This is a reproduction of a library book that was digitized

by Google as part of an ongoing effort to preserve the

information in books and make it universally accessible.

https://books.google.com
8470

I. Kant
fielelligibiles fortes y funcjacs.
Ja musti sensibilis
1770

T
O

e 8
ty
 看
1
 ‫‪8‬‬ ‫م‬
‫‪ .‬کے ‪.2‬‬

‫!‬

‫‪u‬‬
 DE

MVNDI SENSIBILIS
ATOVE
INTELLIGIBILIS
FORMA ET PRINCIPIIS.

DISSERTATIO PRO LOCO

3

PROFESSIONIS LOG. ET METAPH . ORDINARIAE

RITE SIBI VINDICANDO ,

QVAM ,
EXIGENTIBVS STATVTIS ACADEMICIS,
PVBLICE TVEBITVR
IMMAN VEL KANT.
RESPONDENTIS MVNERE FYNGETVR K
MARCVS HERTZ , BEROLINENSIS ,

GENTE IVDAEVS , MEDICINAE ET PHILOSOPHIAE CULTOR.

CONTRA OPPONENTES
GEORGIVM WILHELMVM SCHREIBER , REG. BOR. ART. STVD.
IOHANNEM AVGVSTUM STEIN , REG. BƠR. 1. V. C.
ET

GEORGIVM DANIELEM SCHROETER , ÉLBING. S. S. THEOL,

IN AVDITORIO MAXIMO
HORIS MATUTINIS ET POMERIDIANIS CONSVETIS
DIE XX. AvG. A. MDCCLXX.

REGIOMONTI,
IMPENSIS 1o. IA G.KANTER-1.

/
 ‫درف ‪ ،‬الاو‬

‫‪II‬‬

‫‪ :‬ر !ات‬
‫‪t‬‬

‫‪Hi ME‬‬ ‫‪:‬‬

‫‪.‬‬

‫رب درآ‬
‫هنانز‬ ‫ام‬
 Colom rinnunnimit
TETA
V NUER DE

SECTIO 1.
De Notione Mundi generatim .
V. I.

In compoſito ſubſtantiali, quemadmodum Analyſis non

>

e
terminatur, niſi parte quae non eſt totum , h. e. Sim
2

PLICI ; ita Syntheſis non niſi toto quod non eſt pars,
i e. MVNDO.
In hac conceptus ſubſtrati expoſitione, praeter notas , quae
pertinent ad diſtinctam cognitionem obiecti, etiam ad duplicem
>

illius e mentis natura geneſin aliquantulum refpexi, quae , quo

niam , exempli inſtar, methodo in metaphyſicis penitius perſpi
ciendae inferuire poteſt, mihi haud parum commendabilis éſſe
>

videtur. Aliud eniin eſt; datis partibus compoſitionem totius ſibi

concipere , per notionem abſtractam intellectus, aliud hanc notio
nen generalem , tanquam Rationis quoddam problema, exfequi
per facultatem cognoſcendi ſenſitiuam , h. e. in concreto eandem
ſibi repreſentare intuitu diſtincto. Prius fit per conceptum con
pofitionis in genere , quatenus plura fub eo ( reſpectiue erga ſe in
vicem ) continentur; adeoque per ideas intellectus et vniuerſales,
poſterius nititur conditionibus temporis, quatenus partem parti
fucceffiue adiungendo , conceptus compoſiti eſt genetice i. e. per
A: SYN
2 SECTIO I. DE NOTIONE MVNDI GENERATIM.

SYNTHESIN poffibilis et pertinet ad leges intuitus. Pari modo ,

dato compoſito fnbftantiali facile peruenitur ad ideam ſimplicium ,
notionem intellectualem compofitionis generaliter tollendo ; quae
enim , remota omni coniunctione , remanent , ſunt fimplicia. Se
cundum leges vero cognitionis intuitiiiae id non fit, i. e. compofi
>

tio omnis non tollitur, niſi a toto dato ad partes quascunque pos
fibiles regrediendo, h. e. per Analyſin (*), quae iterum nititur
conditione temporis, Cum autem ad compoſitum requiratur par
tium multitudo, ad totum omnitudo ; nec Analyſis , nec Synthe
fis erunt completae , adeoque nec per priorem , conceptus fimpli.
cis, nec , per pofteriorem , conceptus totius emerget ; niſi vtra
que tempore finito et aſignabili abſolui poffit.
Quoniam vero in quanto continuo regreffus a toto ad partes
a
dabiles, in Infinito autem progreſus a partibus ad totum datum
carent termino , ideoque ab vna parte Analyſis, ab altera Synthe
ſis completae fint impoſſibiles, nec totum , in priori cafu , fecun
dum leges Intuitiis quoad compofitionem , nec in poſteriori, com
poſitum , quoad totalitatem complete cogitari poffunt. Hinc pa
tet; qui fiat, vt, cum irrepraefentabile et impoſſibile vulgo eius
dem ſignificatus habeantur, conceptus tam Continui quam Infiniti
a plurimis režciantur , quippe quorum , ſecundum leges cognitio
nis intuitiuae, repraeſentatio plane eſt impoſitelis. Quanquain
autem harum e non paucis ſcholis exploſarum notionum , prae
ſertim prioris, cauffam hic non gero (**), maximi tamen mo
menti

( * ) Vocibus Analyfis et Syntheſis duplex ſignificatus communiter tribuitur.

Nempe Syntheſis eſt vel qualitatiua, progreſfiis in ſerie ſubordinatorum à ra
tione ad rationatum , vel quantitatiwa, progreffus in ſerie coordinatoruin a
parte data per illius complementa ad totuin . Pari inodo Analyſis , priori
fenfu fuinta , cít regreffus a rarionato ad rationem , pofteriori autem fignifi
catu , regreffiis a toto ad partes ipfius poffibiles f. mediatas , h. e. partium par
tes ; adeoque non eft diuifio fed fubdiuifio compofiti dati. Tam Synthefin
quam Analyfin pofteriori tantum fignificatu hic furniinus.
*** ) Qui infinitun mathematicum actuale reiiciunt, non adınodum graui labore
funguntur. Confingunt nempe talem infiniti definitionem , ex qua contra
dictio
 SECTIO I. DE NOTIONE MVNDI GENERATIM . 3

menti erit monuiſſe : grauifſimo illos errore labi , qui tam per
verſa argumentandi ratione vtuntur.. Quicquid enim repugnat
legibus intellectus et rationis vtique eſt impoſſibile, quod autem,
cum rationis purae fit obiectum legibus cognitionis intuitiuae tan
tummodo non fubeft, non item . Nam hic diſſenſus inter facul
tatem fenfitiuam et intellectualem , ( quarum indolemn mox expo..
nam ) nihil indigitat, niſi, quas mens ab intellectu acceptas fert
ideas abſtractas, illas in concreto exſequi, et in Intuitus commu
tare ſaepenumero non poſſe. Haec autem reluctantia fubiectiua
mentitur vt plurimum repugnantiam aliquam obicctiuam , et in
cautos facile fallit, limitibus , quibus mens humana circumſcribi
2

tur , pro iis habitis quibus ipfa reruin eſſentia continetur.

Ceterum compoſitis ſubſtantialibus, ſenſuum teſtimonio, aut
vtcunque aliter , datis , dari tam Simplicia quam Mundum , cum
facile pateſcat , argumento ab intellectus rationibus depromto ;
>

in definitione noftra cauffas etiam in ſubiecti indole contentas di.

gito monftraui, nė notio mundi videatur mere arbitraria et , vt
fit in Mathematicis, ad deducenda tantum inde confectaria con
ficta . Nam mens , in conceptum compoſiti, tam refoluendo
A 2 quam
dictionem aliquain exſculpere polling. Infinitum ipfis dicitur : Quantum , quo
maius eſt impoſſibile , et Mathematicum : eft multitudo , ( vnitatis dabilis )
quo inaior eſt impoflibilis. Quia autem hicpro Infinito ponunt Maximum ,
maxiına autem multitudo eft impollibilis, facile concludunt contra infini.
tum a ſeinet iplis confictum. Aut inultitudinem infinitam vocant numerum
infinitum , et hunc abfonum eſſe docent, quod vtique eft in propatulo , ſed
quo non pugniatur niſi cum vmbris ingenii. Si vero infinitum mathematicum
conceperint : ceu quantum , quod relatuin ad menfuram tanquam vnitatem
eft multitudo omni numero maior, li porro notaffent: menfurabilitatem hic
tantum denotare relationem ad modulum intellectus humani, per queni,
non nifi fuccelliue addendo vnum vni, ad conceptum multitudinis definitum et,
abfoluendo hunc progreffum tempore finito , ad completuns, qui vocatur
Numerus, pertingere licet ; luculenter perfpexiffent ; quae non congruunt
cum certa lege cuiusdam fubiecti , non ideo omnem intellectionem exce
dere ; com , qui absque fuccefliua applicatione inenfurae, multitudineni
vno obtutu diſtincte cernat, dari poffit intellectus, quanquam ytique non
humanus .
$ SECTIO I. DE NOTIONE MVNDI GENERATIM .

quam componendo, intenta , in quibus, tam a priori quam a

poſteriori parte acqieſcat, terininos, fibi expoſcit et praefumit.
2

S. 2.
Momenta , in Mundi definitione attendenda , haec ſunt :
1. Materia ( in ſenſu tranſcendentali) li. e. partes , quae hic fumun
tur efle fubftantias. Poteramus conſenſus noftrae definitionis
cum fignificatu vocis communi plane eſe incurii, cum non fit,
niſi veluti quaeſtio quaedam problematis , fecundum leges rationis
oborti; quipote plures fubſtantiae poffint coaleſcere in vnum , et >

. quibus conditionibus nitatur, vt hoc vnum non fit pars alterius.

Verum vis voeis Mundi , quatenus vſu vulgari celebratur , vltro
7ja nobis occurrit. Nemo enim Accidentia , tanquam partes , accen
i fet Mundo , fed, tanquain determinationes, ſtatui. Hinc Mun
i dus fic dictus Egoiſticus, qui abfoluitur vnica ſubſtantia fimplici,
eum ſuis- accidentibus, parum appoſite vocatur Mundus, niſi forte
3. imaginarius. Eandem ob cauſam ad totum mundanum non licet
feriem fucceſliuorum (nempe ſtatuum ,) tanquam partem referre;
modificationes eniin non ſunt partes fubiecti, fed rationata. Tan
dem naturam fubftantiarum , quae mundum conſtituunt, vtrum
fint contingentes an neceffariae , in cenſum hic non vocaui , nec
talem determinationein gratis in definitione recondo, poftınodum ,
vt fit, candem fpeciofa quadam argutandi ratione indidem dc
promturus , ſed contingentiain e conditionibus hic pofitis abunde
។

coneludi poſle poſtea docebo.

11. FORMA quae conſiſtit in fubftantiarum coordinatione, non ſub
ordinatione. Coordinata enim fe inuicem refpiciunt vt comple
menta ad totum , ſubordinata vt cauſſatuin et cauſa , ſ. genera
tim vt principium et principiatum . Prior relatio eſt reciproca et
homonima, ita , vt quodlibet correlatum alterum reſpiciat vt de
terminans , fimulque vt determinatur , poſterior eft heterovima,
nempe ab vna parte non niſi dependentiae, ab altera caufalitatis .
Coordinatio haec concipitur vt realis et obiectina , non vt idealis
et
 Sectio I. DE NOTIONE MVNDI GENERATIM.

et ſubiecti mero arbitrio fulta , per quod multitudinein quamli

bet pro lubitu ſummando , effingas totun. Plura enim comple
etendo nullo negotio efficis totum repraefentationis, non ideo au 7

i
tein repraeſentationem totius. Ideo, fiforte ſint quaedain ſubſtan
tiarum tota , nullo ſibi nexu deuincta , complexus illorum , per
2

quem mens multitudinem cogit in vnuin ideale, nihil amplius

loqueretur, nifi pluralitatem mundorum vna cogitatione compres
>

henforum . - Nexus autem , formain mandi effentialem conſtitui

ens , ſpectatur vt principium influxuun poſſibilium fubftantiarum
munduan conſtituentium . Actualis errim influxus non pertinent
ad eſſentiam , fed ad ftatum , et vires ipfae tranfeuntes, influ
7

xuum cauſſae, fupponunt principium aliquod , per quod poſſibile

fit , vt ſtatus plurium, quorum fubſiſtentia ceteroquin eſt aa ſe in
vicein independens, ſe mutuo reſpiciant vt rationata ; a quo prin
cipio fi diſcefferis, vim transeuntem in Mundo vt poflibilem fu
mere non licet. Et haec quidem formamundo effentialis propte
rea eſt immutabilis, neque vlli viciſſitudini obnoxia ; idque primo
ob rationem logicanı; quia mutatio quaelibet fupponit identita
tem ſubiecti, ſuccedentibus fibi inuicem determinationibus. Hinc
mundus, per omnes ſtatus fibi ſucceſſfuos idem martens Mundus,
eandem tuetur founam fundamentalem . Nam ad identitatem
totius non fufficir identitas partium , fed requiritur compoſitionis
characteriſticae identitas. Potiſſimum antem idem ee ratione zócali
fequitur. Nam natura Mundi, quae eſt principium primún inter
nuin determinatiomum variabilium quorumlibet ad ftatum ipſius
pertinentium , quoniam ipfa fibi non poteſt eſſe oppoſita, iratu
raliter, h. e. a fe ipfa, eſt iinmutabilis ; adeoque datur in mundo
quolibet forma quaedam naturae ipſius accenſenda, conſtans, in
variabilis, cen principium perenne formae cuiuslibet contingentis
et tranſitoriae , quae pertinet ad mundi ſtatum. Qui hanc diſqui
fitionem inſuper habent , fruſtrantur conceptibus ſpatii ac tempo
ris , quaſi conditionibus per ſe iam datis atque priinitiuis, qua
ruin ope, fcilicet, absqne vllo alio principio, non ſolum poſſi
A 3 bile
6 SECTIO I. DE NOTIONE MYNDI GENERATIM.

bile ſit, ſed et neceſſarium , vt plura actualia ſe mutuo reſpiciant

vti compartes et conſtituant totum. Verum mox docebo ; has
notionesplane non eſſe rationales atque vllius nexus ideas obiecti.
vas , fed Phaenomena, et teſtari quidem principium aliquod nexus
vniuerſalis commune , non autem exponere.

III. VNIVERSITAS quae eſt omnitudo compartium abſoluta. Nam

refpectu ad compoſitum aliquod datum habito , quanquam illud
adhuc ſit pars alterius, tamen ſemper obtinet omnitudo quaedam
comparatiua , nempe partium ad illud quantuun pertinentium .
Hic autem , quaecunque ſe inuicem vt compartes ad totum quod
cunque reſpiciunt, coniunctim poſita intelliguntur. Totalitas
haec abſoluta , quanquam conceptus quotidiani et facile obuii fpe
cierr. prae fe ferat, praeſertim cum negatiue enunciatur, ficuti,
fit in definitione, tamen penitius perpenſa crucein figere philoſo
>

pho videtur. Nam Itatuum vniuerſi in acternum ſibi ſucceden

tium nunquam abfoluenda ſeries, quomodo redigi poflit in Totum,
omnes omnino viciſſitudines comprehendens, aegre concipi poteſt.
Quippe per infinitudinem ipfam neceſſe eſt, vt careat termino,
ideoque non datur ſuccedentium feries, niſi quae eſt pars alterius,
ita , vt eandem ob cauſſam completudo omnimoda , ſ. totalitas
abfoluta hinc plane exulare videatur. Quanquam enim notio par
tis vniuerſaliter fumi poflit , et , quaecunque fub hac notione con
tinentur , fi poſita ſpectentur in eadem ſerie, conſtituant vnum ;
tamen omnia illa fimul ſumenda eſſe per conceptum Totius exigi
videtur ; quod in caſu dato eſt impoſſibile. Nam quoniam toti
ſeriei nihil fuccedit; poſita autem fucceflinoruin ſerie non datur
cui nihil fuccedat, niſi vltimum : erit in aeternitate vltimum , quod
eſt abſonum . Quae infiniti ſucceſſiui totalitatem premit difficul
tas , ab infinito ſimultanco abeſſe forſitan quisquam putauerit,
propterea , quod fimultancitas complexum omnium codem tempore
diſerte profiteri videatur . Verum ſi Infinitum ſimultaneum ad
mittatur , concedenda etiam eſt totalitas Infiniti ſucceflivi, poſte
riori
 SECTIO I. DE NOTIONE MVNDI GENERATIM . 7

riori autem negata, tollitur et prius. Nam infinitum ſimultaneum

inexhauftain aeternitati materiam praebet, ad fucceffiue progre
diendum per innumeras eius partes in infinitum , quae tamen . fe
ries omnibus numeris abſoluta actu daretur in Infinito ſimultaneo ,
ideoque quae fucceſſiue addendo nunquam eſt abſoluenda ſeries
tainen tota eflet dabilis. Ex hac fpinofa quaeſtione ſemet extri
caturus, notet : tam ſucceſſiuam , quam fimultaneam plurium
coordinationem ( quia nituntur conceptibus teinporis ) non per
tinere ad conceptuin intellectualem totius , fed tantum ad condi
tiones intuitusfenfitiui; ideoque, etiam fi non ſint ſenſitive concepti
biles , tamen ideo non ceffare eſſe intellectuales. Ad hunc au
tem conceptum fufficit: dari quomodocunque coordinata et omnia
cogitari tanquam pertinentia ad Vnum .
SECTIO II.
De ſenſibilium atque intelligibilium diſcrimine generatim.
$. 3 .
Senſualitas eſt receptiuitas ſubiecti , per quam poſſibile eſt,
vt ftatus ipfius repraeſentatiuus obiecti alicuius praeſentià certo modo
afficiatur. Intelligentia ( rationalitas) eſt facultas ſubiecti, per quam ,
quae in fenfus ipfius per qualitatem fuam , incurrere non poffunt, re
praeſentare valet. Obiectum ſenſualitatis eſt ſenſibile ; quod autem
nihil continet , nifi per intelligentiam cognoſcendum , eſt intelligibile.
Prius ſcholis veterum Phaenomenon pofterius Noumenon andiebat.
Cognitio , quatenus fubiecta eft legibus ſenſualitatis, eſt ſenſitiua,
intelligentiae, eſt intellectualis f. rationalis.
g. 4 .
Quum itaque , quodcunque in cognitione eſt ſenſitiui, pen
a
deat a ſpeciali indole ſubiecti, quatenus a praeſentia obiectorum hu
ius vel alius modificationis capax eſt, quae , pro varietate fubiecto
run, in diuerſis poteft effe diuerſa; quaecunque autem cognitio a tali
conditione ſubjectiua exeita eſt, non niſi obiectum reſpiciat, patet:
>

‫تی‬ fenfis
}
8 SECTIO II. DE SENSIBILIVM

ſenſitiue cogitata eſſe rerum repraeſentationes vti apparcnt, intelle

ctualia autem ficuti ſunt. Repraeſentationi autem fenfus primo in
eft quiddam , quod diceres Materiam , nempe Senſatio, praeterca7

autem aliquid , quod vocari poteſt forma, nempe ſenſibilium ſpecies

quae prodit, quatenus varia, quae ſenſus afficiunt, naturali quadam
animi lege coordinantur. Porro ; quemadmodum fenfatio , quae
ſenſualis repraeſentationis Materian conſtituit, praefentiam quidem
ſenſibilis alicuius arguit, fed quoad qualitatem pendet a natura ſub
iecti, quatenus ab iſto obiecto eſt modificabilis; ita etiam eiusdem
repraeſentationis forma, teſtatur vtique quendam ſenforum reſpectum
aut relationem ,verum proprie non eſt ad vmbratio aut ſchema quod
dam obiecti, fed non niſi lex quaedam menti inſita , ſenſa ab ob
iecti praeſentia orta ſibimet coordinandi. Nam per formam feu
fpeciem obiecta ſenſus non feriunt; ideoque , vt varia obiecti ſen
fum afficientia in totum aliquod repraeſentationis coaleſcant, opus
eſt interno mentis principio, per quod varia illa fecundun ſtabileş
et ínnatas leges ſpcciem quandam induant.
D. Si
Ad ſenſualem itaque cognitionem pertinet : tam materia ,
quae eſt ſenſatio , et per quam cognitiones dicuntur ſenſuales , quam
forma, per quam ,etiam fi reperiatur absque omni ſenſatione, repraeſen
tationes vocantur fenfitiuae. Quod ab altera parte attinet intellectua.
lia , ante omnia probe notandum eft : vſum Intellectus, f. fuperioris
aniinae facultatis eſe duplicem : quorum priori dantur conceptus
ipfi, vel reruin vel reſpectuum , qui eſt Vsvs REALIS ; pofteriori
autem , vndecunque dati , libi tantun ſubordinantur , inferiores
> 2

nempe ſuperioribus (notis communibus) et conferuntur inter fe fe

cundum princ . contrad ., qui Vsvs dicitur LogICVS . Eft autem
vſus intellectus logicus omnibus ſcientiis communis , realis non item .
Data enim quomodocunque cognitio fpectatur,, vel contenta fub.
nota pluribus communi, vel illi oppofita , idque vel iinmediate et
proxime, vt fit in iudiciis ad diſtinctam , vel mediate vt in ratiociniis
ad
.
 ATQVE INTELLIGIBILIVM DISCRÝMINE GENERATIM. 9

ad adaequatam cognitionem . Datis igitur cognitionibus ſenſitiuis,

per vſum intellectus logicum ſenſitiuae ſubordinantur aliis fenfitiuis,
vt conceptibus communibus et phaenomena legibus phaenomenorum
generalioribus. Maximi autem momenti hic eſt, notaſſe: cognitio
nes ſemper habendas eſſe pro fenfitiuis, quantuscunque circa illas
intellectui fuerit vſus logicus. Nam vocantur ſenſitivae propter geo
neſin non ob collationem quoad identitatem vel oppoſitionem . Hinc
generaliſſimae leges empiricae funt nihilo fecius ſenſuales et , quae in
Geometria reperiuntur, formae ſenſitiuae principia , ( reſpectus in
ſpatio determinati, ) quantumcunque intellectus circa illa verſetur,
argumentando e ſenſitiue datis ( per intuituin purum ) ſecundum re :
gulas logicas, tamen non excedunt ſenſitiuorum claſſem . In ſenſua.
libus autem et Phaenomenis id quod antecedit vſum intellectus logi
cum , dicitur Apparentia, quae autem apparentiis pluribus per intel
lectum comparatis oritur cognitio reflexa vocatur Experientia. Ab
apparentia itaque ad experientiam via non eft, nifi per reflexionem
ſecundum vſum intellectus logicum . Experientiae conceptus com
munes dicuntur empiricac et obiecta phaenomena leges autem tam ex
perientiae quam generatim omnis cognitionis ſenſitiuae vocantur leges
phaenomenorum . Conceptus itaque empirici per reductionem ad
maiorem vniuerfalitatem non fiunt intellectuales in ſenſu reali, et
non excedunt fpeciem cognitionis ſenſifiuae, fed , quousque abſtra-.
hendo aſcendant, ſenſitiuae manent in indefinitum .
8. 6.
Quodautem intellectualia ſtricte talia attinet , in quibus vſus
intellectus eſt realis : conceptus tales, tam obiectorum , quam re
fpectuum , dantur per ipſam naturam intellectus, neque ab vllo -ſen
7

ſuum vſu ſunt abſtracti, nec formam vllam continent cognitionis ſen
fitiuae , qua talis. Neceſſe autem hic eſt, maximam ambiguitatein
vocis abſtracti notare , quam , ne noftram de intellectualibus diſqui
fitionem inaculet, antea abſtergendam eſſe fatius duco. Nempe
proprie dicendum effet: ab aliquibus abſtrahere, non aliquid abſtra
B bcre.
 10 17 SECTIO II. DE SENSIBILIUM

here. Prios denotat: quod in conceptu quodam ad alia quomodo

1
cunque ipſi nexa non attendamus, poſterius autem , quod non detur,
‫ל‬

niſi in concreto et ita , vt a coniunctis feparetur. Hinc conceptus

intellectualis abftrahit ab omni ſenſitiuo , non abftrahitur a ſenſitiuis
9

et forfitan rectius diceretur abſtrahens quam abſtractus. Quare intel

lectuales confultius eſt Ideas puras, qui autem empirice tantum dan
tur conceptus , abſtractos nominare.
$. 7 .
Ex hiſce videre eſt: ſenſitiuum male exponi, per confuſius
:

cognitum , intellectuale per id cuius eft cognitio diſtincta. Nam

haec ſunt tantum diſcrimina logica et quae data, quae omni logicae
comparationi fubfternuntur, plane non tangunt. Poffunt autem
fenfitiua admodum eſſe diſtincta et intellectualia maxime confuſa,
Prius animaduertimus in fenfitiuae cognitionis Prototypo , Geometria ,
poſterius in intellectualium omnium Organo , Metaphyſica, quae,
quantum operae nauet ad diſpellendas , quae intellectum communem
7

obfufcant, confufionis nebulas, quanquam non femper tam felici

7

quam in priori fit ſneceſlu , in propatulo eſt. Nihilo tamen fecius

harum cognitionum quaelibet ftemmatis ſui fignum tuetur , ita , vt
priores, quantumcunque diſtinctae , ob originem vocentur fenfitiuae
poſteriores , vtut confuſae , maneant intellectuales: quales v. g . funt
7

conceptus morales , non experiundo , ſed per ipſum intellectum pu

>

rum cogniti. Vercor autem ne Ill. WOL

WOLFIVS
Pivs per hoc inter ſenſi
tiua et intellectualia diſcrimen , quod ipfi non eſt niſi logicum , no
>

biliffimum illud antiquitatis de Phaenomenorum et Noumenorum indole

differendi inftitutam , magno philofophiae detrimento , totum for
fitan aboleuerit, animosque ab ipſorum indagatione ad logicas faç.
penumero minutias auerterit.

S. 8 .

Philoſophia aitter prima continens principia vſus intellectus

puri eſt METAPHYSICA . Scientia vero illi propacdeutica eft, quae
diſcri
 ATQVE INTELLIGIBILIVM DISCRIMINE GENERATIM. II

diſcrimen dočet ſenſitiuae cognitionis ab intellectuali; cuius in hac

noſtra diſſertatione ſpecimen exhibemus. Cum itaque in Metaphy.
fica non reperiantur principia empirica : conceptus in ipſa obuii non
quaerendi funt in ſenſibus, ſed in ipſa natura intellectus puri non,
tanquam conceptus connati, ſed e legibus menti infitis ( attendendo
ad eius actiones occaſione experientiae ) abſtracti, adeoque acquiſiti.
Huius generis ſunt poſſibilitas, exiſtentia , neceſſitas , ſubſtantia ,
cauſa etc. cum ſuis oppofitis aut correlatis; quae cum nunquam cey
partes repraeſentationem vllam ſenſualem ingrediantur, inde abſtrahi
nullo modo potuerunt..

S. 9:,
Intellectualium duplex potiſſimum vſus eſt: prior clenchiticus.
per quem negatiue proſunt, quando neinpe ſenſitiue concepta arcent
a Noumenis et quanquam , ſcientiam non prouehantlatum vnguem ,
tamen eandem ab errorum contagio immunem praeſtant. Poſterior
eſt dogmaticus: ſecundum quem principia generalia intellectus puri,
qualia exhibet Ontologia, aut Pſychologia rationalis exeunt in exem.
plar aliquod , non niſi intellectu puro concipiendum et omnium alio.
rum quoad realitates menſuram communem , quod eft PERFECTIO
NOVMENON . Haec autem eſt vel in ſenſu theoretico (*) , velpra
ctico talis.
In pridit eſt Ens fummum , Devs, in poſteriori ſenſu
2

PERFECTIO MORALIS .. Philoſophia igitur moralis, quatenus princi

pia diiudicandi prima fuppeditat, non cognoſcitur niſi per intelle
ctum parum et pertinet ipſa ad philofophiain puram , (quique ipfius
criteria ad ſenſum voluptatis aut taedii protraxit, fummo iure repre-.
henditur. Epicurus, vna cum neotericis quibusdam , ipſun ee lon
ginquo quadantenus fecutis vti Schaftsbury et Aſſeelae. In quolibet
autem genere eorum , quorum quantitas eſt variabilis, Maximum
eſt menſura communis et principium cognoſcendi. Maximum per:
fectionis vocatur nunc temporis Ideale , Platoni Idea , ( quemadmo.
B 2 dum
( *) Theoretice aliquid fpectainus quatenus non attendimus, niſi ad ea quae
enti competunt , practice autein fi ea quae ipfi in effe debebant difpicimus,
12 SECTIO II. DE SENSIBILIVM

dum ipfius idea reipublicae ) et omnium , fub generali perfectionis

alicuius notione contentorum , eft principium , quatenus minores
gradus non niſi limitando maximum determinari pofſe cenſentur;
Deus autem , cum , vt Ideale perfectionis, fit principium cognoſcendi,
vt realiter exiſtens, ſimul eft omnis omnino perfectionis principium
fiendi.
f. 1o.
Intellectualium non datur ( homini) Intuitus fed non niſi
cognitio ſymbolica et intellectio nobis tantum licet per conceptus vni
verfales in abſtracto , non per ſingularem in concreto. Omnis enim
intuitus noſter adftringitur principio ,cuidam formae, ſub qua fola
aliquid immediate , ſ. vt fingulare, a mente cerni et non tantum
!
difcurfiue per conceptus generales concipi poteſt. Principium autem
hoc formale noftri intuitus ( ſpatium et tempus ,) eſt conditio, ſub
qua aliquid fenfuum noſtrorum obiectum eſſe poteſt adeoque, vt
conditio cognitionis fenfitiuae , non eſt medium ad intuitum intelle
ctualem . Praeterea omnis noftrae cognitionis materia non datur niſi
à ſenſibus, ſed Noumenon qua tale non concipiendum eft per re
a
praeſentationes a ſenſationibus deprontas ; ideo conceptus Intelligi
bilis, qua talis , eſt deſtitutus ab omnibus datis intuitus humani. In
?
tuitus nempe inentis noftrae ſemper eft? paffuus; adeoque eatenus
tantum quatenus aliquid fenfus noſtros afficere poteft, poſſibilis.
Diuinus autem intuitus , qui obiectorum eſt principium , non princi
piatum , cum ſit independens, eſt Archetypus et propterea perfecte
intellectualis.

.
$. II .
Quanquam autem Phaenomena proprie ſimt rerum fpecies,
non Ideae , neque internain et abſolutam obiectorum qualitatem ex
primant; nihilo tamen minus illorum cognitio eſt veriflima. Primo
enim , quatenus ſenſuales ſunt conceptus f. apprehenfiones, ceu cau
fata teſtantur de praeſentia objecti, quod contra Idealismum , qua
tenus autem iudicia fpectas circa fenfitiue cognita, cum veritasiudiin
 ATQVE INTELLIGIBILIVM DISCRIMINE GENERATIM . 13
iudicando conſiſtat in conſenſu praedicati cum ſubiecto dato , con
-

ceptus autem ſubiecti, quatenus eſt Phaenomenon , non datur niſi

per relationem ad facultatem cognofcendi fenfitiuam , et ſecundum
eandem etiam praedicata dentur ſenſitive obſeruabilia , patet reprae
ſentationes ſubiecti atque praedicati fieri ſecundum leges communes,
adeoque anfam praebere cognitioni veriſſimae.
V. I 2 .
Quaecunque ad ſenſus noftros referuntur vt obiecta funt Phae
nomena , quae autem , cum ſenſus non tangant , formam tantum
ſingularem ſenſualitatis continent pertinent ad intuitum purum ( i. e.
a ſenſationibus vacuum ideo autem non intellectualem ). Phaeno.
iena recenſentur et exponuntur , primo, ſenſus externi in Physica,
deinde, ſenſus interni in PsychoLOGIA empirica. Intuitus autem
purus (humanus) non eſt conceptus vniuerſalis ff. logicus fub quo fed
ſingularis in quo ſenſibilia quaelibet cogitantur ideoque continet con
ceptus ſpatii et temporis ; qui , cum quoad qualitatem nihil de ſen
fibilibus determinent, non ſunt obiecta ſcientiae , niſi quoad quan
titatcm . Hinc MathesiS PVRA ſpatium conſiderat in GEOMETRIA
tempus in MECHANICA pura . Accedit hiſce conceptus quidam , in
fe quidem intellectualis; fed cuius tamen actuatio in concreto exigit
opitulantes notiones temporis er fpatii, ( luccelliue addendo plura
et iuxta fe fimul ponendo ,)) qui eſt conceptus Numeri, quem tractat
ARITHMETICA . Matheſis itaque pura , omnis noftrae fenfitiuae
eſt cuiuslibet intuitiuae et diſtinctae
cognitionis formam exponens, eft
cognitionis organon; et , quoniam eius obiecta ipfa funt omnis in
tuitus, non ſolum principia formalia, ſed ipfa intuitus originarii,
largitur cognitionem veriſſimnam fimulque fummae euidentiae in aliis
exemplar. Senſualium itaque datur fcientia, quanquam , cum fint
Phaenomena , non datur intellectio realis, fed tantum logica, hinc
7

patet quo ſenſu , qui e ſchola Eleatica hauſerunt, ſcientiam phae.

nomenis denegaffe cenfendi fint.
mois B 3 SECTIO
14 SECTIO III. DE PRINCIPIIS

SECTIO III.
De principiis formae Mundi ſenſibilis:
l. 13 .
Principium formae yniuerfi eſt , quod continet rationem nexus
2

vniuerſalis, quo omnes ſubſtantiae, atque earum ſtatus pertinent ad

idem totum , quod dicitur Mundus. Principium formae mundi fer
fibilis eſt, quod continet rationem nexus vniuerſalis omnium , qua
7

tenus ſunt Phaenomena. Forma mundi intelligibilis agnoſcit prin

cipium obiectivum , h. e. cauſſam aliquam , per quam exiſtentium
in fe eſt colligatio. Mundus autem , quatenus fpectatur vt Phaeno
menon , h. e. reſpectiue ad ſenſualitatem mentis humanae , non
agnoſcit aliud principiuin formae niſi ſubiectiuum h. e. certam animi
legem , per quam neceſſe eſt, vt omnia ,, quae fenfuum obiecta ( per
iſtorum qualitatem ) eſſe poſſunt, neceſſario pertinere videantur ad
idem Totum . Quodcunque igitur tandeın ſit principium formae
Mundi ſenſibilis, tamen non complectitur niſi actualia quatenus in
ſenſus cadere poſſe putantur , ideoque nec immateriales ſubſtantias,
quae, qua tales iam per definitionem a ſenſibus externis omnino ex
a

cluduntur, nec mundi cauffam , quae , quum per illam mens ipſa
exiſtat et ſenſu aliquo polleat, fenfuum obiectum eſſe non poteſt.
Haec principia formalia Vniuerſiphaenomeni abſolute prima, catho-.
lica et cuiuslibet praeterea in cognitione humana ſenſitiui quafi fche
mata et conditiones, bina eſſe, Tempus et Spatium , iam demonftrabo.
9. 14.
De Tempore.
1. Idea Temporis non oritur , ſed ſupponitur a ſenſibus. Quae
enim in fenfus incurrunt, vtrum fimul ſint , an poſtſe inuicem , non
>

nifi per ideam temporis repraeſentari poteft; neque ſucceſſio gignit

conceptum temporis , ſed ad illum prouocat. Ideoque temporis
notio , veluti per experientiam acquiſita ,, pellime definitur: per fe
diem
 FORMAE MYNDI SENSIBILIS, 15
riem actualium poft fe inuicem exiftentium . Nam , quid ſignificet
7

vocula poſt, non intelligo, niſi praeuio iam temporis conceptu. Sunt
enim , poft fe inuicem , quae exiſtuint temporibus diuerſis, quemad
inodum fimnl ſunt, quae exiſtunt tempore codem . (

2. Idea Temporis eft fingularis, non generalis. Tempus enim

quodlibet non cogitatur, nifi tanquam pars vnius ciusdem temporis
immenſi. Duos annos fi cogitas , non potes tibi repraeſentare, niſi
determinato erga fe inuicem pofitu , et, fi immediate ſe non ſequan
tur, non niſi tempore quodam intermedio -fibimet iunctas. Quod
nam autem temporum diuerforum fit prius, quodnamn pofterius, nulla
ratione per notas aliquas intellectui conceptibiles definiri poteſt, niſi
in cirulum vitiofum incurrere velis, & mens illud non diſcernit, nifi
per intuitum ſingularem . Praeterea omnia concipis actualia in tem
pore pofita, non fub ipfius notione generali , tanquam nota com
muni , contenta .
2

3. Idea itaque Temporis eſt intuitus, et quoniam ante omnem

ſenfationem concipitur, tanquam conditio reſpectuum in ſenſibilibus
obuiorum , eſt intuitus non ſenſualis fed purus.
4. Tempus eft quantum continuum et legum continui in muta
tionibus vniuerſi principium . Continuum enim eſt quantum , quod
non conſtat fimplicibus. Quia autem per tempus non cogitantur
niſi relationes, absque datis vllis entibus erga fe inuicem relatis, in
tempore , ceu quanto , eſt compoſitio , quae fi tota ſublata conci
piatur , nihil plane reliqui facit.
> Cuius autem compofiti fublata
omni compoſitione, nihil omnino remanet , illud non conſtat parti
bus fimplicibus. E etc. Pars itaque temporis quaelibet eſt tempus,
et , quae funt in tempore, fimplicia, nempe momenta , non funt
partes illius , fed termini, quos interiacet tempus. Nam datis duo
>

bus momentis non datur tempus , niſi quatenus in illis actualia fibi
fuccedunt ; igitur praeter momentuin datum neceffe eft, vt detur
tempus, in cuius parte poſteriori ſit momentum aliud.
Lex autem continuitatis metaphyſica haec eſt: Mutationes onines
funt
16 SECTIO III. DE PRINCIPIIS

ſunt continuae , 1. Auunt ,h .e. non ſuccedunt ſibi ſtatus oppofiti, niſi
per ſeriem ſtatuum diuerſorum inter mediam . Quia enim ſtatus duo
oppofiti ſunt in diuerſis temporis momentis, inter duo autem mo
2

menta ſemper fit tempus aliquod interceptum , in cuius infinita mo

mentoruin ſerie ſubſtantia nec eſt in vno ſtatuum datorum , nec in
altero , nec tamen in nullo ; erit in diuerſis, et fic porro in infinitum .
Celeb.• Kaeſtnerus, hanc Leibnitzii legem examini fubiectul C

rus , prouocat eius defenſores ( *) vt demonſtrent: motum puncti

continuum per omnia latcra trianguli eſe impoſſibilem , quod vti
que, conceſſa lege continuitatis , probari neceſſe eſſet. En igi
tur demonſtrationem quaeſitam . Denotent litterae abo tria pun
A

cta angularia trianguli rectilinei. Si mobile incedat motu conti

nuo per lineas, ab , bc , fa , h. e. totum periinetrum figurae,
neceſſe eſt vt per punctum b. in directione ab , per idem autem
punctum b etiam in directione b c moueatur. Cum autem hi mo
tus ſint diuerſi, non poſſunt effe fimul. Ergo momentum prae
fentiae puncti mobilis in vertice b quatenus mouetur in directione
ab eſt diuerſuin a momento praeſentiae puncti mobilis in eodem
vertice b , quatenus mouetur fecundum directionem bc. Sed inter
duo momenta eſt tempus , ergo mobile in eodem puncto per tem
pus aliquod praeſens eſt , i. e. quiefcit, ideoque non incedit motu
continuo, quod contra hypotheſin ; eadem demonftratio valet de
motu , per quaslibet rectas , angulum includentes dabilem . Ergo
corpus non mutat directionem in motu continuo , nifi fecundum
lineain , cuius nulla pars eſt recta , h. e. curuam , fecundum pla
cita Leibnitzii.
5. Tempus non eſt obiectiuum aliquid ct rcale, nec ſubſtan
tia , nec accidens, nec relatio , fed fubiectiua condito per naturam
mentis humanae neceſſaria, quaelibet ſenſibilia , certa lege ſibi co
ordinandi, et intuitus purus. Subſtantias enim pariter ac accidentia
coordinamus , tam ſecundum ſimultaneitatem , quam fucceffionem ,
non niſi per conceptum temporis; ideoque huius notio , tanquam
prin
( *) Kshere Mechanick, S. 354 .
 PORMAE MYNDI SENSIBILIS. 17
principium formae, iſtorum conceptibus eſt antiquior. Quod autem
relationes attinet , f reſpectus quoscunque, quatenus ſenſibus ſunt
obuii , vtrum nempe fimul ſint an poſt fe inuicem , nihil aliud in
voluunt, niſi poſitus in tempore determinandos, vel in eodem ipſius
9 >

puncto , vel diuerfis.

Qui realitatem temporis obiectiuam afferunt, aut illud tanquam
fluxum aliquem in exiſtendo continuum , absque vlla tamen re exi
ſtente , ( commentum abſurdiſſimum ) concipiunt , vti potiſſimum
Anglorum philoſophi, aut tanquam abſtractum reale a ſucceſſione
ſtatuum internorum , ' vti Leibnitzius et aſſeclae ſtatuunt. Poſterioris
autem fententiae falſitas, cum circulo vitioſo in temporis definitione
obuia luculenter ſemet ipfam prodat, et praeterea ſimultaneitatem ( "), 7

maximum temporis conſectarium , plane negligat, ita omnem fanae

rationis vſum interturbat, quod non motus leges ſecundum temporis
menſuram nempe motum , fed tempus ipſum , quoad ipſius natu
ram , per obſeruata in motu , aut qualibet mutationum internarum,
ſerie , determinari poftulet, quo omnis regularum certitudo plane
aboletur.. Quod autem temporis quantitatem non aeſtimare polli
mus , niſi in concreto, nempe vel motu vel cogitationum feric, id
inde eſt, quoniam conceptus temporis tantummodo lege mentis in
terna nititur, neque eſt Intuitus quidain connatus, adeoque non
niſi ſenſuum ope actus ille animi, ſua ſenſa coordinantis, eliciatur.
2

Tantum vero abeſt , vt quis vnquam temporis conceptum adhuc r'a

>

С tionis

( *) Simultanea non funt ideo talia , quia fibi non ſticcedunt. Nam remota fic.
cellione tollitur quidem coniunctio aliqua , quae erat per feriem temporis,
fed inde non ftatim oritur alia vera rclatio qualis eſt coniunctio omnium
in momento eodem . Simultanca enim perinde iunguntur eodem temporis
momento quam fucccliua diuerfis. Ideo , quanquam tempus fit ynius tan
tum dimenfionis , tamen vbiquitas temporis , ( vt cum Neutono loquar )
per quam omnia ſenſitive cogitabilia funt aliquando, addit quanto actualium
alteram dimenſionem , quatenus veluti pendent ab eodem temporis puncto .
Nain fi tempuis deſignes linea recta in infinitum producta , et ſimultanca
in quolibet temporis puncto per lincas ordinatim applicatas ; fuperficies,
quae ita generatur , repraefentabit Mundum phaenomenon , tam quoad ſub.
ftantiam quain quoad accidentia.
18 SECTIO III. DE PRINCIPIIS

tionis ope aliunde deducat , et explicet, vt potius ipſum principium

contradictionis eundem praemittat ac fibi conditionis loco ſubſternat.
Aenim et non A nôn repugnant niſi fimul ( h. e. tempore eodem ) co.
gitata de codem , poft fe autem ( diuerſis temporibus ) eidem compctere
poffunt. Inde poſſibilitas mutationum non niſi in tempore co
gitabilis, neque tempus cogitabile per mutationes , fed vice verſa.
6. Quanquam autem Tempus in fe et abſolute poſitum fit
ens imaginarium , tamen , quatenus ad iminutabilem legem fenfibi.
>

liun qua talium pertinet , eſt conceptus veriffimus , et , per omnia

poſſibilia fenfuum obiecta , in infinitum patens, intuitiuae repraeſen
>

tationis conditio. Cum enim ſimultanea qua talia ſenſibus obuia

fieri non poffint, niſi ope temporis , mutationes autem non fint,
niſi per tempus cogitabiles, patet : hunc conceptuin vniuerſalem phac
nomenorum formam continere , adeoque omnes in mundo euentus
obſeruabiles,' omnes motus , omnesque internas viciſſitudines neces
>

fario cum axiomatibus de tempore cognoſcendis, partimque a nobis a

expofitis, conſentire, quoniam non niſi ſubhisce conditionibus, fen

> >

fuum obiecta eſſe et coordinari posſunt. Abfonum igitur eft; contra

prima temporis puri poſtulata, e. g. continuitatem etc. rationem ar
mare velle cum legibus conſequantur, quibus nihil prius, nihil antiquiuis
reperitur, ipſaque ratio in vſu principiicontradictionis huius conceptus
adminiculo carere non poffit; vſque adeo eſt primitiuus et originarius.
7. Tempus itaque eft principium formale Mundi ſenſibilis ab
folute primum. Omnia enim quomodocunque ſenſibilia, non pos-.
funt cogitari , niſi vel fimul, vel poft fe inuicem pofita, adeoque
vnici temporis tractu quaſi inuoluta , ac femet determinato polita
reſpicientia , ita , vt per hunc conceptum , omnis fenfitiui primariun,
neceſſario oriatur Totum forinale , quod non eft pars alterius h . e.
>

Mundus phaenomenon.
$. 15 .
De Spatio .
A Conceptus ſpatii non abſtrahitur a ſenſationibus externis.
Non
 FORMAE MVNDI SENSIBILIS. 19
Non eniin aliquid vt extra me pofitum concipere licet, nifi illud re
praeſentando tanquam in loco , ab eo , in quo ipſe fum , diuerſo,
>

neque res extra fe inuicem , niſi illas collocando in ſpatii diuerſis lo

cis. Poſſibilitas igitur perceptionum externarum , qua talium , fupa
ponit conceptum ſpatii, non crcat; ficuti etiam , quae funt in ſpas
tio , ſenſus afficiunt, ſpatium ipſum ſenſibus hauriri non poteſt.
B. Conceptus Spatii cft fingularis repraeſentatio omnia in se
comprehendens, non fub fe continens notio abſtracta et communis.
Quae enim dicis Spatia plura non ſunt, niſi, eiusdem immenſi ſpa
tii partes, certo pofitu fe inuicem reſpicientes, neque pedein cubi
cum concipere tibi potes , niſi ambienti ſpatio quaquauerſum con
terminum .

C. Conceptus fpatii itaque eft Intuitus purus ; .cum fit con

ceptus fingularis, ſenſationibus non conflatus , fed omnis fenſationis
externae forma fundamentalis. Hunc vero intuitum purun in Axio
matibus geometriae et qualibet conſtructione poſtulatorum , ſ etiam
problematum , mentali , animaduertere procliue eſt. Non dari enim
7

in fpatio plures quam tres dimenſiones; inter duo puncto non eſſe
niſi rectam vnicam ; e dato in ſuperficie plana puncto cum data re
cta circulum defcribere, etc. non ex vniuerfali aliqua ſpatii notione
concludi, fed in ipfo tantum velut in concreto cernipoteft.
7
Quae
iaceant in ſpatio dato vnam plagam verſus, quae in opoſitam vergant,
diſcurſiue deſcribi, f. ad notas intellectuales reuocari nulla mentis
acie poffunt, ideoque, cum in folidis perfecte fimilibus atque aequa
libus, ſed diſcongruentibus , cuius generis ſunt manus ſiniſtra et
dextra ( quatenus ſolum ſecundum extenfionem concipiuntur ,) aut
triangula ſphaerica e duobus hemiſphaeriis oppoſitis, fit diuerſitas,
per quam impoffibile eft vt termini extenſionis coincidant, quan
quam per omnia , quae notis , menti per fermonem intelligibilibus,
efferre licet, ſibi ſubſtitui poffint, patet hic non niſi quadam intui.
tione puradiuerſitatem , nempe discongruentiam notari poſſe. Hinc
Geometria principiis vtitur non indubitatis folum ac discurſiuis, ſed
C 2 fub
 20 SECTIO III. DE PRINCIP115

fub obtutum mentis cadentibus, et cuidentia in demonſtrationibus

( quae eſt claritas certae cognitionis, quatenus affimilatur ſenſuali)
non folum in ipfa eft maxima, fed et vnicâ , quae datur in ſcientiis
puris, omnisque cuidentiae in aliis exemplar et medium , quia , cum >

Geometria Spatii relationes contempletur, cuius conceptus ipſam

omnis intuitus fenfualis formam in ſe continet, nihil poteft in per
ceptis ſenſu externo clarum eſſe et perſpicuum , niſi mediante eodem
intuitu , in quo contemplando ſcientia illa verſatur. Ceterum Geo.
metria propoſitiones fuas vniuerſales non demonftrat: obiectum co.
gitando per conceptum vniuerfalem , quod fit in rationalibus , fed
illud oculis fubiiciendo per intuituin ſingularein , quod fit in fenfi
>

tiuis (*)

D. Spatium non eſt aliquid obiectiui et realis, nec ſubſtantia,

nec accidens, nec relatio ; ſed ſubiectiuum et ideale et e natura men
>

tis ſtabili lege proficiſcens veluti ſchema, omnia omnino externe

ſenſa ſibi coordinandi. Qui fpatii realitatem defendunt; .vel illud
yt abfolutum et immenſum rerum poflibilium receptaculum fibi con
cipiunt, quae fententia, poſt Anglos, Geoinetrarum plurimis arri
det , vel contendunt eſſe ipfam rerum exiſtentium relationem , rebus
ſublatis plane euaneſcentem , et non niſi inactualibus cogitabilem vti,
poſt Leibnitzium , noftratum plurimi ftatuunt. Quod attinet pri
7

mum illud
illi inane rationis commentum , cum veras relationes infini
tas , absque vllis erga ſe relatis entibus, fingat , pertinet ad mundum
fabuloſum . Verum qui in fententiam pofteriorem abeunt, longe
deteriori errore labuntur. Quippe, cum illi non niſi conceptibus
1 quibus
( * ) Quod fpatiin neceffario concipiendum fit tanquam quantum contininiin ,
quum facile fit demonftratu , hic praeterco. Inde autem fit vt fimplex in
fpatio non fit pars ſed terininus. Terminis autem generaliter eft id in
quanto continuo quod rationem continet limitu . Spatium quod non eft
terminus alterius eft complerum folidum ) Terminus folidi eft fuperficies,
ſuperficiei linea, lineae punctum . Ergo tria funt terininorum genera in ſpa
tio quemadmodum tres dimenſiones. Horum terminorum duo ( ſuperfi
cies et linea ) ipfi funt fpatia. Conceptus termini non ingreditur alind quan
tum niſi Spatium aut Tempus,

S
 FORMAE MVNDI SENSIBILIS. 21
quibusdam rationalibus, f. ad Noumena pertinentibus offendiculum
ponant, ceteroquin intellectui maxime abſconditis e. g. quaeſtioni
bus de mundo fpirituali, de omnipraeſentia etc. hi ipfis Phaenomenis
et omnium phaenomenorum fidiffimo interpreti, Geometriae aduerſa
fronte repugnant. Nam , ne apertum in definiendo ſpatio circulum ,
quo neceſſario intricantur , in medium proferam , Geometriam , ab
apice certitudinis deturbatam , in earum ſcientiarum cenſum reiiciunt,
quarum principia funt empirica. Nam fi omnes fpatii affectiones
non niſi per experientiam a relationibus externis mutuatae ſunt, axio .
matibus Geometricis non ineft vniuerſalitas , nifi comparatiua, qua
lis acquiritur:per inductionem , h. e . aeque late patens ac obferuatur,
neque neceſſitas, niſi ſecundum ſtabilitas naturae leges, neque prae:
ciſio, niſi arbitrario conficta , et ſpes eſt, vt fit in einpiricis, ſpa.
9

tiun aliquando detegendi aliis affectionibus primitiuis praeditum , et

forte etiain bilineum rectilineumn .

E. Quanquam conceptus ſpatii, vt obiectiui alicuius et realis

entis vel affectionis, ſit imaginarius, nihilo tamen ſecius, reſpective
រ

ad ſenſibilia quaecunque, non folum eſt verifſimus, ſed et omnis ve.

ritatis in ſenſualitate externa fundamentum . Nam res non poſſunt
fub vlla ſpecie ſenſibus apparere , niſi mediante vi animi , omnes fen
ſationes fecundum ftabitem ot naturae ftrae infitam legem coordinan
te. Cum itaque nihil omnino ſenſibus fit dabile, niſi primitiuis ſpatii
axiomatibus eiusque conſectariis ( Geometria praecipiente) conformi
ter , quanquam horum principium non ſit niſi fubiectiuum , tamen
neceſſario hisce conſentiet, quia extenus ſibimet ipfi conſentit, et le
ges ſenſualitatis erunt leges naturae , quatenus in fenfus cadere poteft.
Natura itaque Geometriae praeceptis ad amuffim ſubiecta eſt, quoad
omnes affectiones fpatii ibi demonſtratas , non ex hypothefi ficta,
ſed intuitive data , tanquam conditione ſubiectiua omnium phaeno
menorum , quibus vnquam natura fenfibus patefieri poteſt. Certe,
>

niſi conceptus ſpatii per mentis naturam originarie datus eſſet, ( ita,
vt , qui relationes quascunque alias, quam per ipſum praecipiuntur,
9

C3 mente
 SECTIO III. DE PRINCIPIIS

mente effingere allaboraret, operam luderet, quia hoc ipfo conceptu

in figmenti ſui ſubſidium vti coactus eſſet,) geometriae in philoſo
phia naturalivſus parum tutus foret;; dubitari enim poſſet: an ipfa
notio haec, ab experientia depromta , fatis cum natura conſentiat,
negatis forſitan , a quibus abſtractum erat determinationibus , cuius
aliquibus etiam ſuſpicio in mentem incidit. Spatium itaque eſt pris .
cipium formałe Mundi ſenſibilis abſolute primum , non folum pro .
pterea : quod per illius conceptum obiecta vniuerfi poflint effe phac-.
nomena , ſed potiffimum hanc ob rationem , quod per effentiam ,
non eſt, niſi vnicum , omnia omnino externe ſenſibilia conplectens,
adeoque principium conſtituit Vniuerſitatis h . e. totius , quod non
poteſt eſſe pars alterius,
CORROLARIV M.
En itaque bina cognitionis ſenſitiuae principia, non , quemad
modum eſt in intellectualibus, conceptus generales, fed intuitus fin
>

gulares , attamen puri; in quibus non ficut leges rationis praecipiunt,

partes et potiſſimum fimplices continent rationein poſſibilitatis com
poſiti, ſed , fecundum exemplar intuitus fenfitiui, infinitum conti
net rationem partis cuiusque cogitabilis, ac tandem ſimplicis, f. po
>

tius termini. Nam , non niſi dato infinito tam ſpatio quam tem
pore , tempus quodlibet definituin limitando eſt aſſignabile, et tam
punctum quam momentum per ſe cogitari non poffunt , fed non
concipiuntur niſi in dato iam fpatio et tempore, tamquam horum
termini. Ergo omnes affectiones primitiuae horum conceptuum
funt extra cancellos rationis , ideoque nullo modo intellectualiter ex
plicari poſſunt. Nihilo tamen minus funt ſubſtrata intellectui, e
datis intuitive primis, ſecundum leges logicas, conſectaria conclu
dentis, maxima qua fieri poteſt certitudine. Horum quidem con
ceptuum alter proprie intuitum obiecti, alter ſtatum concernit , in.
primis repraefentatiuum. Ideo etiam fpatium temporis ipſius con
ceptui,, ceu typus, adhibetur, repraeſentando hoc per lincam eius..
que
 FORMAE MVNDI SENSIBILIS.
23
que terminos ( momenta ) per puncta. Tempus autem vniuerſali
atque rationali conceptui magis appropinquat , complectendo omnia
omnino fuís reſpectibus, nempe ſpatium ipfum et praeterea acciden
tia , quae in relationibus fpatii comprehenſa non funt , vti cogita
tiones animni. Praeterea autem tempus leges quidem rationi non di
ctitat , ſed tamen praecipuas conſtituit conditiones quibus fauentibus
fecundum rationis leges miens ilotiones fuas conferre poffit; fic , quid
ſit impoſſibile iudicare non poflum , niſi de eodem ſubiecto codem
tempore praedicans A et non A. Et praeſertim , ſi intellectum ad
vertinus ad experientiam , reſpectus cauſſae et cauſfati, in externis
>

quidem obiectis indiget relationibus ſpatii, in omnibus autem , tam

externis, quam internis, nonniſi temporis reſpectu opitulante quid
ſit prius, quidnam pofterius , ſ. cauſſa et cauſfatum , edoceri mens
poteft. Et vel ipfius ſpatii qılantitatem intelligibilem reddere non
licet , niſi illud relatum ad menfuram tanquam vnitatem , expona
mus numero , qui ipſe non eſt, nifi multitudo fit numerando , h . e .
>

in tempore dato ſucceſſiue vnum vni addendo diſtincta cognita.

Tandem quafi fponte cuilibet oboritur quaeſtio , vtrum 6012
ceptus vterque ſit connatus, an acquiſitus. Poſterius quidein per de
monſtrata iam videtur refutatum , prius autem quia viam fternit
philoſophiae pigrorum , vlteriorem quemlibet indagationem per cita
tionem cauſae primae irritam declarantis, non ita temere admitten
dun eft. Verum conceptus vterque procul dubio acquiſitus eft, non
ſenſu quidemn obiectorum ( ſenſatio enim materiam dat , non for
mam cognitionis humanae ) abſtractus , fed ab ipſa mentis actione,
ſecundum perpetuas leges ſenſa fua coordinante, quaſi typus immu
>

tabilis, ideoque intuitiue cognofcendus. Senſationes enim excitant

hunc mentis actum , non influunt intuitum , neque aliud hic conna
tuin eſt, niſi lex animi, ſecundum quam certa ratione fenfà fua e
praeſentia obiecti coniungit.

SECTIO
 24 SECTIO IV . DE PRINCIPIO

Sectio IV .
De principio formae Mundi intelligibilis.
Ø. 16 .
Qui ſpatium et tempus pro reati aliquo et abſolute neceſſario
omnium poſſibilium ſubſtantiarum et ſtatuum quafi vinculo habent,
haud quidquam aliud requiri putant ad concipiendum : quipote exi
ſtentibus pluribus quidam reſpectus originarius competat, ceu influ
xuum poſſibilium conditio primitiua et formae eſſentialis vniuerſi
principium . Nam quia quaecunque exiſtunt, ex ipforum ſententia
neceffario funt alicubi , cur ſibi certa ratione praeſto fint inquirere
fuperuacaneum ipſis videtur , quoniam id ex ſpatii, omnia compre
hendentis , vniuerſitate per fe determinetur. Verum praeterquam ,
quod hic conceptus, vti iam demonſtratuin eſt, ſubiecti potius leges
fenfitiuas quam ipſorum obiectorum conditiones attineat , fi vel ma. .

xime illi realitatem largiaris tamen non denotat , nifi intuitiue datam
coordinationis vniuerfalis poſſibilitatem , adeoque nihilo minus inta
cta inanet quaeſtio , non nifi intellectui ſolubilis : quonam principio
ipfa haec relatio omnium ſubſtantiarum nitatur quac intuitiue ſpecta
ta vocatur ſpatium . In hoc itaque cardo vertitur quaeſtionis de prin
cipio formae mundi intelligibilis, vt pateat: quonam pacto poſſibile
ſit, ut plures ſubſtantiae in mutuo fint comercio, et hac ratione per
2
1

tineant ad idem totum , quod dicitur Mundus. Mundum autem hic

non contemplamur quoad materiam , i. e. ſubſtantiarum , quibus
conſtat, naturas , vtrum fint materiales , an immateriales , ſed quo
ad Formam , h . e. quipote generatim inter plures locum habeat Ne
xus et inter omnes Totalitas.
. 17.
Datis pluribus fubftantiis, principium comcrcii inter illas pos.
fibilis non fola ipſarum exiſtentia conſtat, ſed aliud quid praeterea re
quiritur, ex quo relationes mutuae intelligantur. Nam propter ipſam
ſubſiſtentiam non reſpiciunt aliud quicquam neceffario, niſi forte
>

fui
 PORMAE MVNDI INTELLIGIBILIS. 25
ſui cauſſam , at cauſſati reſpectus ad cauffam noneft commercium, fed
dependentia. Igitur, fi quoddam illas cum aliis commercium inter
cedat, ratione peculiari, hoc praeciſe determinante, opus eft.
Et in hoc quidem confiftit influxus phyfici πρωτον ψευδος,
ſecundum vulgarem ipſius ſenſum : quod commercium ſubſtantiarum
et vires tranſeuntes per folam ipfarum exiſtentiam affatim cognoſci
biles temere fumat, adeoque non tam ſit ſyſtema aliquod , quam
7

potius omnis ſyſtematis philoſophici, tanquam in hoc argumento

fuperflui, neglectus. A qua macula, fi hunc conceptum liberamus,
habemus cominercii genus, quod vnicum reale dici et a quo mundi
Totum reale non ideale aut imaginarium dici meretur.
5. 18 ,
Totum e ſubſtantiis ncceffariis eft impoſſibile. Quoniam enim
ſua cuique exiſtentia abunde conſtat, citra omnem ab alia quauis de
pendentiam , quae plane in neceſſaria non cadit, patet : non ſolum
commercium ſubſtantiarum (h. e.. dependentiam ſtatuum reciprocain )
ex ipfarum exiſtentia non conſequi ſed ipfis tanquam neceſſariis com
petere omnino non poſſe.
9. 19 .
Totum itaque ſubſtantiaru eſt totum contingentium et Mur
m
des, per fuam offenstam , merts conftat contingentibus, Praeterea
nulla ſubſtantia neceſſaria eſt in nexu cum mundo , niſi vt cauſſa cum
cauſſato, ideoque non vt pars cuin complimentis ſuis ad totum , (quia
nexus compartium eſt mutuae dependentiae quae in ens neceſſarium
non cadit ). Cauſſa itaque mundi eſt ens extramundanum , adeo
que non cft Anima Mundi, nec praeſentia ipfius in mundo eſt loca,
lis, fed virtualis.
S. 20 .
Subſtantiae mundanae funt entia ab alio , fed non a diuerſis,
ſed omnia ab Vno. Fac enim illas eſſe cauſſata plurium entium ne
ceſſariorum : in commercio non eſſent effectus , quorum cauſſae ab
omni relatione mutua funt alienae. Ergo VNITAS in conjunctione
D ſub
26 SECTIO IV . DE PRINCIPIO

fubftantiarum vniuerſi eft confectarium dependentiae omniam ab Vno.

Hinc forma vniuerſi teſtatur de cauſa meteriae et , nonniſi caufa
vniuerforum vnica, eft caufa Vniuerfitatis, neque eft mundi Archi
tectus, qui non fit fimul crcator.
. 21 .
Si plures forent cauſſae primae ac neceſſariae cum fuis cauſſa
tis, eorum opificia eſſent Mundi non Mundus quia nullo modo con
necterentur ad idem Totum , et v. v. fi fint plures Mundi extra ſe
actuales , dantur plures caufae primae ac neceſſariae , ita tamen, vt
nec Mundus vnus cum altero , nec caufla vnius cum mundo cauſſato
alterius in vllo fint comercio .

Plures itaque mundi extra ſe actuales non per ipſum ſui cor
ceptum funt impoſſibiles, ( vti Wolffius per notionein complexus f.
inultitudinis, quam ad totum , qua tale , fufficere putauit, perpe
ram conclufit) fed fub fola hac conditione fi vnica tantuni exiſtat
cauffa omnium neceſſaria. Si vero admittantur plures crunt plures
mundi, in fenfu ſtrietiffimo metaphyſico , extra ſe poffibiles.
9. 22 .
Si, quemadmodum aa dato mundo ad cauffam omnium ipfius
partium vnicam valet conſequentia , ita etiam v. v. a data canſla
communi omnibus ad nexum horum inter ſe , adeoque ad formam
Mundi, fimiliter procederet argumentatio, (quanquain fateor hanc
1

conclufionem mihi non aeque perſpicuam videri) nexus fubftantia.

rum primitiuus non foret contingens, ſed , per ſuſtentationem omni
um a principio communi, neceſſarius, adeoque harmonia proficis
ſcens ab ipſa earun fubfiftentia, fundata in cauſſa communi, pro
3

cederet fecundum regulas communes. Harmoniam autem talem voco

gencraliter ftabilitam , cum illa , quae locum non habet, niſi qua.
tenus ſtatus quaelibet fubftantiae indiuiduales adaptantur ftatui altc
rius , ſit harmonia ſingulariter ſtabilita et commercium e priori har
monia ſit reale et pbyficum , e poſteriori autem ideale et ſympathe
ticum .
 FORMAE MVNDI INTELLIGIBILIS. 27
ticum . Commercium itaque omne ſubſtantiarum vniuerſi eſt externe
stabilitum , ( per cauſſam omnium communem ,) et vel generaliter
ſtabilitum , per influxum phyſicum , ( emendatiorem ,) vel indiuidua
liter ipſarum ſtatibus conciliatum , poſterius autem , vel per primam
cuiusuis ſubſtantiae conſtitutionem originarie fundatum , vel, occa >

fione cuiuslibet mutationis impreſſum , quorum illud Harmonia prac

stabilita hoc occaſionaliſmus audit. Si itaque per ſuſtentationem
omnium fubftantiarum ab vno , neceſſaria eſſet coniunctio omnium
qua conftituunt Vnum , commercium ſubſtantiarum vniuerſale erit per
Influxum phyficum , et Mundus totum reale; ſin minus , commer
cium erit ſympatheticum ( h. e. harmonia absque vero commercio )
et Mundus non niſi totum ideale. Mihi quidem , quanquam non
demonſtratum , tamen abunde etiam aliis ex rationibus probatum
eſt prius.
SCHOLION .
Si pedem aliquantulum vltra terminos certitudinis apodicticae,
quae Metaphyſicam decet, promonere fas eſſet , operae pretium vi
detur : quaedam , quae pertinent ad intuitus fenfitiui non ſolum le
ges , ſed etiam cauſſas, per intellectum tantum cognoſcendas inda
gare. Nempe mens humana non afficitur ab externis, mundusque
ipfius aſpectui nön pater in infinitum , nifi quatenus ipfa cum omni
>

bus aliis fuftentatur ab eadem Vi infinita Vnius. Hinc non ſentit

externa , niſi per praeſentiam eiusdem cauſae fuftentatricis commu
nis , ideoque fpatiuin , quod eſt conditio vniuerſalis et neceffaria
compraeſentiaeomnium fenfitiue cognita, dici poteſt OMNIPRAESEN
TIA PHAENOMENON.. ( Cauffa enim vniuerſi non eft omnibus atque
fingulis propterea praeſens, quia eſt in ipforum locis , ſed ſunt loca,
h. e. relationes ſubſtantiarum poſſibiles, quia omnibus intime prae
>

ſens eſt.) Porro , quoniam poflibilitas mutationum et fucceflionum

2

omnium , cuius principium , quatenus ſenſitiue cognoſcitur , reſidet

in conceptu Temporis, fupponit perdurabilitatem ſubiecti, cuius
ſtatus oppofiti fuccedunt, id autein , cuius ſtatus fluunt, non durat,
>

D 2 nifi
28 Sectio V. DE METHODO CIRCA SENSITIVA

niſi ſuſtentetur ab alio : conceptus temporis tamquam vnici infiniti

et immutabilis ( *) , in quo ſunt et durant oinnia , eſt cauſae genera-,,
lis aeternitas , phaenomenon. Verum conſultius videtur : littus le
gere cognitionum per intellectus noftri mediocritatem nobis conces
farum , quam in altum indagationum eiusmodi myſticarum prouehi,
quemadmodum fecit Mallebranchius, cuius fententia ab ea , quae
hic exponitur, proxime abeſt : nempe nos omnia intueri in Deo.
Sectio V.
De Methodo circa ſenſitiua et intellectualia in Metaphyſicis,
6. 23
In omnibus ſcientiis , quarum principia intuitite dantur , vel
per intuitum ſenſualem , ( experientiam ,) vel per intuitum ſenſitiuum
>

quidem , at purum ( conceptus fpatii temporis et numeri) h. e. in

fcientia naturali, et Matheſi, vſus dat Methoduni et tentando atque
imeniendo, poſtquam ſcientia ad amplitudinem aliquam et concin
nitatein prouecta eſt , eluceſcit: qua via atque ratione incedendum
lit, vt fiat conſummata et abſterſis maculis, tam errorum quam con
fufarum cogitationum, purior niteſcat; perinde ac Grammatica, poſt
vlum vberiorem fermonis , Nilus poft poëmatum , aut orationum
elegantia exempla , regulis et diſciplinae anſam praebuerunt. Vfus
autem intellectus in talibus ſcientiis , quarum tam conceptus primi
tiui , quam axiomata fenfitiuo intuitu dantur, non eſt niſi logicus
7

h. e. per quem tantum cognitiones fibi inuicem ſubordinamus quoad

vniuerſalitatem conformiter principio contradictionis, phaenomena
phaenomenis generalioribus, conſectaria intuitus puri axiomatibus
intuitiuis. Verum in Philofophia pura , qualis eft Metaphyſica, in
qua vfus intellectus circa principia eſt realis, h. e. conceptus rerum
et

( * ) Temporis momenta non fibi videntur fuccedere , quia hoc pacto aliud ad
huc cempus ad momentorum fucceflionem praemittendum cffet; ſed per in
tuitum fenfitiuum actualia quali per feriem continuar momentorum defcen .
dere videntur.
 .
ET INTELLECTVALIA IN METAPHYSICIS. 29
et relationum primitiui atque ipfa axiomata per ipſum intellectum
purum primitiue dantur, et , quoniam non ſunt intuitus , ab erro
ribus non funt immunia , Methodus arteuertit omnem fcientiam et
quidquid tentatur ante huius praecepta , probe excuſſa et firmiter ſta
bilita , temere conceptum et inter inana mentis ludibria reiiciendum
videtur. Nam , cum rectus rationis vſus hic ipſa principia conſti
taat , et tam obiecta , quam , quae de ipfis cogitanda funt, axio,
mata , per ipfius indolem folam primo innotefcant, expoſitio legum
rationis purae eſt ipſa fcientiae geneſis , et earum a legibus fuppofi-,
ticiis diſtinctio criterium veritatis. Hinc , quoniam methodus huius
ſcientiae hoc tempore celebrata non fit , niſi qualem Logica omnibus
fcientiis generaliter praecipit, illa autem , quae fingulariMetaphyfi
cae ingenio fit accomodata , plane ignoretur, mirum non eſt quod
huius indaginis ſtudiofi faxum fuum Siſypheum voluendo in aeuum
vix aliquid adhucdum profeciſſe videantur. Quanquam autem mihi
hic nec animus eſt nec copia , fufius de tam inſigni et latiſſime pa
tenti argumento differendi, tameri, quae partem huius methodi haud
contemnendam conftituunt, nempe ſenfitiuae cognitionis cum intel
lectuali contagium , non quatenus folum incautis obrepit in applica
tione principiorum , fed ipfa principia fpuria fub fpecie axiomatum
effingit, breuibus iam adumbrabo.
5. 24 .
Omnis Metaphyſicae circa ſenſitiua atque intellectualia inetho
dus ad hoc potiffimum praeceptum redit: ſollicite cauendum eſſe,
ne principia fenfitiuae cognitionis domeſtica terminos fuos migrent ac
intellectualia afficiant. Nam quia praedicatum in quolibet iudicio
intellectualiter enunciato , eft conditio , absque qua fubiectum cogi
tabile non effe aſſeritur, adeoque praedicatun ſit cognofcendi prin
cipium ; fi eft conceptus ſenſitiuus, non erit niſi conditio fenfitiuae
cognitionis poflibilis, adeoque apprime quadrabit in ſubiectum iudi
cii , cuius conceptus itidem eſt ſenſitiuus. At fi admoueatur con
ceptui intellectuali, iudicium tale non niſi ſecundum leges ſubiectiuas
D3 erit
30 SECTIO V. DE METHODO CIRCA SENSITIVA

erit validum , hinc de notione intellectuali ipſa non praedicandum

et obiectiue efferendum , fed tantum vt conditio , absque qua ſenſiti.
( *). Quoniam autein prae
eft (*).
vae cognitioni conceptus dati locus non eſt
ftigiae intellectus, per ſubornationem conceptus ſenſitiui, tanquam
notae intellectualis , dici poteſt ( ſecunduin analogiam ſignificatus re
cepti) vitium ſubreptionis, erit permutatio intellectualiuin et ſenſiti
2

vorum vitium fubreptionis Metaphyſicum , (phaenomenon intellectua.

tum , fi barbarae voci venia eſt) adeoque axioma tale hybridum ,
quod ſenſitiua pro neceſſario adhaerentibus conceptui intellectuali
venditat, mihi vocatur axioma ſubrepticium . Et ex hisce quidem
axiomatibus fpuriis prodierunt principia fallendi intellectus peromnem
Metaphyſicain peſſime graſſata. Vt autem habeamus , quod in
promptu fit et luculenter cognofcibile, horum iudiciorum criterium
et veluti Lydium lapidem , quo illa dignoſcamus a genuinis , fimul
que , fi forfan firmiter adhaerere intellectui videantur, artem quan .,
dam docimaſticam , cuius ope , quantum pertineat ad ſenſitiua quan->
tum ad intellectualia , aequa fieri poflit aeſtimatio , altius in hang
quaeſtionem deſcendendum effe puto.
$. 25 .
En igitur PRINCIPIVM REDVCTIonis axiomátis cuiu
sund slibet fubr
repticü :; Si de conceptu quocunque intellectuali generaliter quicquam
prac
( *) Foecundus et facilis eft huius criterii vfus in dignofcendis principiis , quae
tantuin leges cognitionis ſenſitiuae enunciant, ab iis , quae praeterea ali.
quid circa obiecta ipfa praecipiunt. Nam fi praedicatum fit conceptus
intellectualis, refpectus ad ſubiectum iudicii, quantumuis fenfitiue cogi
tatum , denotat ſemper notam obiecto ipfo competentem. At ſi praedica.
tum fic conceptus fenfitiuus, quoniam leges cognitionis fenfitiuae non ſunt , 3

conditiones poſibilitatis rerum ipfarum , de ſubiecto iudicii intellectualiter

>

cogitato non valebit , adeoque obiective enunciari non poterit. Sic in

>

vulgari illo axiomate ; quicquid exiſtit eſt alicubi, cum praedicatum conti
neat conditiones cognitionis fenfitiuae , non poterit de fubiecto iudicii,
nempe exiftenti quolibet generaliter enunciari ; adeoque formula haec
obiectiue praecipiens falfa eft. Verum fi conuertatur propoſitio , ita vt
praedicatum fiat conceptus intellectualis, emerget verilima, vti : quic
quid eft alicubi >, exiftit,
 ET INTELLECTVALIA IN METAPHYSICIS. 31
praedicatur, quod pertinet ad reſpectus SPATII ATQVE TEMPORIS :
obiectiuc non eſt enuncianda et non denotat niſi conditionem , fine qua
conceptus datus ſenſitiuc cognofcibilis non eft. Quod eiusmodi axio
ina fit fpurium , et fi non falſum , faltim temere et precario aſer
tum , inde liquet: quia , cum ſubiectum iudicii, intellectualiter con
cipitur, pertinet ad obiectum ; praedicatum autem , cum determina
tiones ſpatii ac temporis contincat, pertinet tantum ad conditiones
ſenſitiuae cognitionis humanae , quae , quia non cuilibet cognitioni
eiusdem obiecti neceſſario adhaeret , de dato conceptu intellectuali
vniuerfaliter enuntiari non poteſt. Quod autem intellectus huic ſub
reptionis vitio tam facile ſubiiciatur, inde eſt: quia ſub patrocinio
alius cuitsdam regulae veriffimae deluditur. Recte enimfupponi
mus: quicquid vllo plane intuitu cognoſci non poteſt prorſus non effe
cogitabile, adeoque impoſſibile. Quoniam antem alium intuitum,
praeter eum ,, qui fit ſecundum formam ſpatii ac temporis, nullo >

mentis conatu ne fingendo quidem affequi poſſuinus, accidit : vt

5

omnem omnino intuitum , qui hisce legibus adſtrictus non eſt, pro
>

imponibili habeamus , ( intuituin puruın intellectualem et legibus fen

ſen
fuum exemtum , qualis eſt diuinus , quem Plato vocat Ideam , prae
tereuntes ) ideoque omnia poſſibilia axiomatibus ſenſitiuis ſpatii ac
temporis fubiiciamus,
S. 26 .
Omnes autem fenfitiuarum cognitionum fub fpecie intellectua
lium praeſtigiae , e quibus oriuntur axiomata fubrepticia ad tres fpe
cies reuocari poflunt, quarum formulas generales ħas habeto :
1. Eadein conditio ſenſitiua , fub qua fola Intuitus Obiecti eſt pos
fibilis, eſt conditio ipfius poſſibilitatis Obisiti.
2. Eadem conditio ſenſitiua, ſub qua fola Data fibi conferri pose
ſunt ad formandum conceptum obiecti intellectualem , eſt etiam
conditio ipfius poſſibilitatis obiecti.
3. Eadem conditio fenfitiua, ſub qua fubſumtio obiecti alicuius oba
vii fub dato conceptu intellectuali ſolum poffibilis eſt, eſt etiam
>

conditio poſſibilitatis ipfius obiecti.

§. 27
32 SECTIO V. DE METHODO CIRCA SENSITIVA
5. 27 .
Axioma ſubrepticium PRIMAE claſſis eft: Quicquid eft, eft ali
cubi et aliquando (*). Hoc vero principio fpurio omnia entia , eti-.
amſi intellectualiter cognofcantur, conditionibus fpatii atque tempo
ris in exiſtendo adftringuntur. Hinc de ſubſtantiarum immaterialium ,
( quarum tamen eandem ob cauſſam nullus datur intuitus ſenſitiuus,
nec fub tali forma repraeſentatio ,) locis in vniuerfo corporeo , de >

ſede Animae , et id genus aliis quaeſtiones jactant inanes, et cum

ſenſitiua intellectualibus , ceu quadrata rotundis, improbe miſcean
tur , plerụmque accidit yt diſceptantium , alter hircum mulgere, al
ter cribrum fupponere yideatur. Eft autem immaterialium in Mun
do corporeo praeſentia virtualis, non localis ; ( quanquam ita im
proprie vocitetur ,) ſpatium autem non continet conditiones poſſibi
lium actionum mutuarum , niſi materiae ; quidnam vero immateria
libus ſubſtantiis relationes externas virium tam inter fe quain erga
corpora conſtituat intellectum humanum plane fugit, vti velperſpi
caciffimus Eulerus, cetera phaenomenorum magnus indigator et ar
biter ( in litteris ad principem quandam germaniae miſſis) argute no
tauit. Cum autem ad entis ſummi et extramundani conceptum per
venerint , dici non poteſt, quantum hiſce obuolitantibus intellectui
vmbris ludificentur. Praeſentiam Dei fibi fingunt localem , Deum
que mundo inuoluunt, tanquam infinito ſpatio fimul comprehen
fum , hanc ipſi limitationem compenſaturi , videlicet , localitate
quaſi per eminentiam concepta , h. e. infinita. At in pluribus locis
fimul

(*) Spatiun et tempus concipiuntur, quali omnia ſenſibus vlla ratione obuia
in ſe comprehendant. Ideo non datur fecundum leges mentis humanae
vllius entis intuitus, nifi vt in fpatio ac tempore contenti: Comparari huic
praeiudicio poteft aliud , quod proprie non eſt axioma fubrepticium , fed
ludibrium phantafiae, quod ita exponi poffet generali formula : Quic
quid exiſtit, in illo eft fpatium et tempus h. e. omnis fubftantia eſt extenſa
et continuo mutata . Quanquam enim , quorum conccptus ſunt crallio
res , hac imaginandi lege firmiter adftringuntur, tamen facile ipli per
fpiciunt: hocpertineretantum ad conatus phantafiae rerum fibi fpecies
adumbrandi, non ad conditiones exiſtendi,
 ET INTELLECTVALIA IN METAPHYSICIS. 33
fimul eſfe , abſolute impoffibile eft, quia loca diuerſa funt extra ſe
inuicem , ideoque quod eft in pluribus locis , eſt extra feinet ipſum ,
fibique ipfi externe praeſens, quod implicat. Quod autem tempus
attinet, poſtquam illud non ſolum legibus cognitionis fenfitiuae ex
emerunt , fed vltra mundi terminos ad ipfum ens extramundanum ,
tamquam conditionem exiſtentiae ipfius, transtulerunt, inextricabili
labyrintho ſeſe inuoluunt. Hinc abſonis quaeſtionibus ingenia ex
cruciant , v. g. cur Deus mundum non multis retro ſeculis. condide
rit. Facile quidem concipi poffe fibi perſuadent, quipote Deus
praeſentia, h. e . actualia temporis in quo eft cernat ; at quomodo
futura , h . e.e actualia temporis in quo nondum eſt proſpiciat, difficile
intellectu putant. Quaſi exiftentia entis neceffarii per omnia tem
poris imaginarü momenta fuccefſiue deſcendat et parte durationis
fuae iam exhauſta , quam adhuc victurus ſit aeternitatem vna cum
fimultaneis mundi euentibus profpiciat.) Quae omnia notione tem
poris probe perſpecta fumi inſtar euanefcunt.
8. 28 .
SECVNDAE fpeciei praeiudicia , ciun intellectui imponant per
2

eonditiones ſenſitiuas, quibus mens adſtringitur, fi in quibusdam

calibus ad intellectualem pertingere vult , adhuc magis fe abſcon
dunt. Ħorum vnum eft quod quantitatis, altertim quod qualita
tum generaliter afficit cognitionem . Prius eſt : Omnis multitudo
actualis eſt dabilis numero ideoque omne quantum finitun, poſte.
rius : quicquid eſt impoſſibile fibi contradicit. In vtroque conceptus
temporis quidein non ingreditur notionem ipfam praedicati , neque
cenfetur nota effe fubiecti, attamen vt medium inferuit conceptui
praedicati informando, adeoque ceu conditio afficit conceptum in
tellectualein ſubiecti, quatenus non nifi ipfius fubfidio ad hunc per
tingiinus.
Quod itaque attinet prius ; cum omne quantum atque feries
quaelibet non cognofcatur diſtincte , nifi per coordinationem fuca
celſiuam , conceptus intellectualis quanti et multitudinis, opitulante
E tani
34 SECTIO V. DE METHODO CIRCA SENSITIVA

tantum hoc conceptu temporis oritur et nunquam pertingit ad com

pletudinein , niſi fynthefis abſolui poflit tempore finito . Inde eft:
quod infinita ſeries coordinatorum fecundum intellectus noftri liini
tes diſtincte comprehendi non poſſit, adeoque per vitium fubre
ptionis videatur impoſſibilis. Nempe ſecundum leges intellectus
puri, quaelibet ſeriescauſatorum habet fui principium , h .e. non
datur regreſſus in Terie cauſſatorum absque termino , fecundum leges
autem fenfitiuas quaelibet ſeries coordinatorum habet fui initium
aſſignabile, quae propoſitiones, quarum poſterior menſurabilitatem
7

ſeriei, prior dependentiam totius inuoluit , perperam habentur pro

identicis. Pari modo argumento intellectus , quo probatur : quod
dato compoſito ſubſtantiali dentur compoſitionis principia, h. e .
ſimplicia , ſe adiungit ſuppoſiticium aliquod, a fenfitiua cognitione
ſubornatum , quod nempe in tali compoſito regreſſus in partium
compoſitione non detur in infinitum , h. e . quod definitus detur in
>

quolibet compoſito partium numerus, cuius certe ſenſus priori non

eft geminus, adeoque temere illi ſubſtituitur. Quod itaque quan
tum mundanum fit limitatum , ( non maximum , ) quod agnoſcat
>

ſui principium , quod corpora conſtent fimplicibus, fub rationis

ſigno vtique certo cognoſci poteſt. Quod autem vniuerfum , quo 2

ad molem ſit mathematice finitum , quod aetas ipfius transacta fit

ad menfuram dabilis , quod fimplicium , quodlibet corpus conſti
>

tuentium , ſit definitus numerus , ſunt propoſitiones, quae aperte

ortum ſuum e natura cognitionis fenfitiuae loquuntur, et , vtcum
que ceteroquin haberi poffint pro veris , tamen macula haud dubita
originis ſuae laborant.

Quod autem pofterius concernit axioma ſubrepticium , oritur

>

temere conuertendo contradictionis principium . Adhaeret autem

huic priinitiuo iudicio conceptus temporis eatenus , quod datis co
dem tempore contradictorie oppoſitis in eodem , liqueat impoſlībi
litas , quod ita enunciatur : Quicquid fimul eft ac non eft, eſt impose
>

fibile. Hic , quum per intellectum aliquid praedicetur in cafu , qui

ſecun
 ET INTELLECTVALIA IN METAPHYSICIS. 35
fecundum leges ſenſitiuas datus eſt, iudicium apprime verum eſt et
euidentiffimum . Contra ea , fi conuertas idem axioma ita vt di
2

cas ; omne impoſibile fimul eft ac non eft, f inuoluit contradictio

>

nem , per fenfitiuam cognitionem generaliter aliquid praedicas de

obiecto Rationis , ideoque conceptum intellectualem de poſſibili aut
impoſſibili ſubiicis conditionibus cognitionis ſenſitiuae, nempe res
fpectibus temporis, quod quidem de legibus, quibus adftringitur et
limitatur intellectus humanus , veriffimum eft , obiectiue autem et
generaliter nullo modo concedi poteſt. Nempe noſter quidem in
tellectus impoſſibilitatem non animaduertit, niſi vbi notare poteſt
ſimultaneam oppofitorum de eodem enunciationem , h . e. tantumn
>

modo vbi occlurit contradictio . Vbicunque igitur talis conditio

non obuenit , ibi nullum intellectui hunano de impoſſibilitate iudis
cium vacat ; Quod autem ideo nulli plane intellectui liceat , adeo
que, quicquid non inuoluit contradictionem ideo fit poſſibile, temere
concluditur, fubiectiuas iudicandi conditiones pro obiectiuis ha
bendo. Hinc tot vana commenta virium neſcio quarum pro
lubitu confictarun , quae absque obſtaculo repugnantiae e quolibet
ingenio architectonico , feu fi mauis , ad chimaeras procliui turba
tim prorumpunt. Nam , cum Vis non aliud fit, quam reſpectus
7

fubftantiae A ad aliud quiddam B (accidens,) tanquam rationis ad

rationatum : VIS Clinisque pollibilitas non nititur identitate cauſſae
et cauſati, ſ. ſubſtantiae etaccidenti
, ideoque etiam impoſſibilitas
virium falſo confictarum non pendet a ſola contradictione. Nullam
igitur vim originariam vt poſſibilem ſumere licet , niſi datam ab
experientia, neque vlla intellectus perſpicacia eius poſſibilitas a prio
ri concipi poteſt.
3. 29 .
TERTIAE ſpeciei axiomata ſubrepticia e conditionibus ſubiecto
propriis, a quibus in obiecta temere transferuntur, non ita pullu
lant, vt ( quemadmoduin fit in iis , quae funt claffis ſecundae) ad
conceptum intellectualem , per ſenſitiuc data fola pateat via , ſed
E 2 quia
36 SECTIO V. DE METHODO CIRCA SENSITIVA

quia his tantum auxiliantibus ad datum per experientiam cafum ap

plicari, h . e. cognoſci poteſt , vtrum aliquid ſub certo conceptu
intellectuali , contineatur , niec nie. Eiusmodi eſt , tritum illud in
quibusdam ſcholis : Quicquid exiſtit contingenter , aliquando non
exſtitit.. Oritur hoc principium ſuppoſiticium e penuria intellectus,
contingentiae aut neceſſitatis notas nominales plerumque , reales raro
perſpicientis. Hinc vtrum oppofitum alicuius ſubſtantiae poſſibile
ſit, quuin per notas a priori depromtas vix perſpiciatur, aliunde
non cognofcetur, quain ſi cam aliquando non fuiffe conftet; et mu
tationes verius teſtantur contingentiam quam contingentia mutabili
tatem , ita vt fi nihil in mundo obueniret fluxum et tranfitorium ,
>

vix aliqua nobis notio contingentiae oboriretur. Ideoque propoſitio

directa cum fit veriffima; quicquid aliquando non fuit eſt contingens,
inuerſa ipfius non indigitat , niſi conditiones ; f quibus folis ,
vtrum aliquid exiſtat neceſſario , an contingenter, dignoſcere licet;
ideoque fi ceu lex fubiectiua, ( qualis reuera eſt,)
) enuncietur, ita
efferri debet : de quo non conftat , quod aliquando non fuerit, illius
contingentiae notae fufficientes per communem intelligentiam non
dantur ; quod tandem tacite abit in conditionem , obiectiuuam ; qua
fi absque hoc annexo , contingentiae plane locus non fit ; Quo
>

facto exſurgit axioma adulterinum et erroneum . Nam mundus

hic , quanquam contingenter exiſtens, eft ſempiternus, h. e. omni
tempori ſimultaneus, vt ideo tempus aliquod fuiſſe, quo non ex
ftiterit, perperam aſſeratur.
5. 30 .
Accedunt principiis fubrepticiis magna affinitate alia quaedamn,
quae quidem conceptui dato intellectuali nullam fenfitiuae cognitio.
nis maculam affricant, fed quibus tamen intellectus ita luditur , vt
ipſa habeat pro argumentis ab obiecto depromtis , cum tantuinmo.
do per conuenientiam , cum libero et amplo intellectus vſu, pro
ipfius ſingulari natura nobis cominendentur. Ideoque , aeque ac
ea quae fuperius a nobis enumerata funt , nituntur rationibus fub
jectiuis , verum non legibus ſenſitiuae cognitionis , fed ipfius intel
· lectus
 ET INTELLECTUALIA IN METAPHYSICIS . 37

lectualis , nempe conditionibus , quibus ipfi facile videtur et prom .

tum perſpicacia ſua vtendi. Liceat mihi horum principiorum ,
quantum equidem ſcio , nondum alibi diſtincte expoſitorum , hic
coronidis loco mentionem aliquam iniicere. Voco autem principia
Conuenientiae , regulas illas iudicandi , quibus libenter nos ſubmits
timus, et quaſi axiomatibus inhaeremus, hanc folum ob rationem ,
quia, ſi ab iis disceſſerimus, intellectui noftro nullum fere de obiecto
dato iudicium liceret. In horum cenſum veniunt fequentia. PRE
MVM ; quo fumimus, omnia in vniuerſo ficri ſecundum ordinem nda
7

turae; quod quidem principium Epicurus absque vlla reſtrictione,

omnes autem philofophi, cum rariſſima et non ſine fumma neces
ſitate admittenda exceptione, vno ore profitentur. Ita autem fta.
tuimus , non propterea , quod euentuum mundanorum Tecundum
leges naturae communes tam amplam poſſideamus cognitionem ,
aut ſupernaturalium nobis pateret vel impoſibilitas , vel minima
poflibilitas hypothetica , ſed quia , fi ab ordine naturae discefferis,
intellectui nullus plane vſus eſſet, et temeraria citatio ſupernatura
lium eft puluinar intellectus pigri., Eandem ob rationem miracula
comparatiua, influxus nempe ſpirituum ſollicite arceinus ab expofi.
tione phaenomenorum , quia cun eorum natura nobis incognita ſit,
intellectus magno ſuo detrimento a luce experientiae , per quam fo .
lam - legum fudicandi fibi comparandartı ipft copta cft, ad vmbras
incognitarum nobis ſpecierum et cauffarum auerteretur. SECVN.
DVM eſt fauor ille Vnitatis, philoſophico ingenio proprius, a quo
peruulgatus iſte canon profluxit: principia non effe multiplicanda
fuffragamur, non ideo, quia
practer fummam neceſſitatem ; cui rátione
cauffalem in mundo vnitatem , vel experientia, perſpi
vel
ciamus, ſed illam ipfam indagamus impulſu intellectus , qui tantun
>

dein ſibi in explicatione phaenomenorum profeciffe videtur, quan

tum ab eodem principio ad plurima rationata deſcendere ipſi con
ceffum eft. Tertivm eius generis principiorum eft: nihil omnino
Materiae oriri, aut interire, omnesque mundi viciſſitudines folam
concernere formam ; quod poſtulatum , fuadente intellectu com
1 muni
38 SECTIO V. DE METHODO CIRCA SENSITIVA ETC.

muni omnes philofophorum fcholas peruagatum eſt, non quod il >

fad pro comperto , aut per argumenta a priori demonftrato habitun

fit , ſed quia , ſi materiam ipfam fluxam et tranſitoriam ad miſeris,
>

nihil plane ſtabile et perdurabile reliqui fieret, quod explicationi phae

nomnenorum fecundum leges vniuerſales et perpetuas adeoque vſui
intellectus amplius inferuiret,
Et haec quidem de Methodo, potiſſimum circa diſcrimen ſen
fititiae atque intellectualis cognitionis, quae fi aliquando curatiori
indagatione ad amuſlim redacta fuerit, ſcientiae propedeuticae loco
erit, omnibus in ipſos Metaphyſicae receſſus penetraturis
immenfum quantum profuturae.
NOTA. Quoniam in poftrema hac fectione indagatio Methodi omnem facit pa
ginam,et regulae praecipientes veram circa fenfitiua argumentandi formam
propria luce ſplendeant, nec cam ab exemplis illuftrationis caufa allatismu
fuentur, horum tantummo lo quaſi in transcurſu mentionein inicci. Quare
mirum non eft , nonnulla ibi audacius quam verius plerisque afferta viſum
iri, quae vtique, cum aliquando licebit efle prolixiori, maius argumentorum
robus fibi expofcent. Sic quae 9. 27. de Immaterialium localitate attuli ex.
plicatione indigent , quam , fi placet, quaeras apud Eulerum l. . Tom. 2 .
pag 49-52 Anima enim non propterea cum corpore eft in commercio, quia
in certo ipfius loco detinetur , fed tribuitur ipfi locus in vniuerfo determi
natus ideo, quia cum corpore quodam eſt in mutuo commercio , quo foluta
omnis ipfius in ſpatio politus tollitur. Localitas itaque illius eft deriuatina
et contingenter ipficonciliata, non primitiua atque exiftentiae ipfius adhaerens
conditio neceffaria , propterea quod quaecunque per fe fenfinım externorum
( quales funt hoinini, osiecta effe non poffunt i e. immaterialia a conditione
vniuerfali externe ſenſibilium nempe ſpatio plane eximuntur. Hinc animae
localitas abfoluta et immediata denegari et tamen hypothetica et mediata
tribui poteft.

ERRAT A.
Quod interpuncta verborum attinet propter aliquam Auctoris abfentiam
per totam differtationem varie erratum eft quae Lector beneuolus ipfe corrigat
Reliqua quae fub obtutum ceciderunt haec funt: pag. 9. lin. 18. loco empiric ae,
lege empirici. Pag. 1 1. lin. 11. I. vfus, lege finis ; I. elenchitius, lege elenchricus; lin.
25. deleatur punctum . In nota lin . 2. lege: quae ipfi per libertatem in efle etc.
Pag. 15.lin . 12.lege circulum . Pag 16. lin . 28.1.condiro , 1.conditio. Pag. 17. lin. 15 .
deleatur nempe motum . Pag. 23.lin. 16. deleat. fit. Pag. 25. lin. 21. 1. complimentis,
lege complementis. Pag. 26. lin .2.1.meteriae, lege materiae ; lin. 27. loco quaelibet,
lege quilibet. Pag. 29. lin . s . loco inana, lege vana.
VERTIS >>>
2 JU 90
TE
VIESTIS