Chuong 6

Chương 6: Dạng toàn phương
TS. Nguyễn Thị Hoài Thương
Trường Đại học Bách Khoa Tp.HCM

Khoa Khoa học ứng dụng
Bộ môn Toán ứng dụng
ngththuong@hcmus.edu.vn
Ngày 14 tháng 10 năm 2022
TS. Nguyễn Thị Hoài Thương Đại số tuyến tính Ngày 14 tháng 10 năm 2022 1 / 37
Mục lục
1 Chéo hóa trực giao
2 Dạng toàn phương
3 Phân loại dạng toàn phương
Chéo hóa trực giao
Định nghĩa
A ∈ Mn (R) goi là đối xứng thực nếu AT = A.
P ∈ Mn (R) gọi là trực giao nếu P −1 = P T .
Ma trận A gọi là chéo hóa trực giao được nếu tồn tại ma trận trực
giao P và ma trận chéo D thỏa
A = P DP −1 = P DP T .
Tính chất
Ma trận P ∈ Mn (R) là trực giao nếu các cột (hàng) của P tạo thành 1
cơ sở trực chuẩn.

1 1 1 1
Ví dụ: Xét một cơ sở trực chuẩn E = √ ,√ , √ , −√ .
2 2 2 2
Suy ra ma trận trực giao
 1 1 
√ √
P =  12 2 

1 
√ −√
2 2
Ma trận đối xứng thực

Cho A là ma trận đối xứng thực. Khi đó
Trị riêng A là những số thực.
BHH=BĐS.
Các vectơ riêng ứng với cá trị riêng khác nhau thì vuông góc.
A luôn chéo hóa trực giao được.
Lưu ý: Để chéo hóa trực giao ma trận đối xứng thực, ta cần tìm 1 cơ sở
trực chuẩn gồm các vectơ riêng.

−1 3
Ví dụ: Chéo hóa trực giao ma trận A =
3 7
Giải: Ta có trị riêng của ma trận A là

λ = −2 (BĐS = 1)
λ=8 (BĐS = 1)
Với λ = −2, giải hệ phương trình

(
1 3 x1 0 x1 = 3t
(A + 2I)x = 0 ⇔ = ⇔
3 9 x2 0 x2 = t

3 1
Cơ sở trực chuẩn của E−2 là −√ √ .
10 10
1 3
Tương tự, cơ sở trực chuẩn của E8 là √ √ . .
10 10
Suy ra A = P DP T trong đó
 3 1 
−√ √
−2 0
D= , P =  1 10 10 

0 8 3 
√ √
10 10
 
11 −5 −2
Ví dụ: Chéo hóa trực giao A = −5 11 2 
−2 2 14

λ=6 (BĐS = 1)
λ = 12 (BĐS = 1)
λ = 18 (BĐS = 1)

1
Cơ sở trực chuẩn của E6 = √ (1, 1, 0)T .
2
1
Cơ sở trực chuẩn của E1 2 = √ (1, −1, 2)T .
6
1
Cơ sở trực chuẩn của E1 8 = √ (1, −1, −1)T .
3
 1 1 1 
√ √ √
   2 6 3 
6 0 0  1 1 1 
D = 0 12 0 ,P = √ −√ −√ 


 2 6 3
0 0 18  2 1 
0 √ −√
6 3
 
3 −2 4
Ví dụ: Chéo hóa trực giao A = −2 6 2
4 2 3

λ = −2 (BĐS = 1)
λ = 7 (BĐS = 2)
 
2/3
Cơ sở trực chuẩn của E−2 là  1/3 .
−2/3
Với λ = 7, giải hệ phương trình
 
−4 −2 4 0
(A − 7I)x = 0 ⇔ −2 −1 2 0  : r = 1 ⇒ dim = 2.
4 2 −4 0
Chọn 1 vectơ nghiệm P1 = (0, 2, 1).

Tìm vectơ P2 vuông góc với P1 , suy ra

−2 −1 2 0
⇒ chọn P2 = (5, −2, 4).
0 2 1 0

1 1
Cơ swor trực chuẩn của E7 là √ (0, 2, 1), √ (5, −2, 4)
5 3 5
2 5
 
0 √
 3 3 5 
 
 1 −2 0 0
2 2 
P =
 √ − √  , D =  0 7 0 .
 3 5 3 5
 2 1 4  0 0 7
− √ √
3 5 3 5
Dạng toàn phương

Cho A ∈ Mn là ma trận đối xứng thực. Ánh xạ f : Rn → R xác định bởi
f = xT Ax = a11 x21 + a22 x22 + ... + ann x2n

+ 2a12 x1 x2 + 2a13 x1 x3 + ... + 2an−1,n xn−1 xn
gọi là một dạng toàn phương. A được gọi là ma trận của dạng toàn phương f .
Ví dụ: Ma trận của dạng toàn phương f = ax21 + 2bx1 x2 + x22 là

a b
A= .
b c
Ma trận của dạng toàn phương f = x21 + 3x22 + 2x22 + 4x1 x2 − 2x2 x3 là
 
1 2 0
A = 2 3 −1 .
0 −1 2
Dạng chính tắc
Dạng chính tắc

f (y) = λ1 y12 + λ2 y22 + ... + λn yn2
gọi là dạng chính tắc. Khi đó ma trận của dạng chính tắc f là ma trận
chéo
 
λ1 0 0 · · · 0
 0 λ2 0 · · · 0 
 
D =  0 0 λ3 · · · 0 
 
 .. .. .. . . .. 
. . . . . 
0 0 0 · · · λn
Dạng chính tắc
Ví dụ:

1 0
a. f (x1 , x2 ) = x21
− 2x22
:D= .
0 −2
 
−2 0 0
b. f (x1 , x2 , x3 ) = −2x21 + 3x23 : D =  0 0 0
0 0 3
c. Xét dạng toàn phương f (x1 , x2 ) = x21 + 4x1 x2 − 3x22 . Đặt
(
x1 = y1 − 2y2 x1 1 −2
⇔ = ⇔ X = P Y.
x 2 = y2 x2 0 1
Suy ra f = y12 − 3y22 là một dạng chính tắc, được gọi là dạng chính
tắc của dạng toàn phương f (x1 , x2 ) = x21 + 4x1 x2 − 3x22 .
Dạng chính tắc
Dạng chính tắc của dạng toàn phương

Trên Rn , cho dạng toàn phương f = X T AX với A là một ma trận đối xứng thực.
Gọi P là ma trận khả nghịch và xét phép biến đổi X = P Y :
f = Y T P T AP Y = Y T DY
trong đó D = P T AP.
Nếu D là ma trận chéo thì f = Y T DY gọi là dạng chính tắc của dạng toàn
phương f = X T AX.
Phép biến đổi X = P Y gọi là phép biến đổi không suy biến.
Nếu P là ma trận trực giao thì X = P Y gọi là phép biến đổi trực giao.
Lưu ý: Cho dạng toàn phương f = X T AX 6= 0

Có nhiều cách đưa dạng toàn phương về dạng chính tắc.
Có vô số dạng chính tắc của một dạng toàn phương.
Dạng chính tắc
Ví dụ: Đưa dạng toàn phương f (x1 , x2 ) = 4x21 − 6x1 x2 − 4x22 về dạng
chính tắc bằng phép biến đổi trực giao.
Giải: Chéo hóa trực giao ma trận của dạng toàn phương

4 −3
A= = P DP T
−3 −4
trong đó
 3 1 
√ √
 10 10  −3 0
P = 1 3 , D= .
√ −√ 0 3
10 10
Đặt x = P y. Khi đó, ta có dạng chính tắc
f = y T Dy = −3y12 + 3y22 .
Dạng chính tắc
Ví dụ: Trong R3 , đưa dạng toàn phương
f (x1 , x2 , x3 ) = −10x21 + 8x22 + 2x23 + 20x1 x2 − 10x1 x3 − 8x2 x3
về dạng chính tắc bằng phép biến đổi trực giao.
Giải: Ta có ma trận của dạng toàn phương
 
−10 10 −5
A =  10 8 −4
−5 −4 2
Chéo hóa trực giao A = P DP T trong đó
1 5
 
0 √ √
6 30 
 
0 0 0

 2 2 2 
D = 0 15 0 , P = √ √ −√ 


 5 6 30 
0 0 −15  1 1 1 
√ − √ √
5 6 30
f = y T Dy = 0y12 + 15y22 − 15y32 = 15y22 − 15y32 .
Dạng chính tắc
Ví dụ: Đưa dạng toàn phương
f (x1 , x2 , x3 ) = −4x1 x2 − 4x1 x3 + 3x22 − 2x2 x3 + 3x23
 
0 −2 −2
A = −2 3 −1
−2 −1 3
Tri riêng của ma trận A là

λ1 = −2 (BĐS=1)
λ2 = 4 (BĐS=2)
Cơ sở trực chuẩn của E−2 là
( T )
2 1 1
√ √ √ .
6 6 6
Dạng chính tắc
Với λ = 4, giải hệ phương trình
 
−4 −2 −2 0
(A − 4I)x = 0 ⇔ −2 −1 −1 0  : r = 1 ⇒ dim = 2.
−2 −1 −1 0
Chọn 1 nghiệm P1 = (0, 1, −1). Cần tìm vectơ P2 vuông góc với P1 . Suy
ra
 
0
−2 −1 −1 0  .

0 1 −1
0
Chọn P2 = (1, −1, −1). Suy ra cơ sở trực chuẩn của E4 là

1 1
√ (0, 1, −1), √ (1, −1, −1) .
2 3
Dạng chính tắc

2 1
 
√ 0 √
   6 3 
−2 0 0  1 1 1 
D =  0 4 0 , P = √ √ −√ 


 6 2 3
0 0 4  1 1 1 
√ −√ −√
6 2 3
f = y T Dy = −2y12 + 4y22 + 4y32 .
Dạng chính tắc
f = 2x21 + 10x22 + 5x23 + 6x1 x2 − 4x1 x3 − 12x2 x3

 
3 2 −1
A= 2 6 −2 .
−1 −2 3

3 1 1
 
√ −√ √
 10 35 14 
 
1 0 0
− √1 3 3 

P = √ √ ,

D = 0 1 0
 10 35 14  0 0 15
 5 2 
0 √ −√
35 14
Đặt X = P Y . Suy ra dạng chính tắc f = y T Dy = y12 + y22 + 15y32 .
Phân loại dạng toàn phương
Dạng toàn phương xác định dương - Dạng toàn phương xác định âm
Cho f (x) = X T AX
f gọi là xác định dương nếu f (x) = X T AX > 0, ∀ X 6= 0
⇔ Tất cả các hệ số trong dạng chính tắc đều dương.
⇔ Các trị riêng của A đều dương.
f gọi là xác định âm nếu f (x) = X T AX < 0, ∀ X 6= 0
⇔ Tất cả các hệ số trong dạng chính tắc đều âm.
⇔ Các trị riêng của A đều âm.
f gọi là không xác định dấu nếu
(
f (X1 ) > 0
∃X1 , X2 :
f (X2 ) < 0
⇔ Trong dạng chính tắc có hệ số dương và hệ số âm.

⇔ A có 2 trị riêng trái dấu.
Dạng toàn phương xác định dương - Dạng toàn phương xác định âm
Cho f (x) = X T AX
f gọi là bán/nửa xác định dương nếu
(
∀x ∈ Rn : f (x) ≥ 0
∃x0 6= 0 : f (x0 ) = 0
⇔ dạng chính tắc có hệ số dương và hệ số 0.

⇔ Các trị riêng của A : 0 = λ1 ≤ λ2 ≤ ... ≤ λn .
f gọi là bán/nửa xác định âm nếu
(
∀x ∈ Rn : f (x) ≤ 0
∃x0 6= 0 : f (x0 ) = 0
⇔ dạng chính tắc có hệ số âm và hệ số 0.

⇔ Các trị riêng của A : 0 = λ1 ≥ λ2 ≥ ... ≥ λn .
Ví dụ: Phân loại dấu của các dạng toàn phương sau
f (x1 , x2 ) = 2x21 + 3x22 là xác định dương.
f (x1 , x2 , x3 ) = 2x21 + x23 là nửa xác định dương.
f (x1 , x2 , x3 ) = −x21 − x22 − 2x23 là xác định âm.
f (x1 , x2 , x3 ) = −2x23 là nửa xác định âm.
f (x1 , x2 ) = 2x21 − 3x22 là không xác định dấu.
f (x1 , x2 ) = x21 + 2x1 x2 + 4x22 = (x21 + 2x1 x2 + x22 ) + 3x22
= (x1 + x2 )2 + 3x22 .
Vậy f xác định dương (Thuật toán này gọi là phép biến đổi
Lagrange).
f (x1 , x2 ) = x21 + 4x1 x2 + 3x22 = (x21 − 4x1 x2 + 4x22 ) − x22
= (x1 − 2x2 )2 − x22 .
Vậy f không xác định dấu.
Thuật toán Lagrange

Bước 1: Chọn 1 số hạng x2k có hệ số khác 0. Lập thành 2 nhóm: 1
nhóm gồm tất cả các số hạng chứa xk , nhóm còn lại không chứa xk .
Bước 2: Trong nhóm đầu tiên: lập thành bình phương.
Bước 3: Lặp lại quá trình cho nhóm thứ 2 cho đến khi được dạng
tổng bình phương.
f (x1 , x2 , x3 ) = x21 + 2x22 − 7x23 − 4x1 x2 + 8x1 x3
về dạng chính tắc bằng phương pháp Lagrange.

Giải: Ta có
f (x) = x21 − 4x1 (x2 − 2x3 ) + 2x22 − 7x23

= x21 − 4x1 (x2 − 2x3 ) + 4(x2 − 2x3 )2 − 4(x2 − 2x3 )2 + 2x22 − 7x23

2
= (x1 − 2x2 + 4x3 ) − 2x22 + 16x2 x3 − 23x23
2 2
= (x1 − 2x2 + 4x3 ) − 2 (x2 − 4x3 ) + 9x23 .
Đặt

 y1 = x1 − 2x2 + 4x3

y2 = x2 − 4x3

y3 = x3

Suy ra dạng chính tắc là f = y12 − 2y22 + 9y32 .

Ví dụ: Đưa dạng toàn phương f = x1 x2 − 2x2 x3 về dạng chính tắc bằng thuật toán
Lagrange.
Giải: Đặt

 x1 = y1 + y2

x2 = y1 − y2

x3 = y3

Suy ra
f = y12 − y22 − 2(y1 − y2 )y3
= y12 − 2y1 y3 − y22 + 2y2 y3

= (y1 − y3 )2 − (y2 − y3 )2 .
Đặt

 z1 = y1 − y3

z2 = y2 − y3

z3 = y3

Suy ra dạng chính tắc f = z12 − z22 + 0 × z32 = z12 − z22 .

Ví dụ: Xác định dấu của dạng toàn phương f = X T AX trong đó

 
−2 0 2
A =  0 −1 1
2 1 4
Giải: A có 1 trị riêng dương và 2 trị riêng âm. Vậy A không xác định dấu.
 
5 2 m
Ví dụ: Tìm m để ma trận A =  2 1 1  có 2 trị riêng dương và 1 trị
m 1 4
riêng âm.
Giải: Xét dạng toàn phương
f = X T AX = 5x21 + x22 + 4x23 + 4x1 x2 + 2mx1 x3 + 2x2 x3 .
Dùng thuật toán Lagrange, ta được
f = (2x1 + x2 + x3 )2 + (x1 + (m − 2)x3 )2 + (−m2 + 4m − 1)x23 .
A có 2 trị riêng dương, 1 trị riêng âm khi và chỉ khi

√
2 m < 2 − √3
−m + 4m − 1 < 0 ⇔
m>2+ 3
Qui tắc Sylvester
Định thức con chính

Định thức con chính cấp k của A, kí hiệu là ∆k , là định thức của ma
trận con Ak được lấy từ k hàng và k cột đầu tiên của A.
Qui tắc Sylvester
Cho
 
a11 a12 a13 · · · a1n
 a21
 a22 a23 · · · a2n 

A =  a11
 a12 a13 · · · a1n 

 .. .. .. .. .. 
 . . . . . 
an1 an2 an3 · · · ann
Khi đó

a11 a12
∆1 = |a11 |, ∆2 =
a21 a22

a11 a12 a13

∆3 = a21 a22 a23
a11 a12 a13
..
.
∆n = det(A).
Qui tắc Sylvester
Qui tắc Sylvester

Cho dạng toàn phương f (x) = xT Ax, trong đó A là ma trận đối xứng
thực cấp n
f (x) xác định dương khi và chỉ khi ∆i > 0, ∀i = 1, 2, ..., n.
f (x) xác định âm khi và chỉ khi (−1)i ∆i > 0, ∀i = 1, 2, ..., n.
Lưu ý:
f xác định dương nếu các định thức con chính đều dương.
f xác định âm nếu các định thức con chính chẵn dương, lẻ âm.
Nếu có 1 định thức con chính chẵn âm thì f không xác định dấu.
Nếu có 2 định thức con chính chẵn (hoặc lẻ) trái dấu thì f không xác
định dấu.
Qui tắc Sylvester
Ví dụ: Phân loại dạng toàn phương
f (x) = 5x21 + x22 + 5x23 + 4x1 x2 − 8x1 x3 − 4x2 x3 .
Giải: Ma trận của dạng toàn phương là

 
5 2 −4
A= 2 1 −2 .
−4 −2 5
Tính các định thức con chính
∆1 = 5 > 0

5 2
∆2 =
=1>0
2 1
∆3 = det(A) = 1 > 0.
Vậy f xác định dương.

Qui tắc Sylvester
Ví dụ: Tìm m để cho
f (x) = −5x21 − x22 − mx23 − 4x1 x2 + 2x1 x3 + 2x2 x3
xác định âm.
Giải: Ma trận của dạng toàn phương
 
−5 −2 1
A = −2 −1 1 .
1 1 −m
Định thức con chính
∆1 = −5 < 0

−5 −2
∆2 = =1>0
−2 −1
∆3 = det(A) = −m + 2.
Để f xác định dương thì (lẻ âm, chẵn dương)
∆3 < 0 ⇔ m > 2.
Bài tập
Câu 1: Trong R2 , đưa các dạng toàn phương sau về dạng chính tắc bằng
phép biến đổi trực giao và bằng phương pháp Lagrange. Nêu rõ phép biến
đổi
a. f = −3x21 + 6x1 x2 + 5x22 .
b. f = −5x21 + 6x1 x2 + 3x22 .
c. f = 2x1 x2 + 4x1 x3 + 4x2 x3 + 3x23 .
d. f = −5x21 − 5x22 + 16x23 − 14x1 x2 + 28x1 x3 − 28x2 x3 .
e. f = −x21 + x22 − 5x23 + 6x1 x3 + 4x2 x3 .
f. f = 2x1 x2 + 4x1 x3 + 4x2 x3 + 3x23 .
h. f = 4x1 x2 + 6x1 x3 + 12x2 x3 + 3x22 + 8x23 .
Câu 2: Tìm m để dạng toàn phương
f = x21 − 6x1 x2 + mx22 + 2x2 x3 + 2x23
xác định âm.

Bài tập
Câu 3: Tìm m để
 
3 2 1
A = 2 2 4 
1 4 m
xác định dương.

Câu 4: Tìm m để
f = 2x21 + 4x1 x2 − mx22 + 2x1 x3 + 6x2 x3 + x23 .
a. Tìm m để f nửa xác định dương.

b. Tìm m để f không xác định dấu.
 
2 2 −2
Câu 5: Tìm m để A =  2 m 1  có 2 trị riêng dương,1 trị riêng
−2 1 1
âm.

Chuong 6

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Chuong 6

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Chương 6: Dạng toàn phương

TS. Nguyễn Thị Hoài Thương

Trường Đại học Bách Khoa Tp.HCM

Ngày 14 tháng 10 năm 2022

1 Chéo hóa trực giao

2 Dạng toàn phương

3 Phân loại dạng toàn phương

Ma trận đối xứng thực

Với λ = −2, giải hệ phương trình

Chọn 1 vectơ nghiệm P1 = (0, 2, 1).

Tìm vectơ P2 vuông góc với P1 , suy ra

Dạng toàn phương

f = xT Ax = a11 x21 + a22 x22 + ... + ann x2n

Ví dụ: Ma trận của dạng toàn phương f = ax21 + 2bx1 x2 + x22 là

Dạng chính tắc

f (y) = λ1 y12 + λ2 y22 + ... + λn yn2

Dạng chính tắc của dạng toàn phương

Lưu ý: Cho dạng toàn phương f = X T AX 6= 0

Đặt x = P y. Khi đó, ta có dạng chính tắc

Chọn P2 = (1, −1, −1). Suy ra cơ sở trực chuẩn của E4 là

Chéo hóa trực giao A = P DP T trong đó

Đặt x = P y. Khi đó, ta có dạng chính tắc

f = y T Dy = −2y12 + 4y22 + 4y32 .

f = 2x21 + 10x22 + 5x23 + 6x1 x2 − 4x1 x3 − 12x2 x3

về dạng chính tắc bằng phép biến đổi trực giao.

Chéo hóa trực giao A = P DP T trong đó

Đặt X = P Y . Suy ra dạng chính tắc f = y T Dy = y12 + y22 + 15y32 .

⇔ Trong dạng chính tắc có hệ số dương và hệ số âm.

⇔ dạng chính tắc có hệ số dương và hệ số 0.

⇔ dạng chính tắc có hệ số âm và hệ số 0.

Thuật toán Lagrange

f (x1 , x2 , x3 ) = x21 + 2x22 − 7x23 − 4x1 x2 + 8x1 x3

về dạng chính tắc bằng phương pháp Lagrange.

Suy ra dạng chính tắc là f = y12 − 2y22 + 9y32 .

Suy ra dạng chính tắc f = z12 − z22 + 0 × z32 = z12 − z22 .

Ví dụ: Xác định dấu của dạng toàn phương f = X T AX trong đó

f = X T AX = 5x21 + x22 + 4x23 + 4x1 x2 + 2mx1 x3 + 2x2 x3 .

Dùng thuật toán Lagrange, ta được

f = (2x1 + x2 + x3 )2 + (x1 + (m − 2)x3 )2 + (−m2 + 4m − 1)x23 .

A có 2 trị riêng dương, 1 trị riêng âm khi và chỉ khi

Định thức con chính

Qui tắc Sylvester

f (x) = 5x21 + x22 + 5x23 + 4x1 x2 − 8x1 x3 − 4x2 x3 .

Giải: Ma trận của dạng toàn phương là

Tính các định thức con chính

Vậy f xác định dương.

f = x21 − 6x1 x2 + mx22 + 2x2 x3 + 2x23

xác định âm.

xác định dương.

f = 2x21 + 4x1 x2 − mx22 + 2x1 x3 + 6x2 x3 + x23 .

a. Tìm m để f nửa xác định dương.

You might also like