KİM-117 TEMEL KİMYA

Prof. Dr. Zeliha HAYVALI

Ankara Üniversitesi
Kimya Bölümü

Bu slaytlarda anlatılanlar sadece özet olup ayrıntılı bilgiler ve örnek

çözümleri derste verilecektir.
BÖLÜM 6

KİMYASAL BAĞLAR
Molekül İçi
1. İyonik Bağ
2. Kovalent Bağ
i. Apolar Kovalent Bağ
ii. Polar Kovalent Bağ
iii. Koordine Kovalent Bağ
3. Metalik Bağ
Moleküller Arası (Van der Waals)
1. Hidrojen Bağları
2. İyon-Dipol Kuvvetleri
3. Dipol-Dipol Kuvvetleri
4. Dipol-İndüklenmiş Dipol
5. London Kuvvetleri
3
 İYONİK BAĞ (ELEKTROVALENT BAĞ)
1. İyonik Bağlar: Bir atomun değerlik tabakasından bir veya birkaç
elektronun, diğer atomun değerlik tabakasına geçmesi ile oluşur.
Elektron kaybeden atom pozitif iyon (katyon) ve elektron alan atom
negatif iyon (anyon) haline geçer.
- Sodyum elektron kaybeder ve Na+ iyonu oluşur

- Klor elektron kazanır ve Cl- iyonu oluşur

- Böylelikle Na+ Ne,

- Cl- ise Ar elektron konfigürasyonuna ulaşmış olur.
 İyonik Bağ (Örnekler)

Na+ + Na+ + O-2 → Na2O

Ca+2 + F- + F- → CaF2
Mg+2 + S-2 → MgS
Al+3 + Al+3 + O-2 + O-2 + O-2 → Al2O3

Metallerin iyonlaşma enerjileri düşüktür ve kolay elektron verirler.

Ametallerin ise elektron ilgileri büyüktür ve kolaylıkla elektron alırlar.

Bu nedenle metaller ve ametaller arasındaki bileşiklerin çoğu iyoniktir.

 2. Kovalent Bağ
Kovalent bağ; bir elektron çiftinin atomlar arasında ortaklaşa
kullanılması ile oluşur.
H .. H

Bağlayıcı kuvvet, ortaklaşa kullanılan elektronlar ile pozitif atom

çekirdekleri arasındaki çekme kuvvetinden kaynaklanır.

Apolar Kovalent Bağ: Aynı tür atomlar arasındaki bağdır.

Η. + Η. → Η−Η = Η2

Apolar kovalent bağ olması için: lXa-Xbl = 0 olmalıdır

Polar Kovalent Bağ: Elektronegatiflikleri farklı atomlar arasındaki

bağdır.
H .. F

Polar kovalent bağ olması için: lXa-Xbl = 0 olmalıdır

Koordine Kovalent Bağ: Kovalent bağı oluşturan elementlerin her
ikiside aynı atom tarafından sağlanmışsa oluşan bağdır.

F H F H

F B + N H F B N H

F H F H

Koordine kovalent bağ

Oktet Kuralı

Kovalent bir molekülü oluşturan atomların etrafında sekiz elektron

bulununcaya kadar elektronlarını ortaklaşa kullanmasıdır.

Sadece hidrojen için bu dublet kuralı olarak ifade edilir.

3. Metalik Bağ: Metallerdeki negatif elektron denizi ile pozitif
çekirdekler arasında oluşan ve oluşan bu elektrostatik çekme kuvvetleri
metallerin bir arada kalmalarını sağlar.
Bu bağda kovalent ve iyonik bağlardaki gibi merkezi bir bağ söz konusu
değildir.
Bu etkileşimde elektronlar metalin kristal yapısı boyunca yer
değiştirirler.
Kurallar:
Lewis Formülleri
1. Molekülün toplam değerlik elektron sayısı hesaplanır.

2. Molekülün en basit tek bağlı iskelet yapısı yazılır.

3. Genellikle, molekülde en elektropozitif atom, merkez atomu olarak

seçilir.

4. İskelet yapısında tek bağı oluşturan elektronlar toplam değerlik

elektron sayısından çıkarılır. Geri kalan değerlik elektronları
atomların etrafına elektron çifti olarak yerleştirilir.

5. Toplam değerlik elektronları eksik ise, tek bağ yerine ikili veya
üçlü bağlar yazılır.

6. Toplam değerlik elektronları fazla ise, merkez atomun etrafına

yerleştirilir.
KKarbon
arbon Dioksit ((CO
Dioksit CO2))
2

Değerlik elektronları : 4 + 2 x 6 = 16 e−

O C O 4 elektron kullanılır geriye 12 elektron kalır.

O C O C atomu mutlaka okteti sağlamak zorundadır.

C ve O atomları arasına çift bağlar konarak,

O C O C atomunun okteti sağlanır.
 REZONANS
Molekül veya iyon yapılarının hem oktet kuralını sağlayan ve hem de
denel sonuçlara uygun birden fazla Lewis formülü ile gösterilebilmesi
özelliğine rezonans denir.
Rezonanas yapılarını göstermek için çift yönlü ok kullanılır.

O N O O N O O N O
 Formal Yük
Formal yük: bağlarda elektron çiftlerinin atomlar tarafından nasıl
paylaşıldığını belirtir.

Formal yük bulunurken bağ elektronlarının atomlar tarafından eşit

paylaşıldığı, yani bağın polarlığı göz önüne alınmadan bağın her
elektronunun bir atoma ait olduğu kabul edilir.

Formal yük hesabı en doğru Lewis formulünün bulunmasını sağlar.

Formal Yük=Değerlik Elektronları Sayısı (Grup numarası)– [Bağ yapmamış

yani ortaklanmamış elektron sayısı+ Kovalent bağların sayısı]

Bu formülü kısaca aşağıdaki şekilde de ifade etmek mümkündür.

Formal Yük = Grup Numarası-Bağ sayısı-Ortaklanmamış Elektron Sayısı

Molekül yapısının doğruluğuna karar verirken şunlara dikkat etmeliyiz;

*Mutlak değer olarak toplamda en düşük formal yüke sahip olan yapı en
olası yapıdır.

*Elektronegativitesi yüksek olan atomların formal yüklerinin düşük,

elektronegativitesi daha düşük atomların ise formal yüklerinin daha
yüksek olması gerekir.

* Moleküldeki aynı atomların aynı formal yüke sahip olmalarına dikkat

edilir.
 Diazot monoksit (N2O)

.. .. .. ..
:N N O: :N N O : :N N O:
.. ..
N: 5-(4+2)=-1 N: 5-(2+3)=0 N: 5-(6+1)=-2
N: 5-(0+4)=+1 N: 5-(0+4)=+1 N: 5-(0+4)=+1
O: 6-(4+2)=0 O: 6-(6+1)=-1 O: 6-(2+3)=+1

Son yapı kabul edilemez. Oksijen daha elektronegatif olduğu halde N’un
formal yükü daha düşüktür. İkinci yapı verilen kurallara göre daha
olasıdır. Çünkü oksijen daha elektronegatiftir ve formal yükü daha
düşük olmalıdır.
 Örnek: CO2 molekülünün formal yükünü hesaplayarak en geçerli Lewis nokta
gösterimini öneriniz. (Atom numarası: C;6, O;8)

Öncelikle tahmin edilen Lewis nokta yapıları yazılır. Daha sonra bu Lewis
yapılarının her biri için formal yükler hesaplanır. Yukarıda verilen kurallara
uyan yapı, en uygun yapı olarak belirlenir.

.. .. 2 .. 1 .. 2 .. ..
..O:
2 2
:O
1
O
.. C O
.. : ..O
1
C O: C ..O
1
O C
..
C :4-4-0 = 0
O : 6 - 1 - 6 = −1
1
1
O : 6 - 3 - 2 = +1
1
O:6-2-4 = 0
1
O:6-2-4 = 0
C:4−4−0 = 0 C:4−4−0 = 0
2
O : 6 - 4 - 0 = +2
2
O:6-2-4 = 0 C : 4 − 2 − 4 = −2
2
O : 6 - 3 - 2 = +1 2
O : 6 - 1 - 6 = −1

I. yapı yukarıda verilen kurallara uyarken, II., III. ve IV. yapılar

uymamaktadır. Bu nedenle en olası Lewis nokta yapısı I numaralı yapıdır.
 BAĞIN POLARLIĞI, DİPOL MOMENT

Bağlarda, genellikle elektronlar daha elektronegatif atom tarafından daha

kuvvetle çekilirler ve bağdaki elektron yoğunluğu atomlardan biri tarafına
kayar (kismi negatif) ve diğer atom biraz pozitif yük (kısmi pozitif)
kazanır.

Bu özellik bağın kısmi iyonik karakteri veya bağın polarlığı olarak

tanımlanır.

Kısmi pozitif ve negatif yükler δ+ ve δ- ile gösterilir.

Polar kovalent bağları içeren moleküller, polar moleküller ve apolar

kovalent bağları içeren moleküller apolar moleküller olarak adlandırılır.
Bir kovalent bağla bağlı atomların elektronegatiflikleri ne kadar farklıysa
bağ o kadar polardır ve atomlar üzerindeki kısmi yükler o kadar fazladır.

1.|XA-XB| = 0 ise Apolar kovalent bağ

2.|XA-XB| > 1,7 ise İyonik bağ
3.|XA-XB| < 1,7 ise polar kovalent bağ

A-B bağında |XA-XB| > 1,7 ise bağın kısmi iyonik karekterinin daha fazla
olduğu söylenir.
Polar bir bağın, bir bağ dipol momenti (bağ momenti) vardır. Yani bağ
kutupludur.

Bir bağın dipol momenti (µ):

µ = qd

İki atomlu moleküller polar ise dipol momentlerinin sıfırdan farklıdır.

Apolar kovalent ise dipol momentleri sıfırdır.

Bağın gözlenen (ölçülen) dipol momentinin, hesaplanan dipol momentine

oranı, bağın kısmi iyonik karakterini bulmamızı sağlar.
Bağ dipol momenti bir vektör olduğuna göre, çok atomlu moleküller için
molekül dipol momenti, bağ momentlerinin vektörel toplamına eşittir.

H-H Br-Br NΞN

µ= 0 D µ= 0 D µ= 0 D
KİMYASAL BAĞLANMA KURAMLARI

DEĞERLİK BAĞI KURAMI

Değerlik bağı kuramı, iki atomun bağ oluşturmak üzere bir araya
geldiği zaman uygun simetrideki atom orbitallerinin üstüste
çakıştığını ve spinleri zıt bir çift elektronun bu yörüngeleri
doldurarak bir kovalent bağ oluşturduğunu kabul eder.

Hibritleşme: Atom orbitallerinin karışıp kaynaşarak yeni melez

orbitaller oluşturmasıdır.
 Hibritleşme Türleri
Koordinasyon Geometrik açılar
Hibritleşme yapı
sayısı
2 sp Çizgisel 180º
3 sp2 Üçgen düzlem 120º

4 sp3 Tetrahedral 109.5º

kare
4 dsp2 90º
düzlem
dsp3,sp3d Trigonal
5 90º ve 120º
bipiramit

6 d2sp3, sp3d2 Oktahedral 90º

 DEĞERLİK TABAKASI ELEKTRON ÇİFTLERİ İTMESİ KURAMI
VE MOLEKÜL ŞEKİLLERİ

Değerlik tabakası elektron çiftleri itmesi (Valence Shell Electron Pair

Repulsion) yani VSEPR kuramı molekül şekillerinin daha kolay
bulmamızı sağlar.
Bu kuramda, hibritleşme türünün bilinmesine gerek yoktur ve
moleküllerin Lewis formülleri yazılarak molekül şekilleri bulunabilir.

VSEPR Kurama göre; moleküllerde elektron çiftlerinin aralarında

çekme en az olacak şekilde düzenlenir ve değerlik tabakası elektron
çiftlerinin sayısına bağlı olarak molekül şekilleri ve geometrileri
belirlenir.
 AXmEn

Merkezdeki atom “A”

Bağlanan ligantlar “X”
Ortaklanmamış elektron çiftleri “E”
m+n toplamı merkez atom etrafındaki konum sayısını

AX2 yapısı

Cl
H Be Cl

180 0
.
Çizgisel geometri
 AX3 ve AX2E yapısı

F
Üçgen düzlem
B

F 1200 F

AX4, AX3E ve AX2E2 yapısı

N O
C
H
H H
H 0 1070 H
109.5 H H 104.5
0
H

Metan Amonyak Su
Tetrahedral pramidal V şekli
 AX5, AX4E, AX3E2 ve AX2E3 yapısı

Cl F F

Cl F
Cl P F Cl
1200 S
Cl F
90 0
Cl
F F

AX5 AX4E AX3E2

Üçgen çift pramit Bozulmuş üçgen çift pramit T-şekli

I 1200
AX2E3
Çizgisel

I
 AX6, AX5E ve AX4E2 yapısı

F F F F
F F
0
I 81.9
S 90 0 Xe
F F
F F F F
F F

AX6 AX5E AX4E2

Oktahedral Kare pramit Kare düzlem
 MOLEKÜL YÖRÜNGELERİ KURAMI
MOLEKÜL ORBİTALLERİ

1. Bağ Orbitalleri

2. Antibağ (Karşıbağ)
Orbitalleri

3. Bağ Yapmayan
Orbitaller
 H2 nin MO diyagramı
H: 1s1
H H2 H

σ *u
Enerji

1s 1s

σg

Bağ MO deki elektron sayısı – Karşıbağ MO elektron sayısı

Bağ derecesi =
2

H2 için Bağ Derecesi = ( 2 – 0) / 2 = 1

DİĞER BAĞLAR, MOLEKÜLLER ARASI ETKİLEŞİMLER
Molekül içi etkileşimler yani iyonik ve kovalent bağ çok güçlü olduğu halde
moleküller arası etkileşimler oldukça zayıftır.

Moleküller arası çekim kuvvetleri, bir maddenin gaz, sıvı veya katı halde
oluşunu belirlediği gibi kimyasal reaksiyonlarda da önemli rol oynarlar.

*Dipol-dipol kuvvetleri
*Hidrojen bağları
 Dipol-dipol kuvvetleri

•Dipol-dipol kuvvetleri: Polar bir moleküldeki kısmi pozitif yüklü bölgesi ile diğer
molekülün kısmi negatif yüklü bölgesini elektrostatik çekim kuvveti ile çekmesi
sonucu ortaya çıkan kuvvette denir.

•Bu kuvvetler iyonik veya kovalent bağ ile karşılaştırıldığında oldukça zayıftır.
•
•Ortamdaki moleküllerin polarlığının artması ve moleküllerin birbirlerine
yakınlaşması dipol-dipol etkileşimin kuvvetinin artmasına neden olur.

* Etilalkol ve suyun her oranda birbiri ile karışması bu kuvvetler sayesinde

gerçekleşir.

+δ −δ
−δ +δ

--
----

--
----

−δ +δ -- −δ +δ +δ −δ +δ
+δ −δ −δ

Antiparalel etkileşim Baş-son etkileşimi Baş-son-antiparalel

LONDON KUVVETLERİ (DİSPERSİYON KUVVETLERİ)

Dispersion kuvvetleri apolar moleküller arasında oluşur.

Apolar moleküllerin kaynama noktaları çok düşüktür ve moleküller arası

etkileşmeler dipol-dipol kuvvetlerinden daha zayıftır.

London kuvvetleri bir atom veya molekülde elektronların serbest hareketleri

sonucu ortaya çıkar.

Geçici dipoller arasındaki çekme güçlü olmakla beraber oluşma süreleri kısa
olduğu için London kuvvetleri moleküller arası en zayıf etkileşmelerdir.
 London kuvvetleri, apolar moleküller arasındaki çekme kuvvetidir fakat
polar moleküller arasında da diğer kuvvetlere (dipol-dipol ve hidrojen
bağı) ek olarak London kuvvetleri bulunur.

O2, N2 ve F2 gibi bütün apolar moleküller ve hatta tek atomlu asal

gazlar dahi sıvılaştırılabilirler.

Molekül kütlesi arttıkça molekül daha fazla kutuplanabilir.

Dolayısı ile molekül kütlesi arttıkça Londan kuvvetleri artar.
 HİDROJEN BAĞI

H atomu elektronegativitesi yüksek bir atomla (F,O veya N) kovalent bağ

ile bağlandığında, bağ elektronları elektronegativitesi büyük olan atom
tarafından çekilir. Böylece bir kutuplaşma meydana gelir. Elektronsuz
kalan ve kısmi pozitif yüklü olan hidrojen, elektronegativitesi yüksek
komşu atom ile elektrostatik etkileşime girerek bir tür köprü atom haline
gelir. İşte bu hidrojen, hidrojen bağı yapmıştır.
Bir molekülde kısmen pozitif yüklü H atomu ile başka bir moleküldeki
kısmen negatif yüklü elektronegatif atom (N, O veya F) arasındaki
çekim kuvvetine hidrojen bağı denir.

Bu bağ kovalent bağa göre daha uzun ve zayıf bir bağdır.

Hidrojen bağı kovalent bağa göre daha uzun olduğu için ----- ile
gösterilir.

96 pm
176 pm
H
..
O H ........ O H
..

..

..
H
Hidrojen bağı moleküller arası çekim kuvvetlerinden (van der Waals,
dipol-dipol etkileşim) daha kuvvetlidir. Fakat iyonik ve kovalent
bağdan daha güçsüzdür.

Hidrojen bağları maddelerin kaynama noktalarının artmasına neden

olur. Örneğin su dipol-dipol ve London kuvvetlerinin yanında hidrojen
bağı yapmamış olsaydı kaynama noktası -80ºC civarında ve gaz
olurdu. Su moleküllerinin hidrojen bağı yapması neticesinde sıvıdır ve
kaynama noktası 100ºC’dır.