Opracowanie: dr Regina Kasprzykowska, dr Izabela Derdowska, dr Rita Walczyna, Wydział Chemii, Uniwersytet Gdański

Krystalizacja – instrukcja do ćwiczeń

Cele ćwiczenia:
1. Dobór odpowiedniego rozpuszczalnika do krystalizacji otrzymanej próbki związku organicznego.
2. Oczyszczenie próbki na drodze krystalizacji.
3. Próba identyfikacji i ocena czystości próbki poprzez:
a) porównanie temperatury topnienia próbki przed i po krystalizacji;
b) wyniki tzw. próby mieszania;
c) chromatografię (TLC);
d) porównanie temperatury topnienia zidentyfikowanej substancji z podaną w tabeli (Załącznik 2 do instrukcji).

Wykonanie:
Dobór rozpuszczalnika do krystalizacji
1. W siedmiu (oznakowanych) probówkach umieszcza się naważki (po ok. 50 mg) badanej substancji i wprowadza się po
1 ml testowanego rozpuszczalnika (woda, etanol octan etylu, aceton, toluen, chloroform lub eter naftowy).
2. Wszystkie probówki wytrząsa się przez kilkadziesiąt sekund, w razie potrzeby rozcierając osady bagietką.
3. Eliminuje się probówki, w których nastąpiło całkowite rozpuszczenie substancji.
4. Pozostałe ogrzewa się do wrzenia (z zastosowaniem elektrycznego płaszcza grzejnego i nasadzonej na probówkę
chłodniczki zwrotnej).
5. Jeżeli osad nie rozpuścił się, dodaje się stopniowo jeszcze rozpuszczalnika w porcjach po 0,5 ml, ogrzewając zawartość
probówki do wrzenia po wkropleniu każdej porcji.
6. Dodawanie rozpuszczalnika (nie więcej jednak, niż 2 ml) należy zakończyć po osiągnięciu całkowitego rozpuszczenia
próbki i zanotować całkowitą jego objętość, zużytą do otrzymania roztworu.
7. Odrzuca się rozpuszczalniki, w których nie nastąpiło rozpuszczenie próbki w 3 ml roztworu.
8. Pozostałe probówki pozostawia się do ochłodzenia do temperatury pokojowej i obserwuje krystalizację produktu
(szybkość, jakość kryształów, ich ilość, postać, barwa w porównaniu z wyjściową, ewentualne problemy).
9. O ile zajdzie taka potrzeba, można pomóc zainicjowaniu krystalizacji (np. przez pocieranie bagietką, wrzucenie zarodka,
etc.) względnie rozważyć krystalizację z układu dwóch rozpuszczalników.
10. Oznacza się temperaturę topnienia substancji przeznaczonej do krystalizacji.
11. Dokonuje się wyboru optymalnego rozpuszczalnika do krystalizacji pozostałej ilości otrzymanej próbki (uwzględniając
wszelkie kryteria, poznane w ramach studiów literaturowych ).
12. Wszelkie obserwacje i oznaczenia notuje się na bieżąco.

Krystalizacja
1. Z próbki pozostałej po doborze rozpuszczalnika odsypuje się ok. 50 mg (celem zachowania do oznaczeń
temperaturowych i badań chromatograficznych), a pozostałość waży się.
2. Na podstawie prób doboru rozpuszczalnika oszacowuje się jego niezbędną ilość, jaka będzie potrzebna do otrzymania
nasyconego (w temperaturze wrzenia) roztworu zważonej próbki. (Ułóż odpowiednią proporcję).
3. Próbkę wsypuje się do suchej kolbki okrągłodennej o odpowiedniej objętości , następnie dodaje 2/3 obliczonej objętości
rozpuszczalnika, wrzuca kamyk wrzenny, po czym całość ogrzewa się do wrzenia pod chłodnicą zwrotną. Z uwagi na
(ewentualną) konieczność przeprowadzenia efektywnej krystalizacji z objętości rozpuszczalnika znacznie większej niż
oszacowana, użyta kolba powinna pomieścić nawet dwukrotnie większą od obliczonej ilość roztworu.
4. Ogrzewanie kontynuuje się do chwili całkowitego rozpuszczenia próbki, dodając małymi porcjami dodatkową ilość
rozpuszczalnika (o ile to konieczne) przez górny wylot chłodnicy. Z uwagi na zagrożenie pożarem i możliwość
zniszczenia sprzętu, w chwili dodawania rozpuszczalnika płaszcz grzejny należy bezwzględnie usunąć spod kolby na
bezpieczną odległość.
5. W przypadku podejrzenia silnego zanieczyszczenia próbki barwnymi domieszkami (patrz - obserwacje przy próbach
wstępnych) można próbować odbarwić tak otrzymany roztwór (zwłaszcza w rozpuszczalnikach polarnych) przez jego
kilkuminutowe ogrzewanie z niewielkiej ilością węgla aktywnego (1 – 2% wagowych w stosunku do substancji
krystalizowanej). Przed dodaniem węgla aktywnego roztwór należy lekko ochłodzić (dlaczego?)!!!
6. Uzyskany gorący roztwór sączy się (jaką techniką i dlaczego?), a następnie kolbę z przesączem zamyka się korkiem i
pozostawia do krystalizacji poprzez powolne (dlaczego?) schładzanie do temperatury pokojowej.
7. Jeśli po osiągnięciu przez roztwór temp. pokojowej wydzielona ilość kryształów nie jest zadawalająca, można
zastosować dodatkowe chłodzenie (np. w lodówce czy przy użyciu łaźni woda – lód).
8. Wydzielony osad odsącza się (jaką techniką?), przemywa zimnym rozpuszczalnikiem (zastosowanym wcześniej do
krystalizacji, odciska za pomocą np. płaskiego korka od resztek cieczy, przenosi na wcześniej wytarowane szkiełko
zegarkowe (względnie do krystalizatora) i suszy w odpowiednich warunkach. (Jakie kryteria powinny spełniać
prawidłowo dobrane warunki suszenia substancji stałej?).
9. Przesącze po krystalizacji należy zachować do czasu upewnienia się, że wydajność krystalizacji jest zadawalająca.
10. Wysuszony do stałej masy osad waży się, ponownie oznacza temperaturę topnienia i wyznacza wydajność krystalizacji.
11. Oczyszczony związek przechowuje się w zamkniętym szklanym słoiczku, zaopatrzonym w etykietkę z nazwiskiem
studenta, symbolem otrzymanej próbki, masą i temperaturą jej topnienia po krystalizacji, jak również przypuszczalną
nazwą (ustaloną w oparciu o próby mieszania i analizę TLC – patrz procedury poniżej).

Identyfikacja substancji w oparciu o próby mieszania

1. Spośród substancji z tabeli w Załączniku 2 wybiera się te o temperaturach topnienia zbliżonych do badanej próbki.
2. Sporządza się niewielką ilość (2-5 mg) mieszanin składających się z jednakowych ilości każdego z wybranych wzorców
i badanej próbki (wcześniej dokładnie sproszkowanych).
3. Dokonuje się oznaczeń zakresów temperatur topnienia tak przygotowanych mieszanin dwuskładnikowych.
4. Obniżenie temperatury topnienia mieszaniny w stosunku do substancji wyjściowych wyklucza tożsamość obu badanych
związków. Brak obniżenia tej wartości nie jest jednak niepodważalnym dowodem identyczności obu substancji
(dlaczego?).

Identyfikacja substancji i ocena czystości w oparciu o analizę TLC

1. Na płytkę chromatograficzną (o wymiarach ok. 5 cm x 10 cm), pokrytą żelem krzemionkowym, nanosi się w punktowo
w miejscach startu klarowne roztwory (o stężeniu ok. 1-2 %) następujących substancji: próbki przed krystalizacją, próbki
po krystalizacji, zawartości ługu pokrystalizacyjnego (tu próbka tego roztworu), substancji (wzorców) o zbliżonych
temperaturach topnienia z tabeli (Załącznik 2).
2. Chromatogram rozwija się w układzie rozpuszczalników, dla którego znane są wartości współczynników R f
analizowanych wzorców.
3. Po wysuszeniu chromatogramu dokonuje się detekcji plam z zastosowaniem co najmniej dwóch metod, w tym metody
niedestrukcyjnej (np. wizualnie, w świetle UV 254 nm, parami jodu) w pierwszej kolejności.
4. O ile po wywołaniu chromatogramu identyfikacja substancji nie jest możliwa, należy powtórzyć analizę TLC w innym
układzie rozwijającym.
5. W oparciu o analizę położenia i wyglądu plam na chromatogramie należy dokonać identyfikacji oczyszczanej substancji
oraz ocenić skuteczność przeprowadzonej krystalizacji.
6. Wywołane chromatogramy należy dołączyć do sprawozdania, które oddaje się prowadzącemu ćwiczenia wraz z w/wym.
opisanym słoiczkiem zawierającym całą ilością oczyszczonej substancji.
Załącznik 1.
Sprzęt laboratoryjny i odczynniki
Odczynniki:
Nieznana próbka substancji do krystalizacji (ok. 2,5 g)
Rozpuszczalniki do krystalizacji:
woda
etanol (stęż. 95 %)
octan etylu
aceton
toluen
chloroform
eter naftowy (60 – 80 oC)
Odczynniki do prób mieszania: wg tabeli (Załącznik 2 do instrukcji)
Odczynniki do chromatografii (TLC):
płytki chromatograficzne (żel krzemionkowy ze znacznikiem UV254 na folii aluminiowej, 5 cm x 10cm)
rozpuszczalniki: jw. oraz dodatkowo metanol, n-propanol, kwas octowy, 25% woda amoniakalna,
wywoływacze (w spryskiwaczu):
Szkło i sprzęt laboratoryjny:
probówki 10 szt.
statyw do probówek 1 szt.
chłodniczka powietrzna (na probówkę) 1 szt.
bagietka szklana 1 szt.
łopatka dentystyczna 1 szt.
szkiełko zegarkowe (8 – 10 cm) 1 szt.
lejek szklany (średni) 1 szt.
pipeta (1 - 5 ml) 7 szt. na 2-3 osoby
płaszcz grzejny (100 ml) 1 szt.
cylinder miarowy (10 ml, 25 ml) po 1 szt.
kolba okrągłodenna (NS 29, 100 ml) 1 szt.
chłodnica zwrotna 1 szt.
lejek Büchnera (średni) 1 szt.
kolba ssawkowa (250 ml) 1 szt.
kolba stożkowa (NS 29, 100 ml, 250 ml) po 1 szt.
korki szklane (NS 29) 2 szt.
zlewka (250 ml, wysoka, tj. ok. 12 cm) 1 szt.
kapilary chromatograficzne (cienkie) 0,5 opak. na grupę
folia PET (20 x 20 cm) + gumka recepturka po 1 szt.
lampa UV 254 1 szt. (dostępna dla wszystkich chętnych)
suszarka do włosów 2-3 szt. na grupę
sączki
kriometr 2 szt. na grupę
łapa drewniana 1 szt