STAE 2033

SAINS TANIH SEKITARAN

Prof. Madya Dr. Zulfahmi Ali Rahman

Program Sains Sekitaran
zarah1970@ukm.edu.my
Objektif

Sewajarnya pelajar akan berupaya:

• Mengetahui faktor-faktor pembentukan tanih
• Menerangkan cirian sesuatu tanih
• Menjelaskan proses-proses pembetukan tanih
Kenapa Tanih Penting?
 Kepentingan Tanih…
o Tanih mencorak sejarah ketamadunan
manusia…
o Tanih adalah kehidupan-merupakan lapisan
sokongan terluar planet bumi
o Tanih adalah medium pertumbuhan
o Tanih membina sistem tiga fasa…
o Tanih untuk tapak aktiviti pertanian
o Selain pertanian, turut menggunakan tanih
(kuari, perlombongan, rekreasi…)
 Tamadun & Manusia
• Tamadun Mesopotamia (3300-2500 SM) – Sg. Tigris & Euphrates, “Land
between the River”
• Tamadun Mesir (sekitar 3100 SM), kehadiran sedimen yang subur
akibat banjir yang berlaku di Sungai Nil setiap tahun
• Ketidakcekapan pengurusan/penggunaan tanih/kesuburan  migrasi
keluar ke kawasan baru
• Akibat peningkatan populasi  persaingan ruang dan makanan!
• Kesulitan mengusahakan/membangunkan tanah marginal/pinggiran
• Lembangan Sungai Amazon - mengundang masalah alam sekitar yang kritikal jika
dibangunkan untuk pertanian
• Tanah paya yang terendam
• Tanah beris yang kurang subur

• Tanih, sumber tidak diperbaharui dalam jangkamasa yang pendek.

 Lapisan Sokongan Kehidupan
• Tanih - lapisan sangat nipis & fragil (“rapuh”) life-supporting material.
• Bumi – teras, mantel dan kerak; diliputi atmosfera.
• Majoriti kerak dilapisi oleh laut: Bahagian benua, kerak lebih tebal,
terdapat dua jenis kerak bumi yang berbeza ketumpatan; SIAL(benua) vs
SIMA(lautan)
• Pembentukan tanih melibatkan bahagian yang kecil daripada lapisan
kerak.
• Interaksi atmosfera, kerak dan tanihmenyediakan sumber yang
diperlukan oleh tumbuhan dan haiwan

• Hidupan perlu suhu, O2, H2O, C & nutrient

lain untuk sokongan hidup.

• Semua berinteraksi dalam medium tanih 

dalam bentuk kitar yang sentiasa wujud
tetapi dalam bentuk bebeza (eg. Carbon
Cycle)
 Medium Pertumbuhan Pokok
• Tanih berfungsi sebagai perantara
“Kitaran Sumber” yang perlu bagi
pertumbuhan.

• Setiap tumbuhan bergantung

kepada tanih bagi 4 keperluan
asas: medium, air, nutrien & O2
utk akar.
 Sistem 3 Fasa
Terdiri butiran (pepejal).
Ruang antara butiran  rongga (gas dan/atau air).
Susunan butiran & ruang  matrik; meliputi 3
fasa (pepejal, air dan gas).

Tanah ideal:
50% pepejal (45% mineral & 5% organik),
25% air
25% gas.

Nisbah gas/air tanih bergantung cuaca/iklim.

Faktor musim lembap/kering

Hujan berterusan  gas akan diganti

sepenuhnya oleh air dalam tanih ~ proses
penepuan
 Tanah & Pertanian
Tanih sebagai medium aktiviti pertanian untuk
makanan, fiber dan perhiasan.

Setiap pertanian melibatkan pengurusan

tanah yang berbeza.

Keperluan air, baja dan tempoh matang

tertentu bagi jenis tanaman

Pertanian bersepadu dan bergilir/musim –

optimum ruang & hasil tuaian
 Kegunaan Bukan Pertanian
Keperluan lain melibatkan penyediaan infrastruktur.
Misalnya: tujuan rekreasi, pendasaran struktur binaan dan tapak
pelupusan
Apa itu Tanah…?
Takrifan Tanih
Takrifan boleh jadi pelbagai….berdasarkan kamus Taksonomi Tanih
Bahan (jisim) semulajadi yang wujud dipermukaan tanah yang
dicirikan oleh satu atau kedua-dua sifat:
• Horizon or berlapis-lapis, atau,
• Mampu menampung tumbuhan berakar dalam persekitaran
semulajadi…
– Had atas dibatasi oleh udara atau kawasan berair cetek
– Had bawah dibatasi oleh batuan dasar atau aktiviti biologi

Websters definition:
• Upper layer of the earth that maybe dug or plowed in which
plants grow
• Unconsolidated material of earth’s surface
Komposisi Tanih
• Batuan terluluhawa ~ butiran/mineral (utama)
• Air (20-30%)
• Udara (20-30%)
• Bahan organik (5%)

• Organik ~ berasal daripada organisma hidup

• Bahan organik tanih dihasilkan daripada
sisa/reputan tumbuhan, haiwan dan organisma
hidupan lain
Jenny (1941) mentakrifkan
tanih sebagai…
A natural body of the earth’s surface having properties
due to the integrated effect of climate and living matter
(plant and animal) acting upon parent materials, as
conditioned by slope (relief), over periods of time”.

Soil is the thin layer of material covering the earth’s surface

and is formed from the weathering of rocks. It is made up
mainly of mineral particles, organic materials, air, water
and living organisms—all of which interact slowly yet
constantly.
Luluhawa Batuan & Tanih…

Soil is the thin layer of material covering the earth’s surface

and is formed from the weathering of rocks. It is made up
mainly of mineral particles, organic materials, air, water and
living organisms—all of which interact slowly yet constantly.
Profil & Cirian Umum
Tanih
PERLAPISAN TANIH
S – Tanih (USDA): formation, classification, interpretation
SG – Geologi permukaan (USGS): soft regolith above bedrock
BR – Geologi batuan induk: type of rocks, formation, age.
Soil horizons are labelled with BLUE and have
different coding systems

(Soil)
Simbol khas utk
Profil tanah

(Surface Geology)

(Bedrock)
Lapisan tanah
Contoh Profil Tanih…Siri
Tanih vs. Warna…

Granit

Batu pasir/lumpur

Basalt
WARNA TANIH
Faktor yang mengawal:
• Kandungan bahan organik
• Kehadiran besi
• Keadaan saliran
Saliran:
• Bebas; pengudaraan baik (aerobik, high O2)  coklat
• Buruk; dikenali glei, terbentuk dalam keadaan anaerobik 
kelabu/kelabu kebiruan
• Akibat kenaikan aras air tanah  pembentukan kerak besi
(mottled) Kerak besi – warna karat akibat tinggi oksida Fe

Akibat proses oksidasi-penurunan

Fe berubah:
• Aerobik(oksidasi): Fecoklat
• Anaerobik(penurunan): Fekelabu
Tanih Organik (O)
Tanah Organik dicirikan oleh:
• Kandungan organik yang tinggi & berbau (H2S)
• Kelabu, hitam, cokelat
• Ketumpatan & kekuatan yang rendah
• Pengecutan yang tinggi
• Kandungan air yang tinggi
Warna tanah O
Tanih Organik (O)
Ketumpatan Pukal

Komposisi tanah O
(USDA)

Dikenali tanah bermasalah dari aspek kejuruteraan

• Keupayaan pengecutan yang tinggi
• Rendah nilai kekuatan mampatan
• Kandungan air yang tinggi
Tanih Organik (O)
Tanah Glei (stop)
• Kawasan saliran buruk; tanih sentiasa tepu/terendam
(waterlogged)
• O2 digunakan oleh mikrob anaerob semasa mengurai bahan
organik tanih.
• Besi alami penurunan (anearobik; kurang O2): Ferik (Fe3+)  Ferus
(Fe2+), larut dalam air tanih.
• Pengeluaran Fe tanih  tanih jadi kelabu/kebiruan
Kerak Besi (Mottled)
• Tanih yang mengalami penepuan akibat kenaikan air bawah
tanah
• Disebabkan oleh pengoksidaan (sekitaran aerobik); apabila tanih
terdedah kepada O2
• O2 bertindakbalas dgn saki baki Fe tanih karat besi
Pembentukan Tanih
Bagaimana Tanih Terbentuk?
Tanih terbentuk daripada pelemahan batuan oleh luluhawa dan
pencampuran bahan lain di permukaan.
Apabila batuan terdedah kepada udara dan/atau air  proses
pembentukan tanih bermula. Rekahan merupakan laluan awal kepada
proses luluhawa.
FAKTOR PEMBENTUKAN…

• Bahan Induk (p)

• Iklim (Cl)
• Organisma (o)
• Topografi (r)
• Masa (t)

s = f (cl, o, r, p, t, ......)
Bahan Induk
Batuan Igneus
- Hard and consolidated material - quartz & feldspar
minerals.
- e.g. granite, basalt, rhyolite, gabbro, andesite, etc.

Batuan Sedimen/enapan
- klastik & bukan-klastik
- e.g. batupasir, batu kapur, batu lumpur…

Batuan Metamorfik
- contact & regional types
- banded & non-banded
- e.g. slate, gneiss, marble.
Bahan Induk
Bahan Induk
Luluhawa batuan…

a) Primary minerals of rock composition;

b) primary and secondary minerals after weathering;
c) primary and secondary minerals after sedimentation
Bahan Induk
Bahan Induk Saiz Butiran Proses Keadaan/Fitur
Till Glasier Pasir, Kobel, Jatuhan bahan Butiran bersegi
Gravel angkutan & ada kesan
abrasi
Isihan buruk
Tiada berlapis
Bahan Induk
Bahan Induk Saiz Butiran Proses Keadaan/Fitur
Aluvium Berpasir, berlodak Angkutan dan Sungai bhgn
dan loam, kerikil enapan sungai muara,
konglomerat

konglomerat
Bahan Induk
Bahan Induk Saiz Butiran Proses Keadaan/Fitur
Organik Organik Pereputan sisa Warna gelap
tumbuhan (bog) dan tebal
Jenis Tanih: Baki vs. Sedimentari
Tanih Baki
- Terbentuk terus daripada luluhawa batuan
secara insitu-tiada melibatkan angkutan ke
tempat lain
- Cirian kimia yg sama dengan batuan asal

Tanih angkutan/sedimentari
- Melibatkan luluhawa batuan  hakisan 
angkutan  pengenapan
- Agen angkutan:
- Ais/morain – enapan till,
- Angin – enapan loes,
- Air – enapan aluvial
- Graviti – enapan koluvium
Jenis Tanih: Baki vs. Sedimentari

Tanih Baki

Tanih Sedimentari

Pengenapan berterusan mengenakan daya pembebanan ke

atas sediemen awal (A)  pemadatan (B). Apabila berlaku
pengangkatan/hakisan  pengembangan (swell)
Jenis Tanih: Baki vs. Sedimentari
Tanih Baki Tanih Sedimentari
- Aras air jauh/dalam - Cetek
- Lebih telap - Kurang telap
- Topografi lebih curam - Kurang curam
 Iklim

• T and W mengawal corak luluhawa dan

larutresap
• Angin membantu mengalihkan butiran
tanih terutama di kawasan arid.
• Hujan: jumlah, keamatan dan tempoh
 pembentukan tanih
• Musim & perubahan T harian  kesan
kepada lembapan air, aktiviti biologi &
tindakbalas kimia
Organisma
Organisma tanih mengurai tumbuhan  humus (suburkan tanih)
Aktiviti organisma juga meningkatkan sistem pengudaraan dan
pengairan tanih
Organisma
• Tumbuhan, haiwan, mikroorganisma & manusia saling interaksi
 tanih.
• Haiwan & mikroorganisma  membaur, mengorekliang
• Liang aktiviti organisma  keliangan/ketelapan tanih
• Hasilan sisa organisma aggregatan butiran tanih 
memperbaiki struktur tanih
• Akar  saliran tanih lebih baik
• Jenis akar tumbuhan  kesan berbeza ke atas tanih
– Serabut: dangkal & mudah mereput  humus tanih
– Tunjang: lebih dalam, mampu ke lapisan lebih tumpat
Organisma
Mikroorganisma membenarkan pertukaran kimia berlaku antara
tanih-akar
– Penguraian bahan organik  organik tanih
– Pereputan menghasilkan keadaan asidik  keasidan tanih

Pengubahsuaian tanih melalui aktiviti pertanian - pembajakan,

pengapuran, pembajaan dll.

Aktiviti pengairan  mengubah kelembapan semulajadi tanih

Without microbes, organic matter decomposition simply wouldn’t occur,

legumes would not be able to fix nitrogen and ammonia would not be
converted to plant-available nitrate.
 Topografi (Relief)
Dipengaruhi oleh:

• Geometri suatu lanskap (cembung/cekung)

• Ketinggian
• Kecerunan & Aspek (arah cerun)
• Pergerakan air
• Saliran tanih

Aspek mempengaruhi keluasan cerun

yang terdedah kepada pencahayaan
antara dua bahagian cerun
Topografi (Relief)
Cekung @ Cembung?
Topografi (Relief)
Topografi (Relief)
Cerun dan aspek boleh mempengaruhi vegetasi bergantung kepada cerun
yang menerima pencahayaan  jenis tumbuhan
Topografi (Relief)
Topografi tidak kaku, sistem yang dinamik  Geomorfologi
Topografi mempengaruhi pembentukan tanih melalui:
• Ketebalan profil; kecerunan meningkatrisiko hakisan
• Parameter iklim berubah dengan topografi (iklim salah satu faktor pembetukan tanih)
• Kecerunan  air larian, perkolasi dan pergerakan jisim
• Aspek berubahmikro-iklim yang berbeza

Deeper soils form on valley than hill/top slopes due to gravity & water move soil particle downslope
Topografi (Relief)
Slope patterns influence the drainage conditions

Uniform
oxidized UOS
soil
(UOS)
Gley

Rusty Dark,
Uniform mottles peaty
Uniform oxidized around
oxidized soil roots
soil (UOS)
(UOS) Prominent
Prominent mottles
mottles (blue, grey)
Mottles, grey
(blue, grey)
matrix
Topografi (Relief)

Water prefers to be
run off instead of
infiltrate on slope
Masa
• Proses yang perlahan dan berterusan
• Tempoh pembentukan = ketebalan tanih
• Batuan induk penentu kepada jenis tanih dan lama
yang diambil utk berubah kepada tanih
• Oleh itu Horizon A akan semakin tebal dengan masa
 Masa vs. Pembetukan Jenis

Parent Young Soil Mature Soil Old Soil

Material Entisol Mollisol Alfisol

Entisol- soils that do not show any profile development other than an A horizon, basically unaltered from their
parent material, which can be unconsolidated sediment/rock

Mollisol- soils that have deep, high organic matter, nutrient-enriched surface soil (A horizon), the fertile surface
horizon known as a mollic epipedon that resulted from long term addition of organic materials from plant root-
normally soft, granular soil structure

Alfisol- soil that has undergone only moderate leaching. It has a clay-enriched subsoil and relatively high native
fertility. Alf refers to Al and Fe. It has relatively abundant of Ca, Mg & K  agriculture purpose & forestry land
Bersambung…