Αρχαία

Γ΄ Λυκείου θεωρητική Κατ/νση

Ι. Διδαγμένο κείμενο
Α΄ Κείμενο : Δίνεται από το πρωτότυπο το κεφ. 36 του Ἐπιταφίου του Θουκυδίδη.

Β΄ Παρατηρήσεις

1. Να μεταφράσετε το χωρίο «καί ἐκεῖνοι τε ἄξιοι … οὐ βουλόμενος, ἐάσω.»

(μον. 10)
2. Ποιες είναι οι γενιές που αναφέρονται εδώ από τον Περικλή και πώς αξιολογούνται από
το ρήτορα (Να αναφέρετε και τις σχετικές φράσεις του κειμένου);
(μον. 15)
3. Υπάρχουν στο συγκεκριμένο απόσπασμα του Επιταφίου (κεφ. 36) βασικά μέρη-στοιχεία
δομής ενός τυπικού (= οποιουδήποτε) επιτάφιου λόγου; Να τα επισημάνετε δηλώνοντας
ταυτόχρονα τη σχέση τους με την έννοια της εθνικής ιστορίας (συνείδησης).
(μον. 15)
4. Η διαφορά του Ἐπιταφίου α) από τις υπόλοιπες δημηγορίες
β) από τους άλλους Επιτάφιους λόγους.
(μον. 10)
5. α) Ποια η έννοια της λέξης «ἀρετή» στο κεφ. 36 και ποια στις παρακάτω φράσεις του
«Ἐπιταφίου» : «οὐκ ἀπό μέρους τό πλέον ἐς τά κοινά ἤ ἀπ’ ἀρετῆς προτιμᾶται»
(κεφάλαιο 37) και «καί τά ἐς ἀρετήν ἐνηντιώμεθα τοῖς πολλοῖς …» (κεφάλαιο 40).
β) δίδοσθαι : Να γράψετε από 4 ετυμολογικώς συγγενή ουσιαστικά (απλά ή σύνθετα) για
το ισχυρό και ασθενές θέμα του ρήματος.
γ) Να συνθέσετε το ρήμα γίγνομαι διαδοχικά με τις προθέσεις : ἀπό, ἐν, ἐπί, πρό . να
δηλώσετε τη σημασία των σύνθετων ρημάτων που φτιάξατε και να γράψετε από ένα
παράγωγο στη νέα ελληνική.
(μον. 10)

ΙΙ. Αδίδακτο κείμενο

Α΄ Κείμενο : Δημοσθένης Ἐπιτάφιος παρ. 12
«Μηδείς δ’ ἡγείσθω μ’ ἀποροῦντα τί χρή περί τούτων εἰπεῖν ἑκάστου, ταῦτα τά πραχθέντ’
ἀπηριθμηκέναι. Εἰ γάρ ἁπάντων ἀμηχανώτατος ἦν ὅ,τι χρή λέγειν πορίσασθαι, ἡ ’κείνων
ἀρετή δείκνυσιν αὐτή ἅ καί πρόχειρα καί ῥᾴδι’ ἐπελθεῖν ἐστιν. Ἀλλά προαιροῦμαι τῆς
εὐγενείας καί τῶν παρά τοῖς προγόνοις μεγίστων μνησθείς ὡς τάχιστα συνάψαι τόν λόγον
πρός τά τοῖσδε πεπραγμένα, ἵνα, ὥσπερ τάς φύσεις ἦσαν συγγενεῖς, οὕτω τούς ἐπαίνους ἐπ’
αὐτῶν κοινούς ποιήσωμαι, ὑπολαμβάνων ταῦτ’ ἄν εἶναι κεχαρισμένα κἀκείνοις καί μάλιστ’
ἀμφοτέροις, εἰ τῆς ἀλλήλων ἀρετῆς μή μόνον τῇ φύσει μετάσχοιεν, ἀλλά καί τοῖς ἐπαίνοις».

Β΄ Παρατηρήσεις

1. Να μεταφράσετε το κείμενο. (μον. 20)

2. α. ἀμηχανώτατος, ῥᾴδια, μεγίστων, τάχιστα : Να κάνετε παραθετική αντικατάσταση
των τύπων. Στον τρίτο τύπο να κλίνετε τον ενικό αριθμό του αρσενικού γένους σε
θετικό και συγκριτικό βαθμό.
β. εἰπεῖν, ἐπελθεῖν, πορίσασθαι, μετάσχοιεν : Να γράψετε το β΄ ενικό πρόσωπο όλων
των εγκλίσεων στο χρόνο και τη φωνή που βρίσκεται κάθε τύπος.
γ. μνησθείς, συνάψαι : Να κάνετε εγκλιτική αντικατάσταση στο β΄ ενικό στο χρόνο και
τη φωνή που βρίσκεται κάθε τύπος. Να κλίνετε την ΠΡΣ. Μ. ΠΡΚ. και στα δύο
ρήματα.
(μον. 10)
3. α. «εἰ γάρ ἁπάντων … ἐπελθεῖν ἐστιν : Ο υποθετικός λόγος να μεταγραφεί στο είδος
του μη πραγματικού και της απλής σκέψης.
β. Ἀλλά προαιροῦμαι … τοῖς ἐπαίνοις : Να γράψετε ολόκληρες και να χαρακτηρίσετε
τις προτάσεις της περιόδου.
γ. Να αναλύσετε σε αντίστοιχες δευτερεύουσες προτάσεις τις ΜΤΧ. ἀποροῦντα,
μνησθείς, τά πεπραγμένα.
(μον. 10)

Απαντήσεις

Ι. Διδαγμένο κείμενο
1. Μετάφραση κειμένου:
«Και εκείνοι λοιπόν είναι άξιοι επαίνου και ακόμα περισσότερο οι πατέρες μας . γιατί,
αφού απέκτησαν, κοντά σ’ εκείνα που κληρονόμησαν, όση εξουσία (= ηγεμονία) έχουμε, με
πολύ μόχθο την κληροδότησαν σ’ εμάς τους τωρινούς. Τα περισσότερα όμως αυτής (= της
εξουσίας) εμείς εδώ οι ίδιοι που βρισκόμαστε ακόμη τώρα περίπου (= λίγο πολύ) στην ώριμη
ηλικία επαυξήσαμε και την πόλη προετοιμάσαμε να είναι σε όλα απόλυτα αυτάρκης και για
πόλεμο και για ειρήνη. Από αυτά εγώ τα πολεμικά βέβαια κατορθώματα, με τα οποία το
καθένα αποκτήθηκε, ή αν κάποτε εμείς οι ίδιοι ή οι πατέρες μας αποκρούσαμε με
αποφασιστικότητα (= με ετοιμότητα) [κάποιον] εχθρικό επιδρομέα βάρβαρο ή Έλληνα, θα τα
παραλείψω, γιατί δεν θέλω να μακρηγορώ μπροστά σ’ αυτούς που τα γνωρίζουν καλά…».
2. α) οι πρόγονοι : «ἀπό τῶν προγόνων» : από τη μυθική εποχή ως το τέλος των
μηδικών πολέμων (479 π.Χ.)
β) οι πατέρες : «οἱ πατέρες ἡμῶν» : από το τέλος των μηδικών πολέμων ως το 446
π.Χ.
γ) οι σύγχρονοι : «αὐτοί ἡμεῖς … ἡλικίᾳ» : από το 446 π.Χ. ως τη στιγμή που
εκφωνείται ο λόγος (431 π.Χ.)

Οι φράσεις αυτές είναι ανάλογες του έργου που πρόσφερε κάθε γενιά
οι πρόγονοι αναφέρονται μονολεκτικά
οι πατέρες επιδοτικά (καί ἔτι μᾶλλον…)
οι σύγχρονοι με εμφατικές εκφράσεις …
Ο Περικλής ανατρέπει τη συνηθισμένη αξιολόγηση των γενεών : διατηρεί την
ιστορική-χρονολογική σειρά, αντιστρέφει όμως την αξιολογική διαβάθμιση, θεωρώντας τη
γενιά του ως σημαντικότερη. Ενώ όμως δηλώνεται απερίφραστα η υπεροχή των πατέρων
πάνω στους προγόνους, δε συμβαίνει το ίδιο για την υπεροχή των συγχρόνων του ρήτορα
πάνω στις δύο προηγούμενες γενιές. Αν αυτό δηλωνόταν ξεκάθαρα, θα αποτελούσε
ανευλάβεια θα ενοχλούσε το κοινό αίσθημα. Όμως η παραδοχή της υπεροχής της γενιάς
του Περικλή βγαίνει αβίαστα από μόνη της, από την κλίμακα του ως τώρα παρελθόντος.
Σκοπός του Περικλή = η ενίσχυση του αθηναϊκού φρονήματος…
Με τη συγκεκριμένη αξιολογική διαβάθμιση ο ρήτορας μένει πιστός στην παράδοση
και επαινεί τους προγόνους, όμως παρουσιάζει τη γενιά της πεντηκονταετίας (479-431 π.Χ. :
ουσιαστικά 2 γενιές, πατέρες + σύγχρονοι) ως δημιουργό μιας λαμπρής πόλης. Το μεγαλείο
βέβαια της Αθήνας φαίνεται ότι είναι αποτέλεσμα συνεισφοράς και των τριών γενεών. Αυτό
είναι ανάγκη να το θυμούνται οι ακροατές του Περικλή αλλά και οι μελλοντικοί αναγνώστες
του Θουκυδίδη.
3. Στο κεφ. 36 διακρίνουμε βασικά δομικά στοιχεία ενός Επιτάφιου λόγου. Συγκεκριμένα
βρισκόμαστε στο 2ο μέρος του: Καταγωγή και πρόγονοι. Αναφέρεται από την αρχή στους
προγόνους («ἄρξομαι ἀπό τῶν προγόνων…»). Με τη φράση «τήν γάρ χώραν οἱ αὐτοί …
παρέδοσαν» βρισκόμαστε στο α΄ τμήμα του 2 ου μέρους, που είναι το εγκώμιο της αττικής
γης και της αυτοχθονίας των Αθηναίων. βέβαια η αναφορά στο παρελθόν της Αθήνας
συνεχίζεται και με τη φράση: «καί ἐκεῖνοι τε ἄξιοι … προσκατέλιπον», με την αναφορά
δηλαδή στους πατέρες. Ο ρήτορας τονίζει ότι δε θα αναφερθεί στα κατορθώματα
(αμυντικά + επιθετικά) δε θα υπάρξει το γ΄ τμήμα του 2ου μέρους (ὧν ἐγώ τά μέν …
ἐάσω»).
Με όλα αυτά ο Περικλής παρουσιάζει το αξιοθαύμαστο παρελθόν της πόλης του,
παρουσιάζει την εθνική τους ιστορία, σφυρηλατεί την εθνική / ιστορική συνείδηση στο
ακροατήριό του. Κάθε λαός για να είναι ισχυρός, πρέπει να γνωρίζει τις ρίζες του, τους
προγόνους του και να θεωρεί πως είναι συνέχεια των προηγούμενων. Αναφέροντας τις
γενιές και τη συμβολή τους ο ρήτορας συνδέει τη θυσία των νεοτέρων με το παρελθόν,
την ενσωματώνει στην εθνική ιστορία, την υψώνει στη σφαίρα της αιωνιότητας.
4. Βλέπε εισαγωγή σχολικού εγχειριδίου : α) σελ. 10. «Μια από τις … ξεχνάμε τον πόλεμο»
β) σελ. 12-14 («Αν συγκρίνουμε … στο μεγαλείο»).
5.
κεφ. 36 = ανδρεία, γενναιότητα, ευψυχία …
α) ἀρετή κεφ. 37 = ικανότητα, αξιοσύνη …
κεφ. 40 = ευεργετική διάθεση …

β) Ισχυρό θέμα : δω- : δώρο, δωρητής, δωροδοκία, φιλοδώρημα

Ασθενές θέμα: δο- : δότης, δόση, δοσοληψία, φωτοδότης

γ) ἀπό + γίγνομαι ἀπογίγνομαι = απομακρύνομαι, πεθαίνω

απόγονος
ἐν + γίγνομαι ἐγγίγνομαι = φύομαι, παρεμβαίνω
εγγενής
ἐπί + γίγνομαι ἐπιγίγνομαι = γεννιέμαι κατόπιν
επίγονος
πρό + γίγνομαι προγίγνομαι = υπάρχω πριν …
 πρόγονος

ΣΗΜΕΙΩΣΗ : Στις ερμηνευτικές ερωτήσεις δίνονται βασικοί άξονες απάντησης. Κάθε

υποψήφιος διαμορφώνει την απάντησή του με όποιον τρόπο νομίζει.

ΙΙ. Αδίδακτο κείμενο

1. Μετάφραση κειμένου:
«Και κανείς ας μη νομίσει ότι έχω απαριθμήσει αυτά που έχουν γίνει, επειδή δεν ξέρω
(= βρίσκομαι σε απορία / αμηχανία) τι πρέπει να πω για το καθένα από αυτά. Γιατί, αν
ήμουνα σε πολύ δυσχερή (= δύσκολη) θέση στο να επινοήσω (= βρω) απ’ όλα (γενικά) τι
πρέπει να λέω, η αρετή εκείνων δείχνει η ίδια ποια είναι και πρόχειρα και εύκολα (στο) να
έρθουν στη μνήμη (= μυαλό) (κάποιου). Αλλά προτιμώ, αφού θυμηθώ την ευγενική
καταγωγή και τα σημαντικότατα (γεγονότα που έγιναν) στους προγόνους (μας), όσο το
δυνατόν πιο γρήγορα να συνδέσω το λόγο (μου) με αυτά που έχουν πραχθεί απ’ αυτούς εδώ,
για να κάνω (= καταστήσω) τους επαίνους κοινούς σχετικά μ’ αυτούς έτσι, όπως ακριβώς
ήταν συγγενείς (οι πρόγονοι) ως προς την καταγωγή, επειδή θεωρώ (= νομίζω) ότι αυτά θα
ήταν ευχάριστα και σ’ εκείνους και κυρίως και στους δύο, αν θα μετείχαν στη μεταξύ τους
αρετή όχι μόνο για την καταγωγή (τους), αλλά και για τους επαίνους».

2. α. Παραθετική αντικατάσταση
Θετικός ἀμήχανος ῥᾴδια μεγάλων ταχέως (ταχύ)
Συγκριτικός ἀμηχανώτερος ῥᾴονα + ῥᾴω μειζόνων θᾶττον
Υπερθετικός ἀμηχανώτατος ῥᾷστα μεγίστων τάχιστα

Κλίση ενικού αριθμού

Θετικός Συγκριτικός
ὁ μέγας μείζων
τοῦ μεγάλου μείζονος
τῷ μεγάλῳ μείζονι
τόν μέγαν μείζονα + μείζω
ὦ μέγα μεῖζον

β. Εγκλιτική αντικατάσταση στο β΄ ενικό ΑΟΡ.

ΟΡΣ. εἶπες ἐπῆλθες ἐπορίσω μετέσχες
ΥΠΤ. εἴπῃς ἐπέλθῃς πορίσῃ μετάσχῃς
ΕΥΚ. εἴποις ἐπέλθοις πορίσαιο μετάσχοις
ΠΡΣ. εἰπέ ἔπελθε πόρισαι μετάσχες

γ. Εγκλιτική αντικατάσταση στο β΄ εν.

ΟΡΣ. ἐμνήσθης συνῆψας
ΥΠΤ. μνησθῇς συνάψῃς
ΕΥΚ. μνησθείης συνάψαις ή συνάψειας
ΠΡΣ. μνήσθητι σύναψον

Κλίση ΠΡΣ. Μ. ΠΡΚ.

- -
μέμνησο συνῆψο
μεμνήσθω συνήφθω
- -
μέμνησθε συνῆφθε
μεμνήσθων (-ωσαν) συνήφθων (-ωσαν)

3. α. Υποθετικός λόγος : Υ = εἰ … ἦν = εἰ+ ΟΡΣ.

Α = δείκνυσι … = οποιαδήποτε έγκλιση
πραγματικό
Μεταγραφή στο είδος του μη πραγματικού : Για να μεταγραφεί στο είδος αυτό, στην
Υ υπάρχει εἰ + ΟΡΣ. Ι.Χ. και στην απόδοση δυν. ΟΡΣ. (συνήθως ΠΡΤ. ή Ι.Χ.
γενικότερα). Έτσι έχουμε :
Υ : εἰ + ΟΡΣ. Ι.Χ. : εἰ ἦν
Α : δυν. ΟΡΣ. : ἄν ἐδείκνυ
Μεταγραφή στο είδος της απλής σκέψης : Για τη μεταγραφή του Υ.Λ. στο είδος αυτό,
πρέπει στην Υ. να έχουμε εἰ + ΕΥΚ. και στην Α. δυν. ΕΥΚ. Επειδή ο ΠΡΤ., στον
οποίο βρίσκεται το ρήμα της Υ., δεν έχει ΕΥΚ., θα χρησιμοποιήσουμε την ΕΥΚ. ΕΝΣ.
 Έτσι έχουμε :
Υ : εἰ + ΕΥΚ. : εἰ εἴην
Α : δυν. ΕΥΚ. : ἄν δεικνύοι

β. «Ἀλλά προαιροῦμαι τῆς εὐγενείας καί τῶν παρά τοῖς προγόνοις μεγίστων μνησθείς ὡς
τάχιστα συνάψαι τόν λόγον πρός τά τοῖσδε πεπραγμένα»: Κύρια πρόταση κρίσεως,
καταφατική.
«ἵνα - οὕτω τούς ἐπαίνους ἐπ’ αὐτῶν κοινούς ποιήσωμαι, ὑπολαμβάνων ταῦτ’ ἄν εἶναι
κεχαρισμένα κἀκείνοις καί μάλιστ’ ἀμφοτέροις»: Δευτερεύουσα επιρρηματική τελική
πρόταση, επιθυμίας, καταφατική.
«ὥσπερ τάς φύσεις ἦσαν συγγενεῖς»: δευτερεύουσα επιρρηματική αναφορική παραβολική
πρόταση, κρίσεως, καταφατική.
«εἰ τῆς ἀλλήλων ἀρετῆς μή μόνον τῇ φύσει μετάσχοιεν, ἀλλά καί τοῖς ἐπαίνοις»:
δευτερεύουσα επιρρηματική υποθετική πρόταση.

Γ. Ανάλυση ΜΤΧ.
ἀποροῦντα : επιρρηματική αιτιολογική ΜΤΧ., συνημμένη στο ΥΠΚ. του ΑΠΡ.
ἀπηριθμηκέναι «με». Θα αναλυθεί σε δευτ. αιτιολογική πρόταση,
που θα εισάγεται με τον αιτ. σύνδεσμο ἐπεί / ἐπειδή και θα
εκφέρεται με ΟΡΣ. ΕΝΣ. (από αρκτικό χρόνο «ἡγείσθω»)
«ἐπεί /ἐπειδή ἀπορῶ»
μνησθείς : επιρρηματική χρονική ΜΤΧ., συνημμένη στο ΥΠΚ. του ρήματος
προαιροῦμαι «ἐγώ». Θα αναλυθεί σε δευτ. χρονική πρόταση, που
θα εισάγεται με το χρονικό σύνδεσμο ἐπεί /ἐπειδή συνοδευόμενο
από το ἄν (= ἐπάν /ἐπειδάν) και θα εκφέρεται με ΥΠΤ. ή ΕΥΚ.
γιατί αναφέρεται στο παρόν – μέλλον :
«ἐπειδάν μνησθῶ τῆς εὐγενείας καί τῶν παρά τοῖς προγόνοις μεγίστων»
τα πεπραγμένα : επιθετική ΜΤΧ. Θα αναλυθεί σε δευτερεύουσα αναφορική
πρόταση, που θα εισάγεται με την αναφ. αντωνυμία ἅ και θα
εκφέρεται με ΟΡΣ. ΠΡΚ. Στη θέση του άρθρου της, στην κύρια
πρόταση, θα τεθεί ο τύπος της δεικτικής αντωνυμίας ταῦτα
/ἐκεῖνα :
«πρός ταῦτα, ἅ τοῖσδε πεπραγμένα εἰσί».