Vosa VakaVit Syllabi - Years 3 - 8

MINISITIRI NI VULI
NA LOLOLO NI VOSA
VAKAVITI KEI NA IVAKARAU
VAKAVANUA
TABANA NI NAVUNAVUCI KA VAKAVULI
E VITI - 2014
Na dodonu ni tabaki ni LOLOLO e taukena vakatabakidua na Minisitiri ni Vuli e Viti.
Erawavei ira na veikoronivuli mera tabakana ivola dusidusi qo ka vakayagataka e loma ni valenivuli, ia me cavuti ena vu ni
tukutuku na Tabana ni Navunavuci ena Minisitiri ni Vuli.
E solia wale na ivola qo na Minisitiri ka dodonu me na tiko na ilavelave ni LOLOLO ena veikoronivuli kece e Viti.
Ena veivakasalataki ni Dairekita ni Tabana ni Navunavuci ni Vuli e Viti vua na Vunivola Tudei sa rawa ni vakayagataki na ivola
qo ena dua tale na inaki.
© Minisitiri ni Vuli – 2014
E vakarautakana:
Minisitiri ni Vuli
Marela House
Suva
Talevoni: (679) 3313050
VOSA VAKAVITI IKATOLU – IKAWALU NI YABAKI VAKAVULI CDU – MINISITIRI NI VULI

Lewenivola
Ulutaga Tabana
iVakamacala Taumada 1
iKau 2
iNaki 2
Na Lewenivuli 2
Matailalai ni Lewenivuli 3-4
 Lololo ni iKatolu ni Yabaki 6

 Lololo ni iKava ni Yabaki 12
 Lololo ni iKalima ni Yabaki 19
 Lololo ni iKaono ni Yabaki 27
 Lololo ni iKavitu ni Yabaki 33
 Lololo ni iKawalu ni Yabaki 39
Gauna Lavaki 48
iYaya Veitokoni ni Veivakavulici 48
iTukutuku nei Qasenivuli 48 - 50
Vakadeitaki ni Kila/ Veitarogi 50

A iVakamacala Taumada
Na Lololo sa i koya na valevale era vakarautaka na qase me dau maroroi kina na itei ni yabaki, oya na uvi. E digitaki
na yaca qo me vakaibalebaletaki kina veika bibi ka vakamareqeti me baleta na maroroi ni Vosa Vakaviti kei na
ivakarau vakavanua ni kawa iTaukei. Na Vosa Vakaviti e dua na itei ni vuli ka yaga me bucini, teivaki, maroroi
kavakabulabulataki ena nodra bula na gonevuli taucoko me vaka ni ologi vata koto kei na kena ivakarau vakavanua.
Na ivola vakarautaki qo ena yaga sara vakalevu vei ira na qasenivuli ni dusimaka na veika mera vulica na gone ena
veivakatagedegede ni vuli kece sara vakavosa,itovo kei na ivakarau vakavanua. Eda kilai tani ena noda vosa kei na
noda ivakarau vakavanua ka namaki ni kevaka e kila vakamatata ko qasenivuli na Lololo, ena vukea sara vakalevu
na nona bucina, teivaki ka vakarautaka e dua na kawa iTaukei vinaka e dau sakitaka, maroroya ka bulataka ena
veisiga ni mataka.

1.0 IKAU
Na lesoni, Na Vosa VakaViti, e vakabibitaka na kena vakatavulici kei na maroroi ni vosa kei na ivakarau
vakavanua vakaiTaukei. E umani kina natuva vosa, wilivola, volavola, vakacacali, umavosa maroroi,itovo
rakorako kei na ivakarau vakaVit. E usutu levu ni lesoni qo meyavutaka na nodra vulica, kila, vakayagataka
vakadodonu ka dau cibitaka na nodra vosa kei na ivalavala vakavanua ena veigauna kei na vanua eso. Na
lesoni qo e vakabībītaka na veivosaki, vakarorogo, wilivolakei na volavola ena vosa vakaViti ka vaka kina na
noda itovo kei na ivakarau vakavanua.
Na Lololo ni vuli qo e vakatura tale ga eso na iwalewale ni vulici ni vosa ka rawa ni vukea na nodra
veitaratara kei na kilaka na gonevuli.
2.0 INAKI
Na vosa e dodonu me iyau talei ni dua na kawa tamata. Sa i koya ka vakavuna na nona kilai ka duatani kina
mai na dua tale na kawa tamata. E iyaragi ni vakauitukutuku, veitaratara, veivakasokumuni kei na
vakaibalebaletaki ni tukutuku. E lewena na veigacagaca ni vosa [linguistic features] ka vakavuna me matata
na veitaratara ka mana na veimaliwai.
Na vosa e vakarautaka vei ira na gonevuli na veisala eso mera vakaitavi vakavinaka kina ena vanua. Na
vosa ena vukei ira me ra ilova vakatitobu ka vakadeitaki ira ena nodra kilai ira vakamatata kei nanodra
ivakarau vakavanua. E vukea tale ga na nodra rawata na kilaka, ka buli kilaka vovou me idewadewa ni nodra
rawa cakacaka kei na nodra vakaitavi ena veivakatorocaketaki. Ni ra rawata na gonevuli na vakarorogo,
vosa, wilivola, volavola, e sa rawa ni vakadeitaki irakasemati ira ki na vuravura vakavolivoliti ira.
E gadrevi vakalevu na kilaka vakavosa ena tabagaunaqo. E vinakatina ivakatagedegede ecake sara ni
kilavosa[literacy] ka oka kina na matata ni kilai ni lawa ni vosa. Qo e okati kina na vosa veiganiti, duidui ni
lawa ni vosa volai kei na kena e cavuti ka veiwekani ki na inaki duidui; ira na vakayagataka na ivurevure ni
tukutuku duidui kei na vanua e vakayagataki kina; mawe ni volavola; tuva vosa [grammar] kei na
vakavakadigo. Nira veitaratara kei ira tale eso ena veidraki ni bula duidui, ena yaga vei ira na gonevuli mera
vakayagataka na lawa ni vosa eso mera vakaraitaka kina na nodra vakasama kei na ivakarau ni rai. Ena
vukei ira talega me matata, vakavure vakasama, ka laulau na nodra vakayagataka na vosa.
Na iyaya kei na gaunisala vovou ni vakauitukutuku sa mai vakarabailevutaka na nodra kila vosa na gonevuli.
Ni matata na nodra kilaka vakavosa ena vakaiyaragitaki ira ena veigauna eso mera veisautaka ena doudou
na nodra ivakarau ni rai. Ena veisau tale ga na nodra rai na tani. Sa na qai titobu, vakaisaluwaki ka dei na
yalodra me ra vakayagataka na vosa ka veiganiti me rawati kina na itagede ecake. Na nodra kila kei
navakatulewa vakadaunivosa na gonevuli ena vukei ira mera ciqoma na bolebole ni veivosa duidui e tu e Viti
kei na vuravura levu.
Na Vosa VakaViti e vulici ena paraimari kei na sekeniri, koya mai na imatai ki na ikatinikatolu ni yabaki
vakavuli.

3.0 NA LEWENIVULI
Matana 1. Vakarorogo 2. Wilivola kei na 3. Volavola kei 4. iVakarau VEIWEKANI KI NA

kei na Vosa Vakadidigo na Bulibuli Vakavanua LESONI TALE ESO
Cavuti
Matana 1.1 Na 2.1 Na veivanua 3.1 Na veivanua 4.1 iTovo  Social Science
veivanua e e vakayagataki e vakayagataki vakavanua
vakayagataki kina na vosa – kina na vosa –  Science
Lalaii kina na vosa – vanua ni vakau vanua ni vakau
vanua ni vakau itukutuku, itukutuku,
itukutuku, veivosaki e veivosaki e  Technology
veivosaki e veisiga, vosa veisiga, vosa
veisiga, vosa vakayagataki vakayagataki
vakayagataki ena vakacacali. ena vakacacali.  Art & Craft
ena
vakacacali.
1.2 Na lawa ni 2.2 Na lawa ni 3.2 Na lawa ni 4.2  Music
vosa vosa vosa Cakacaka ni
liga  Religious &
1.3 Na bula 2.3 Na bula 3.3 Na bula 4.3 Meke/ Values
veimaliwai veimaliwai veimaliwai Serevasi/Qit
vakamatatamat vakamatatamata vakamatatamata o vakaViti
a, kei na vanua kei na vanua e kei na vanua e  Home
e vakaraitaki vakaraitaki kina. vakaraitaki kina. Economics
kina.
1.4 Na vulici ni 2.4 Na vulici ni 3.4 Na vulici ni 4.4 Vanua
vosa kei na vosa kei na vosa kei na kei na Veika  Mathematics
gaunisala ni gaunisala ni gaunisala ni Bula
kena kena kena
vakatavulici. vakatavulici. vakatavulici.  English
 Geography
 History
Na Lewenivuli
Na Vosa Vakaviti e vosa niitaukei ni vanua qo o Viti. Na vosa qo e okata na iwalewale ni kena kilai kei na sala
e vakayagataki kina. Na Lololo e vakauqeti ira na gonevuli mera vulica ka vakayagataka na vosa; kila talega
na veika e baleta na vosa vakaViti kei na kena lawa. Mera vulica talega na kena vakayagataki ena veivanua
kei na gauna duidui eso; vakabasikataka ka vakayagataka na ituvatuva kei na iwalewale ni vulici ni vosa,
mera vakadewataka ka vakaibalebaletaka rawa kina na itukutuku volai se vosataki.
E va na iwasewase ni matana: Vakarorogo kei na Cavuti ni Vosa; Wilivola kei na Vakadidigo;

Volavolakei na Bulibuli; kei na iVakarau Vakavanua. Na Matana, e tekivu mai na iKatolu ni Yabaki
vakavuli ka curuma yani na itagede vakayabaki ni vuli me yacova sara na ikatinikatolu ni yabaki. Era qai vidai
na matana yadudua vakamatana lalai, ka okati kina na gaunisala eso ni vakadewaitukutuku me baleta na
veitaratara; bula veimaliwai vakamatatamata, ka vakayagataki kina na sala eso ni vakauitukutuku, na
lawanivosa kei na iwalewale ni tuva vosa ka rawa ni vakayagataki me vakadewataki se buli kina na ibalebale
ni tukutuku.

iMatai ni Matana- Na Vakarorogo kei na Cavuti ni Vosa, era vakadikeva kina na gonevuli na kena katoni,
vakadewataki ka buli na ibalebale ni tukutuku rogoci. E tikina bibi duadua ka ni vukei ira na gonevuli mera
rawata ka vakayagataka na vosa ena inaki ni vakadewa itukutuku. Erau vakayagataki vata na vakarorogo kei
na vosa cavuti, ia e vakatavulici ka vulici vakaivakatagedegede.
iKarua ni Matana - Na Wilivola kei na Vakadidigo, e vukei ira na gonevuli mera vakaitavi ena wilivola. Ena
wilivola, era na okata ka vakabibitaka na gonevuli e tolu na iwasewase: rorogo[graphophonics], gacagaca ni
vosa [syntactic] kei na ibalebale [sementics]. Era vulica na iwalewale ni wilivola, ka na vukei ira mera taleva,
vakadewataka ka vakaibalebaletaka na itukutuku.
Na Vakadidigo e baleta na vakaibalebaletaki ni tukutuku vakaiyaloyalo, ivakaro/notisi,&s.
Na iKatolu ni Matana, na Volavola kei na Bulibuli, e tokona na vakatoroicaketaki ni mawe ni ligadra na

gonevuli ena volavola kei na cokonakitaki ni vakasama ki na itukutuku.
Na Bulibuli e tarai cake kina na nona rawa ni digia vakamatau na vosa me bulia na vakasama.
Na iKava ni Matana, iVakarau Vakavanua, e vakabibitaka na nodra vulica ka vakila na gonevuli na gacagaca
ni vakarau vakavanua eso: na meke, qito, bula veimaliawai, veiwekani kina veika bula, veiqaravi vakavanua,
kakana kei na cakacaka ni liga vakaitaukei ka kilai kina na nodra vanua kei na kena mai na veivanua tale eso
e Viti.

4.0 NA MATALALAI NI LEWENIV ULI
NA LOLOLO
Na iTuvatuva Ni Veika Me Vulici

Ena iKatolu ni Yabaki

VV.3 Na Veika e Vakatavulici
NANAMAKI NI VULI Na vakayagataki vakadodonu ni vosa ni rogoci,cavuti, wiliki, saravi se volai ena veigaunisala se vanua
dudui eso ni vakadewataki na itukutuku
MATANA VV3.1: VAKAROROGO KEI NA CAVUTI NI VOSA
NANAMAKI NI MATANA Na vakayagataki vakadodonu ni vosa vosataki me vakadewataki kina na vakasama kei na kilaka ena vanua
donu me vakayagataki kina.
LEWENA Nanamaki ni Lewenivuli Na veika me rawata na gone kei na lewe ni cakacaka
Vakasama,kila & ivakarau ni rai Veika me rawati Veika me vakatavuvulitaki
MATANA LALAI Era sa na rawata na gonevuli na Na uto ni cakacaka kei na
Gonevuli lewenivuli qo ni ra veiulutaga ka salavata kei na
veika e vakatavuvulitaki
VV3.1.1 VV3.1.1.1Vakadikeva na itukutuku  Talaucaka vakalekaleka na  vosataki vakadodonu ni vosa
Na veivanua e vakayagataki kina e rogoci me saumi kina na taro kei itukutuku rogoci  buli iyatuvosa.
na vosa – vanua ni vakau  Sauma vakadodonu na taro  talanoa mai na iyaloyalo
itukutuku, veivosaki e veisiga, na kena vakadewataki ena  Cavuta vakadodonu eso na  tukutuku kaburaki
vosa vakayagataki ena veigaunisala duidui ni vakau iyatuvosa mai na ka e rogoci  ivola ni talanoa
vakacacali. itukutuku  Vakamacalataka vakamatata na vakarautaki/talanoa
veigaunisala duidui ni vakau vakaiyaloyalo
itukutuku  itukuni – talanoa mada,
 talanoa buli
 vulagi dokai.
VV3.1.2 VV3.1.2.1Vakarautaka eso na  Cavuta eso na iyatuvosa  Na lawa ni kena vakayagataki na
Na lawa ni vosa iyatuvosa rawarawa ka dodonu me dodonu ka rawarawa vosa
 Vakayagataka vakadodonu na  duru gauna(na gauna e
vakayagataki ena veivosaki se isema ni vosa eso vakayacori kina),
veitalanoa  Cavuqaqataka ena kena  veidonui na vanua e
veitaravi dodonu eso na vakayagataki kina,
itukutuku taleitaki e rogoci  vakayagataki ni vakavakadigo
 isema ni vosa mv kei, baleta,
me vaka, &s
 taladrodro, veilutuyaki ni domo,
rorogo, &s.
.  buli vosa/ yatuvosa leleka
 talevi ni vulici ni rorogo
 matua vosa

VV3.1.3 VV3.1.3.1Vakayagataka na itovo  Vakaitavi ena gauna ni qaravi  vakayagataki ni vosa
Na bula veimaliwai kilikili ka veidokai ni vakarorogo tavi vakaiwasewase - vosa matau
vakamatatamata, kei na vanua e vua e dua e vosa tiko kei na gauna  Matanatakana itovo kei na vosa - veikidavaki/veivakananumi
vakaraitaki kina. ni veivosaki e kilikili ena gauna e qaravi kina  rokova na gauna e soli vei iko.
na itovo vakavanua.  kena vakavotukanataki na
 Vosa ka taro ena gauna dodonu ivakarau kei na itovo.
 taro ka saumi taro
 veiwasei vakaiwasewase
VV3.1.4 VV3.1.4.1 Vakabasikata na lewe  Cavuta vinaka na vosa e  cavuti vakadodonu na vosa
Na vulici ni vosa kei na kei na ibalebale ni tukutuku ena donu/rorogo ni vosa  taro kei na kena saumi.
gaunisala ni kena vakatavulici. kena vakayagataki na iyatuvosa  Vakatataro ena gauna ni  vakarautaki na cakacaka
rawarawa ka dodonu ena gauna ni veitalanoa vakaiwasewase/ taudua
vakarorogo  Tukuna na lewe kei na ibalebale  matanataki/qitotaki/talanoataki
ni tukutuku eso  umavosa maroroi mv
 Vakaitavi ena cakacaka itukuni/serevasi/serekali/&s
vakaiwasewase
MATANA VV3.2: WILIVOLA KEI NA VAKADIDIGO
NANAMAKI NI MATANA Wilika, vakadigova, kila vakavinaka na veimataqali vosa, kedra ibulibuli me rawa ni vakadewataki kina na
itukutuku.

MATANA LALAI Era sa na rawata na gonevuli na Na uto ni cakacaka kei na
Gonevuli lewenivuli qo nira veiulutaga ka salavata kei na
VV3.2.1. VV3.2.1.1 Vakadewataka na  Vakabasikataka na lewe ni  lewe ni tukutuku:
Na veivanua e vakayagataki kina italanoa wiliki ka me nanumi tiko talanoa  ira na vakaitavi
na vosa – vanua ni vakau na ibalebale ni vosa, inaki ni vosa  Wilika vakadodonu na vosa  vanua e yaco kina
itukutuku, veivosaki e veisiga, volai kei na veika e volai  gauna
vosa vakayagataki ena raitayaloyalotaki.  Tukuna na ka e  veika e yaco
vakacacali. raitayaloyalotaka ni na yaco  vosa tautauvata/veibasai
 Vola na veitaravi dodonu ni ka e  ivakatakilakila /notisi
yaco ena itukutuku wiliki  ivakavuvuli - na inaki ni vosa

 vosa veiganiti
 iyaloyalo/ itaba & s,
vakaibalebale
 vosa rogorogo vata
 veivosa me nanumi/vosa vovou
VV3.2.2. VV3.2.2.1 Vakayagataka  Taurivaka na lawa ni vosa: na  veiyatuvosa rawarawa kei na
Na lawa ni vosa vakadodonu na lawa ni vosa mv na vakavakadigo kei na duru gauna kena lawa.
vakavakadigo ena gauna ni mv gauna sa oti, gauna qo,
wilivola. gauna mai muri kei na isema  buli vosa/yatuvosa.
ena gauna ni wilivola
 Wilika vakadodonu na vosa  vakavakadigo[digo/cegu
levu,ceguleka, cegu taro & s.]
VV3.2.3 VV3.2.3.1Vakaraitaka ni vosa volai  Vakamacalataka na itukutuku ka  vanua, veitavi e vakayacori kei
Na bula veimaliwai vakatamata, e umani kina na ka e qaravi, na vakadewataki ena vosa volai ira era vakaitavi kina.
kei na vanua e vakaraitaki kina. kena inaki kei ira era tiko kina ka  itovo rawarawa vakavanua
vaqaqacotaka tale ga na bula ni  Dusimaka vakamatata na  veikavakayalo.
veiwekani vanua, na gauna kei ira era  vosavosa vakaviti/ vosa veiganiti
vakaitavi ena itukutuku
 Matanataka eso na itovo kilikili e
loma ni valenivuli
VV3.2.4 V3.2.4.1 Vakabasikataka na yaga  Vakamacalataka na iyaloyalo  rorogo

Na vulici ni vosa kei na ni talanoa kei na iyaloyalo vulici ka  Cavuta vakadodonu na vosa kei  wilivola veiwasei
gaunisala ni kena vakatavulici. vakadeuca na vosa/ vakasama e na ibalebale ni vosa  vosa veibasai/ tautauvata
vakayagataki kina.me rawa ni volai  Tukuna na ka e vulici mai na  wilivola veituberi
eso na iyatuvosa. italanoa  wilivola taudua.
 Wilivola me taladrodro
MATANA VV3.3. VOLAVOLA KEI NA BULIBULI
NANAMAKI NI MATANA Bulia e dua na iokaoka ni tukutuku veikauyaki kei na kena e volai me vakadewataki kina na nanuma ena rai
duidui eso

MATANA LALAI E ra sa na rawata na gonevuli na Na uto ni cakacaka kei na

Gonevuli lewenivuli qo ni ra veiulutaga ka salavata kei na
VV3.3. 1 VV3.3.1.1 Bulia eso na iyatuvosa  Soli vakasama ena veiulutaga  yatuvosa rawarawa
Veimataqali gaunisala ni ka vakayagataki ena veimataqali buli se itukutuku dina. - tagede ni vosa
veitaratara –vakau itukutuku gaunisala ni vakau itukutuku se  Tuva iyaloyalo ka bulia eso na vakayagataki
eso, veitaratara e veisiga, ena veiulutaga vakarautaki mai kena yatuvosa rawarawa me - dua na vakasama ena
itukutuku volai semati ki na ulutaga buli se veika e raici se tarai.
itukutuku.  veivosa me nanumi
 Vola e dua na itukutuku - tukutuku leleka
lekaleka - tukutuku buli
.  tukutuku vakarautaki
- soli na veitarataravi ni
tukutuku
 ulutaga kilai vakamatata
- veika e tu wavolita na
nodra itikotiko, koronivuli
,&s
VV 3.3.2 VV3.3.2.1Vakayagataka na  Vakamuria vinakana iwalewale  matata na lawa ni vosa ena
Lawa ni Vosa ivakavakadigo kei na lawa ni vosa dodonu ni volavola. volai ni yatuvosa.
ena veivosa e vakayagataki ni  Tuvana vakamatau na vosa  tuvani vakamatau na vosa.
vakarautaki na veiyatuvosa ena iyatuvosa.  vakavakadigo
 Vakayagataka navakavakadigo  iwalewale/vukivuki ni volavola
dodonu.  bulibuli ni matanivola
VV3.3.3 VV3.3.3.1 Vakayagataka na vosa e  Bulia na veivosa e veiganiti kei  veimataqali vakayagataki ni
Na bula veimaliwai veiganiti ena gauna kei na vanua e na inaki ni tukutuku vosa
vakamatatamata kei na vanua e gadrevi me vakayagataki kina ena  Vakaraitaka na inaki ni - vosa ena so na iulutaga
vakaraitaki kina gauna ni volavola volavola ena ka e volai - tukutuku sa qaravi oti
 Cavuta na vosa e rakorako ka - vakarautaka na ilavelave
veiganiti kei ira era - soli tukutuku
vakarorogo  ira na vakarorogo
 Vola e dua na itukutuku - tabavata
lekaleka mai na iulutaga e - lewe ni vuvale
soli - itokani
 kena inaki
- veivakavoui
- mera vakarautaka edua
na ka (rawa ni buli/
tukutuku dina)
 vola itukutuku leleka

VV3.3.4 V3.3.4.1 Vakayagataka na  Vakamacalataka na veika e  iwalewale ni volavola
Na vulici ni vosa kei na iwalewale ni volavola kei na lawa yaco ena itukutuku  na lawa ni kena vakayagataki
gaunisala ni kena vakatavulici. ni vosa me vakarautaki kina eso na  Tuvana ka vola vakadodonu na na vosa
itukutuku sa qaravi oti se mai na veitarataravi ni veika e yaco  vakavakadigo
iulutaga e qai soli  Vola e dua na parakaravu  ulutaga sa qaravi oti
lekaleka mai na ulutaga e soli  ulutaga vovou mv O Au, Noqu
Matavuvale, Na Wai, &s
MATANA VV3.4 : NA IVAKARAU VAKAVANUA

NANAMAKI NI MATANA Maroroya ka matanataka na itovo kei na ivakarau vakavanua

MATANA LALAI Gonevuli Era sa na rawata na gonevuli na Na uto ni cakacaka kei na
lewenivuli qo nira veiulutaga ka salavata kei na
VV3.4.1 VV3.4.1.1Cavuta ka matanataka  Tukuna eso na itovo  na vekidavaki.- vakayadra,
ITovo vakavanua eso na itovo vakavanua era sa kila vakavanua vakabula,
rawa tu se sa qai vulici  Matanataka na itovo veitamaki,vakamoce,
vakavanua eso  vakavinavinaka, kerekere
 Vakaitavi ena cakacaka  vakatulou& vakacobocobo
vakaiwasewase  na lomanikoronivuli.
 Rawa ni vakaveiwekanitaka  na lomanikoro
na katumi ni yaya eso ena  na isulusulu
taba/liga kei na mita/senitimita  katumi ni ka e tu
vakavolivoliti ira (ena liga –
span)
VV3.4.2 V3.4.2.1Vakamacalataka ka  Vakarautaka eso na cakacaka  kari /tobe sasa
Cakacaka ni liga vakatavuvulitaka na veicakacaka ni ni liga  tali wa ni tabua
liga vakaViti eso kei na kedra yaga  Tukuna eso  vakayagataki na cakacaka
naivakavakayagataki ni ni liga

cakacaka ni liga
 Tukuna eso na veimataqali
cakacaka ni liga vakaViti era
kila
VV3.4.3 VV3.4.3.1 Vakaitavi ena serevasi  Lagata vakavinaka na meke  cavu qaqataki ni qaqa ni
Meke/ Serevasi/Qito vakaViti kei na qito vakaviti eso kei na kei na serevasi meke
meketaki ni meke leleka dina  Matanataka rawana meke  wase ni domo
vakaViti  Vakamacalataka rawa na  lagati ni meke
veimataqali meke vakaViti  veilutui ni rorogo
eso  vatavatairalago
 qito vakaviti mv veidre
walai/dali
VV3.4.4 VV3.4.4.1Vakamacalataka na nodra  Tukuna na nodra veiwekani kei  yaca ni kau kei na
Vanua kei na Veika Bula veiwekani kei na veika bula e tu na veika bula e tu wavoliti ira manumanu
wavoliti ira  Wasea vakamatatana yaga ni  vanua era bula kina
veika bula e tu wavoliti ira.  nodra vuvale
 Tukuna na bibi ni nodra  veika bula e tu wavoliti ira
veiwekani vakamatavuvale  wai vakaviti mv wa
 Kila ka veiwasei ena so na wai bosucu,totodro, uci, layalaya,
vakaViti ka rat u botebotekoro, &s
vakarawarawa  umavosa maroroi [vosa ni
sucu, vosa ni vasu, vosa
rogoci e veisiga]

NA LOLOLO
Na iTuvatuva ni Veika Me Vulici
Ena iKava ni Yabaki

VV4 Na Veika e Vakatavulici
NANAMAKI NI MATANA Na vakayagataki vakadodonu ni vosa vosataki me vakadewataki kina na vakasama kei na kilaka ena vanua donu
me vakayagataki kina.
Vakasama, kila & ivakarau ni Veika me rawati Veika me vakatavuvulitaki
rai
MATANA LALAI Gonevuli Era sa na rawata na gonevuli Na uto ni cakacaka kei na veiulutaga ka
salavata kei na veika e vakatavuvulitaki
na lewenivuli qo ni ra
VV4.1.1 VV4.1.1.1Vakarorogo  Veiwasei vakavinaka kina  gaunisala ni vakarorogo kei na kena
Na veivanua e vakayagataki vakavinaka,soli vakasama ka itukutuku e rogoci vosataki
kina na vosa – vanua ni  Bulia eso na taro  vakatovotovotaki na buli iyatuvosa.
vakau itukutuku, veivosaki e vakarautaka eso na taro,  Saumi taro vakadodonu  talanoa mai na iyaloyalo
veisiga, vosa vakayagataki ivakamacala, itukutuku kei na  Vakadewataka na itukutuku  tukutuku kaburaki ena walesi/retio
ena vakacacali. vosa vosataki. ena kena veitaravi dodonu yaloyalo/wiliki ena pepa
 Bulia ka tukuna e dua na  veimataqali talanoa / talanoa
ivakaro matata vakaiyaloyalo
 vulagi dokai.
 ivakaro eso
VV4.1.2 VV4.1.2.1Vakarautaka eso na  Cavuta eso na iyatuvosa  na lawa ni kena vakayagataki na vosa
Na lawa ni vosa iyatuvosa rawarawa ka dodonu dodonu ka rawarawa - veidinadinati, veidonui na vanua e
 Vakacuruma vakadodonu na vakayagataki kina
me vakayagataki ena kena isema ni vosa eso - vakayagataki ni vakavakadigo.
vakadewataki na itukutuku  Vosa vakamatata ena kena  vosa sema: taladrodro
cauraki na itukutuku  buli vosa

VV4.1.3 VV4.1.3.1Vakayagataka na vosa  Vakadewataka na vosa  vakayagataki ni vosa veiganiti eso
Na bula veimaliwai ka vakavotuya na itovo kilikili ni matau ni veivosaki ena  (veikidavaki/veivakananumi/veitataunaki)
vakamatatamata, kei na vakarorogo kei na veivosaki vanua donu  rokovi ni gauna e soli.
vanua e vakaraitaki kina.  Matanataka na itovo kilikili  iwalewale ni kena vakavotukanataki na
eso ni veivosaki ivakarau kei na itovo.
 Cavuta e dua na vosa ni  itovo rakorako eso mv veikidavaki,
veikidavaki/vakavinavinaka vakayadra, vakacobocobo, &s
 (dabe vakadodonu, vakanamata ki liu)
VV4.1.4 VV4.1.4.1Vakabasikataka na  Tukuna na lewe ni tukutuku e  cavuti vakadodonu na vosa

Na vulici ni vosa kei na lewe kei na ibalebale ni tukutuku rogoci  taro kei na kena saumi.
gaunisala ni kena ena gauna ni vakarorogo kei na  Cauraka e vica na kena  vakarautaki na cakacaka
vakatavulici. cavuti ni vosa ibalebale vakaiwasewase/ taudua
 Vakatataro ena gauna ni  matanataki/qitotaki/talanoataki ni duana
veitalanoa ka
 Talanoataka e dua na
italanoa lekaleka
vakaibalebale

NANAMAKI NI MATANA Wilika, vakadigova, kila vakavinaka na veimataqali vosa, kedra ibulibuli me rawa ni vakadewataki kina na
itukutuku.
Vakasama, kila & na ivakarau Veika me rawati Veika me vakatavuvulitaki
ni rai
na lewenivuli qo ni ra salavata kei na veika e vakatavuvulitaki
VV4.2.1 VV4.2.1.1Vakadewataka na lewe  Vakabasikataka na lewe ni Lewe ni tukutuku:
Na veivanua e vakayagataki ni tukutuku/talanoae wiliki kei na talanoa/itukutuku  ira na vakaitavi
kina na vosa – vanua ni kena ibalebale ka me nanumi  Wilika vakadodonu na vosa  vanua e yaco kina
vakau itukutuku, veivosaki e tiko na inaki ni kena volai kei na volai  gauna
veisiga, iyaloyalo, vosa veika e raitayaloyalotaki  Tukuna na ka ko  veika e yaco
vakayagataki ena vakacacali. raitayaloyalotaka.  vosa tautauvata/veibasai
 Bulia e dua na itukutuku  ivakatakilakila /notisi /vakaro
lekaleka/ivakaro/notisi  ivakavuvuli - na inaki ni vosa

 vosa veiganiti
 iyaloyalo/ itaba & s, vakaibalebale
 vosa rorogo vata
 veivosa me nanumi/vosa vovou
VV4.2.2 VV4.2.2.1 Vakayagataki na  Taurivaka vakadodonu na  veiyatuvosa rawarawa kei na kena lawa.
Na lawa ni vosa vakavakadigo kei na lawa ni lawa ni vosa kei na  vakavakadigo [digo/cegu levu,ceguleka,
vosa ena gauna ni wilivola me vakavakadigo ena gauna ni cegu taro & s.]
rawa ni matata kina na ka e wilivola  buli vosa.
wiliki.  Sauma vakadodonu na taro
mai na ka e wiliki  tokoni na veitukutuku kei na vosa buli.
 Vakamacalataka
vakalekaleka na itukutuku
wiliki
 Vakamatatataka na ibalebale
ni so na vosa vovou e basika
ena itukutuku
VV4.2.3 VV4.2.3.1Vakadewataki ni vosa  Vakamacalataka na itukutuku  vanua matau, veitavi e vakayacori kei ira
Na bula veimaliwai volai kei n aka e raitayaloyalotaki e volai era vakaitavi kina.
vakamatatamata, kei na me umani kina na ka e qaravi,  Vakaraitaka na vanua, na  itovo rakorako rawarawa,
vanua e vakaraitaki kina. na kena inaki, na vanua kei ira gauna kei ira era vakaitavi  tovo vakavanua kei na veika vakayalo.
era tiko kina. ena itukutuku.
 Tukuna eso na itovo rakorako
. e koto ena loma ni tukutuku
 Vosa ena dua na iulutaga
vakarautaki
VV4.2.4 VV4.2.4.1Vakabasikataka na  Vakamacalataka na  rorogo

Na vulici ni vosa kei na yaga ni yaloyalo vulici ka iyaloyalo  wilivola veiwasei
gaunisala ni kena vakadeuca na veivosa e  Vulica ka cavuta na vosa  wilivola veituberi
vakatavulici. vakayagataki kina. kei na ibalebale ni vosa  wilivola taudua.
 Vakayagataka na rorogo  na ibalebale ni vosa
ena kena vulici na vosa
MATANA VV4.3: VOLAVOLA KEI NA BULIBULI

NANAMAKI NI MATANA Bulia e dua na iokaoka ni tukutuku veikauyaki kei na kena volai me vakadewataka ka vakamacalataka kina na
nanuma ena rai duidui eso

Vakasama, kila & ivakarau ni Veika me rawati Veika me vakatavuvulitaki
rai
na lewenivuli qo ni ra salavata kei na veika e vakatavuvulitaki.
VV4.3.1 VV4.3.1.1Bulia ka vola eso na  Soli vakasama ena  yatuvosa rawarawa
Na veivanua e vakayagataki iyatuvosa rawarawa ena veiulutaga buli se itukutuku - tagede ni vosa
kina na vosa – vanua ni itukutuku vakarautaki me dina. - dua na vakasama ena veika e raici
vakau itukutuku, veivosaki e vakadewataki kina na ka e  Tuva iyaloyalo ka bulia eso se tarai.
veisiga, iyaloyalo, vosa gadrevi mai na veiulutaga na kena yatuvosa rawarawa  vosa vakanananutaki
vakayagataki ena vakacacali digitaki me semati kina iulutaga buli - tukutuku leleka
se itukutuku. - tukutuku buli
 Vola e dua na itukutuku  tukutuku vakarautaki
lekaleka - soli na veitarataravi ni tukutuku
- tukutuku rawarawa
 ulutaga kilai vakamatata
- veika e tu wavolita na nodra itikotiko,
vale se koronivuli.
VV4.3.2 VV4.3.2.1Vakayagataki na  Tuvana vakamatau na vosa  matata na lawa ni vosa ena volai ni
Lawa ni Vosa vakavakadigo kei na lawa ni ena iyatuvosa. yatuvosa.
vosa dodonu ena buli iyatuvosai  Vakayagataka na iwalewale  tuvani vakamatau na vosa.
dodonu ni volavola.  Vakavakadigo
 Vakayagataka na  iwalewale/vukivuki ni volavola
vakavakadigo dodonu ena  bulibuli ni matanivola
itukutuku buli se itukutuku  karama ni vosa mv duru gauna, vu,
raitayaloyalotaki. nauni yaca, &s
VV4.3.4 VV4.3.3.1Vakayagataki na  Bulia na veivosa e veiganiti  veimataqali vakayagataki ni vosa

Na bula veimaliwai veivosa e veiganitikei na inaki ni kei na inaki ni tukutuku - vosa ena so na iulutaga
vakamatatamata keina vanua ka e vakayacorivei ira era na  Vakayagataka na vosa e - tukutuku sa qaravi oti
e vakaraitaki kina vakarorogo. rakorako me veiganiti kei ira - vakarautaka na ilavelave
era vakarorogo - soli tukutuku
 Vola na veivosa matau ena  ira na vakarorogo
gauna ni Volavola - tabavata
 Vola e dua na ivola ni kere - lewe ni vuvale
veivosoti/vakavinavinaka - itokani
ena vuku ni dua n aka e  kena inaki
yaco - veivakavoui
- mera vakarautaka edua na ka (rawa
ni buli/ tukutuku dina)
 vakarautaki e dua na itukutuku

VV4.3.5 V4.3.4.1Vakayagataka na  Vakamacalataka na veika e  iwalewale ni volavola
Na vulici ni vosa kei na iwalewale ni volavola kei na lawa yaco ena itukutuku  na lawa ni kena vakayagataki na vosa .
gaunisala ni kena ni vosa me vakarautaki kina eso  Tuvana ka vola vakadodonu  buli ka vola serekali leleka
vakatavulici. na itukutuku sa qaravi oti se ena na veitarataravi ni veika e  karama ni vosa – duru gauna,nauni
kena soli e dua na ulutaga yaco yaca, vu, &s
 Vola e dua na serekali  vulici ni vola vosa
lekaleka mai na ulutaga e
soli
YACA NI MATANA VV4.4 : NA IVAKARAU VAKAVANUA

NANAMAKI NI MATANA Maroroya ka matanataka na itovo kei na ivakarau vakavanua

Vakasama,kila & ivakarau ni Veika me Rawati Veika me vakatavuvulitaki
rai
MATANA LALAI Gonevuli Era sa na rawata na gonevuli Na uto ni cakacaka ni vei ulutaga ka
na lewenivuli qo ni ra salavata kei na veika e vakatavuvulitaki
VV4.4.1  Talanoataka eso na itovo  na veikidavaki - Na lomanikoronivuli,
iTovo vakavanua VV4.4.1.1Talevi ni itovo vakavanua e kila lomanikoro, vanua. (tama,vakayadra &
vakavanua sa vulici oti kei na  Matanataka na itovo s)
vakamatatataki ni so e vou vakavanua eso era sa  sevusevu
lesuva/vulica oti  icavuti vakavanua
 Katumi ni vanua se ka e soli  itovo vakavanua – roqoroqo, bulubulu,
me vakayagataki kina na vakamau, kana ibure, butu dravu,
taba/liga koti, tobe, &s
 katumi ni ka ena taba/liga/kalawa
VV4.4.2 VV4.4.2.1 Vakamacalataki ka  Vakarautaki eso na  kari /tobe sasa

Cakacaka ni liga vakatavuvulitaki na vei cakacaka cakacaka ni liga  tali wa ni tabua
ni liga vakaitaukei  Vakamatatataki na kena  sivi tabua
yaga.  kari bilo ni su
 Tukuna na veika e buli mai  tali dabedabe ni bilo
kina.  vakayagataka na cakacaka ni liga

VV4.4.3 VV4.4.3.1 Na vulici ni  Bulia eso na meke leleka  cavuqaqataki ni qaqa ni meke
Meke/Serevasi/Qito vakaviti mekeleleka/serevasi kei na qito  Lagati na meke  wase ni domo
vakavitieso kei na kena  Matanataka na meke  lagati ni meke
matanataki  Lagati ka matanataki na  veilutui ni rorogo
serevasi  meketaki ni meke
 Vakaitavi ena so na qito  qito vakaviti mv veisovia, veividi,
vakaviti veisole, veivuni, labolabo kanace &s
 Bulia rawa e dua na serekali  serekali
VV4.4.4 VV4.4.4.1 Na veiwekanitaki ni  Veidutaitaka na veiwekani ni  yaca ni kau kei na manumanu

Vanua kei na Veika Bula veika bula e tu wavokiti ira veika bula era tu wavoliti ira  vanua era bula kina
 Vakamacalataka na yaga ni  kedra taqomaki
veika bula e tu wavoliti ira.  wiliwili vakaviti
 Cavuta eso na iwiliwili  vosavosa vakaviti veiganiti
vakaviti  vula vakaviti
 Tukuna na yaca ni vula  kau mai ni kakana mv sagi rourou,
vakaviti cavu tavioka, &s
 Veiwasei ena tagi kei na  tagi ni manumanu
ibole ni manumanu  ibole ni manumanu mv veitalia ga na
 Vakamacala ena nona kau kacabote (boto), leqa na qio qai kata
kei na ika/manumanu (qio)

NA LOLOLO
Na iTuvatuvaNi Veika Me Vulici

EnaiKalima ni Yabaki

VV5 Na Veika Me Vakatavulici
YACA NI MATANA VV5.1: VAKAROROGO KEI NA CAVUTI NI VOSA
NANAMAKI NI MATANA Na vakayagataki vakadodonu ni vosa cavuti me vakadewataki kina na vakasama kei na kilaka ena vanua donu
me vakayagataki kina.
LEWENA Nanamaki ni Lewe ni Vuli Na veika me rawata na gone kei na lewe ni cakacaka
Vakasama, kila & ivakarau ni rai Veika me rawati Veika me vakatavuvulitaki
lewenivuli qo nira: veiulutaga ka salavata kei na
VV5.1.1 VV5.1.1.1  Rogoca ka veiwasei ena  tukutuku ena Niusiveva
itukutuku vakarautaki  tukutuku ena walesi
Na veivanua e vakayagataki Vakarogoca vinaka ka soli  Vakasokumuna ka  soli tukutuku
vakadewataka na veimataqali  veitarotarogi/veitalanoa
kina na vosa – sala ni vakau vakasama ena kena vakadewataki itukutuku e rogoci  umavosa maroroi (serekali,
 Vakadewataka vakadodonu na sere, meke, serevasi, &s)
itukutuku, veivosaki e veisiga, vakamatata na itukutuku rogoci se itukutuku ena kena veitaravi  tukutuku ena retio yaloyalo
dodonu  moimoi, vosavosa
niusiveva, vakacacali [umavosa itukutuku vakarautaki.  Tukuna vakamatata e dua na  vakadewataki vosa
maroroi, italanoa volai] umavosa maroroi o kila kei na
kena inaki
 Vakadewataka ena vosa
vakaviti e so na iyatuvosa
vakavavalagi
VV5.1.2 VV5.1.2.1  Vakelia ka vakamacalataka na  vu / ikuri ni tukutuku

Vakayagataka na lawa ni vosa me vu kei na ikuri ni tukutuku  ikuriliu/ikurimuri
Na lawa ni vosa rogoci  buli vosa (yavu)
vakadeuci ka vakadewataki kina  Talanoataka vakalekaleka na  buli yatuvosa
vakalekalekana itukutuku itukutuku rogoci  italanoa buli

vakarautaki  Cavuta vakadodonu na vosa  itukuni
kei na iyatuvosa  itukutuku (walesi, retio, &s)
 Tukuna e dua na itukuni buli
VV5.1.3 VV5.1.3.
Matanataka na itovo kilikili ni  Matanataka na itovo e  serekali digitaki
Na bula veimaliwai vakarorogo kei na vosa veiganiti ni vakatavuvulitaki ka vosataka  talanoa digitaki
veivosaki na vosa e kilikili ena vanua e  serevasi
vakamatatamata, kei na vanua e veiganiti  ivakarau vakaitaukei raraba
 Vakamacalataka eso na itovo  qito vakaviti
vakaraitaki kina. dina ni nomu vanua  vosavosa vakaviti eso
 Vakamacalataka eso na qito  bula veimaliwai vakaveitokani,
dina vakaviti vakamatatamata (tagane &
 Vakayagataka vakadodonu eso yalewa)
na ivosavosa vakaviti e
veiganiti
 Tukuna eso na itovo rakorako
ni ra tiko vakaveitokani
VV5.1.4
VV5.1.4.1  Vakamacalataka na yavu kei na  iyaloyalo levu
Na vulici ni vosa kei na Vakavotuya na ibalebale kei na ibalebale ni vosa e rogoci  iTalanoa
yavu ni vosa e vakayagataki ena  Vakayagataka na vosa e rogoci  na ivola vosa
gaunisala ni kena vakatavulici. yatuvosa e rogoci se cavuti ena iyatuvosa se itukutuku  serekali
 Tukuna eso na vosa veibasai/  ivola ni wilivola
tautauvata  rorogo ni vosa
 Talanoa mai na iyaloyalo  vosa veibasai/tautauvata
 Bulia ka cavuta e dua na
serekali
 Cauraka na veika e vulici mai
na italanoa
YACA NI MATANA VV5.2: WILIVOLA KEI NA VAKADIDIGO
NANAMAKI NI MATANA Wilika, vakadigova, kila vakavinaka na veimataqali vosa kei na kedra ibulibuli me rawa ni vakadewataki kina na

itukutuku.
VV5.2.1 VV5.2.1.1  Vakabasikataka na inaki kei na  veituberi kei na
Raitayaloyalotaka ka ibalebale ni vosa e veivakadodonutaki ena cavuti ni
Na veivanua e vakayagataki vakayagataki ena itukutuku vosa
vakamacalataka na ibalebale ni  Matanataka na veika o wilika  veilutui ni rorogo ni domo
kina na vosa – sala ni vakau vosa e wiliki kei na inaki ni vosa e ena itukutuku.  vakavuvuli vakabasikataki ena
vakayagataki ena kena  Vakadewataka vakaViti na umavosa
itukutuku, veivosaki e veisiga, iyatuvosa vakavavalagi  vakavuvuli e basika ena itovo
vakadewataki na itukutuku.
 Wilika vakadodonu na itukutuku vakavanua
niusiveva, ,vakacacali se italanoa  vosa tautauvata/veibasai
 Vakavotuya na itovo/
[umavosa maroroi, italanoa ivakavuvuli vinaka e rawa ni
volai] vulici mai na itukutuku
VV5.2.2 VV5.2.2.1Vakayagataki  Vakayagataka na lawa ni vosa  nauni (Nauni qali, nauni taukeni,
vakadodonu ni vakavakadigo kei na dodonu ena wilivola nauni raraba, nauni yaca)
Na lawa ni vosa  Kila ka vakayagataka  vu (vudewa, vucoko, vutu,
lawa ni vosa ena gauna ni wilivola vakadodonu na vakavakadigo vusaumaki)
ena iyatuvosa ena gauna ni  matanivola lelevu/lalai
wilivola  vakavakadigo [Komalili (‘) kei na
 Wilika vakadodonu na vosa e komalilirua (“)]
cavuta e dua
VV5.2.3 VV5.2.3.1Vakadewataka na  Vakasavui ni itukutuku ena  veituberi ka veivakadodonutaki

itukutuku wiliki/raitayaloyalotaki ena kena icavucavuti dodonu ena cavuti ni vosa
Na bula veimaliwai  Tukuni ni vosa dodonu mai na  icavucavuti dodonu ni vosa
kena inaki dodonu me kilai kina na veika e raitayaloyalotaki  itukutuku vakadewataki e
vakamatatamata, kei na vanua e veiwekani ena loma ni vosa, ira era  Vakamacalataka na veiwekani valenilotu, vale, koronivuli, loma
vakarorogo kei na inaki ni tukutuku. e koto e loma ni vosa kei na ni koro, vei ira na turaga, bose,
vakaraitaki kina. inaki ni tukutuku lawalawa, &s

 vosavosa vakaviti eso
VV5.2.4 VV5.2.4.1Vakelia ka vakadewataka  Wilika, dikeva vakatitobu ka  veivakilaitaki ena veivola
na rorogo ni matuavosa kei na vakadewataka na italanoa mai vakarautaki eso
Na vulici ni vosa kei na na veivola e wiliki  veituberi ka veivakadodonutaki
ibalebale ni veivosa e vakayagataki  Vakayagataka na vosa e ena cavucavuti ni vosa
gaunisala ni kena vakatavulici. veiganiti ena kena tukuni na  veilutui ni rorogo ni domo ena
italanoa ena iyaloyalo gauna ni Wilivola.
 Vakamacalataka na veika e  iyaloyalo levu / talanoa.
vulici mai na ka e wiliki /se
saravi ena iyaloyalo

NANAMAKI NI MATANA Bulia e dua na okaoka ni tukutuku veikauyaki kei na kena e volai me vakadewataka ka vakamacalataka kina na
nanuma ena rai duidui eso
VV5.3.1.1 VV5.3.1.1 Vakarautaka ka vola eso  Bulia eso na ulutaga me ganita  tukutuku ena Niusiveva
na iyatuvosa se itukutuku mai na na veitaratara dewaigusu kei na  tukutuku ena walesi
Na veivanua e vakayagataki kina ulutaga vakarautaki se mai na ka e vosa volai  soli tukutuku
raici.  Vola na itukutuku me ganita na  umavosa maroroi (serekali,
na vosa – sala ni vakau itukutuku,
ulutaga esoli. sere, meke, serevasi, &s)
veivosaki e veisiga, vosa  Vola vakamatata na itukutuku  tukutuku ena retio yaloyalo
vakayagataki ena vakacacali me ganita na ulutaga  moimoi, vosavosa
 Bulia ka vola e dua na
umavosa maroroi
VV5.3.1.2 VV5.3.2.1Vakayagataka na  Biuta na vakavakadigo dodonu  matanivola lelevu/lalai
vakavakadigo kei na lawa ni vosa ena iyatuvosa  vakavakadigo
Lawa ni vosa  Vola e dua na parakaravu mai  sema kei na wase ni vosa
dodonu ena veivosa e vakayagataki na ulutaga e soli  parakaravu
ena iyatuvosa.  Vakadewataka na nona vosa e  nauni kei na Vu

dua  kilanauni kei na kilavu
 Vola na ka e kaya tiko e dua  ikuri
ka biuta vakadodonu na kena  duru kei na mata
vakavakadigo  matavosa (matanauni / matavu)
VV5.3.1.3 VV5.3.3.1Vakayagatakavakadodonu  Bulia eso na iyatuvosa me  ikuri (mv ikuriliu:vaka-,vei-,&s /
na veivosa kei na kena inakiena ganita na iulutaga e soli ikurimuri
Na bula veimaliwai gauna ni volavola.  Vakacuruma eso na ivosavosa - taka,-taki,vaka, &s)
vakaviti ena iyatuvosa
vakamatatamata kei na vanua e  Vola e dua na parakaravu me  buli vosa
ganita na ka e vinakati  buli yatuvosa
vakaraitaki kina  buli parakavu
 vosavosa vakaviti eso
VV5.3.1.4 VV5.3.4.1Vakarautaka eso na  Vakasokumuna eso na  ivola

itukutuku buli, vakasama ena itukutuku  vakasokumuni itukutuku mai na
Na vulici ni vosa kei na  Vakamacalataka ka vola na ivola
itukutuku sa qaravi oti se ena kena itukutuku e vakasokumuni  vakanananutaki ni dua na ka
gaunisala ni kena vakatavulici solie dua na iulutaga me vakaraitaki  Tuvana vakamaqosa na lewe ni  volavola
kina na iwalewale ni volavola e tukutuku ena kena veitaravi  lewena
vulici. dodonu  tikotiko
 Vola e dua na ivola vua e dua  tiki ni siga
na itokani  tekitekivu
 tinitini
MATANA VV5.4: NA IVAKARAU VAKAVANUA

NANAMAKI NI MATANA Maroroya ka matanataka na ivakarau kei na itovo vakavanua
VV5.4.1 VV5.4.1.1 Vakabasikataka ka  Tukuna/vola na itovo rakorako  isulusulu/ itovo matau
matanataka na itovo rakorako eso eso ni lomanivale  na ulu - tobe
iTovo vakavanua ena vanua era bula/tiko kina  Matanataka na itovo kilikili e  tabu eso - vakaisala, tini
lomanikoro/koronivuli mabu, tekiteki,kaci bale,

 Vakamacalataka eso na iyaya kaikaila, colacola, kana
vakaviti era kila, kedra colacola & s.
icakacaka kei na kedra  vosavosa vakaviti eso
ivakavakayagataki  Tiko ibure/butudravu
 Veiwasei vakaiwasewase ena  Na iyaya vakaViti mv na
so na ulutaga e soli mv ilalakai, vilawa, kitu,
tobe,tikoibure,butudravu, &s itauga,ivetaki, ibo, &s
VV5.4.2 VV5.4.2.1Vakarautaka eso na  Vola na itukutuku ni cakacaka  Sasa ni loma ni vale

cakacaka ni liga se kakanadina ni liga eso e qaravi ena nona  matakau ceuceu -kau/devo
Cakacaka ni liga vanua  vosavosa vakaviti veiganiti
vakaviti era kila se kilai kina nodra  Vakamacalataka na  vakalomavinaka mv lote,
vanua veicakacaka ni liga eso waisu, waite, &s
 Bulia/ vakarautaka e vica na  kakana rawarawa ni caka mv
cakacaka ni liga miti,baba/baseisei,kokoda,&s
 Vakaitavi ena vakarautaki ni
kakana dina vakaviti
VV5.4.3 VV5.4.3.1.Vakaitavi ena buli, lagati  Cavuqaqataka/ lagata na  vakamalolo/wesi/seasea/meke

kei na matanataki ni meke, qito sere/meke/serevasi iwau
Meke/Serevasi/Qito vakaviti vakaviti kei na serevasi eso  Matanataka na meke  serevasi - vucu, sere ni
 Bulia e dua na sere/serekali vakamoce gone,
 Vakaitavi ena qito vakaviti vakavunigasau
 vosavosa vakaviti veiganiti
 qito vakaviti mv a ibo, veidre
walai, veisovia, veisaga,
veicibi, &s
VV5.4.4 VV5.4.4.1 Vakamacalataka na  Tukuna vakamatata na nona  nodra ika &manumanu

nodra veiwekani kei na veika e tu ika,manumanu,itutu vakanua  nodra yavusa – qele/wai
Vanua kei na veika bula wavokiti ira kei na nona itavi vakavanua (qoliqoli)
 Kila ka cavuta vakadodonu na  veimataqali qoli e nodra koro
veimatanicagi  itutu vakavanua kei na nodra
 Veiwaseitaka eso na itavi
ivakatakilakila e kila mai na  matanicagi
nona itikotiko  ivakatakilakila eso mv siu na
 Tukuna na veimataqali qoli e lulu ena yakavi/bogi levu,&s
dau vakayagataki ena koro
vakaviti

NA LOLOLO
Na iTuvatuva
ni Veika Me Vulici Ena
iKaono ni Yabaki

NANAMAKI NI MATANA Na vakayagataki vakadodonu ni vosa vosataki me vakadewataki kina na vakasama kei na kilaka ena vanua donu me
vakayagataki kina.
LEWENA Nanamaki ni Lewe ni vuli Na veika me rawata na gone kei na lewe ni cakacaka
veiulutaga ka salavata kei na veika
lewenivuli qo nira: e vakatavuvulitaki
VV6.1.1 VV6.1.1.1Vakarorogo vakavinaka  Bulia eso na iulutaga me ra vosa  tukutuku e na Niusiveva
Na veivanua e vakayagataki kina na kacaurakavakadodonu naitukutuku kina  tukutuku e na walesi
vosa – vanua ni vakau itukutuku, vakarautaki ena nomu soli vakasama  Vakamacala ena  soli tukutuku
veivosaki e veisiga, vosa iulutagavakarautaki  umavosa maroroi (serekali, sere,
vakayagataki ena vakacacali. kina  Tasereka ka soli vakasama ena so meke, serevasi, &s)
na ivakaro volai era sa raica oti  tukutuku e na retio yaloyalo
 Vakadewataka vakadodonu eso na  itukutuku ena veiqaraqaravi
itukutuku rogoci vakavanua
 moimoi, vosavosa
VV6.1.2 VV6.1.2.1Vakadeuca ka  Vakayagatakavakadodonu na  vu ni tukutuku

Na lawa ni vosa vakadewataka vakalekaleka na vakavakadigo ena iyatuvosa  ikuriliu/ikurimuri
 Bulia ka vakadewataka  buli vosa (yavu)
itukutuku vakarautakiea rogoci kei na vakadodonu eso na italanoa  buli yatuvosa
iwalewale ni veivosaki e vakayagataki leleka  italanoa buli
kina  Vakadewataka vakaviti eso na  itukuni
iyatuvosa/parakaravu leleka  itukutuku (walesi, retio, &s)
vakavavalagi  vakavakadigo
 Wasea e dua na itukuni e
rogoci/kilai kei na ivakavuvuli e
vulici mai kina

VV6.1.3 VV6.1.3.1Vakarogoca ka matanataka  Vakayagataka na veivosa matau  serekali digitaki eso
Na bula veimaliwai na itovo kei na vosa kilikili ni veivosaki ni veivosaki o rogoca ena so na  talanoa digitaki
vakamatatamata, kei na vanua e iyatuvosa  serevasi
vakaraitaki kina.  Vosataka na vosa e veiganiti kaya  bula veimaliwai vakaveiwekani mv
na gauna kei na vanua era tiko veiganeni, veivugoni,
kina veitamani/veitinani, &s
 Cavuqaqataka eso na serekali  ivakarau vakaitaukei raraba eso
 Vakamacalataka eso na qito  qito vakaviti mv veividi,
vakaviti veisole,labolabo kanace, &s
VV6.1.4 Na vulici ni vosa kei na VV6.1.4.1Vakavotuya na ibalebale kei  Vakasokumuna na itukutukueso  iyaloyalo levu / ivola vakaiyaloyalo
gaunisala ni kena vakatavulici. na yavu ni vosa e vakayagataki ena  Vakamacalataka na lewe ni  italanoa
veika e rogoci se cavuti tukutuku e vakasokumuni  serekali
 Tuvana vakamaqosa ena kena  ivola ni wilivola lelevu
veitarataravi dodonu
 Bulia ka cavuta eso na serekali
mai na ulutaga e soli
 Cavuta na veika e vulici mai na
veika e rogoci / cavuti
MATANA VV6.2:WILIVOLA KEI NA VAKADIDIGO

NANAMAKI NI MATANA Wilika, vakadigova, kilavakavinaka na veimataqali vosa, kedra ibulibuli me rawa ni vakadewataki kina na itukutuku.
Vakasama, kila & ivakarau ni rai Veika me rawati Na veika e vakatavulici/iwalewale
kei na ivakarau
MATANA LALAI Gonevuli Era sa na rawata na gonevuli na Gonevuli
lewenivuli qo nira:
VV6.2.1 VV6.2.1.1Raitayaloyalotaka ka  Wilivola vakamatata ka taladrodro  veituberi kei na veivakadodonutaki
Na veivanua e vakayagataki kina na vakamacalataka naibalebale kei na  Vakadewataka vakalekaleka na ena cavuti ni vosa
vosa – vanua ni vakau itukutuku, inaki ni vosa e vakayagataki e na ka e wiliki  veilutui ni rorogo ni domo
veivosaki e veisiga, vosa vakadewa itukutuku.  Vakasavuya na itukutukuvolai  vakavuvuli vakabasikataki ena
vakayagataki ena vakacacali.  Talaucaka na ka e umavosa
raitayaloyalotaka ni na yaco  vakavuvuli e basika ena itovo
vakavanua
 vosa tautauvata
 walesi/retio yaloyalo

VV6.2.2 VV6.2.2.1Vakayagataka na  Vakayagataka vakadodonu na  nauni
Na lawa ni vosa vakavakadigo kei na lawa ni vosa ena vakavakadigo ena wilivola  vu
gauna ni wilivola  Taurivaka na lawa ni vosa  matanivola lelevu/lalai
dodonu e na veivosa e soli e na  vakavakadigo [komalili (‘) kei na
iyatuvosa komalilirua (“)]

VV6.2.3 VV6.2.3.1Vakadewataki ni vosa volai  Tukuna vakamatata na  veituberi ka veivakadodonutaki ena

Na bula veimaliwai mai na itukutuku raitayaloyalotaki me veitukutukuraitayaloyalotaki mai cavuti ni vosa
vakamatatamata, kei na vanua e kilai kina na veiwekani ena loma ni na ulutaga vakarautaki  icavucavuti dodonu ni vosa
vakaraitaki kina. vosa, ira era vakarorogo kei na inaki  Matanataka na itovo matau ena  itukutuku vakadewataki e
dodonu ni vosa. nodra meke ni vanua valenilotu, vale, koronivuli, loma ni
 Vakadewataka vakadodonu na koro, vei ira na turaga, bose,
itukutuku wiliki me ganiti ira na lawalawa, &s
vakarorogo
VV6.2.4 VV6.2.4.1Vakelia ka vakadewataka  Cavuta vakadodonu na vosa ena  veivakilaitaki ena veivola
Na vulici ni vosa kei na gaunisala na rorogo ni matuavosa kei na gauna ni wilivola vakarautaki eso
ni kena vakatavulici. ibalebale ni veivosa e vakayagataki  Vakamacalataka na ibalebale ni  veituberi ka veivakadodonutaki ena
veivosa vovou e wiliki cavucavuti ni vosa
 Vakayagataka vakadodonu na  veilutui ni rorogo ni domo ena
vosa ena buli tukutuku gauna ni wilivola.
 Vakadewataka na iyaloyalo ena  iyaloyalo lelevu
nomu vosa ni sucu/susu  talanoa.

NANAMAKI NI MATANA Bulia e dua na iokaoka ni tukutuku veikauyaki kei na kena e volai me vakadewataki ka vakamacalataki kina na nanuma
ena irairai duidui eso
kei na ivakarau
MATANA LALAI Gonevuli Era sa na rawata na gonevuli na Gonevuli
lewenivuli qo nira:

VV6.3.1. VV6.3.1.1Bulia ka vola eso na  Vakarautaka na vosa se iulutaga  tukutuku e na Niusiveva
Mataqali veitaratara – gaunisala ni itukutuku ki na ulutaga vakarautaki me vakadewataki kina na  tukutuku e na walesi
vakau itukutuku eso, veitaratara ni itukutukuka ganita na veitaratara  soli tukutuku
veisiga, itukutuku volai ena dewaigusu kei na vosa volai  umavosa maroroi (serekali, sere,
 Vola na itukutuku me ganita na meke, serevasi, &s)
ulutaga esoli.  tukutuku e na retio yaloyalo
 Vola vakalekaleka na inaki ni  moimoi, vosavosa
tukutuku e wiliki/rogoci
VV6.3.2 VV6.3.2.1Vakayagataka na  Vakayagataka na vakavakadigo  matanivola lelevu/lalai

Lawa ni Vosa veivakatakilakila kei na lawa ni vosa dodonu ena iyatuvosa  vakavakadigo
dodonu ena veivosa kei na iyatuvosa  Veisataka na vosa keina kena lawa  sema kei na wase ni vosa
e vakayagataki.  Vola e dua na parakaravu mai na  parakaravu
ulutaga e soli  nauni kei na vu
 Vakadewataka ka vola vakaviti e  kilanauni kei na kilavu
dua na parakaravu digitaki  ikuri
vakavavalagi  duru kei na mata
 matavosa (matanauni / matavu)
VV6.3.3 VV6.3.3.1Rogoca ka vakayagataka na  Bulia vosa vovou mai na yavu ni  ikuri (mv ikuriliu:vaka-,vei-,&s /
Na bula veimaliwai veivosa ena kena inaki dodonu ena vosa ikurimuri mv –taka, -taki, &s
vakamatatamata, kei na vanua e gauna ni volavola  Vakayagataka na veivosasucu ena  buli vosa
vakaraitaki kina iyatuvosa  buli yatuvosa
 Vola e dua na parakaravu me  buli parakavu
sotava na inaki e gadrevi kina
 Vakadidiketaka ka volavola mai na
ulutaga e soli
VV6.3.4 VV6.3.4.1Vakarautaka eso na  Vakasokumuna ka lavetaka eso  ivola

Na vulici ni vosa kei na gaunisala ni itukutuku buli se vakadewataki ni na itukutuku buli  vakasokumuni itukutuku mai na
kena vakatavulici vakasama ena itukutuku sa qaravi oti  Vakamacalataka na itukutuku e ivola
se ena kena soli ga e dua na ulutaga vakasokumuni  vakanananu
me vakaraitaki kina na lawa ni vosa  Vola vakamatata na veitaravi ni  volavola
dodonu kei na iwalewale ni volavola veika a yaco ena itukutuku e  lewena
vulici. vakasokumuni  tikotiko
 Vola e dua na ka o  tiki ni siga
vakanananutaka  tekitekivu

  tinitini
MATANA VV6.4: NA iVAKARAU VAKAVANUA

NANAMAKI NI MATANA Umavosa maroroi
kei na ivakarau
veiulutaga ka salavata kei na veika
lewenivuli qo ni ra e vakatavuvulitaki
VV6.4.1 VV6.4.1.1 Vakamacalataka ka  Tukuna/vola na itovo rakorako  vakamacalataki ni itovo matau e
matanataka na itovo rakorako eso ena eso ni loma ni valenilotu, loma ni valenilotu,
iTovovakavanua veivanua dodonu mv basi/lori/motoka basi/lori/motoka
lomanivalenilotu,basi/lori/motoka,  Matanataka na itovo kilikili e loma  veika e sa yaco tu ena gauna qo
ni valenilotu, basi/lori/motoka  veimataqali gaunisala ni
 Vakamacalataka eso na veilakoyaki – liu & gauna qo
ivakaraitaki ni vakarokoroko  bibi ni vakarokoroko
 veikauwaitaki/veinanumi
VV 6.4.2 VV6.4.2.1Vakamacalataka ka  Vola na itukutuku ni cakacaka ni  talia mai e dua na wa ni tabua/ sivia
vakarautaka eso na cakacaka ni liga liga eso e qaravi ena nona vanua mai edua na tabua
Cakacaka ni liga  Vakamacalataka na veicakacaka  yaga ni tabua
ka kilai kina na nona vanua/se kilai ni liga tale eso  veicakacaka ni liga tale eso mv bilo
raraba  Bulia/ vakarautaka e vica na ni su & kena itutu
cakacaka ni liga  veitiki ni vale vakaviti
 Kila ka dusimaka vakamatata na  na veika e dau caka ena tara ni
veitiki ni vale vakaviti vale vakaviti
 Tukuna eso na cakacaka ni liga  cakacaka ni liga sa veisosomitaki
ka dau vakayagataki e liu ka ra nikua
sa vakaisosomitaki nikua kei na
vuna
VV6.4.3 VV6.4.3.1.Vakaitavi ena lagati kei na  Cavuqaqataka/ lagata na  vulici ka matanataki edua na meke
matanataki ni meke, serekali kei na sere/meke/serevasi/serekali iri/vakamalolo
Meke/Serevasi/Qito vakaviti serevasi eso ka vakakina eso na qito  Matanataka na matanimeke  buli ka lagati na sere ni koronivuli
vakaviti  Lagata vakavinaka na sere ni  buli sere/serevasi/serekali
koronivuli  qito vakaviti mv Ai Bo,ciqo moli –
 Qitotaka vakailawalawa e dua na rua/tolu, labolabo kanace, &s
qito vakaviti  na qiriti ni lali

 Kila na veimataqali qiriqiri ni lali
kei na kedra dui vakamacala
 Vakamacalataka na ibalebale ni
qaqani sere/serekali/meke
VV6.4.4. VV6.4.4.1Veitalanoataki ka  Vakaitavi ena veitalanoataki ni Vakatovotovotaki na qaravi ni

vakatovotovotaki na vakarautaki ni vakabutari ni kakana vakaviti eso  –tatavu
Vanua kei na Veika bula  Tuvana vakaveitaravi na veika e  -baovi
kakana vakaviti eso kei na veika e tu yaco  -lote
wavoliti ira  Vakamacalataka na kakana o  -vakasoso (vudi dreu)
vakaitavi kina kena  -baba/ba seisei
qaravi/vakabutari  Cakacaka ni kakana vei ira na qase
 Vakaitavi vakaiwasewase ena e liu
tabaki vakaivola ni cakacaka ni  inaki ni caka kakana ena gauna qo
kakana vakaviti (vurevure)
 Vakamacalataka eso na ka e tu  binibini kakana mv vesu – dalo,
wavokiti ira kei na kedra doini – qari, &s
ivakavakayagataki  matanicagi (rai lesuvi)
 Tukuna na veika e dau vakayacori Na kau mai ni kakana mv
ena kena kau mai na kakana  cavu dalo/tavioka, keli uvi/kawai, &s

NA LOLOLO
Na iTuvatuva
ni Veika Me Vulici ena
iKavitu ni Yabaki

Na vakayagataki vakadodonu ni vosa vosataki me vakadewataki kina na vakasama kei na kilaka ena vanua donu me
NANAMAKI NI MATANA vakayagataki kina.
LEWENA Nanamaki Ni Lewenivuli Na veika me rawata na gone kei na lewe ni cakacaka
Vakasama, Kila & iVakarau ni rai Veika me rawati Veika me vakatavuvulitaki
Era sa na rawata na Gonevuli na Na uto ni cakacaka,veiulutaga ka

MATANA LALAI Gonevuli Lewenivuli qo ni ra: salavata kei na na veika e
vakatavuvulitaki
VV7.1.1 VV.7 1.1.1  Rogoca na itukutuku ka soli  veimataqali itukutuku;
Na veivanua e vakayagataki kina na Vakarorogo ka soli vakasama ena vakasama kina veivakasalataki, veivakaroti,
vosa – vanua ni vakau itukutuku, veimataqali vakadewataki ni itukutuku,  Vakamacalataka na itukutuku e ivakamacala ni veika sa caka oti,
veivosaki e veisiga, vosa rogoci  na inaki ni veimataqali itukutuku
vakayagataki ena vakacacali. bulia eso na taro, ivakamacala kei na  Bulia eso na taro mai na vosa e  na ituvatuva ni veimataqali
vosa vosataki. rogoci itukutuku
 Wasea vakamatata na veika e  vosa ni veikidavaki, veivakilaitaki,
rogoci vosa ni vakavinavinaka.
 Cavuta vakamatau na vosa  veitarotarogi, soli itukutuku kei na
veisisisivi vosa ena ulutaga
vakarautaki.
.
VV7.1.2 VV7.1.2.1  Vakayagataka na isema ni  isema ni yatuvosa: dodonu na kena
Vakarautaki na veimataqali iyatuvosa yatuvosa ena kena buli na veitaravi
Na lawa ni vosa me vakayagataki kina na itekitekivu iyatuvosa.  buli vosa
 Vakayagataka na vosa veiganiti kei  sema vosa, buli yatuvosa
kei na isema e veiganiti me matata na vanua e vakayagataki kina.  vosa tautauvata kei na vosa
kina na itukutuku.  Vakadikeva na itekitekivu ni veibasai
iyatuvosa ka vakayagataki ena  buli yatuvosa mv taro/veimataqali
iyatuvosa/parakaravu iyatuvosa ka tiko kina na vu kei na
yatuvosa e sega kina na vu
 na inaki kei na veika e kauta mai
na bula veimaliwai vinaka.

VV7.1.3 VV7.1.3.1  Vakaraitaka na iwalewale dodonu  vakaraitaki ni tovo matau ka
Vakaraitaka na itovo e veiganiti me ni vakarorogo kei na veivosaki. rakorako
Na bula veimaliwai vaka na veidokai, na vakarokoroko kei  Sauma vakamatau na vakatataro  vakayagataki ni vosa veiganiti
vakamatatamata, kei na vanua e na vakatudaliga ni vosa tiko e dua ena itukukutu e rogoca.  vakayagataki ni matuavosa
vakaraitaki kina.  Vakaraitaka na ivakarau ni  veivakabulataki/
vakarokoroko ena gauna ni vakavinavinaka/veitalatala
vakarorogo.  veikidavaki (vola ivola)
 Vakaitavi ena gauna e soli me vosa  vosa vakaibalebale/tautauvata
kina  na vakamau – kena veimataqali
 Vakadidike vakailawalawa ka vakamatatamata
veiwasei ena ka e kilai
VV7.1.4 VV7.1.4.1  Rogoca ka soli vakasama kina  dusimaka na usutu ni veika me

Vakarorogo ka vakalewa na vosa vosa cavuti. vulici
Na vulici ni vosa kei na gaunisala ni cavuti ka vakayagataka na iwalewale  Veivosakitaki na iwalewale ni dau  veitarotarogi kei na saumi taro
kena vakatavulici. ni vakatataro eso na taro, ka tarogi na taro.  cakacaka vakaiwasewase / soli
veitalanoataki na vakasama kei na uto  Vakadikeva nalewe ni itukutuku ka tukutuku taudua
ni tukutuku.
veiwasei kina  dramataki/ vakatovotovotaki/
 Vakadewataka na veika kilai rawa talanoa
mai na kena dikevi na itukutuku  tau donu na rorogo ni domo
vakarautaki.  ulutaga, matanivola, droini, mape
 Vakamacalataka na veimataqali  iwalewale ni vakatataro
itukutuku ka vakaraitaka na
veivanua eso era vakayagataki
kina kei na kena inaki.

NANAMAKI NI MATANA Wilika, vakadigova ka kilavakavinaka na veimataqali itukutuku, kedra ibulibuli me rawa ni vakadewataki kina na
itukutuku.
LEWENA Nanamaki Ni Lewenivuli Veika me rawata na gone kei na lewe ni cakacaka
Vakasama, Kila & iVakarau ni Rai Veika me rawati Veika me vakatavuvulitaki
Era sa na rawata na Gonevuli na Na uto ni cakacaka,veiulutaga ka

MATANA LALAI Gonevuli Lewenivuli qo ni ra: salavata kei na na veika e
vakatavuvulitaki
VV 7.2.1 VV7.2.1.1  Vakadikeva na itukutuku ka tabaki  inaki ni itukutuku

Na veivanua e vakayagataki kina na Vakadikeva ka digitaka na veitukutuku kei na kena e vakaraitaki  yaloyalo/ veivakatakilakila kei na
vosa – vanua ni vakau itukutuku, tabaki kei na itukutuku vakaiyaloyalo. iyaloyalo yavala.

veivosaki e veisiga, vosa raitayaloyalotaki me talaucaki na  Wilika vakadodonu na itukutuku  dikeva na itukutuku - Uto ni
vakayagataki ena vakacacali. kedra inaki  Wasewasea na veitukutuku e tukutuku.
vakarautaki mai na itukutuku  niusiveva
raitayaloyalotaki.  ivola vakaiyaloyalo
 Digitaka na itukutuku e veiganiti kei  mona livaliva (veilawa)
nainaki e gadrevi kina.  vola ni vakadidike
 Digitaka na uto ni itukutuku kei na
vakasama era veitokoni kina.
VV7.2.2.  Veidutaitaka na veimataqali  na lawa ni vosa ena veiyatuvosa

VV7.2.2 Vakamacalataka na lawa ni vosa ka yatuvosa, wasewase ni vosa kei na yadua.
vakaveiwekanitaka kei na veitukutuku kedra cavuti.  na buli vosa
Na lawa ni vosa tabaki se raitayaloyalotaki  Vakadewataka na lawa ni vosa ena  yavu ni vosa/ vosa sucu
kena vakayagataki ena vosa  vu ena loma ni iyatuvosa.
tabaki.  ivosavosa vakaviti
 Dusimaka na ivakamacala ni vosa  vosa veiganiti
kei na kedra ibalebale.
 Vakayagataka vakadodonu na
veivosa sema kei na yavu ni vosa
VV7.2.3 VV7.2.3.1  Veitalanoataka ka digitaka na uto ni  uto ni talanoa kei na lesoni
Vakadewataka ka veitalanoataka na vakasama ni lesoni  yavu ni talanoa, ira na vakaitavi,
Na bula veimaliwai vakamatatamata veitukutuku vakarautaki ka veiganiti  Digitaka na itovo kei na ivakarau suitu ni talanoa.
kei na vanua e vakaraitaki kina. kei na inaki kei ira era vakarorogo vakaitaukei e veiganiti ki na vanua  na itovo ni bula veimaliwai, itovo
tiko. era vakayagataki kina vakaitaukei kei na bula
 Vakaveiwekanitaki ira na vakaitavi vakaivakarau kei na vakabauta
ena italanoa ki na itavi era  veimaliwai vakamatatamata kei
vakaitavi kina. na kena itovo
 Vakadikeva vakailawalawa na  veimaliwai vakaveiwekani
qaravi ni somate vakaitaukei kei ira  na somate
na veimataqali tamata tale eso
VV7.2.4 VV7.2.4.1  Veidutaitaka na itukutuku dina kei  veimataqali volavolai ni itukutuku;

Digitaka na veimataqali wilivola ka na itukutuku buli. ivola ki vua na edita, vola nei
Na vulici ni vosa kei na gaunisala ni vakamacalataka na veika e  Vakadewataka na ivola dusidusi edita, tukutuku leleka, lawa ni
kena vakatavulici. talanoataki kina. vakarautaki eso. koronivuli, vola veikauyaki kei na
 Wilivola ka taladrodro vinaka so tale.
 Tukuna na veika e rawa ni yaco  buli vosa
tarava.  wilivola lo, wilivola rogoci, wilivola
 Vakadodonutaka ka vakadewataka taudua, wilivola tuberi, wilivola
na ibalebale ni itukutuku vakaiwasewase
vakarautaki.  vakayagataki na ivolavosa, mona
livaliva kei na veimataqali ivola ka

volai vakamatata tu kina na
veitukutuku mareqeti eso
 veitalanoataki ni vola, na iyaloyalo
kei ira na vakaitavi – wilivola
veiwasei
MATANA VV7.3 VOLAVOLA KEI NA BULIBULI

NANAMAKI NI MATANA Bulia vakamatau edua na iyaloyalo, yatuvosa se parakaravu me vakamatatataki kina na veivakasama kei na veika esa
qaravi oti ena vanua duidui eso e sotavi kina.
Vakasama, Kila & iVakarau ni rai Veika me rawati Veika me vakatavuvulitaki
Era sa na rawata na Gonevuli ni Na uto ni cakacaka,veiulutaga ka
MATANA LALAI GONEVULI Lewenivuli qo ni ra: salavata kei na na veika e
vakatavuvulitaki
VV7.3.1.1  Vakarautaka e dua na itukutuku ka  vola ivola (vakacakacaka se

VV7.3.1 Vakarautaka eso na iyatuvosa me vakayagataka kina na veimataqali vakaveiwekani)
tabaki kina na veitukutuku eso ka iwalewale ni volavola  vakarautaki ni dua na vosa
Na veivanua e vakayagataki kina na  Vola e dua na ivakaro  tukutuku tabaki se kaburaki
vosa – vanua ni vakau itukutuku, vakamacalataki tale ga kina na  Vola e dua na italanoa me tabaki  vola serekali
veivosaki e veisiga, vosa veivakasama ena ulutaga vakarautaki ena pepa.  vola ni kena volai na cakacaka e
vakayagatakiena vakacacali.  Tabaka vakaiyaloyalo na italanoa qaravi ena veisiga
 Vola ivola – vakacakacaka se  tukutuku me baleta na bula ni dua
vakaveiwekani na tamata
 Bulia ka vola e dua na serekali mai  Notisi kei na ivakaro
na ulutaga e soli
VV7.3.2 VV7.3.2.1  Cokonakitaka e dua na  ituvatuva ni yatuvosa.

Bulia eso na itukutuku ka parakaravu.  yavu ni vosa
Na lawa ni vosa vakayagataki kina na veimataqali  Digitaka vakadodonu na veivosa  biu donu na vosa ena loma ni dua
iyatuvosa/volavola kei na sema na iyatuvosa ka dusia na gauna e
vakavakadigo.  Vakayagataki na veimataqali vosa yaco kina.
momona ena volavola.  buli vosa.
 Vakayagataki na volavolai ni vosa  yavu ni vosa , vosa sucu
veiganiti kei na vakavakadigo.  vakavakadigo
 iyatuvosa ni ulutaga [topic
sentence]
 iyatuvosa veitokoni [supportive
sentence ]

 iyatuvosa ni kena ivakaraitaki
[illustrative sentence]
VV7.3.3 VV7.3.3.1  Veidutaitaka na veimataqali  bula veimaliwai vakamatatamata

Vakayagatakana veimataqali itukutuku kei ira na vakarorogo. kei na vanua e vakaraitaki kina.
Na bula veimaliwai vakamatatamata itukutuku ka  Veidutaitaka na ituvaki ni volavola  gaunisala ni vakau itukutuku
kei na vanua e vakarautaki kina. veidutaitaka na veisau ni vosa me vakarautaki kei na kena inaki.  na inaki ni itukutuku
veiganiti kei na inaki e vakayagataki  Bulia na itukutuku ka veiganiti kei  veimataqali itukutuku
kina kei ira na vakarorogo tiko. na bula vakamatatamata kei na  na sucu ni gone
vanua e vakayagataki kina.
 Vakadidiketaka vakailawalawa ka
volai na veika e dau vakayacori
ena sucu ni dua na gone
VV7.3.4 VV7.3.4.1  na iwalewale ni vakalekalekataki

Vakayagataki na ivakarau ni kena  Vakadodonutaka vakataki koya na itukutuku
Na vulici ni vosa kei na gaunisala ni navuci, lalawataki, ka tabaki na veicala eso ena iyatuvosa/ italanoa  na iwalewale ni vakadidike
kena vakatavulici.  Matanataka na itukutuku/ italanoa  na iwalewale ni volavola
itukutuku me vakatovolei kina na  Vakatovotovotaka na iwalewale ni  na ivakarau ni kena sema na
mawe ni liga vakadidike iyatuvosa.
 Vakayagataka na iwalewale ni  na vakacacali
kena volai vou eso na itukutuku  na iwalewale ni volavola;
 Volavola drodro ena kena tabaki na vakaribamalamala, lalawa kei na
itukutuku vatavatairalago.
 vulici - volavola drodro
YACA NI MATANA VV7.4 :NA IVAKARAU VAKAVANUA

NANAMAKI NI MATANA Na nona vakavulici na gone me ciqoma, vakamareqeta ka maroroya na nona itovo, ivakarau kei na nona vanua.
LEWENA Nanamaki nilewe ni vuli Na veika me rawata na gone kei na lewe ni cakacaka
Vakasama, Kila & iVakarau ni rai Veika me rawati Na veika e vakatavulici/walewale
kei na vakarau
MATANA LALAI Gonevuli Era sa na rawata na Gonevuli ni Na uto ni cakacaka, veiulutaga ka
Lewenivuli qo ni ra: salavata kei na veika e

vakatavuvulitaki
VV7.4.1 VV7.4.1.1  Matanataka na itovo vakavanua  vakacabora/tarai na yaqona
Vulici ka matanataki na itovo mv. veiqaraqaravi vakavanua -
iTovo vakavanua vakavanua eso (sevusevu)
sevusevu  vosa ni veikidavaki/ dolei
 Tukuna na veitaravi dodonu ni ka  cavuti ni veivanua
e dau cavuti ena  iwasewase vakamatanitu vanua
vakacabo/ciqociqomi  na vakayagataki ni yaqona
 Cavuta vakadodonu na icavuti ni  na vakayagataki ni magiti
veivanua e Viti  na somate
 Kila ka tukuna vakamatata na
gauna/vanua e dau vakayagataki
kina na yaqona
 Tuvana vakaveitaravi na ka e
dau vakayacori ena somate
 Vakamacalataka na kena dau
vakayagataki na magiti
VV7.4.2 VV7.4.2.1  Vakarautaka na cakacaka ni liga  na tobe magimagi

vakaitaukei eso.
Cakacaka ni liga Na vakamacalataki kei na qaravi ni  tali ibe
 Tuvana vakadodonu na
cakacaka ni liga vakaviti eso veitarataravi ni ka e vakayacori  kesakesa
ena kena qaravi/ caka e dua na
cakacaka ni liga  sivi moto kei na iwau
 Vakamacalataka na veika e  buli ivakatakarakara ni waqa/ vale
gadrevi ena caka ni cakacaka ni
liga kei na kedra vakaViti
ivakavakayagataki  veitaravi ni ka e dau caka ena ta ni
 Vakatokayacataka vakadodonu
na veitiki ni waqaniviti/vale waqa/tara ni vale vakaViti
vakaviti  inaki ni kena caka na cakacaka ni
liga
VV7.4.3. VV7.4.3.1Me vulici, lagati ka  Matanataka/Lagata eso na meke  lagalaga ni meke (wase ni domo)
sa vulici oti  yaya ni meke (lali, derua & s)
Meke/Serevasi/Qito vakaviti matanataki na meke
 Tukuna eso na iyaya ni meke e  vakadidike (Na meke ni

vakaviti/serevasi kei na qito dau vakayagataki kei na kedra koro/tikina/yasana)
ivakavakayagataki  yaca ni veimataqali meke
vakaviti eso
 Kila na nodra meke ni vanua.  meke ni tagane/yalewa/taucoko
 Vakamacalataka na veimataqali  veika e dau vakayacori ena vulici
meke duidui eso ni meke – vakavanua
 Buli serevasi/serekali/sere ena  vosa eso ni vuli meke mv soqe
ulutaga vakarautaki vucu, daunivucu, bola meke, &s
 balebale ni rorogo ni lali ka dau
rogoci e liu
VV7.4.4 VV7.4.4.1Na veiwekanitaki ni veika  Veidutaitaka na veiwekani kei na  maroroi ni veika bula
veika bula e wavoliti ira  kena vakayagataki
Vanua kei na Veika bula bula kei na noda bula vakaitaukei
 Vakamacalataka eso na ka e dau  nodra ika/kau
vakayacori tu e liu ka sa veisau  vula vakaviti
ena gauna qo  wiliwili vakaviti
 Tukuna na yaca ni vula vakaviti  talanoa makawa ni so na vanua
 Cavuta ka vakaraitaka mv Levuka/Nasova, Burotukula,
vakadodonu na matanicagi &s
 Vakamacalataka eso na wai  matanicagi
vakaviti e tu ga vakarawarawa
 wai vakaviti

NA LOLOLO
Na iTuvatuvani Veika Me Vulici ena

iKawalu ni Yabaki

VV8 Na Veika eVakatavulici
MATANA VV8.1 VAKAROROGO KEI NA CAVUTI NI VOSA
NANAMAKI NI MATANA Na vakayagataki vakadodonu ni vosa vosataki me vakadewataki kina na vakasama kei na kilaka ena vanua donu me
vakayagataki kina.
Vakasama, Kila & iVakarau Ni Veika me rawati Veika me vakatavuvulitaki
Rai.
MATANA LALAI Gonevuli Era sa na rawata na Gonevuli ni Lewenivuli qo ni Na uto ni cakacaka,veiulutaga ka
salavata kei na na veika e
ra: vakatavuvulitaki
VV8.1.1 VV.8.1.1.1  Tukuna ka vakamacalataka na italanoa.  veimataqali itukutuku -
Na veivanua e vakayagataki Vakarorogo ka veiwaseitaka eso  Bulia ka cavuqaqataka edua na serekali. veivakasalataki, veivakaroti,
kina na vosa – vanua ni vakau naitukutuku ,veitalanoa kei na  Vosa ena dua na iulutaga. ivakamacala ni veika sa caka
itukutuku, veivosaki e veisiga,  Bulia eso na taro mai na ka e rogoci oti,
vosa vakayagataki ena vakacacali e rogoci  Saumi taro vakadodonu  na inaki ni veimataqali
vakacacali.  Vakaitavi ena veitalanoa/ veiba itukutuku - veivoli/bisinisi
 Soli vakasama ena itukutuku rogoci  na ituvatuva ni veimataqali
itukutuku
 vosa ni veikidavaki,
veivakilaitaki, vosa ni
vakavinavinaka.
 veitarotarogi, soli itukutuku kei
na veisisivi vosa ena ulutaga
vakarautaki.
VV8.1.2 VV8.1.2.1  Buli vosa mai na yavu ni vosa.  isema ni yatuvosa dodonu
Na lawa ni vosa Bulia eso na iyatuvosa me  Buli yatuvosa mai na veivosa vakarautaki.  buli vosa
vakayagataki kina na itekitekivu  Digitaka na vosa tautauvata, vosa veibasai, na  sema vosa, buli yatuvosa
vu kei na nauni mai na itukutuku vakarautaki.  vosa tautauvata kei na vosa
kei na isema me  Buli talanoa ka vakayagataki kina na itekitekivu veibasai
vakamacalataka na livakavuvuli ni yatuvosa duidui  veimataqali iyatuvosa ka tiko
e tiko ena itukutuku.  Vakalekalekataki yatuvosa/itukutuku kina na vu [vosa cakacaka] kei
 Vakadewataka na iyatuvosa vakavavalagi ki na kena e sega kina
vosa vakaViti  na inaki ni bula veimaliwai kei
na veika e kauta mai .

VV8.1.3 VV8.1.3.1  Vakaraitaka na iwalewale dodonu ni vakarorogo  itovo matau ka rakorako
Na bula veimaliwai Vakaraitaka na itovo kilikili me kei na veivosaki.  vosa ni veivakamenemenei
vakamatatamata, kei na vanua vaka na veidokai, vakarorogo ni  Sauma vakamatau na vakatataro ena itukutuku e  matuavosa vakaViti
e vakaraitaki kina. dua e vosa ena vanua cava ga e rogoca.  veivakabulataki/
qaravi tiko kina e dua na soqo.  Vakaraitaka na ivakarau ni vakarokoroko kei na vakavinavinaka/veitalatala
veiciqomi ena gauna ni vakarorogo.  veikidavaki (vola ivola)talanoa
 Vakaitavi ena gauna e soli kina me vosa  vosa ibalebale/tautauvata
 Vakamacalataka na veiwekani ni veivanua eso  veiwekani mv
veitabani,tauvu,mataqali, &s
VV8.1.4 VV8.1.4.1  Matanataka na usutu ni veika e vulici.  Dusimaka na usutu ni veika
Na vulici ni vosa kei na Vakarogoca na vosa ka soli  Vakaraitaka na nanuma ena veitukutuku me vulici
gaunisala ni kena vakatavulici. vakasama/veiwasei ena vakarautaki.  Veitarotarogi kei na saumi taro
itukutuku vakarautaki.  Vakaitavi ena kena dramataki na itukutuku (5Ws kei na H)
 Buli serekali mai na itukutuku rogoci  Cakacaka vakaiwasewase /
 Saumi taro vakadodonu mai na itukutuku soli tukutuku taudua
 Dramataki/ vakatovotovotaki/
talanoa
 Tau donu na rorogo ni domo
 Buli serekali
 Vakayagataki ni taro.
YACA NI MATANA VV8.2 WILIVOLA KEI NA VAKADIDIGO

NANAMAKI NI MATANA Wilika, vakadigova ka kilavakavinaka na veimataqali itukutuku, kedra ibulibuli me rawa ni vakadewataki kina na itukutuku.
LEWENA Nanamaki Ni Lewenivuli
Vakasama, Kila & iVakarau ni Veika me rawati Veika me vakatavuvulitaki
Rai
MATANA LALAI Gonevuli Era sa na rawata na Gonevuli na Lewenivuli qo ni Na uto ni cakacaka,veiulutaga ka

ra: salavata kei na na veika e
vakatavuvulitaki
VV8.2.1 VV8.2.1.1  Tabaka vaka iyaloyalo na veika ko vulica.  na inaki ni tukutuku
Na veivanua e vakayagataki Digitaka na veimataqali tukutuku  Vakamacalataka na itukutuku sa digitaki  yaloyalo/ veivakatakilakila kei
kina na vosa – vanua ni vakau ka veidutaitaki ira kei na kedra  Vakadewataka vakamatata na itukutuku na iyaloyalo yavala
itukutuku, veivosaki e veisiga, inaki/vakavakayagataki digitaki  na kena vinaka kei na kena ca.
vosa vakayagataki ena  Vakaitavi ena kena laurai vakaiwasewase  na kena revurevu.
vakacacali. na vinaka kei na ca/revurevu ni veika e
wiliki mai na itukutuku

VV8.2.2 V8.2.2.1  Tukuna na lawa ni vosa ka semata vata kei  na lawa ni vosa ena
Na lawa ni vosa DIkeva na lawa ni vosa ka na veitukutuku tabaki. veiyatuvosa yadua.
vakaveiwekanitaka ki na  Vakamacalataka vakavosa na lawanivosa  na buli vosa
veitukutuku tabaki se ka semata vata kei na itukutuku  yavu ni vosa/ vosa sucu
raitayaloyalotaki raitayaloyalotaki.  vosa cakacaka se vu ena loma
 Wilika vakadodonu na itukutuku ni iyatuvosa.
VV8.2.3 VV8.2.3.1  Tukuna na veitukutuku vakarautaki me  yavu ni talanoa, ira na

Na bula veimaliwai Vakadewataka ka veiganiti kei na kena inaki. vakaitavi, suitu ni talanoa
vakamatatamata kei na vanua veitalanoataka na veitukutuku  Vakamacalataka na vinaka ni uto ni  uto ni talanoa kei na lesoni
e vakaraitaki kina. vakarautaki ka veiganiti kei na itukutuku.  na itovo ni bula veimaliwai,
inaki vei ira era vakarorogo tiko. itovo vakaitaukei kei na bula
vakaivakarau kei na vakabauta
 veimaliwai vakatamata kei na
kena itovo
VV8.2.4 VV8.2.4.1  Vakadewataka na ivola e wiliki.  veimataqali volavolai ni
Na vulici ni vosa kei na Digitaka na veimataqali  Vakamacalataka na veimataqali volavolai ni itukutuku - ivola ki vua na edita,
gaunisala ni kena vakatavulici. iwalewale ni wilivola me vaka; itukutuku. ivola nei edita, tukutuku leleka,
veitalanoataki na ivola, na  Taladrodro na wilivola taudua ena ivola lawa ni koronivuli, vola
iyaloyalo ena italanoa, ira na vakarautaki. veikauyaki, kei na so tale.
vakaitavi ka raitaloyalotaka na  Vakayagataka na ivola me vakadewataka  wilivola taudua.
veika e talanoataki kina. na itukutuku.  buli vosa
 Vakadewataka vakaViti na iyatuvosa  wilivola lo, wilivola rogoci
vakavavalagi  vakayagataki na ivolavosa,
internet kei na veimataqali ivola
ka volai vakamatata tu kina na
veitukutuku mareqeti eso (vu ni
tukutuku)
MATANA VV8.4 : NA IVAKARAU VAKAVANUA

NANAMAKI NI MATANA Na nona vakavulici na gone me ciqoma, vakamareqeta ka maroroya na nona itovo, ivakarau kei na nona vanua.
Vakasama, Kila & iVakarau ni Veika me rawati Veika me vakatavuvulitaki
rai
MATANA LALAI Gonevuli Era sa na rawata na Gonevuli na Lewenivuli qo Na uto ni cakacaka kei na

ni ra: veiulutaga ka salavata kei na
VV8. 4. 1. VV8.4.1.1  Matanataka na vakacabori kei na ciqomi ni  vakacabori/ciqomi na kamunaga
Vulici na itovo vakavanua sevusevu  vakacaborori/tarai ni sevusevu
iTovo
 Vakayagataka na vosa veiganiti  vosa ni veikidavaki/ dolei
vakavanua
 Doudou ni vakaitavi  vosa ni veitalatala/itatau
 Kila na veitarataravi ni veiqaravi vakavanua e  veitarataravi ni veiqaravi
dau caka vakavanua mv vakamau,sucu ni
 Vakaitavi vakaiwasewase ena dua na veiqaravi gone,somate,marama/turaga
vakavanua era digitaka bale
VV8.4.2. VV8.4.2.1  Vakarautaka eso na cakacaka ni liga vakaViti  Magimagi/ wa ni tabua & s.
Na vakamacalataki kei na qaravi  Tukuna eso na kena yaga/inaki  tali ibe e na voivoi
Cakacaka ni liga
ni cakacaka ni liga vakaViti eso  Tuvana vakaveitaravi na kena icakacaka  kesakesa
 Vakabutara ka vakarautaka vakaiwasewase e  sivi moto kei na iwau
dua na kakana dina vakaviti  cori salusalu
 Lavetaka vakaivola na veitaravi ni ka e caka  buli ivakatakarakara ni
 Vakaitavi ena caka lovo waqavakaViti/vale vakaViti/&s
 kakana vakaviti eso mv
miti/kokoda/&s
 lovo
VV8.4.3 VV8.4.3.1  Matanataka/Lagata na meke sa vulici oti  lagalaga ni meke (wase ni domo)
 Vakayagataka vakamatau na iyaya ni meke  veimataqali meke mv
Meke/Serevasi/Qito vakaViti Vulici, lagati ka matanataki na
 Kila na nodra meke ni koro vakamalolo, wesi, meke iri, &s.
meke, serevasi ka vakaitavi ena  Bulia ka lagata eso na serevasi  yaya ni meke (lali, derua &s)
 Vakadidiketaka yadudua/vakaiwasewase  vakadidike (Na meke ni
veiqito vakaViti eso
umavosa maroroi eso koro/tikina/yasana/koronivuli)
 vaqiqi moli/ciqo moli (tekivu ena
rua, sa qai tolu)/veidre walai
 umavosa maroroi [serevasi, sere
ni vakamoce gone, vucu & s.]
VV8.4.4 VV8.4.4.1  Kila ka vakamacalataka eso na kakana kei na  veika bula kei na kedra yaga -
wai vakaviti e tu volekati ira kakana/wainimate/dusidusi/&s
Vanua kei na veika bula Veiwekanitaka na veika e tu
 Vakayacana vakadodonu na veitiki ni yagoda  maroroi /taqomaki ni veika bula
wavokiti ira/veika bula, vanua  Vakamacalataka eso na veisau sa yaco ena  na veitikiniyago

kei na nodra bula nodra itikotiko/bula e veisiga  veisau sa yaco tiko kei na kedra
 Tukuna na ibalebale dodonu ni veivosa vakaViti revurevu mv draki
e vakayagataki veisau/isulusulu/ivosavosa/itovo,
 Kila ka cavuta na icavuti ni veivanua e Viti &s
 Vakamacalataka na ibole ni manumanu eso  na dodonu –
 Tabaka vakaiyaloyalo ka vakayacana na gone/qase/itubutubu/qasenivuli/&
veimatanicagi s
 Kila ka vakamacalataka na veiwiliwili vakaViti  wiliwili vakaviti
eso  vosavosa vakaviti
 cavuti ni veivanua
 matanicagi
 ibole ni manumanu

VOSA VOVOU
VOSA IVAKAMACALA
&s (vosa kidi) kei na so tale
duru n vosa tuvai, sega ni da utu vakai koya, e dau yalana se kuria
na ibalebale ni yavu rau matavosa vata mv a, ena, e se, sa, na,
tiko, &s
durugauna n e duruliu, tukuna na gauna, mv a, sa, se, na
duruliu n duru cavuti ni bera na yavu mv na, e, ena, qai, &s
durumuri n duru cavuti ni oti na yavu mv tiko, ga, oti, &s
durusau n duruliu lavaki ni matavu, tukuna vakalekaleka na tamatakei na
wiliwili ni sau ni vuu, e 15 kece (isosomi kece) mv au, iko,
keirau, keimami, ira, iratou, &s (pronouns)
karama n na gacagaca kece ni vosa ( per grammar)
koso n rorogo ni domo e tarovi kina na salanicagi mv b, c, d, dr, f, g,
gw, h, j, k, kw, l, m, n, p, q, qw, r, s, t, v, w, x, xw, y, z, ? (per
consonant)
mata n duruliu ni matanauni, na, o, i, vei, mai mv na vale, o Rusi,
era, ituba, vei ira, mai keri
matana n ulutaga lelevu ena dua na iwasewase ni lesoni
matana lalai n ulutaga lalai ena dua na iwasewase levu ni lesoni
matanauni n matavosa ka kena yavu na nauni, kena duru na mata mv na
noqu ivola (per noun phrase)
matavosa n iwase ni yatuvosa, dua na yavukei na kena duru, rua tiko na
kena mataqali, matanauni, matavu (per phrase)
matavu n matavosa e kena yavu na vu, tiko vakalevu kina na durusau
mv E sega, drau lako (per verb phrase)

matuavosa n matanivola kece e vakayagataki ena vosa VakaViti mv a, b, c,
d, dr, e, e’, f, g, gw, h, i, j, k, kw, l, m, n, o, p, q, qw, r, s, sh, t,
u, v, w, x, xw, y, z, ? [34 kece] per alphabets
mv (vosa kidi) me vaka
nauni n yavu ni vosa, tv vosa yaca (per noun)
parakaravu n iwase ni vola, rawa ni dua se sivia na iyatuvosa ka kovuti vata
kina e dua na ile. ( per paragraph)
sivelataki n na kena tuvai na malavosa me dua na vosa vakaibalebale
(per spell) tv tuva vosa
vakavakadigo n tv vakatakilakila eso mv . , ? ! / ‘ “ ; &s (per punctuation mark)
. – digo (tv cegu levu, fulusitopu)
, - koma (tv ceguleka)
; - semikoloni
: - koloni
! – cegu kurau, cegu Kurabui
? – cegu taro
„ – komalili
“ – komalilirua
- - itoqaleka
__ - itoqa balavu
a – itoqadela
/ - itoqakala
( ) – ikovu
[ ] – ikovuviri
wilivola – itoqaruku
* - kuita

volavola drodro n mataqali volavola e sega ni cavuka (per cursive) mv a, b, c, d,
e, f, g, h, I, j, k, l, m, n, o, p, q, r, &s
votu n rorogo ni domo e vakavotuya na rorogo ni vosa e rawa talega
kina na tago ni vosa, galala ni sala ni cagi ni cavuti : i, e, a, o, u
(per vowels)
vu n yavu ni vosa, tv vosa cakacaka (per verb) mv lako, cakacaka,
cici, &s
yara n vb dede na kena cavuti, kena ivakatakilakila na itoqadela tv
vosa rogo bi mv saqa
veitikinivola Veigacagaca ni ivola mv waqamatana, waqadakuna,
waqanivola, suitu, drauniveva, drauyaca
waqamatana n Na waqanivola iliu ka koto kina na yaca ni vola kei koya e vola
waqadakuna n Na waqanivola ena daku ni vola
waqanivola n na iolo ka maroroya na ivola (waqamatana kei na
waqadakuna)
drauniyaca n na imatai ni drauniveva ka tabaki kina na iulutaga
vunitukutuku Vurevure ni tukutuku / veivanua eso ka kumuni mai kina na
itukutuku
malavosa dua tv vosa mala dua n vakavotui na koso ni rau biu vata kei na dua
na votu mv ba, se, ti, &s
malavosa rua n vakavotui na koso ni rau biu veitaravi e rua na koso kei na rua
na votu mv tuki, bale, cuva, &s
malavosa tolu n vakavotui na koso ni rau biu veitaravi e tolu na koso kei na
tolu na votu mv tokiva, tamadra, samaki, &s
iyaloyalo levu n iyaloyalo vakavure vakasama / veivosaki / vakanananu
ivola levu n ivola lelevu ni italanoa vakaiyaloyalo

vosanisucu vosa ni nomu vanua dina
Vosa vakaViti Nodra vosa na itaukei e Viti, kilai ka ciqomi raraba
Vosani vanua Vosa e kilai, vakayagataki ka ciqomi ena dua na koro, tikina se
yasana , umani se yalani vakavanua
ivaluvosa v na veisa vosa ena ulutaga vakarautaki, me veiletitaki kina na
ile duidui
veitukuni vw nodra gauna ni rogo italanoa na gone mv talanoa buli,
tukuni, talanoa lasa, &s
vosadrua n vosa e druataki / vakaruataki mv werewere, livaliva, &s
serevasi n sere leleka ka taletalevi vakawasoma mv sere ni meimei /
vakamoce gone – “Vula yalo mai …”
dewaigusu Vakadewataki vakavosa na itukutuku
vakadeuca Na kena vakeli se tasereki vakamatata na itukutuku se
vakasama
veidutaitaka Na kena vakaveiwekanitaki e rua se so naka mv na iyaloyalo kei
na italanoa, na vanua era duidui kei na vanua e tautauvata kina,
Na vudewa na mataqali vu e tu na kena dewa. E rawa ni dewa leka
Vudewa se dewa balavu. E tolu tiko na kena mataqali.
i. Vu Coko
ii. Vu Tu
iii. Vu Saumaki
Vucoko Na mataqali vu e coko tu ga na kena dewa. Na kena dewa e sega ni

rawa ni lutu se me tu vataki koya na kena yavu me vakaibalebale.
mv nanuma: Na kena dewa na nanumi. E veisau ga na ‘a’ ki na
‘i’. E sega ni rawa ni tu vataki koya na ‘nanu’ baleta ni sega ni
vakaibalebale.
Vutu Na mataqali vu e tiko na kena dewa ka rawa ni tu duadua na kena

vu. Ni dewa talega na vu e na sega ni veisau na sau ni vu. Ya ena
dua tiko ga e cakava tiko.

mv
 [Au] ravu.
 [Au] ravuta.
Na ‘au’ na sau ni vu. O koya ga e cakava tiko na veiravu.
Vusaumaki Na mataqali vu e tiko na kena dewa ka rawa ni tu duadua na kena

vu. Ni dewa na vu e na saumaki na sau ni vu.
mv
 Au moku. [Na sau ni vu na ‘au’ – o koya e moku]
 Au mokuta. [Na sau ni vu na ‘au’ – o koya e veimoku]
Ni via kilai se vutu se vusaumaki me na dau biu e liu na ‘e’ ni

bera na vosa.
mv
 e sogo [na katuba se vale]
 e sogo-ta [na tamata se cagi]
Kena ibalebale na sogo e vu saumaki ni koya e sogo e sega ni koya
e sogota.
ikuriliu ikuri e cavuti ni bera na yavu mv vaka-, vei-, ka-,

ikurimuri ikuri e cavuti ni oti na yavu mv –taka, -taki,
umavosa maroroi mv serekali, sere, meke, serevasi, tukuni, &s
vakasokumuni v vakasoqona/ biuta vata,
vakavunigasau meke se vucu e dau lagati ni oti na cakacaka vb tara vale,
laulau, &s
baovi v kena dau olo ena drauni kau
(draunijaina/draunivudi/drauniuto) na vovo ni bulagi
(ika/lewenimanumanu) me qai dau tavu ena qiloiso katakata me
vakatakatai kina ni bera ni vakayagataki

5.0 ITUVATUVA VAKAMACAWA
E gadrevi me soli e tolu na aua dua na macawa kin a vulici ni Vosa VakaViti.
Sa vakaturi koto era e dua na ituvatuva vagauna ni vuli ena dua na macawa.
TIME No. Lessons Monday Tuesday Wednesday Thursday Friday

8.00 – 8.30 a.m STUDENTS‟ DUTIES AND TEACHERS‟ PREPARATION TIME
8.30 – 9.00 a.m 1. Spiritual and Values Education
9.00 – 9.30 2. English Maths English Science English
9.30 – 10.00 3. English Maths English Science English
10.00 – 10.30 4. Maths English Maths English Maths
10.30 -10.45 MORNING RECESS
10.45 – 11.15 5. Maths English Maths English Maths
11.15 – 11.45 6. Social Studies Science Vernacular Maths Health
11.45 –12.15 7. Social Studies Science Vernacular Maths Health
12.15 – 1.00 LUNCH BREAK
1.00 – 1.30 8. Vernacular Health Art & Craft Vernacular Music
1.30 – 2.00 9. Vernacular Health Social Studies Clubs Music
2.00 – 2.30 10. Art & Craft P. Education Social Studies Clubs Sports
2.30 – 3.00 11. Art & Craft P. Education Music P. Education Sports
3.00 – 4.00 p.m TEACHER‟S LESSON PREPARATION TIME
6.0 IYAYA VEITOKONI KI NA VEIVAKATAVULICI
a) Na ivola vakabibitaki eso era volai ena iVola Dusidusi nei Qasenivuli, ena dau veiveisau ena veigauna eso.
b) IVUREVURE NI TUKUTUKU ESO
i. Bulicokocoko, Solomone, Serekali kei na Serevasi

ii. Bulicokocoko, Solomone, De Da Mani Guilecava
iii. Seruvakula, Semi, Na iVakarau Vakavanua
iv. Tabacakacaka ni Vuli, Na Takitaki
v. Tabacakacaka ni Vuli, Na Salavata 1 – 8

vi. Tabacakacaka ni Vuli, Bula Vakavanua Vakaitaukei
vii. Tabana ni Vosa kei na iTovo Vakaitaukei, iVola Vosa
viii. Talebula, Jone, Lololo ni Vakarau Vakaitaukei
ix. Telawa, Saula, iVola ni Vula VakaViti
7.0 ITUKUTUKU NEI QASENIVULI
7.1 Vosa Rogoci
a. Na itukuni kei na italanoa e vakayagataki me ivurevure levu ni veitukuni.

b. E bibi tale ga na drama kei na vakatasuasua.
c. Me okati tale ga na ivurevure ni tukutuku vovou eso me vaka na walesi, retio yaloyalo, talevoni, talevoni
veikauyaki kei na vuqa tale.
7.2 Na Wilivola, Vakadidigo kei na Saumi Taro
a. E volai ena Takitaki na iwalewale me vakavulici kina na wilivola, ia ena vakauqeti na qasenivuli me ra
vakayagataka na iwalewale tale eso, mv na ‘Genre based Approach’
b. Ena via rauta e dua na macawa me vakacavari kina e dua na iwasewase, ia ena vakatau ena
ivakatagedegede ni gone ena kalasi, ka rawa ni tosoi kina rua na macawa.
c. E vuqa na ulutaga e dodonu me vakabibitaki ena veilesoni tale esomv na Cakacaka ni Liga (Art and Craft),
Tiko Bulabula (Healthy Living), Veimaliwai (Social Studies/Science), Sainisi (Science) &s.
d. E dodonu me tekivu na wilivola mai na matai ni yabaki ni nodra vuli ka tomani tiko ena veiyabaki kece
vakavuli.
e. Ena yaga vei qasenivuli me dau navunavuci ka vakarautaka na ituvatuva [Learning and Teaching
Programme] ni kena vakatavulici na Lololo.
f. Ni ra wilivola me ra vakamuria e dua na ivakaro/ivakasala mv na veivolavolai,icakacaka ni dua na ka,
icakacaka ni kakana, culacula, bulibuli, vakatovotovo kei na vuqa tale e dodonu ka vakataudeitaki.
g. Na dikevi totolo ni kena kilai na nodra itagede ni wilivola na gonevuliena itekivu ni yabaki, ena vukei
qasenivuli me digia na ivola ni wilivola e ganita me ra tekivu kina.
7.3 Na Vakacacali
a. E onevi vakamatau ena veimatana kei na matana lalai na vakacacali.

b. E okati eke na serekali, serevasi, itukuni, italanoa leleka, &s.

7.4 Na Volavola
a. Volavola Yadua [Personal Writing]

i. E oka kina na Volavola Vakaitukuni [Narrative] koya na volai ni dua na italanoa dina se
vakanananutaki ga, bibi se lasa.
ii. Volavola Vakaimacala [Descriptive] koyana kena vakamacalataki na itaukei ni dua na ka mv na
irairai ni vanua, dua na ka e yaco, &s.
iii. Talanoa ni Vakaraitaki ni Nanuma [Expository] sa i koya na kena mataqali ka vakaraitaka kina na
ituvatuva ni dua na ka mv na icakacaka, vakavakayagataki kei na qaravi ni dua na ka.
b. Na veivolavolai e okati kina na ivola vakaveitokani [friendly], vakaveiwekani [semi formal] kei na ivola
vakacakacaka [formal]. Na ivola vakaveitokani e wili kina na ivola ni vakalutu vuli, ivola ni kere veivosoti kei
na ivola ni veisureti. Na ivola vakaveiwekani e volai vei ira na itubutubu se itokani voleka, itaukei ni sitoa,
manidia ni koronivuli &s.
c. E dua tale na kena mataqali e vakaraitaki kina na matau kei na rorogo ni tuva vosa [Creative Writing], ka
okati kina na buli serekali, sere, italanoa leleka kei na vakatasuasua.
7.5 Gacagaca ni Vosa kei na Kenai Vakavakayagataki
a. Na sui ni dua na i yatuvosa e wili kina na vakavakadigo [determinants], e laurai ena lololo ni veiyabaki
vakavuli.
b. Na vosa vovou e okati kina na vulici ni i balebale ni vosa e na vanua e vakayagataki kina, vakilakila na i
balebale main a vanua e vakayagataki kina, i kuri liu, i kuri muri; e na veimatana kece sara.
c. Na tuva vosa e okati kina na vulici ni rorogo, malavosa, kei na lawa, me vakavinakataka na kila ni buli vosa.
7.6 Mawe ni Liga
a. Na matanivola ena matuavosa e vakatavulici ena kena matanataki se volai me rawa ni wiliki.
7.7 iVakarau Vakavanua
a. E onevi ena lololo na ivalavala vakavanua eso ka vakavutuniyautaka na vakavulici kei na vulici ni Vosa
Vakaviti kei na iVakarau Vakavanua. E rui bibi ka me kakua ni guilecavi.
b. Eratou bibi talega na fika, sainisi kei na tekinoloji vakaViti. Era sa vakauqeti na qasenivuli me ra nanuma ni
ra na basika na veika oqo e na lololo; kei na gone me ra raica rawa na kedra i sema kin a tekinoloji ni gauna
vou oqo.

8.0 VAKADEITAKI NI KILA/VEITAROGI
Na vakatovolei, vakadeitaki ni kila kei na veitarogi e tiki bibi ni vuli kei na vaivakatavulici, me rawa ni kilai kina na toso
ena tuvatuva vakavuli kece. Qo ena kena iwalewale ruarua:
a. Veigauna[formative] – vakayagataki na iwalewale eso me ilova na nodra kila, vukea na navuci ni

tuvatuva/walewale eso me vakamatatataka na lewe ni vuli tawa kilai, mv veitarogi leleka, vakaulutaga; vuli
tara, vakarautaki iyaloyalo [charts], kei na vuqa tale.
b. Vakavudua[summative] – me vakarautaki kina na nodra kila taucoko na gonevuli, mv na veitarogi
vakaveimama ni yabaki kei na kena Vakayabaki.
Na Kena E Vakarautaki Ga e Koronivuli [Internal Assessment]
Me dau vakatovolei ka vakadeitaki na nodra kila ka na gonevuli ena iwalewale veitarogitaki ena peni kei na
pepa[formal] kei na kena wanonovi matua vakavuqa[informal].
a. veitarogitaki – e vakadeitaki na kila ena veitarogi mv Cava e dua na iwasewase ni vuli, Veimama ni yabaki,
Vakayabaki.
b. Vakawasoma – e vakatovolei na nodra toso na gone ena:
i. itovo ni gone
ii. veitarogi kei na saumi taro
iii. veitalanoa vakaiwasewase/vakalasi
iv. cakacaka lavaki yadudua/vakailawalawa
v. tukutuku vakasokumuni ni wilivola [running record]
vi. cakacaka tara [practical]
vii. veisala tale eso e vakaitavi kina na gone

Sabolo ni Tuvatuva ni Lesoni (Sample Lesson Plan Template)
Subject: __________________________________ Teacher’s Name:_______________________
Date:____________________________________ Lesson Duration:________________________
Strand:___________________________________ Sub Strand:____________________________
Lesson Outcome:
Structure What teachers will teach What students will do
Preparation / Introduction
Resources (Materials)
Instruction Outline (Development

of Lesson)
Expansion
(Assignment/Activities/Homework)
Evaluation

Vosa VakaVit Syllabi - Years 3 - 8

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Vosa VakaVit Syllabi - Years 3 - 8

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MINISITIRI NI VULI

TABANA NI NAVUNAVUCI KA VAKAVULI

© Minisitiri ni Vuli – 2014

VOSA VAKAVITI IKATOLU – IKAWALU NI YABAKI VAKAVULI CDU – MINISITIRI NI VULI

Matailalai ni Lewenivuli 3-4

 Lololo ni iKatolu ni Yabaki 6

iYaya Veitokoni ni Veivakavulici 48

iTukutuku nei Qasenivuli 48 - 50

Vakadeitaki ni Kila/ Veitarogi 50

VOSA VAKAVITI IKATOLU – IKAWALU NI YABAKI VAKAVULI CDU – MINISITIRI NI VULI

VOSA VAKAVITI IKATOLU – IKAWALU NI YABAKI VAKAVULI CDU – MINISITIRI NI VULI

VOSA VAKAVITI IKATOLU – IKAWALU NI YABAKI VAKAVULI CDU – MINISITIRI NI VULI

Matana 1. Vakarorogo 2. Wilivola kei na 3. Volavola kei 4. iVakarau VEIWEKANI KI NA

E va na iwasewase ni matana: Vakarorogo kei na Cavuti ni Vosa; Wilivola kei na Vakadidigo;

VOSA VAKAVITI IKATOLU – IKAWALU NI YABAKI VAKAVULI CDU – MINISITIRI NI VULI

Na iKatolu ni Matana, na Volavola kei na Bulibuli, e tokona na vakatoroicaketaki ni mawe ni ligadra na

VOSA VAKAVITI IKATOLU – IKAWALU NI YABAKI VAKAVULI CDU – MINISITIRI NI VULI

Na iTuvatuva Ni Veika Me Vulici

VOSA VAKAVITI IKATOLU – IKAWALU NI YABAKI VAKAVULI CDU – MINISITIRI NI VULI

VOSA VAKAVITI IKATOLU – IKAWALU NI YABAKI VAKAVULI CDU – MINISITIRI NI VULI

MATANA VV3.2: WILIVOLA KEI NA VAKADIDIGO

LEWENA Nanamaki ni Lewenivuli Na veika me rawata na gone kei na lewe ni cakacaka

VOSA VAKAVITI IKATOLU – IKAWALU NI YABAKI VAKAVULI CDU – MINISITIRI NI VULI

VV3.2.4 V3.2.4.1 Vakabasikataka na yaga  Vakamacalataka na iyaloyalo  rorogo

MATANA VV3.3. VOLAVOLA KEI NA BULIBULI

LEWENA Nanamaki ni Lewenivuli Na veika me rawata na gone kei na lewe ni cakacaka

VOSA VAKAVITI IKATOLU – IKAWALU NI YABAKI VAKAVULI CDU – MINISITIRI NI VULI

VOSA VAKAVITI IKATOLU – IKAWALU NI YABAKI VAKAVULI CDU – MINISITIRI NI VULI

MATANA VV3.4 : NA IVAKARAU VAKAVANUA

LEWENA Nanamaki ni Lewenivuli Na veika me rawata na gone kei na lewe ni cakacaka

VOSA VAKAVITI IKATOLU – IKAWALU NI YABAKI VAKAVULI CDU – MINISITIRI NI VULI

VOSA VAKAVITI IKATOLU – IKAWALU NI YABAKI VAKAVULI CDU – MINISITIRI NI VULI

Ena iKava ni Yabaki

VOSA VAKAVITI IKATOLU – IKAWALU NI YABAKI VAKAVULI CDU – MINISITIRI NI VULI

VOSA VAKAVITI IKATOLU – IKAWALU NI YABAKI VAKAVULI CDU – MINISITIRI NI VULI

VV4.1.4 VV4.1.4.1Vakabasikataka na  Tukuna na lewe ni tukutuku e  cavuti vakadodonu na vosa

MATANA VV4.2: WILIVOLA KEI NA VAKADIDIGO

VOSA VAKAVITI IKATOLU – IKAWALU NI YABAKI VAKAVULI CDU – MINISITIRI NI VULI

VV4.2.4 VV4.2.4.1Vakabasikataka na  Vakamacalataka na  rorogo

MATANA VV4.3: VOLAVOLA KEI NA BULIBULI

VOSA VAKAVITI IKATOLU – IKAWALU NI YABAKI VAKAVULI CDU – MINISITIRI NI VULI

VV4.3.4 VV4.3.3.1Vakayagataki na  Bulia na veivosa e veiganiti  veimataqali vakayagataki ni vosa

VOSA VAKAVITI IKATOLU – IKAWALU NI YABAKI VAKAVULI CDU – MINISITIRI NI VULI

YACA NI MATANA VV4.4 : NA IVAKARAU VAKAVANUA

LEWENA Nanamaki ni Lewenivuli Na veika me rawata na gone kei na lewe ni cakacaka

VV4.4.2 VV4.4.2.1 Vakamacalataki ka  Vakarautaki eso na  kari /tobe sasa

VOSA VAKAVITI IKATOLU – IKAWALU NI YABAKI VAKAVULI CDU – MINISITIRI NI VULI

VV4.4.4 VV4.4.4.1 Na veiwekanitaki ni  Veidutaitaka na veiwekani ni  yaca ni kau kei na manumanu

VOSA VAKAVITI IKATOLU – IKAWALU NI YABAKI VAKAVULI CDU – MINISITIRI NI VULI

Na iTuvatuvaNi Veika Me Vulici

VOSA VAKAVITI IKATOLU – IKAWALU NI YABAKI VAKAVULI CDU – MINISITIRI NI VULI

VV5.1.2 VV5.1.2.1  Vakelia ka vakamacalataka na  vu / ikuri ni tukutuku

VOSA VAKAVITI IKATOLU – IKAWALU NI YABAKI VAKAVULI CDU – MINISITIRI NI VULI

YACA NI MATANA VV5.2: WILIVOLA KEI NA VAKADIDIGO

VOSA VAKAVITI IKATOLU – IKAWALU NI YABAKI VAKAVULI CDU – MINISITIRI NI VULI

VV5.2.3 VV5.2.3.1Vakadewataka na  Vakasavui ni itukutuku ena  veituberi ka veivakadodonutaki

VOSA VAKAVITI IKATOLU – IKAWALU NI YABAKI VAKAVULI CDU – MINISITIRI NI VULI

MATANA VV5.3: VOLAVOLA KEI NA BULIBULI

VOSA VAKAVITI IKATOLU – IKAWALU NI YABAKI VAKAVULI CDU – MINISITIRI NI VULI

VV5.3.1.4 VV5.3.4.1Vakarautaka eso na  Vakasokumuna eso na  ivola

MATANA VV5.4: NA IVAKARAU VAKAVANUA

VOSA VAKAVITI IKATOLU – IKAWALU NI YABAKI VAKAVULI CDU – MINISITIRI NI VULI

VV5.4.2 VV5.4.2.1Vakarautaka eso na  Vola na itukutuku ni cakacaka  Sasa ni loma ni vale

VV5.4.3 VV5.4.3.1.Vakaitavi ena buli, lagati  Cavuqaqataka/ lagata na  vakamalolo/wesi/seasea/meke