TS 4381-1 en 10243-1 PDF

f
TÜRK STANDARDI
TURKISH STANDARD
TS 4381-1 EN 10243-1
Şubat 2006
(EN 10243-1/AC:2005 dahil)
ICS 77.140.85
ÇELİK KALIP DÖVMELER – BOYUT TOLERANSLARI –

BÖLÜM 1: ŞAHMERDAN VE DÜŞEY PRESTE
DÖVMELER
Steel die forgings – Tolerances on dimensions – Part 1: Drop

and vertical press forgings
TÜRK STANDARDLARI ENSTİTÜSÜ

Necatibey Caddesi No.112 Bakanlıklar/ANKARA
TÜRK STANDARDLARININ TELiF HAKKI TSE'YE AiTTiR. STANDARDIN BU NÜSHASININ KULLANIM iZNi TSE TARAFINDAN
AKSAN ÇELiK DÖVME SAN. VE TiC. A.S.'A VERiLMiSTiR. BASILMA TARiHi: 03.12.2012
TSE'DEN iZiN ALINMADAN STANDARDIN BiR BÖLÜMÜ/TAMAMI iLTiBAS EDiLEMEZ, ÇOGALTILAMAZ.
− Bugünkü teknik ve uygulamaya dayanılarak hazırlanmış olan bu standardın, zamanla ortaya çıkacak
gelişme ve değişikliklere uydurulması mümkün olduğundan ilgililerin yayınları izlemelerini ve standardın
uygulanmasında karşılaştıkları aksaklıkları Enstitümüze iletmelerini rica ederiz.
− Bu standardı oluşturan Hazırlık Grubu üyesi değerli uzmanların emeklerini; tasarılar üzerinde görüşlerini
bildirmek suretiyle yardımcı olan bilim, kamu ve özel sektör kuruluşları ile kişilerin değerli katkılarını
şükranla anarız.
Kalite Sistem Belgesi

İmalât ve hizmet sektörlerinde faaliyet gösteren kuruluşların sistemlerini TS EN ISO 9000 Kalite
Standardlarına uygun olarak kurmaları durumunda TSE tarafından verilen belgedir.
Türk Standardlarına Uygunluk Markası (TSE Markası)

TSE Markası, üzerine veya ambalâjına konulduğu malların veya hizmetin ilgili Türk Standardına uygun
olduğunu ve mamulle veya hizmetle ilgili bir problem ortaya çıktığında Türk Standardları Enstitüsü’nün
garantisi altında olduğunu ifade eder.
TSEK
Kalite Uygunluk Markası (TSEK Markası)
TSEK Markası, üzerine veya ambalâjına konulduğu malların veya hizmetin henüz Türk Standardı
olmadığından ilgili milletlerarası veya diğer ülkelerin standardlarına veya Enstitü tarafından kabul edilen
teknik özelliklere uygun olduğunu ve mamulle veya hizmetle ilgili bir problem ortaya çıktığında Türk
Standardları Enstitüsü’nün garantisi altında olduğunu ifade eder.
DİKKAT!
TS işareti ve yanında yer alan sayı tek başına iken (TS 4600 gibi), mamulün Türk Standardına uygun
üretildiğine dair üreticinin beyanını ifade eder. Türk Standardları Enstitüsü tarafından herhangi bir
garanti söz konusu değildir.
Standardlar ve standardizasyon konusunda daha geniş bilgi Enstitümüzden sağlanabilir.
TÜRK STANDARDLARININ YAYIN HAKLARI SAKLIDIR.
ICS 77.140.85 TÜRK STANDARDI TS 4381-1
EN 10243-1/Şubat 2006
Ön söz
− Bu standard; CEN tarafından kabul edilen EN 10243-1 (1999) + AC:2005 standardı esas alınarak TSE
Metalurji İhtisas Grubu’nca TS 4381 (1985)’in revizyonu olarak hazırlanmış ve TSE Teknik Kurulu’nun
16 Şubat 2006 tarihli toplantısında Türk Standardı olarak kabul edilerek yayımına karar verilmiştir.
− Bu standardın daha önce yayımlanmış bulunan baskıları geçersizdir.
− EN 10243-1/AC:2005 ile yapılmış olan değişiklikler metinde tek düşey (I) çizgi ile gösterilmiştir.
− Bu standardda kullanılan bazı kelime ve/veya ifadeler patent haklarına konu olabilir. Böyle bir patent
hakkının belirlenmesi durumunda TSE sorumlu tutulamaz.
EN 10243-1/Şubat 2006
İçindekiler
1 Kapsam...................................................................................................................................................... 1
2 Atıf yapılan standard ve/veya dokümanlar ............................................................................................ 1
3 Semboller .................................................................................................................................................. 2
4 Toleransların tayininde istenen bilgiler ................................................................................................. 2
4.1 Dövme kütlesi .......................................................................................................................................... 2
4.2 Kalıp çizgisinin şekli ................................................................................................................................ 2
4.3 Kullanılan çeliğin kategorisi ..................................................................................................................... 3
4.4 Şekil karmaşıklık faktörü ......................................................................................................................... 3
4.5 Boyut tipleri.............................................................................................................................................. 5
5 Toleransların kategorileri ........................................................................................................................ 5
5.1 Kategorilerin kapsamı.............................................................................................................................. 5
5.2 Kategorilerin tanımı ................................................................................................................................. 6
5.3 Şekil sapmaları ...................................................................................................................................... 14
6 Çizelgelerin kullanımı............................................................................................................................. 15
6.1 Çizelge 1 ve Çizelge 2: Uzunluk, genişlik ve yükseklik, kalıcı çapak (ve tıraşlanmış yüzey) ve
kaçıklıklar için toleranslar ............................................................................................................................. 15
6.2 Çizelge 3 ve Çizelge 4: Kalınlık ve ejektör işaretleri için toleranslar. .................................................... 16
6.3 Çizelge 5: Merkezden merkeze ölçüler ile doğruluk ve düzgünlük toleransları .................................... 16
6.4 Çizelge 6:............................................................................................................................................... 17
7 Tasarım yöntemi..................................................................................................................................... 17
7.1 Dövmeci tarafından istenen bilgiler ....................................................................................................... 17
7.2 Dövme teknik resminin hazırlanışı ........................................................................................................ 17
7.3 Dövme teknik resmi üzerinde ölçülerin gösterilişi ................................................................................. 17
7.4 Dövme teknik resimleri üzerinde toleransların gösterilişi ...................................................................... 17
7.5 Dövme teknik resminin önemi ............................................................................................................... 18
Ek A (Bilgi için) - Uygulama örnekleri.......................................................................................................... 24
EN 10243-1/Şubat 2006
Çelik kalıp dövmeler – Boyut toleransları – Bölüm 1: Şahmerdan ve

düşey preste dövmeler
1 Kapsam
1.1 Bu standard, şahmerdan ve düşey presler altında şekillendirilmiş çelik dövmeler için toleransları
kapsar.
Bu standardın ilk kısmı karbon ve alaşımlı çeliklerden elde edilen sıcak dövmelere teslim şartlarında
uygulanır. Belirlenmiş toleranslar, ağırlığı 250 kg'mı geçmeyen veya en büyük ölçüsü 2500 mm'yi geçmeyen
dövmelere uygulanır. Daha ağır veya daha uzun dövmeler için toleranslar sipariş anında kararlaştırılmalıdır.
Bu standard, yatay dövme makinaları ile şişirilen dövmelere uygulanmaz ( TS EN 10243 – 2 ).
1.2 Bu standardda gösterilen toleranslar normal özellikleri ve daha düşük tolerans aralıklı dövmeleri
kapsar. Bu iki sınıf tolerans aşağıda belirtildiği gibi tanımlanır:
- F-dövme sınıfı: Uygulamaların çoğunluğu ve yaygın kullanılan dövme ekipmanları ve imalat metotları ile
uyumlu olabilen uygun doğrulukta standardlarını sağlayan toleranslar,
- E-dövme sınıfı: Normal imalât standardlarının yetersiz olduğu durumlarda daha dar olan toleranslar .
E – sınıf (dar) toleranslar bir dövme üzerindeki bütün boyutlara uygulanabildiği halde, bunları daha dar
toleransların gerekli olduğu özel boyutlar üzerinde uygulamak daha ekonomiktir. İlave dövme, toplam maliyet
içinde kayda değer bir kazanç sağlamadıkça, bu sınıf belirtilmemelidir.
Boyut toleranslarını gösteren çizelgeler, tercih edilen sayıların R20 serilerine dayanır (ISO 3).
Kapalı kalıp dövmelerin farklı tipleri ile ilgili bu toleransların uygulanmasına ait bazı örnekler Ek – A’da
verilmektedir.
1.3 Bazı durumlarda, belirlenen değerlerden daha geniş toleransların kullanılması gerekebilir. (Örneğin
özellikle zor dövme karakteristiklerine sahip çelikler ve karmaşık tasarımlar gibi). Böyle durumlarda bu
standard toleranslar, özel şartlara uygun kararlaştırılmış değişikliklere sadece bir temel oluşturur.
1.4 Bu standard, E–sınıfından daha dar özel tolerans aralıklarını kapsamaz. Bu tip özellikler genellikle
tamamlayıcı işlemlere ihtiyaç duyarlar, (örneğin sıcak veya soğuk pul basımı ya da ılık veya soğuk dövme
gibi özel işlemler).
Bu durum göz önüne alındığında sıkça karşılaşılan bir hal olmasına rağmen kendine özgü olup geniş ölçüde
değişkendir. Bu durum tasarım sırasındaki görüşmelerde ayrıntılı şekilde tartışılmalı ve müşteri ile tedarikçi
arasında kararlaştırılmaktadır. Bu yaklaşım müşterinin özel isteklerinin en düşük ilave harcama ile
karşılanmasında dövme işleminin optimum kullanımını sağlayacaktır.
2 Atıf yapılan standard ve/veya dokümanlar

Bu standardda, tarih belirtilerek veya belirtilmeksizin diğer standard ve/veya dokümanlara atıf yapılmaktadır.
Bu atıflar metin içerisinde uygun yerlerde belirtilmiş ve aşağıda liste halinde verilmiştir. Tarih belirtilen
atıflarda daha sonra yapılan tadil veya revizyonlar, atıf yapan bu standardda da tadil veya revizyon yapılması
şartı ile uygulanır. Atıf yapılan standard ve/veya dokümanın tarihinin belirtilmemesi halinde en son baskısı
kullanılır.
EN, ISO, IEC Adı TS No1) Adı
vb. No (İngilizce) (Türkçe)
ISO 3 Preferred numbers – Series of preferred TS 299 Standard Sayılar - Standard Sayı
numbers Serileri
ISO 8015 Technical drawings - fundamental TS ISO 8015 Teknik Resim -
tolerancing principles Toleranslandırmanın Esasları
1) TSE Notu: Atıf yapılan standardların TS numarası ve Türkçe adı 3. ve 4. kolonda verilmiştir. ∗ işaretli
olanlar İngilizce metin olarak basılan Türk Standardlarıdır
1
EN 10243-1/Şubat 2006
3 Semboller
Bu standard da kullanılan semboller aşağıda verildiği gibidir:
l = uzunluk,
b = genişlik,
h = yükseklik,
a = kalınlık,
d = çap,
r = yarıçap,
p = adım,
u = çapak yüksekliği,
v = çapak genişliği,
t = teorik uzunluk,
e = kalıp çizgisi boyunca özel kalınlık,
m = kütle,
π = pi sayısı,
ρ = yoğunluk,
S = şekil karmaşıklığı faktörü,
M = çelik kategorisi (Madde 4.3),
x ve y = kesme hasarı
dır.
4 Toleransların tayininde istenen bilgiler

Çizelge 1 – Çizelge 6’ya göre verilen dövmelere uygulanabilen toleransların tayininde, dövmenin ölçülerine
ek olarak aşağıdaki bilgiler de istenir.
- Dövmenin kütlesi,
- Kalıp çizgisinin şekli,
- Kullanılan çeliğin kategorisi,
- Şekil karmaşıklık faktörü,
- Boyut tipleri.
4.1 Dövme kütlesi

Dövmenin kütlesi hesaplanır.
4.2 Kalıp çizgisinin şekli

Kalıp çizgisinin şekli, aşağıdaki kategorilerden birinin içinde olarak belirlenir:
- Doğru veya simetrik olarak krank tipli,

- Veya asimetrik olarak krank tipli (Örnek Şekil 1).
Şekil 1 - Kalıp çizgileri
2
EN 10243-1/Şubat 2006
4.3 Kullanılan çeliğin kategorisi

Kullanılan çelik sembolünün tipi yüksek karbonlu ve yüksek alaşımlı çelikler, düşük karbonlu veya düşük
alaşımlı çeliklere nazaran deformasyonları daha zor ve daha fazla kalıp aşınmasına sebep olacağı gerçeğini
dikkate alır.
Kullanılan çeliğin kategorisi aşağıdakilerin birinin içinde olacak şekilde olarak tayin edilir:
M1 Grubu: Karbon muhtevası %0.65’den (kütlece) fazla olmayan ve belirlenen alaşım elementlerinin
(Mn,Ni,Cr,Mo,V,W) toplamı %5’den (kütlece) fazla olmayan çelik,
M2 Grubu: Karbon muhtevası %0.65’den (kütlece) yüksek olan veya belirlenen alaşım elementlerinin
(Mn,Ni,Cr,Mo,V,W) toplamı %5’den (kütlece) fazla olan çelik. Çeliğin dahil olduğu kategoriyi tayin etmede
çelik şartnamesinde belirtilmiş elementlerin izin verilen en yüksek değerleri kullanılmalıdır.
4.4 Şekil karmaşıklık faktörü

Şekil karmaşıklık faktörü, ince kesitli ve karmaşık şekilli parçaların dövülmesinde basit şekilli parçaların
dövülmesiyle kıyaslandığında, farklı çekme, yüksek şekillendirme kuvvetleri ve yüksek kalıp aşınma
hızlarından dolayı oluşan büyük oranda boyutsal değişikliklerin meydana geldiği gerçeğini göz önünde
bulundurur. Dairesel ve dairesel olmayan dövmelerle ilgili örnekler Şekil 2 ve Şekil 3’de gösterilmiştir.
Bir dövmenin şekil karmaşıklık faktörü, dövmenin kütlesinin2) dövmenin en büyük boyutlarını oluşturmaya
yetecek zarflama şeklinin kütlesine2) oranıdır.
mdövme
S= ----------------
mzarflama şekli
Dairesel dövmenin zarflama şekli kütlesi, aşağıdaki formülle hesaplanan çevrel silindirdir. (Şekil 2) :
‫ ת‬x d2
mzarflama şekli = -------------- x h x ρ
4
Burada:
d = Çap
ρ = Yoğunluk (7.85 gr/cm3)
h = Silindirin yüksekliği veya boyu
dur.
Şekil 2 - Dairesel dövmelerin zarflama şekilleri
2) İstenildiğinde, şekil karmaşıklık faktörü dövmenin hacminin, zarflama şeklinin hacmine oranı olarak da
hesaplanabilir.
3
EN 10243-1/Şubat 2006
Dairesel olmayan bir dövmenin zarflama şekli dövmeyi içine alan en küçük dikdörtgen blok ile gerçekleştirilir.
(Şekil 3)
mzarflama şekli = l x b x h x ρ
Burada:
l = En
b = Boy
h = Yükseklik
ρ = Yoğunluk
dur.
Şekil 3 - Dairesel olmayan dövmenin zarflama şekilleri
Ortaya çıkan şekil karmaşıklık faktörü aşağıdaki sınıflardan biri ile tayin edilir.
S4: 0.16’ya kadar ve 0.16 dahil.

S3: 0.16’nın üzeri ve 0.32 (dahil)’ye kadar,
S2: 0.32’nin üzeri ve 0.63 (dahil)’e kadar,
S1: 0.63’ün üzeri ve 1(dahil)’e kadar,
İSTİSNAİ DURUM: İnce diskler veya flanşlar için şekil karmaşıklık faktörü tayininde e/d ifadesi 0.20’yi
aşmadığında yukarıdaki yöntem için bir istisnai durum vardır (burada: d çap ve e ise diskin veya flanşın
uygun kalınlığıdır (Şekil 4)).
Böyle durumlarda S4 faktörü kullanılır, göz önüne alınacak ağırlık, çapı d ve yüksekliği h olan silindirin
ağırlığıdır. Madde 4.4 de gösterilen normal yöntemin kullanılmasından doğacak toleranslar daha büyük
olduğunda bu özel yöntem uygulanmaz.
Şekil 4 - Şekil karmaşıklık faktörünün tayininde istisnai durum.
4
EN 10243-1/Şubat 2006
4.5 Boyut tipleri

Boyutun dört ana tipi belirlenmiş (Şekil 5) ve dövme yönü ve kalıp çizgisi ile ilişkisi aşağıda verilmiştir.
Dövme Yönü Kalıp Çizgisi

Boyut
Uzunluk ┴
Genişlik ┴ Tek taraf
Yükseklik //
Kalınlık // Boyunca
Şekil 5 - Boyutların tipleri ve kalıp çizgisi arasındaki ilişki.
5 Toleransların kategorileri
5.1 Kategorilerin kapsamı

Toleranslar, boyutların farklı tipleri ile ilgilidir. Dört grup içerisinde sınıflandırılır ve her biri uygun şekilde
çizelgede gösterilmiştir.
5.1.1 Toleransların ilk grubu (Çizelge 1 ve Çizelge 2)

- Uzunluk, genişlik ve yükseklik,
- Kaçıklık,
- Kalıcı çapak (tıraşlanmış yüzey),
- Derin delik,
için toleranslar.
5.1.2 Toleransların ikinci grubu (Çizelge 3 ve Çizelge 4)

- Kalınlık
- Kalıp itme işaretleri
İçin toleranslar.
5.1.3 Toleransların üçüncü grubu (Çizelge 5)

- Doğruluk ve düzgünlük,
- Merkezden merkeze ölçüler
için toleranslar.
5
EN 10243-1/Şubat 2006
5.1.4 Toleransların diğer kategorileri

- Köşe ve kenar yarıçapları (Çizelge 6),
- Çapak (Çizelge 6),
- Yüzey,
- Taslak açı yüzeyleri,
- Derin delikler için eksantriklik,
- Dövülmemiş taslaklar
- Kesilmiş uçların deformasyonu (Çizelge 6).
5.2 Kategorilerin tanımı
5.2.1 Toleransların ilk grubu (Çizelge 1 ve Çizelge 2)
5.2.1.1 Uzunluk, genişlik ve yükseklik toleransları (Şekil 6)
Burada:
l = Kalıptaki uzunluk ölçüleri,

b = Kalıptaki genişlik ölçüleri,
h = Kalıptaki yükseklik ölçüleri,
a = Kalıp çizgisi boyunca kalınlık ölçüleri
dir.
Şekil 6 - Ölçülerin tipleri
Merkezden merkeze bazı ölçüler dışında (Madde 5.2.3.2) kalıp çizgisinin bir tarafındaki uzunluk, genişlik ve
yükseklik toleransları, uzunluk, genişlik ve yükseklik (çap dahil) bütün boyutlarla ilgilidir. Kalıp aşınması ve
büzülmeyi de içerecek şekilde bütün değişiklikler uzunluk, genişlik ve yükseklik toleransları içine dahil
edilmiştir. Uzunluk ve genişlik toleransları ana kalıp çizgisine paralel yönlerde veya uygulamanın müsaade
ettiği şekilde uygulanır.
Uzunluk, genişlik ve yükseklik toleransları aşağıdakileri içerir:

- Diş ve içten dövülmüş yüzey ölçülerindeki toleranslar
- Bir eksenden tek yüzeye ölçülerdeki toleranslar
Uzunluk, genişlik ve yükseklik toleransları dış yüzeyler arasındaki boyutlara (Şekil 7) uygulandığı şekliyle
Çizelge 1 ve Çizelge 2’de gösterilmiştir. Başka bir deyişle uzunluk ve genişlik toleransları ve aynı zamanda
daha çok kısıtlayıcı adım, yükseklik toleransları istenmediği sürece bütün yükseklikler için dağılım + 2/3 , -
1/3’dür.
6
EN 10243-1/Şubat 2006
Şekil 7 - Dış yüzeyler arasındaki uzunluk ve genişlik ölçüleri.
İç yüzeyler arasındaki ölçüler (Şekil 8) için işaret ters çevrilir ve tolerans dağılımı + 1/3 , - 2/3 tür.
Şekil 8 - İç yüzeyler arasındaki uzunluk ve genişlik ölçüleri.
Bir dövmeye uzunluk, genişlik ve yükseklik toleransları uygulandığında, mümkün olduğunca bütün uzunluk
ölçülerine ve benzer şekilde genişlik ve yükseklik ölçüleri, uzunluğun en büyük ölçüsü için (diğer bir deyişle
toplam uzunluk) kullanılan toleranslar uygulanmalıdır. Buda toleranslar arasındaki gereksiz küçük
değişiklikleri yok etmek için yapılır ve böylece çizim hazırlığını kolaylaştırmaya zemin hazırlar ve muayene
işlemleri basitleşir. Değişikliğin önemli olduğu durumlarda (örneğin uzunluk ölçülerinde büyük farklar
olduğunda) boyutlara, Çizelge 1 ve Çizelge 2’deki toleranslar uygulanabilir. Bu tip toleransların uygulanması
en az seviyede tutulmalı ve böyle durumlarda toleranslar, dövme teknik resim üzerindeki uygun ölçüler
üzerinde açıkça belirtilmelidir.
7
EN 10243-1/Şubat 2006
Şekil 9 - Merkezden bir yüzeye uzunluk ve genişlik ölçüleri
Merkezden bir yüzeye (Şekil 9) ölçüler ve bir kalıp içindeki kademelerin ölçüleri için mümkün olduğunca en
büyük uzunluk, genişlik ve yükseklik toleransları uygulanmalıdır. Daha dar toleranslar istenildiğinde, bu
toleranslar teknik resim üzerinde uygun ölçüler yanında gösterilmeli ve Çizelge 1 ve Çizelge 2’de gösterilen
toplam toleransların + 1/3 , - 1/3’ü olmalıdır.
5.2.1.2 Kaçıklık toleransları

Kaçıklık toleransları, ana kalıp çizgisine paralel olan yönlerde ayırma çizgisinin bir taraf üzerindeki herhangi
bir nokta ve aksi taraf üzerindeki karşılık gelen nokta arasındaki müsaade edilen bir hizaya gelmemenin
derecesini gösterir. Kaçıklık toleransları dövmenin kütlesine ve kalıp çizgisinin şekline bağlıdır. Bu toleranslar
Çizelge 1 ve Çizelge 2’den alınmalıdır. Kaçıklık toleransları diğer toleranslardan bağımsız olarak uygulanır.
Ölçme: Kaçıklığın ölçümünde doğruluk, eşit olmayan kalıp aşınmasının neden olduğu fazla metal için
bırakılan ölçü payına bağlıdır. Bu nedenle, ölçmeler, kalıp aşınması ile en az seviyede etkilenen dövme
alanlarda yapılmalıdır.
Kaçıklığı hesaplamak için formül: Şekil 10’a uygun olarak dövmenin uzunluğu veya genişliği ile ilgili
herhangi bir konumdaki kaçıklık aşağıdaki gibi hesaplanabilir:
l2 – l1 b2 – b1
Kaçıklık = ------------- veya -------------
2 2
dir.
Burada:
l1 veya b1: Kalıpların ana kalıp çizgisine paralel ölçülen, daha kısa tasarlanmış uzunluk veya genişlik ölçüsü,
l2 veya b2: Kalıpların ana kalıp çizgisine paralel ölçülen, yukarıdaki düşük değerlere karşılık gelen daha
büyük tasarlanmış uzunluk veya genişlik ölçüsü
dür.
8
EN 10243-1/Şubat 2006
Şekil 10 - Kaçıklık
5.2.1.3.Kalıcı çapak (ve tıraşlanmış yüzey) toleransları

Tıraşlanmadaki değişiklikler kalıcı çapak veya tıraşlanmış yüzey oluşturabilir. Pozitif (kalıcı çapak) ve negatif
(tıraşlanmış çapak) izin verilen değerleri Çizelge 1 ve Çizelge 2’de verilmiştir. Kalıcı çapak, Şekil 11’de
görüldüğü gibi dövmenin gövdesinden tıraşlanmış çapak kenarına doğru ölçülür. Tıraşlanmış düzlemin
durumu, tasarı açılarının karşıladığı (Şekil 12) teorik noktayla ilgili olarak ölçülür.
Şekil 11 - Kalıcı çapak Şekil 12 - Tıraşlanmış yüzey
Kalıcı çapak ve tıraşlanmış yüzey toleransları, diğer toleranslardan bağımsız ve onlara ek olarak uygulanır.
5.2.1.4 Delerek açılan delik toleransları (pierced hole tolerances)

Delinerek açılan deliklerin ölçüleri için toleranslar, Çizelge 1 ve Çizelge 2’den alınabilir. Ancak pozitif ve
negatif dağılmalar ters çevrilmelidir. Normal olarak dövmenin uzunluğunun (veya çapının) en büyük ölçüsü
için toleranslar uygulanmalıdır. Ancak daha dar toleranslar istendiğinde deliğin özel ölçüsü için olan
toleranslar kullanılabilir. Sonraki durumda teknik resim üzerinde uygun ölçülerin yanında toleranslar
belirtilmelidir.
9
EN 10243-1/Şubat 2006
5.2.2 İkinci grup toleranslar
5.2.2.1 Kalınlık toleransları (Şekil 6)

Kalınlık toleransları kalıp çizgisini kesen ölçüde izin verilen değişiklikler için uygulanır. Kalınlıktaki kalıp
kapanması, kalıp aşınması ve büzülme nedeniyle oluşan bütün değişiklikler kalınlık toleransları içine dahildir.
Herhangi bir dövme için dövme işlemini özelliklerinden dolayı, kalınlık ölçüleri için bütün toleranslar
homojendir. Toleranslar, dövmenin en büyük kalınlığına uygun olarak Çizelge 3 ve Çizelge 4’den tayin edilir.
Kalınlığın her bir ölçüsüne uygulanmak için daha dar toleranslar istendiğinde, tamamlayıcı işlemler yer alır.
Böyle özel toleranslar, müşteri ve tedarikçi arasında Madde 1.4’ e uygun olarak kararlaştırılmaktadır.
İSTİSNAİ DURUM: Dövme flanşlarının aşağıdaki gibi olduğu durumlarda:
a) Koniklik yüksekliği çapından 1.5 kat fazla olan göbekli flanşlar veya,
b) Dairesel kesite sahip olmayan izdüşümlerinin yüksekliğinin değeri zarflama çapının değerinin 1.5
katından fazla olanlarda.
Bütün kalınlık toleransları, toplam kalınlık hariç, kesik koni yüksekliği çapının (veya zarflama çapının) 1.5
katına eşit gibi kabul edilerek hesaplanır ve( en büyük kalınlık ölçüsüne eşit olmamak üzere) (Şekil 13).
Şekil 13 - Göbekli flanşlarda kalınlık toleranslarının uygulanışı.
Yukarıda gösterilen,t, boyutları üzerindeki toplam kalınlık toleransları hariç bütün kalınlık toleranslar temel
alınır. Her iki durumda, dövmelerin çizimlerindeki ilgili ölçülerin yanında izin verilen sapmalardan
bahsedilmelidir.
5.2.2.2 Kalıp itici iz toleransları

Dövme kalıpları kalıp iticilerle birlikteyken, dövmeler üzerinde yapılan işaretler için bir aralık istenir.
Bu işaretler oyulmuş veya çıkıntı şeklinde olabilir. İzin verilen toplam toleranslar Çizelge 3 ve Çizelge 4’te
gösterilmiştir. Kararlaştırılan teknik resim üzerinde aksi belirtilmediğinde, kalıp itici izinin yüksekliği veya
derinliği, etrafını çevreleyen yüzeyle ilgili olarak, izin verilen toplam toleransın ½’ni geçmemelidir.
Anma çapı ve kalıp itici izlerinin yeri, imalata başlanmadan önce, dövmenin teknik resmi üzerinde müşteriye
gösterilmelidir.
Kalıp itici izlerinin toleransları diğer toleranslardan bağımsız ve onlara ek olarak uygulanır.
10
EN 10243-1/Şubat 2006
5.2.3 Üçüncü grup toleranslar (Çizelge 5)
5.2.3.1 Doğruluk ve düzlük toleransları

Doğruluk toleransları, belirlenen sınırdan merkez çizgilerine olan sapmalarla ilgilidir (Şekil 14). Düzgünlük
toleransları belirlenen sınırdan yüzeylere olan sapmalarla ilgilidir.
Doğruluk ve düzgünlük toleransları, dövmenin en büyük uzunluğuna veya genişliğine uygun olarak Çizelge
5’te verilmiştir.
Şekil 14 - Doğruluk toleranslarının uygulanışı
Doğruluk veya düzlük toleransları istendiğinde, bu durum kararlaştırılan dövme teknik resmi üzerinde
belirtilmelidir.
Doğruluk ve düzlük toleransları diğer toleranslardan bağımsız ve onlara ek olarak uygulanır.
5.2.3.2 Merkezden merkeze ölçü toleranslar

Merkezden merkeze ölçü toleransları 1250 mm’ye kadar (dahil) Çizelge 5’ten alınmalı ve kararlaştırılan
dövme teknik resmi üzerinde ilgili ölçülerde belirtilmelidir. Söz konusu ölçülere karşı hiç tolerans
belirtilmediğinde dövmenin en büyük uzunluğu (veya genişliği) için olan tolerans uygulanmalıdır (Çizelge 1
veya çizelge 2’den). Ancak dağılım çizelgelerde gösterilmediği gibi, artı ve eksi olarak toplam toleransın
yarısı olabilir. 1250 mm’den daha büyük uzunlukta merkezden merkeze ölçüler için toleranslar Çizelge 1
veya Çizelge 2’den eşit artı veya eksi toleranslar uygulanmalıdır. Bu standardda belirtilen merkezden
merkeze toleranslar sadece, dövme profilinin içinde iki merkezi birleştiren doğru çizgiye (Şekil 15)
uygulanır.
Şekil 15 - Merkezden merkeze toleransları uygulandığı ölçüler.
Diğer durumlarda, (Şekil 16), merkezden merkeze toleranslar müşteri veya tedarikçi tarafından işlenildiğinde,
imalat öncesi görüşülmelidir.
11
EN 10243-1/Şubat 2006
Şekil 16 - Merkezden merkeze toleransların uygulanmadığı ölçüler (görüşülenler hariç)
Merkezden merkeze toleranslar diğer toleranslardan bağımsız ve onlara ek olarak uygulanır.
5.2.4 Toleransların diğer kategorileri
5.2.4.1 İç köşe ve kenar yarıçapları toleransları (Çizelge 6) dövmeler üzerinde keskin iç köşe ve dış
kenarlar, istenmeyen şekiller olup iç köşe ve keskin kenar yarıçapları tasarım özelliklerinin izin verdiği ölçüde
törpülenmiş olmalıdır. İç köşe ve kenar yarıçapları için toleranslar, çizelge 6’da verilmiş ve söz konusu
yarıçaplara örnekler de Şekil 17’de gösterilmiştir.
Şekil 17 - İç köşe ve kenar yarıçapları.
Yarıçapın, taslağın sonradan zımbalama ve tıraşlama yolu ile kaldırılması sırasında etkilenmesi durumunda
eksi toleranslar 3 mm’ye kadar 3 mm dahil kenarlara uygulanmaz.
İç köşe ve kenar için çizelge 6’da gösterilen toleranslar E-sınıfı ve F-sınıfın her ikisine birden uygulanır.
5.2.4.2 Çapak toleransları (Çizelge 6)

Dövmelerin kenarlarında tıraşlama veya delme sırasında oluşan çapak veya çıkıntı için bir pay bırakılır,
(örneğin bir kenar kalıp çizgisine yakın olduğunda) böyle kenarlarla ilgili çapağın en fazla izin verilen sınırı
için toleranslar, müşteri aksini belirtmediğinde, çizelge 6’ya göre dövmenin payını temel alır ve uygulanır.
Çapakların yerleri imalata bağlanmadan önce onay için dövme teknik resmi üzerinde müşteriye belirtilmelidir.
Çapak toleransları diğer toleranslardan bağımsız ve onlara ek olarak uygulanır.
5.2.4.3 Yüzey toleransları

Yüzey toleransları kabuk çukurunun ve yüzey kabuğunun derinliği ile ilişkilidir. Müşteri aksini belirtmediğinde,
bunlar belirlenen limitler altında uygulanır.
Sonradan makine ile işlenerek dövülmüş yüzeylerde yüzey oyuğuna ve yüzey kabuğuna izin verilebilir;
ancak en fazla derinlik kalan anma işlenmesinin en az ½’i olmalıdır. Kabuk çukuru derinliği veya söz konusu
diğer noktayla ilgili derinliğin boyutsal kontrolleri makine ile işlenme yerlerine bağlı olarak yapılmalıdır.
12
EN 10243-1/Şubat 2006
Sonradan makine ile işlenmeyecek dövülmüş yüzeylerinde, yüzey oyukları ve yüzey kabuğuna kalınlık
toleransının toplam değerinin 1/3 ‘ne eşit bir derinliğe kadar izin verilebilir.
5.2.4.4 Taslak açı yüzeylerindeki toleranslar

Uygulamada, komşu taslak açılı yüzeyde noktalar arasında ilgili uygun ölçülere istenip kararlaştırılan, teknik
resim üzerinde gösterilen uzunluğun veya genişliğin anma ölçüsü için toleranslar uygulanır. Aşırı kalıp
aşınmasının oluştuğu birçok durumda, bu toleranslar yetersizdir. Tedarikçi müşteriyi bu gibi durumlarla ilgili
olarak uyarmalı ve bu tip durumların karşılanması için taslak açı yüzeylerinde daha geniş toleransların
görüşülmesi gerekli olabilir. Bu özel toleranslar, imalata başlanmadan önce müşteri ve tedarikçi arasında
kararlaştırılmalıdır.
5.2.4.5 Derin delikler için merkez kaçıklığı toleransları

Derinliği en büyük çapından daha büyük olan bir delik için, delik derinliğin % 0.5’i merkez kaçıklığı toleransı
olarak uygulanabilir, ancak bu değer, toplam gösterge okuması olarak ölçüldüğünde iki kata (%1) çıkabilir.
Bu toleransın yetersiz olduğu durumlar olur. Böyle durumlarda, özel toleranslar imalata başlanmadan önce
müşteri ile tartışılarak kararlaştırılmalıdır.
Derin delikler için merkez kaçıklığı toleransları, kaçıklık (Şekil 18) için normal toleranslara ek olarak
uygulanmalıdır.
Şekil 18 - Derin delikler için merkez kaçıklığı toleransı.
5.2.4.6 Dövülmemiş taslak için toleranslar (Çizelge 1)

Dövülmemiş taslak, dövmenin maksatlı olarak deforme edilmemiş kısmıdır.
Dövme dövülmemiş taslağın bir uzunluğu ile ilgili olduğunda, ilk çubuk taslağının çap veya kesitin da
dövülmüş kısma bitişik yerlerde yerel sapmalara izin verilir.
Dövülmüş kısma bağlı çubuk taslağın ilk gerçek çapı veya kesitindeki izin verilen artış veya düşüşler,
dövülmemiş taslağın yatay eksenine dik açılardaki boyutlar üzerinde bağlı dövülmüş kısma uygulanan
toleranslarla aynıdır.
Sonradan makine ile işlenmeyecek dövülmemiş taslaklar üzerinde yerel sapmalar için eksi toleranslara izin
verilmeyecek durumlar olur. Böyle durumlarda, toleransın tamamının artı olarak düzenlenmesi müşteri ve
tedarikçi arasında görüşmelerle kararlaştırılmalıdır.
Dövülmemiş kısma bağlı taslak çubuğun çapı veya kesitlerinde yerel sapmanın izin verilebilen uzunluğu,
taslağın çapının veya en büyük kesit alan ölçüsünün 1.5 katı kadar olabilmelidir, ancak bu değer en fazla
100 mm’dir. (Şekil 19)
13
EN 10243-1/Şubat 2006
Şekil 19 - Dövülmemiş taslak ve kesilmiş uçlar için toleranslar.
Dövme, dövülmemiş taslağın en uç kısmında yapıldığında, dövülmüş kısmın herhangi bir iç yüzeyinden en
uç kısma uzunluk toleransı M1 çelik kategorisi ve S1 şekil karmaşıklık faktörünü ihtiva eden çizelge 1’den
tayin edilmelidir. Sadece F-sınıfı toleranslar uygulanmalıdır. Söz konusu toplam uzunluğun ağırlığı, bu
duruma uyup uymadığına bakılmaksızın dövülmemiş taslağın ağırlığı kabul edilerek hesaplanmalıdır.
5.2.4.7 Kesilen uçların deformasyonu için toleranslar

Kesilme nedeniyle, bir dövmenin dövülmemiş kısmının ucunda oluşan bozulma için bir pay bırakılır. Bu tip
bozulmanın izin verilen en fazla miktarı için toleranslar, Çizelge 6 ve Şekil 19’a uygun olarak dövülmemiş
taslağın anma çapını esas alır.
Kesilmiş uçlar için toleranslar istendiğinde imalata başlanmadan önce, bu değerler dövme teknik resmi
üzerinde müşteriye gösterilmelidir.
Kesilmiş uçlar için toleranslar değer toleranslardan bağımsız ve onlara ek olarak uygulanır.
5.3 Şekil sapmaları

Uzunluklar genişlikler, yükseklikler ve kalınlıklar için toleranslar, sadece ölçülerin farklarını değil aşağıda
verilen şekil sapmalarında ihtiva ederler.
- Dairesellikten kaçıklık,
- Silindirikten sapmalar,
- Paralellikten sapmalar
- Belirtilen sınırlardan diğer sapmalar,
Bu sapmalar, toleranslar ile verilen sınırları aşmamalıdır. En uç durumlarda, tedarikçi ve müşteri tarafından
aksi belirtilmediğinde, bütün toleransları kapsar.
Çizelge 5’ten verilen doğruluk veya düzgünlükten sapmalar, yukarıda bahsedilen şekil hatalarında yer
almazlar. Aynı zamanda, şekilden sapmalar, yüzey oyukları ve yüzey kabuğunun derinliğini ( Madde 5.2.4.3)
ve de yüzey pürüzlülüğünü kapsamaz.
Şekilden sapmalardaki sınırlar kararlaştırıldığında, bunlar ISO 8015’e uygun olmalı ve teknik resim üzerine
de belirtilmelidir.
14
EN 10243-1/Şubat 2006
6 Çizelgelerin kullanımı
6.1 Çizelge 1 ve Çizelge 2: Uzunluk, genişlik ve yükseklik, kalıcı çapak (ve
tıraşlanmış yüzey) ve kaçıklıklar için toleranslar
F- Sınıfı için normal toleranslar Çizelge 1’de ve E- Sınıfı dar toleransları Çizelge 2’de gösterilmektedir.
Aynı metot, istenen toleransın sınıfına uygun bütün çizelgelerin kullanımı için uygulanır.
Uzunluk genişlik ve yükseklik toleranslarını tayin etmek için, önce kütle sütunundaki uygun kategoriye atıf
yapılır. Sonra yatay çizgi sağa doğru takip edilir. Kullanılan çeliğin kategorisi M1’ne aynı yatay çizgi devamlı
sağa doğru takip edilir. Kullanılan çeliğin kategorisi M2 ise, kalın köşegen çizgi, düşey M2 çizgisi ile kesişme
noktasına kadar aşağı doğru ve yatay çizgi ise sağa doğru devam eder. (Başka bir deyişle, kategori M2 ise
kullanılan yatay çizgi aşağı doğru iki kademe hareket eder). Şekil karmaşıklık faktörü içinde benzer yöntem
takip edilir. Kullanılın yatay çizginin aşağı doğru hareketi sıra ile S1 için O, S2 için 1, S3 için 2, S4 için 3
kademedir. Sağa harekete devamla ilgili ölçü (mümkün olan yerlerde uzunluğun, genişliğin veya yüksekliğin
en büyük ölçüsü (Madde 5.2.1.1)) için uygun düşey sütunda doğru tolerans bulunur. (Şekil 20)
Uygulama örneği
F Dövme sınıfında, dövmenin uzunluk, genişlik, yükseklik ölçüleri için toleransların tayininde çizelge 1’in
kullanım örneği
İstenen bilgiler:
En büyük uzunluk 77.95 mm.

En büyük genişlik 50.7 mm.
En büyük kalınlık 23.0 mm.
En büyük yükseklik 18.75 mm.
Yoğunluk 7.85 g/mm3
Dövme kütlesi 200 g
Zarflama gövdesinin kütlesi ((7.795 x 5.07,2,775 x 7.85) 861g

Şekil karmaşıklık faktörü (madde 4.4) (200 : 861=0.232) S3
Kullanılan çeliğin tipi C45
Kullanılan çeliğin kategorisi (madde 4.3)
(C=0.50 %0.65 kütlece ve toplam MnC,MoNi=1.43 L %5 kütlece) M1
Çizelge 1’den bulunan toleranslar (Şekil 20) :

Uzunluk : +1.1
-0.5 mm,
Genişlik : +1.1
-0.5 mm,
Yükseklik : +0.9
-0.5 mm dir.
En büyük ölçüleri esas alan, müsaade edilen tolerans uygun çizelgeden bulunur ve bütün uzunluk, genişlik
ve yükseklik ölçülerine uygulanır.
15
EN 10243-1/Şubat 2006
Şekil 20 - Çizelgelerin kullanımı
Çizelge 1 ve Çizelge 2’den kalıcı çapak (ve tıraşlanmış yüzey) ve kaçıklıklar için toleransların tayininde yine
kütle sütunundaki uygun kategoriden başlanır, ancak sonra çizelgenin sol tarafında yatay olarak hareket
edilir. Kalıp çizgisinin, doğru simetrik krank veya asimetrik krank şekilli olup olmadığına uygun olarak kalıcı
çapak (ve tıraşlanmış yüzey) ve kaçıklık için doğru toleranslar uygun sütunlardan okunur. (Şekil 20).
6.2 Çizelge 3 ve Çizelge 4: Kalınlık ve ejektör işaretleri için toleranslar.

F- sınıfı için normal toleranslar çizelge 3’te,
E- sınıfı için dar toleranslar çizelge 4’de gösterilmiştir.
Kalınlığın en büyük ölçüsü esas alınarak oluşturulacak toleranslar yukarıda uzunluk, genişlik ve yükseklik
için Çizelge 1 ve Çizelge 2’de verilen toleranslarda açıklandığı şekilde aynı metotla istenen kalite için uygun
çizelgeden elde edilir.
Ejektör işaretleri için toleranslar, ağırlık sütundaki uygun kategorilere atıf yapılarak yatay olarak sola doğru
bir sütun hareket edilerek elde edilir.
6.3 Çizelge 5: Merkezden merkeze ölçüler ile doğruluk ve düzgünlük toleransları

Doğruluk ve düzlük için toleranslar, Çizelge 5’in üst kısmından F-sınıfı E-sınıfı için, (hangisi istenmişse),
uygun yatay çizgiye atıf yapılarak ve ilgili ölçü için dikey sütundaki tolerans okunarak elde edilir.
16
EN 10243-1/Şubat 2006
Merkezden merkeze ölçülerde toleranslar Madde 5.2.3.2’de belirtildiği gibi elde edilir.
6.4 Çizelge 6: İç köşe ve kenar yarıçapları için toleranslar; çapaklar ve kesilmiş uçlar için toleranslar iç
köşe ve kenar yarıçapları için toleranslar, ilgiler ölçünün yüzdesi olarak ve Çizelge 6’nın üst kısmına atıf
yapılarak elde edilir. Atıf, soldaki sütundaki “r” uygun ölçüye yapılır, toleransın artı ve eksi değerleri sağda,
amma yarıçapın yüzdeleri olarak gösterilmiştir.
Çapaklar için toleranslar, Çizelge 6’nın orta kısmında gösterilmiştir. Atıf önce ağırlık sütununun uygun
kategorisine yapılmalı ve toleranslar “u” ve “v” değerlerini içeren düşey sütunlardan okunmalıdır.
Kesilmiş uçlar için toleranslar Çizelge 6’nın daha alt kısmında gösterilmiştir.
7 Tasarım yöntemi
7.1 Dövmeci tarafından istenen bilgiler
Kalıp ve takım tasarımında ve dövme muayene işlemlerinin gerçekleştirilmesinde dövmecinin deneyimini en
üst seviyede kullanmasını sağlamak için müşteri aşağıdaki bilgileri sunmak durumundadır:
- Bitmiş, tezgâhta işlenmiş son ölçülü teknik resim
- İşlenecek yerlerin ayrıntıları ve ölçüleri (Bu yerleşim noktalarında ileride olacak değişikliklere öncelikle
dikkat edilmelidir)
- Tezgâhta işleme operasyonları ve kısımların görevleri hakkında diğer ilgili bilgiler.
7.2 Dövme teknik resminin hazırlanışı

Dövmeci, dövmenin teknik resmini hazırlayarak onay için (gerektiğinde birlikte görüş oluşturmak tartışmak)
müşteriye sunması önerilmektedir.
Müşteri, ölçülendirilmiş dövmenin teknik resmini kendisi hazırlamak istediği durumlarda bile işlenmiş bitmiş
kısımların teknik resimler ve bununla ilgili diğer bilgilerin dövmeciye sunulmuş olması gereklidir.
7.3 Dövme teknik resmi üzerinde ölçülerin gösterilişi

Madde 5.2.4.4’te atıf yapılan taslak açı yüzeyleri ile ilgili olanlar hariç, bu standarda da gösterilen
toleransların sadece kararlaştırılan dövme teknik resmi üzerinde özellikle belirlenen ölçülere uygulanmasına
dikkat edilmesi gereklidir.
Bu nedenle, dövme teknik resmi üzerinde ölçülerin gösterilme metodu, dövmenin boyutsal kontrolünde
oldukça önemlidir.
Dövme teknik resmi üzerinde gösterilmeyen ölçüler için toleranslar bu standarddan alınamaz, ancak
istendiğinde daha önce kararlaştırılan dövme teknik resmi üzerinde gösterilen ölçüler ve toleranslar temel
alınıp hesaplamayla tayin edilebilir.
7.4 Dövme teknik resimleri üzerinde toleransların gösterilişi

Aksi belirtilmediğinde bütün dövme teknik resimleri “TS-EN 10243-1 toleranslarına uygundur” ibaresini
taşımalıdır.
Özel bir duruma sahip olmayan çap ölçülerinde, aşağıdaki kural uygulanır:
− Çap kalıp çizgisi ile aynı düzlemde bulunduğunda, genişlik ölçüsü olarak kabul edilir.
− Çap kalıp çizgisine dik olduğu durumda, kalınlık ölçüsü olarak kabul edilir.
Dövme teknik resimlerinin doğru algılanması için, EK A’da verildiği gibi çizimin altında toleransların
verilmediğinin takibi önerilmektedir. Örneğin: Örnek 4: Eğri kol.
Sadece istenen ölçülere uygulanabilen toleranslar, ilgili özel ölçülere karşı teknik resim üzerinde
gösterilmelidir.
Ejektör işareti ve çapak toleransları, teknik resim üzerinde özel yerlerde gösterilmelidir.
Müşteri ve dövmeci arasında kararlaştırılan özel toleranslar teknik resim üzerinde açıkça belirtilmeli ve
mümkün oldukça ilgili özel ölçülerle birlikte verilmelidir.
17
EN 10243-1/Şubat 2006
7.5 Dövme teknik resminin önemi

Müşteri tarafından kabul edilmiş dövülen parçanın teknik resmi dövülmüş parçanın muayenesi için geçerli tek
dokümandır. Aynı zamanda bu teknik resim, işlenmeden bırakılacak dövme parçalarının toleransları için
geçerli tek dokümandır.
Çizelge 1 - Şahmerdan ve preste dövmeler -F dövme sınıflı-uzunluk, genişlik, yükseklik, kaçıklık, kalıcı
çapak ve tıraşlanmış yüzey için toleranslar.
18
EN 10243-1/Şubat 2006
Çizelge 2 - Şahmerdan ve preste dövmeler -E dövme sınıflı- uzunluk, genişlik, yükseklik için toleranslar.
19
EN 10243-1/Şubat 2006
Çizelge 3 - Şahmerdan ve preste dövmeler - F sınıfı dövme, kalınlık ve ejektör işaretleri için toleranslar.
20
EN 10243-1/Şubat 2006
Çizelge 4 - Şahmerdan ve preste dövme taslakları- F sınıfı taslak, kalınlık ve boşaltma işaretleri için
toleranslar.
Ölçüler mm’dir.
21
EN 10243-1/Şubat 2006
Çizelge 5 - Şahmerdan ve preste dövmeler doğruluk, düzgünlük ve merkezden merkeze ölçüler için
toleranslar.
Ölçüler mm’dir.
22
EN 10243-1/Şubat 2006
Çizelge 6 - Şahmerdan ve preste dövmeler - İç köşe ve kenar yarıçapları, çapaklar, kesilmiş uçlar için
toleranslar.
23
EN 10243-1/Şubat 2006
Ek A
(Bilgi için)
Uygulama örnekleri
A.O İçerik
Örneklerle ilgili genel notlar
Örnek 1 Dişli
Örnek 2 Krank şaftı
Örnek 3 Kesik aks
Örnek 4 Eğri kol
A.1 Örneklerle ilgili genel notlar

Bu ek, tipik dövülmüş parçalarda ölçü toleranslarının elde edilme yöntemini gösterir. Teknik resimler
üzerindeki tolerans sınıfı ve toleranslar sadece örnekler olup zorunlu, önerilen veya en düşük özellikler
olarak algılanmamalı çünkü uygulamada toleranslar dövme tezgâhının kapasitesine ve de müşteri isteklerine
bağlıdır.
Genel kural olarak, F-sınıfı toleranslar dövme maliyetini azaltır. E-sınıfı toleranslar seçildiğinde dövme
maliyeti daha yüksek olabilir ancak sonradan tezgâhta yapılacak işlemlerin sayısı azaltılabilir.
Örneklerde yer alan referans ölçüler parantezler içinde verilir. Bu ölçüler, bir tolerans verildiğinde aşırı
izahata veya çelişkilere neden olur. Bunlar gerçek dövme ölçülerini kontrol amacıyla kullanılmaz, ancak
dövme boyutları ölçülebilir olmadığı zaman takım imalatı için kullanılır.
Özel toleransları uygulanabilir olduğunda, bu toleranslar örnekte, küçük koyu daire içinde toleransın yanında
gösterilir.
A.2 Örnek 1: Dişli

Malzeme, EN-12083-1’e göre C 35 E’dir.
A.2.1 Genel
Dişli şahmerdanla veya preste dövme ile imal edilir. Boyutsal kesinlik şartları, parçanın F-sınıfı dövme veya
E-sınıfına kesin olarak girebileceğini belirler. Fazla maliyetten kaçınmak için bütün ölçülerin F-sınıfı dövme
grubunda yer alması gereklidir.
A.2.2 Toleransların tayini için gerekli bilgiler:
En büyük çap : 174 mm.

En büyük kalınlık : 52 mm.
En büyük yükseklik : 41 mm.
Dişlinin kütlesi (hesaplanmış) : 5,35 Kg.
Zarflama gövdesinin kütlesi (174 mm çapında, 52 mm.
Uzunluğundaki silindir) (hesaplanmış) : 9,70 Kg.
5.35 / 9.70 = 0.55 teki şekil karmaşıklık faktörü (Madde 4.4) : Grup S2
C 35 E için çelik kategorisi (Kütlece C=%0.40 L Kütlece %0.65 ve
Mn=kütlece %0.80 < kütlece %5) (Madde 4.3) : Grup M1
Kalıp çizgisi: Simetrik kranklı
24
EN 10243-1/Şubat 2006
A.2.3 EN 10243-1’e göre çizelgelerden toleransların tayini.
Müsaade edilen değişmeler

Ölçüler
F-sınıfı dövmede E-sınıfı dövmede
Çap (genişlik) ölçüleri: Çizelge 1: +1,2 Çizelge 2: +1,2

-0,9 -0,6
Yükseklik ölçüleri: Çizelge 1: +1,5 Çizelge 2; +0,9

0,7 -0,5
Kalınlık ölçüleri; Çizelge 3: +1,5 Çizelge 4: +0,9

-0,7 -0,5
Kaçıklık: Çizelge 1: 0,8 Çizelge 2: 0,5
Kalıcı çapak/ pah derinliği Çizelge 1: 1,0 Çizelge 2: 0,6
Örnek 1: Dişli
A.3 Örnek 2: Krank Şaftı

EN 10083-1’e göre, 28 Mn6 malzemesi kullanılır.
A.3.1 Krank şaftı genellikle preste dövülür. Bu örnekteki krank şaftı, makine ile işlenmesi için merkezinden
yerleştirilir ve bu nedenle de bütün uzunluk ölçüleri merkezden başlıyarak gösterilir.
25
EN 10243-1/Şubat 2006
A.3.2 Toleransların tayini için gerekli bilgiler
En büyük uzunluk : 431 mm.

En büyük genişlik : 150 mm.
En büyük kalınlık : 130 mm.
Krank şaftın kütlesi (Hesaplanmış : 18 gr.
Zarflama gövdesinin kütlesi (431 mm uzunluğunda, .
150 mm. genişliğinde ve 130 mm. yüksekliğinde
dikdörtgen blok) 66 Kg
18/66=0.273 teki şekil karmaşıklığı faktörü (Madde 4.4) : Grup S3
28 Mn6 için çelik kategorisi (Kütlece C= %0.28 < kütlece %0.65 ve

Kütlece Mn= %1.5 < kütlece<%5) (Madde 4.3): Grup M1
Kalıp çizgisi: Doğru.
A.3.3 EN 10243-1’e göre çizelgelerden toleransların tayini

Ölçüler
Uzunluk ölçüleri: Çizelge 1: +3,3 Çizelge 2: +2,1

-1,7 -1,1
Genişlik/ çap ölçüleri: Çizelge 1: +2,4 Çizelge 2; +1,5

-1,2 -0,7
Yükseklik ölçüleri: Çizelge 1: +2,1 Çizelge 2: +1,3

-1,1 -0,7
Kalınlık / çap ölçüleri; Çizelge 3: +2,7 Çizelge 4: +1,7

-1,3 -0,8
Kalıcı çapak/ pah derinliği: Çizelge 1: 1,4 Çizelge 2: 0,8

Doğruluk ve düzgünlük: Çizelge 5: 1,4 Çizelge 5: 0,9
En büyük uzunluk ölçü toleransları, özel duruma sahip olmaları nedeniyle diğer bütün uzunluk ölçüleri için
büyük olacağından diğer ölçülere uygulanmaz. Bu nedenle, her uzunluk ölçüsü için toleranslar E-sınıfı
dövme için Çizelge 2’de verilen ve anma ölçüsüne denk gelen aralıktan ayrı ayrı tayin edilir.
Normalde, genişlik yönünde bulunan ve aynı zamanda merkez uzaklıklarına da uygulanabilen toplam
genişlik toleransları 48 mm’lik merkez uzaklığı için çok büyük olmalarından dolayı bu toleranslar, E-sınıfı
dövme için verilen çizelge 5’den elde edilir. (± 0.25 mm.)
A.3.4 Dövme teknik resmi üzerinde toleransların verilişi

Uzunluk ölçüleri ve merkez uzaklığı toleransları bu ölçüler için karşı doğrudan verilir. İç ölçüler için müsade
edilen en yüksek ve en küçük değişim değerleri birbirleriyle değiştirilir. Diğer bütün toleranslar, dövme teknik
resmi üzerinde, çizelgenin ilgili sütunları içinden verilir.
26
EN 10243-1/Şubat 2006
Örnek 2: Krank şaftı
A.4 Örnek 3 : Kısa aks (stub axle)

Malzeme, EN 10083-1’e 42 CrMo4 dür.
A.4.1 Genel
Kısa aks, genellikle çekiçle veya preslerde dövülür. Uzun saplı (shank) durumda, toplam kalınlığı çok büyük
olup F-sınıfı dövme kullanıldığında, kalınlık ölçüleri için büyük toleranslar elde edilmelidir. Dolayısıyla bu
durumda, kalınlık ölçüleri için özel toleranslar belirlenir.
En büyük uzunluk : 353 mm.

En büyük genişlik : 256 mm.
En büyük kalınlık (hesaplanmış) : 366 mm.
Kısa şaftın kütlesi (Hesaplanmış) : 39 gr.
Zarflama gövdesinin kütlesi (256 mm genişliğinde 260 Kg.
353 mm. uzunluğunda ve 366 mm. yüksekliğinde ki
Dikdörtgen blok)
39/260 = 0.15 teki şekil karmaşıklıK faktörü (Madde 4.4) : Grup S4
42 CrMo4 için çelik kategorisi (Kütlece C= %0.45< kütlece %0.65 ve

toplam MnCrMo=Kütlece %2.4 < kütlece %5) (Madde 4.3) Grup M1
Kalıp çizgisi : Asımetrik krank
27
EN 10243-1/Şubat 2006

Ölçüler

-1,9 -1,2

-1,9 -1,9

-1,9 -1,2

-2,3 -1,5

A.4.4 Dövme taslağı teknik resmi üzerinde toleransların verilişi

Yukarıda tayin edilen bütün kararlaştırılmış toleranslar dövme taslağı teknik resmi üzerinde çizelgenin ilgili
sütunlarından verilir. Yükseklik ve kalınlık için özel toleranslar belirlenmiş olduğundan sonraki kontrolleri
basitleştirmek amacıyla bu özel toleranslara yükseklik ve kalınlık ölçü sutunlarına atıf yapılması önerilir. Bu
özel duruma, bütün yükseklik ve kalınlık ölçüleri dahil edilmiştir.
28
EN 10243-1/Şubat 2006
Örnek 3: Kısa aks
Bu durumda, özel toleranslar kararlaştırılır.
A.5 Örnek 4- Eğri kol

Malzeme EN 10083-2’ye göre C45 dir.
A.5.1 Genel
Eğri kol çekiçle veya preslerde dövülür. Boyutsal doğruluğa olan talepler oldukça hassas olduğundan,
istisnai olarak, E-sınıfı dövme toleransların bütün boyutlar için benimsenmesi gereklidir. Fonksiyonel yüzeyler
ihtiva eden kalınlık ölçüleri için istenen boyutsal doğruluk standardı sadece ilave işlemlerle (soğuk ölçüye
getirme) sağlanabilir. Merkez uzaklıkları için çizelge 5’den E-sınıfı toleranslar uygulanır. Boyutsal toleranslara
ilave olarak bu toleransların tam kullanımını sınırlayan ayrıca bir ağırlık toleransı da vardır.
En büyük uzunluk (67.7 mm.+0.5x20.5 mm’den hesaplanmış) : 77.95 mm.

En büyük genişlik (20.1 mm+30.6 mm’den hesaplanmış) : 50.7 mm.
En büyük yükseklik (8.5 mm+0.5x20.5 mm’den hesaplanmış) : 18.75 mm.
En büyük kalınlık : 23.0mm.
Eğri kolun kütlesi (hesaplanmış : 0.200 Kg.
Zarflama gövdesinin kütlesi (77.95 mm uzunluğunda, 50.77 mm.

genişliğinde ve 18.75 mm. yüksekliğindeki dikdörtgen blok) : 0.861 Kg.
(Hesaplanmış)
0.200 / 0.861 = 0.232 deki şekil karmaşıklık faktörü (Madde 4.4) : Grup S3
C45 için çelik kategorisi (Kütlece C= %0.45 < kütlece %0.65’e toplam
MnCrMoNi = Kütlece %1.43 < kütlece %5 (Madde 4.3) ) : Grup M1
Kalıp çizgisi: Asimetrik Kraklı.
29
EN 10243-1/Şubat 2006
Müsaade edilen değişiklikler (mm)

Ölçüler
-0,5 -0,3

-0,5 -0,3

-0,5 -0,3

-0,5 -0,3

A.5.4 Dövme teknik resmi üzerinde toleransların verilişi

Merkez uzaklık toleransları hariç, çizelgelerden tayin edilen diğer bütün toleranslar dövme teknik resmi
üzerinde çizelgede verilir. Çizelge 5’den elde edilen merkez uzaklık ve kararlaştırılan özel toleranslar teknik
resim üzerinde ilgili ölçü için verilir. Özel toleranslar olarak belirlenen dar toleranslar imalatta * ve ''
ölçülendirilmiş boyutlar'' gibi ilave işlemler ihtiva eder.
30
EN 10243-1/Şubat 2006
Örnek 4: Eğri kol
(a)= Uzunluk ölçüleri,

(b)= Genişlik ölçüleri,
(c)= Yükseklik ölçüleri,
(d)= Kalınlık ölçüleri.
Bu durumda soğuk ölçülendirmeyle özel toleranslara erişilir.
31

TS 4381-1 en 10243-1 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

TS 4381-1 en 10243-1 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

f

ÇELİK KALIP DÖVMELER – BOYUT TOLERANSLARI –

Steel die forgings – Tolerances on dimensions – Part 1: Drop

TÜRK STANDARDLARI ENSTİTÜSÜ

Kalite Sistem Belgesi

Türk Standardlarına Uygunluk Markası (TSE Markası)

Standardlar ve standardizasyon konusunda daha geniş bilgi Enstitümüzden sağlanabilir.

TÜRK STANDARDLARININ YAYIN HAKLARI SAKLIDIR.

− Bu standardın daha önce yayımlanmış bulunan baskıları geçersizdir.

Çelik kalıp dövmeler – Boyut toleransları – Bölüm 1: Şahmerdan ve

Bu standard, yatay dövme makinaları ile şişirilen dövmelere uygulanmaz ( TS EN 10243 – 2 ).

2 Atıf yapılan standard ve/veya dokümanlar

4 Toleransların tayininde istenen bilgiler

4.1 Dövme kütlesi

4.2 Kalıp çizgisinin şekli

- Doğru veya simetrik olarak krank tipli,

Şekil 1 - Kalıp çizgileri

4.3 Kullanılan çeliğin kategorisi

4.4 Şekil karmaşıklık faktörü

Şekil 2 - Dairesel dövmelerin zarflama şekilleri

Şekil 3 - Dairesel olmayan dövmenin zarflama şekilleri

S4: 0.16’ya kadar ve 0.16 dahil.

Şekil 4 - Şekil karmaşıklık faktörünün tayininde istisnai durum.

4.5 Boyut tipleri

Dövme Yönü Kalıp Çizgisi

Şekil 5 - Boyutların tipleri ve kalıp çizgisi arasındaki ilişki.

5.1 Kategorilerin kapsamı

5.1.1 Toleransların ilk grubu (Çizelge 1 ve Çizelge 2)

5.1.2 Toleransların ikinci grubu (Çizelge 3 ve Çizelge 4)

5.1.3 Toleransların üçüncü grubu (Çizelge 5)

5.1.4 Toleransların diğer kategorileri

5.2 Kategorilerin tanımı

5.2.1 Toleransların ilk grubu (Çizelge 1 ve Çizelge 2)

5.2.1.1 Uzunluk, genişlik ve yükseklik toleransları (Şekil 6)

l = Kalıptaki uzunluk ölçüleri,

Şekil 6 - Ölçülerin tipleri

Uzunluk, genişlik ve yükseklik toleransları aşağıdakileri içerir:

Şekil 7 - Dış yüzeyler arasındaki uzunluk ve genişlik ölçüleri.

Şekil 8 - İç yüzeyler arasındaki uzunluk ve genişlik ölçüleri.

Şekil 9 - Merkezden bir yüzeye uzunluk ve genişlik ölçüleri

5.2.1.2 Kaçıklık toleransları

5.2.1.3.Kalıcı çapak (ve tıraşlanmış yüzey) toleransları

Şekil 11 - Kalıcı çapak Şekil 12 - Tıraşlanmış yüzey

5.2.1.4 Delerek açılan delik toleransları (pierced hole tolerances)

5.2.2 İkinci grup toleranslar

5.2.2.1 Kalınlık toleransları (Şekil 6)

İSTİSNAİ DURUM: Dövme flanşlarının aşağıdaki gibi olduğu durumlarda:

Şekil 13 - Göbekli flanşlarda kalınlık toleranslarının uygulanışı.

5.2.2.2 Kalıp itici iz toleransları

5.2.3 Üçüncü grup toleranslar (Çizelge 5)

5.2.3.1 Doğruluk ve düzlük toleransları

Şekil 14 - Doğruluk toleranslarının uygulanışı

Doğruluk ve düzlük toleransları diğer toleranslardan bağımsız ve onlara ek olarak uygulanır.

5.2.3.2 Merkezden merkeze ölçü toleranslar

Şekil 15 - Merkezden merkeze toleransları uygulandığı ölçüler.

Şekil 16 - Merkezden merkeze toleransların uygulanmadığı ölçüler (görüşülenler hariç)

Merkezden merkeze toleranslar diğer toleranslardan bağımsız ve onlara ek olarak uygulanır.

5.2.4 Toleransların diğer kategorileri

Şekil 17 - İç köşe ve kenar yarıçapları.

5.2.4.2 Çapak toleransları (Çizelge 6)

5.2.4.3 Yüzey toleransları

5.2.4.4 Taslak açı yüzeylerindeki toleranslar

5.2.4.5 Derin delikler için merkez kaçıklığı toleransları