گنج دانش‪.‬‬

‫‪ -11‬محمدی‪ ،‬عبدالعلی‪ )1387( ،‬حقوق اساسی جمهوری اسالمی افغانستان‪ ،‬مبانی و ساختار دولت‪ ،‬ج‪ ،1‬محل نشر کابل‪،‬‬
‫انتشارات مؤسسه تحصیالت عالی خاتم النبین‪.‬‬

‫‪ -12‬یار‪ ،‬حسن‪ )1389( ،‬آشنایی با حقوق و تکالیف شهروندی در نظام حقوقی جمهوری اسالمی ایران معاونت حقوقی ریاست‬
‫جمهوری اداره چاپ و انتشارات معاونت پژوهش ریاست جمهوری‪.‬‬

‫ب‪ -‬قوانین‬

‫‪ -1‬قانون احزاب سیاسی جمهوری افغانستان‪ ،‬جریده رسمی‪ ،‬شماره مسلسل‪ )996( ،‬تاریخ نشر‪.1388 /11/28 ،‬‬

‫‪ -2‬قانون اساسی افغانستان‪ ،‬جریده رسمی‪ ،‬شماره مسلسل‪ )103( ،‬تاریخ نشر‪ )6( ،‬دلو ‪ 1382‬هـ ش‬

‫‪52‬‬
 ‫ج‪ -‬مقاالت‬

‫‪ -1‬آرزو رضایی پور‪ -‬حقوق شهروندی‪ ،‬چ‪ ،1385 ،1‬انتشارات آریان‪.‬‬

‫‪ -2‬حسین داودی‪ ،‬فصلنامه علمی پژوهشی رفاه اجتماعی‪ ،‬سال پنجم‪ ،‬شماره ‪.27‬‬
‫‪ -3‬ذکی امانی‪ ،‬جمید‪ ،‬آزادی در گستره ای حقوق شهروندی و حقوق بشر‪ ،‬منتشره شده در مجله عدالت وزارت عدلیه‪ ،‬شماره‬
‫هشتاد‪ -‬میزان ‪.1388‬‬
‫‪ -4‬سید یعقوب موسوی‪ ،‬تحول حقوق شهروندی به سوی تأمین انتظار شهری‪ ،‬فصلنامه دانش انتظامی‪ ،‬سال سوم‪ ،‬شماره‪،4‬‬
‫انتشارات دانشگاه علوم انتظامی‪.‬‬
‫‪ -5‬سید محمد‪ ،‬هاشمی‪ ،‬مجتبی همتی‪ ،‬حسن اسماعیل زاده‪ ،‬حقوق شهروندی و توسعه مشارکتی‪ ،‬مجله تحقیقاتی حقوقی سال‬
‫‪ ،1387‬شماره ‪.50‬‬
‫‪ -6‬صافی‪ ،‬مصطفی‪ ،‬مقاله منتشر شده در مجله عدالت‪ -‬وزارت عدلیه‪،‬شماره هشتاد دوم‪ -‬عقرب‪.1388،‬‬
‫‪ -7‬علوی‪ ،‬علی رضا‪ ،‬بررسی الگوی مشارکت شهروندان در اداره امور شهرا‪ ،‬چاپ اول‪ ،1379 ،‬سازمان شهر داری های کشور‪.‬‬
‫‪ -8‬فاطمی‪ ،‬قاری سید محمد‪ ،‬سید‪ ،‬حق تعیین سرنوشت و مسأله نظارت بر انتخابات‪ ،‬نظارت تضمینی در مقابل نظارت‬
‫تحدیدی‪ ،‬فصلنامه تربیت مدرس‪ ،‬دوره ‪ ،7‬شماره‪ ،3‬پاییز ‪.1382‬‬
‫‪ -9‬معصومی‪ ،‬فاطمه‪ ،‬بررسی عوامل مؤثر بر گرایش شهروندان به مشارکت اجتماعی‪ ،‬چاپ اول‪ ،1382 ،‬دانشگاه شیراز‪.‬‬
‫‪ -10‬قاسم زاده‪ ،‬مصطفی‪ ،‬همایش های منطقه افغانستان پس ازجنگ‪ ،‬مجلة مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز‪ ،‬ش‪ ،43‬تابستان‬
‫‪.1382‬‬
‫شکری‪ ،‬نادر‪ ،‬مجموعه مقاالت همایش نظارت همگانی شهروندی و توسعه سازمانی‪،‬دانشکده مدیریت‪ ،‬بهمن ‪.1386‬‬ ‫‪-11‬‬

‫‪53‬‬