Siirt’te Tuz Tekeli:
Osmanlı Kürdistanı
ve “İç Sömürgecilik”? *
O
smanlı devleti-
nin 19. yüzyılda
“Kürdistan fü-
tuhatı” olarak
andığı mîrlerin
tasfiyesiyle gerçekleşen süreç sık-
lıkla siyasi veçhelerle ele alınmış
bir olgu. Ahmet Kardam’ın Os-
manlı devletinin “merkezileşme”
siyasetinin iktisadi bir veçhesi
olarak Kürt mîrlerinden Nurullah
Bey’in Hakkari’deki bakır (zırnık)
madenlerinin gelirlerini hazineye
devredilmesine karşı direnci ile
verdiği örnek haricinde, Kürdis-
tan’ın – özellikle doğal kaynakla-
rıyla – Osmanlı maliyesine hizmet
edecek şekilde ne gibi politikalara
maruz kaldığına dair pek çalışma
yok gibi.1
1862 yılında yürürlüğe giren
Tuz Nizamnamesi’nin belirlediği
koşullar ile Osmanlı devleti tüm
16 K Ü RT T A Rİ H İ S AY I 4 7
UĞUR BAYRAKTAR
kaya ve deniz tuzu çıkarılan yerle-
ri Rüsumât Emaneti’ne yani “Gelir
İ�daresi”ne devrederek tuz tekeli
kurmuştu. Tuzun üretim ve satışını
devlete bırakan bu uygulama gere-
ğince, devletçe onaylı belgeler (tez-
kere) olmaksızın alınıp satılan tuz-
lar “kaçak” muamelesi görecek ve
bu şekilde yakalanan tuzun iki katı
değerindeki ceza da sahiplerinden
tahsil edilecekti. Bu bağlamda, tuz
gelirleri bir yandan da Batı piyasa-
larından alınacak borçlara karşı bir
teminat olarak gösterilmekteydi.2
“İ�ç sömürgecilik” (internal co-
lonialism) tabiri Casanova’nın ta-
nımladığı veçhile etnik bir grubun
tek bir devletin sınırları içinde
diğer gruplar üzerindeki hakimi-
yeti şeklinde tanımlanabilir. Yakın
zamanda çıkmış Kürdistan bağ-
lamında gerçekleşen “iç sömür-
ge” tartışmaları meseleyi sıklıkla
ulus-devletler düzeyinde tartış-
maktadır.3 Elbette farklı etnik ve
dini toplulukların bir merkezden
farklılıklar içinde idaresi gibi yalın
bir tanımla tanımlanabilecek “im-
paratorluk” ilk bakışta “iç sömür-
ge” tartışmasını gerçekleştirmeyi
mümkün kılmıyor gibi görünebilir.
Fakat Osmanlı tekelinin Siirt’te-
ki tuzlalar üzerinden tesis ettiği
ve yürürlükte tuttuğu düzenek ve
bunun sosyoekonomik sonuçları
Casanova’nın tanımlamasında sık-
lıkla altını çizdiği “doğal kaynak-
ların ucuz emekle sömürüsü”ne
benzemektedir.4 Böyle bakıldı-
ğında, 19. yüzyılda Diyarbekir’e
bağlı on tuzlanın sekizini teşkil
eden Zırki, Melefan, Sulha, Sason,
Küfre, Sadah, Kilis ve Serhel tuz-
lalarının göstereceği üzere, Siirt
ve bölgesinde gelişen Osmanlı tuz
tekeli gerek bu kaynakların geliri-
nin merkezi hazineye aktarımıyla
 Siirt’te Tuz Tekeli: Osmanlı Kürdistanı
ve “İç Sömürgecilik”?
gerekse de bölge halkının bu tekelin ta-
lepleri doğrultusunda emek sömürüsüne
maruz kalması, Osmanlı devletinin 19. yy
Kürdistan politikalarında “iç sömürgeci-
lik” emarelerini göstermektedir.
Her ne kadar öncesine dair pek bilgi
olmasa da tekel öncesinde tuzlaların Er-
zen mî�rlerine ve özel olarak Mî�r Fettah ve
kardeşi – aynı zamanda Garzan müdürü
olan – Hamid Bey’e ait olduğu anlaşılmak-
ta. Bu hâliyle bakıldığında Siirt’teki tuz-
laların Osmanlı literatüründe dört sınıfta
ele alınmış tuzlalardan “tekke, zaviye ve
aşiret beylerine tahsis edilmiş olanlar”
olduğu söylenebilir. Osmanlı devletinin
1863’te kurduğu tekel düzeni ise bu tuz-
laların devlete devrini şart koşmaktay-
Düyûn-u dı. 1862 yılının Ağustos ayında, Osmanlı
Umûmiye İdaresi,
belgelerinin “kimi eşhas” diye nitelediği
Siirt Nezareti
haritası. grup – Erzen mî�rleri olması muhtemel
www.saltresearch.org kişiler – tuzlaların kendilerine ait olduğu
iddiasıyla Melefan ve Norşin (günümüzde
Batman’a bağlı Alıçlı köyü) köylerine tekel
görevlisini yanaştırmamıştı.5 Kürdistan
valisine yazılan yazı bu direniş karşısında
bu kişilerin “iknası” için tehdit ve korkut-
ma (tahvif) önerirken daha sonrasında
bölgeye müfettiş olarak gönderilen Veh-
bi Efendi’nin yaptığı araştırma ise Siirt’te
mî�rlerin ve aşiret beylerinin tasarrufunda
olan tuzlalara dair ayrıntılı bilgi sunmak-
taydı. Bölgedeki tuzlalar Mî�r Fettah ve
kardeşine ait olmakla birlikte Kürt mî�rleri
bu tuzlaların idaresinde ve devlete dev-
O C A K - Ş U B AT- M A R T 2 0 2 2 17
 Siirt’te Tuz Tekeli: Osmanlı Kürdistanı
ve “İç Sömürgecilik”?

çakışmaktaydı. Tüm bu ihtimaller

dâhilinde çözüm ise Siirt’e sevk
Osmanlı devletinin bölgenin tuz kaynaklarından olunacak bir tabur askerle bulun-
elde edeceği gelirlere yönelik girişiminin karşısında muştu. Zira bu sırada bölgedeki iki
aşiret Sloqî� ve Etmanki arasında
güçlü bir “yerel” direniş vardı. 1863 yılına gelindiğinde,
150 kişinin öldüğü bir çatışma çık-
tekelin tuz gelirleri tahsilatını yapabilmesi için Fettah, mış ve Diyarbekir tuzla memuru
Hamid, Şir ve Osman Beyler’in Diyarbekir’e “celbi” Kürt aşiretlerin saldırısından “ko-
ruma” için askeri yardım istemiş-
lazım görülürken bu gereklilik bir yandan da bölgedeki
ti.6 Bunun üzerine Diyarbekir’den
halkın “tuz çıkarmamaları” ihtimali gerçeği karşısında gönderilen kaymakam Abdülkadir
olayı “gailesizce” halletme yönündeki beklentiyle Bey, Siirt’te askeri bir müdahaleye
girişmiş ve sonrasında tuzlaların
çakışmaktaydı. Tüm bu ihtimaller dâhilinde çözüm
korunmasını “muteber ekrad”a
ise Siirt’e sevk olunacak bir tabur askerle bulunmuştu. taahhüt ettirerek senet almış ve
dönmüştü.7
Yerelde “muteber” bulduğu
Kürtleri de seferber ederek tekelin
rine muhalif hareketlerinde geniş devlet kontrolünden çıkması Mî�r
bir parçası yapan Osmanlı Devle-
bir ağ ile ittifak hâlindeydi. Tuzla Fettah’ın “adamı” sayılan Sason
ti’nin bölgedeki tekeller üzerin-
müfettişi olarak bölgeye gönderil- meclisi üyelerinden Şeyh Süley- deki tahakkümünü kurması önün-
miş Vehbi Efendi’nin araştırması man’la ilişkilendirilmekteydi. Mü- de, Yezdanşêr isyanı sonrasında
bir yandan Melefan ve Serhel tuz- fettiş Vehbi Efendi’nin Siirt tuzlala- Vidin’e sürülmüş ve sonrasında
lalarının tekele (taht-ı inhisâra) rına yönelik tehdit olarak gördüğü bölgeye 1863’te geri dönmüş Nuh
alınması önünde yerlerinden sü- ikinci bir grup da Siirt meclis üyesi Bey’in tuzla mücadelesine giriş-
rülmesi gerekenlerin listesiyle bir Şir Bey ve oğlu Şirvan müdürü Os- mesiyle daha da karmaşık hâle
yandan Kürdistan’da sürgünlerin man Bey’di. Bu iki beyin Pervari gelmişti. Zırki tuzlasındaki halkın
1860’larda başka bağlamlarda meclisi üyeleri olan Hacı ve Kasım Erzurum’dan gönderilen memu-
devam ettiğini göstermekte öte Ağalar ile kurdukları ağ, piyasa be- ru kabul etmemesi ve “itaatte bu-
yandan da tekele karşı direnişteki delinin üstünde at kiralamak gibi lunmaması” yüzünden, “muteber”
aktörleri de resmetmekteydi. dolaylı yollarla tuzların tekele nak- Kürtlerden olduğu anlaşılan Nuh
Buna göre Mî�r Fettah ve kar- lini engellemeye çalışmaktaydı. Bey, hem “ümerâ-yı ekrâddan”
deşinin yanı sıra, akrabalarından Osmanlı devletinin bölgenin hem de halk nezdinde “hatır sa-
Bedirhan ve Abdal beyler de “şer tuz kaynaklarından elde edeceği hibi” (merʿiyyü’l-hâtır) olmasıyla
ve fesat ve tahrikten geri kalma- gelirlere yönelik girişiminin kar- bu tuzlaya kefilsiz şekilde müdür
yarak” Norşin tuzlasının Osmanlı şısında güçlü bir “yerel” direniş olarak atanmıştı. Bu sayede Zırki
kontrolünden çıkmasına sebep vardı. 1863 yılına gelindiğinde, te- tuzlası Osmanlı tekeline katılabil-
olmuşken, mî�rin tekele karşı dire- kelin tuz gelirleri tahsilatını yapa- mişse de çok geçmeden Nuh Bey,
nişteki bir diğer müttefiki Alikan bilmesi için Fettah, Hamid, Şir ve Zırki tuzlası yakınındaki kaya tuzu
aşireti ağası Ö� mer Ağa idi. Müfet- Osman Beyler’in Diyarbekir’e “cel- madeninden yüklü miktarda tuz
tişe göre, Ö� mer Ağa Mî�r Fettah ve bi” lazım görülürken bu gereklilik “telef ve sirkat ederek” memleke-
Hamid Bey’in “himayesine” (tesâ- bir yandan da bölgedeki halkın ti Garzan’a firar etmişti. Bir yan-
hub) kanarak Sulha tuzlasından “tuz çıkarmamaları” ihtimali ger- dan Mî�r Fettah bir yandan da Nuh
bin yükten fazla tuzu kaçırmıştı. çeği karşısında olayı “gailesizce” Bey’in tuzlalardaki direnişi son-
Benzer şekilde Hazzo tuzlasının halletme yönündeki beklentiyle rasında Osmanlı devletinin cevabı

18 K Ü RT T A Rİ H İ S AY I 4 7
 Siirt’te Tuz Tekeli: Osmanlı Kürdistanı
ve “İç Sömürgecilik”?

Tuzla müfettişi olarak

Siirt’e gönderilen Vehbi
Efendi’nin yaptığı araştırma
sonucu Siirt tuzlaların tekele
devrinde sorun çıkaran
kişiler ve ilişki ağları.
22 Zilkade 1279
(11 Mayıs 1863).
Başbakanlık Osmanı Arşivi,
A. MKT. MHM. 263/22.

askeri müdahale olmuş ve Abdül-

kadir Bey dört bölük asker ve bir
topla Siirt’e gitmişti.
1863 yılında ortaya çıkardık-
ları karmaşadan ötürü Garzan ve
Şirvan müdürleri Hamid ve Os-
man Beylerin eyalet merkezine
gitmeyi kabul etmeleriyle Pervari
civarındaki tuzlalar devri barışçıl
bir şekilde çözülmüştü. Bu bölge
haricindeki tuzlaları kapsayacak
operasyona ilişkin 1864 baharın-
da Meclis-i Vâlâ’da gerçekleşen
müzakerelerde, Siirt tuzlalarının
zapta girmesinin Melefan tuzla-
sının kontrole altına alınmasına
bağlı olduğu belirtilmekteydi. Kay-
makam Abdülkadir Bey ve Siirt
tuzlalarının da bağlı olduğu Halep
Rüsumat Nezaretindeki memurla-
rın önerilerini içeren tartışma as-
keri operasyon yanında tuzlada is-
tihdam edilen memur ve zabitanın
artırılması ve tuz muhafazası için
ambar inşası ve daha da önemlisi larında çalınan tuz ve nakit ceza nın kendisini yakalamaya girişimi
“aşiret gözünde hafif görünmemek tahsili için girişilen askeri operas- ardından Zırki tuzlasındaki para-
için” “muktedir” bir müdür tayin yonda öncelikle Siirt’te Osmanlı ları almış ve dahası tuzla memur-
edilmesini içermekteydi.8 Tuz hır- tekelinin o vakte kadar haberdar larının da kaçmasını sağlayarak çı-
sızlığında mühim rolleri olan Nuh olmadığı Haçkan ve üç beş tuzla karılmış tuzun “açıkta kalmasına”
Bey ve çevresinden olan Şirvan ve daha ortaya çıkarılmıştı.10 Bu ope- sebep olmuştu. Bölge halkı ise bu
Garzan’daki göçer ve yerleşik halk rasyonun en önemli sonuçlarından esnada ortada duran tekel tuzu-
için ise bir tarafı Siirt’ten diğeri ise biri ise Nuh Bey’in tekrar Vidin’e nu “istediği gibi çekip götürmüş”-
Muş’tan olmak üzere askeri abluka sürülmesiydi. 1867’de gerçekleş- tü.11 Nuh Bey’in “kaçırılan” tuz
planları yapılmaktaydı.9 tirilen mahkemesinden anlaşıldığı için ödemesi gereken bedelin yanı
1864 yazında Abdülkadir Bey’in kadarıyla, Nuh Bey 1864 operas- sıra, 1864’taki operasyon Osmanlı
kumandasında Zırki ve Siirt tuzla- yonu sırasında Bitlis kaymakamı- hazinesine 364 bin kuruş civarın-

O C A K - Ş U B AT- M A R T 2 0 2 2 19

Müslüman ve Hristiyan
(Ermeni) işçileri temsilen iki
kişinin imzaladığı, kapanan
Melefan tuzlasının açılmasına
dair dilekçe. 18 Rabiulahir 1284
(19 Ağustos 1867).
BOA. MVL 1047/31.
da getiri sağlamış ve sonrasında
Osmanlı birlikleri dağıtılmamış-
tı. Dördüncü Ordu 5. Hafif Piyade
Alayının Siirt’e sevkiyle bölgedeki
tuzlaların asker vesayetinde ko-
runma dönemi başlamıştı.12
Tekel, sadece mî�rler ve aşiret
ağalarının hak iddiaları ışığında
devletle çatışmaya yol açmamış-
tı aynı zamanda tuzla civarındaki
köylerde yaşayan, geçimlerinde
yazın belli aylarında tuz çıkarma-
nın önemli bir yer kapladığı emek-
çilerin hayatlarını da köklü bir
şekilde değiştirmeye başlamıştı.
20 K Ü RT T A Rİ H İ S AY I 4 7
Siirt’te Tuz Tekeli: Osmanlı Kürdistanı
ve “İç Sömürgecilik”?
Siirt’teki tuzlalara dair ayrıntılı bir
bilgi olmasa da birçok diğer Os-
manlı tuzlasında çalışan tuzcular,
çıkardıkları tuz üzerinden pay al-
maktayken Meclis-i Mahsus’ta te-
kelin kurulmasına yönelik yapılan
oturumların birinde tuz reisleri ve
emekçilerin bu “payı” istedikleri
fiyattan satma ihtimalinin tekelin
çıkarına uymayacağı konuşulmuş
ve tuz emekçilerine “mutedil ve
münasip” maaşlar ödenmesi ka-
rara bağlanmıştı.13 Artık – günü-
müzdeki anlamıyla – mevsimlik
işçi hâlini almış bu tuz emekçile-
ri tekelin satış politikasından da
zarar görmekteydi. Tekelin 1867
yılında Melefan tuzlasındaki ön-
ceki yıllarda depolanmış tuzların
satışına öncelik vermesi ve bunun
sonucu olarak o yıl tuz kuyularının
kapatılarak tuzladan yeni tuz çıka-
rılmaması kararına karşı Melefan-
lılar bir dilekçe ile durumlarını arz
etmekteydi. Kürt ve Ermeni işçile-
ri temsilen iki imzanın bulunduğu
dilekçede, tuz emekçileri tekelin
tek geçim kaynakları olduğunu
belirtmekte ve tuzlalar açılmazsa
günlük geçimlerinin büyük sıkın-
tıya gireceği ve başka bir yere göç
etmek zorunda kalacaklarından
bahsetmekteydi.14 Bir yandan da
tekele karşı direnişte özellikle Me-
lefan ve Sason civarındaki güçlerin
bastırılması için asker sevkıyatı
planlayan Osmanlı hükûmeti bu
talep üzerine bu sevkiyatı ertele-
miş ve bölge halklarının “zaruret
ve ihtiyacını” giderecek kadar tuz
çıkarılmasına karar vermişti.
Tekelin Siirt’te ortaya çıkardı-
ğı sonuç sadece tuz emekçilerinin
işlerinden olma tehlikesi değil-
di. İ�lgili mevzuatlarda belirlediği
ceza ödemeleriyle birlikte tuz te-
kelinin gerek kaçak tuzun gerekse
ambardaki veya nakliyedeki eksik
tuz miktarının bedelinin – aynı
zamanda bir kısmı tuzlalarda mev-
simlik çalışanlar olan – tuzla halk-
larından talep etmesi bir başka
meseleydi. Bu açıdan bakıldığında
1870 yılında Diyarbekir valisinin
Babıali’ye yazdığı bir mektup Me-
lefan’daki durumu daha iyi göste-
rebilir.15
Tuzlaların tekele geçmesi son-
rasında tuz işçilerinin çıkardıkları
tuz karşılığı aldıkları “ihraciye üc-
reti” yanında aldıkları “nakliye üc-
reti” bir karmaşaya yol açmıştı. Te-
kelin iddiasına göre, Melefanlı tuz
emekçileri bu ikinci ödemeyi almış
fakat ödemenin gerektirdiği nakli-
ye işlemini gerçekleştirmemişti.
 Siirt’te Tuz Tekeli: Osmanlı Kürdistanı
ve “İç Sömürgecilik”?

Bu sebepten, Melefan tuzlasında
çalışmış emekçilerin 1861 ve 1862
yıllarında fazladan aldıkları “nak-
liye ücreti” tutarı 1864’ten 1868’e
kadar maaşlarından kesilmişti. Bu
nakliye karmaşasının yanında ise,
nakledilmeyen tuzların da “kaçak”
sayıldığı tekel mevzuatında, Mele-
fanlıların üzerinde 150 bin kuruştan
fazla nakit ceza bakiyesi mevcuttu.
Valinin “idare-yi beytiyelerinden”
yani ev idarelerinden yoksul olduk-
ları çıkarımına vardığı Melefanlılar
bu tekele olan bu yüklü borcun 23
bin kuruşunu tahsil etmiş, ödeme-
ye gücü yetmeyenlerin borcu ise bir
sonraki sene “ücret-i ameliye” yani
maaşlarından kesilmek üzere yapı-
landırılmıştı.16 Her ne kadar Meclis-i
Mahsus valinin bu beyanı karşısında
tahsil edilecek tüm ceza ödemeleri-
ne af getirmiş ve o ana kadar öden-
miş meblağları da iade etme kararı
almışsa da tekelin devletin mali bir
aygıtı olarak tuz gibi ziyadesiyle el-
zem ihtiyacı metaya çevirerek bu-
nun ticaretine getirdiği kısıtlama-
larla bölgede yarattığı borç sarmalı
ortada olsa gerek. Osmanlı tekelinin
ortaya çıkardığı bu borç döngüsü ile
Cumhuriyet dönemindeki tuz teke-
lini çalışmış olan İ�lter’in 1970’lerde
Siirt’te hâlâ işleyen tuzlalar için “ma-
liyetin çok yüksek olmasına rağmen
sosyoekonomik durum bu tuzlaların
kapatılmasına izin vermeyecektir”
demesi arasındaki yoksulluk bağını
kurmak hiç de güç görünmüyor.17
1881’de tuzlaların Düyun-ı Umu-
miye İ�daresi’ne devri ve 1884 yazın-
da bu idarenin “önceki iki yılda oldu-
ğu gibi” Melefan tuzlasında “güven-
lik” amacıyla Osmanlı askeri talebi
tuzlaların Batılı ekonomilerin elinde
Osmanlıya karşı “sömürgeci” bir ku-
rum olduğunu göstermektedir. 19.
yüzyılın son çeyreğinden 20. yüzyılın
ilk on yılına kadar diğer birçok tuz-
lada da gerçekleşmiş bu “askeri des-
tek” talebi bu sömürgeci dinamikleri
perçinlerken Kürdistan tarihi açısın-
dan bakıldığında bu “sömürge” dina-
miklerinin bölgeye çok daha önceden
geldiği görülmektedir.18 Osmanlı Kür-
distanı’nda ve özelde Siirt tuzlaların-
da görülen doğal kaynağın sömürül-
mesi, bu sömürünün gerek mî�rler ge-
rekse de tuz emekçilerinin önceki ko-
şullarının yok edilerek gerçekleşmesi
ve bu sömürünün ötesinde hukuki
ve askeri pratiklerle bölge halkının
borç ağına sokulması ve bu borç ağı
üzerinden tesis edilen bağımlılık gibi
birçok unsurun iç sömürgecilik mef-
humunun çoğu tanımını karşıladığı
söylenebilir. Yakın zamanlarda yük-
selişe geçmiş ve genellikle ulus-dev-
letlerin farklı Kürdistan’larla kur-
duğu ilişkiyi “iç sömürge” olarak ele
alan çalışmalar yanında – kavramsal
çıkmazlara dikkat etmek koşuluyla –
bu “iç sömürge”nin ortaya çıkışında
19. yy Osmanlı politikalarına odak-
lanmak bu tartışmanın sınırlarını ol-
dukça genişletecektir.

* Bu çalışmanın daha kapsamlı
hâli için bkz. Uğur Bayraktar,
“Tuz, Aşiret, Devlet: Siirt’te
Tekelin Oluşumu, 1861-1881,”
Cihannüma Tarih ve Coğrafya
Araştırmaları Dergisi 7,
no. 2 (2021).
1 Ahmet Kardam, Cizre-Bohtan
Beyi Bedirhan: Direniş ve
İsyan Yılları, Ankara: Dipnot,
(2011), s. 88 ve 199.
2 Donald C. Blaisdell, European
Financial Control in the
Ottoman Empire: A Study of
the Establishment, Activities,
and Significance of the
Administration of the Ottoman
Public Debt (New York:
Columbia University Press,
1929), 109; Samuel Adrian M.
Adshead, Salt and Civilization,
New York: St. Martin’s Press,
1992, 263.
D i p n o t
3 Ö� rneğin, bkz. Mehmet Mim
Kurt, “Müslüman Kürt
Kardeşim” İ�ç Sömürge
ve İ�slamcı İ�ktidar”, Kürd
Araştırmaları Dergisi, no. 3
(2019); Kamal Soleimani
and Ahmad Mohammadpour,
“Life and labor on the internal
colonial edge: Political
economy of kolberi in
Rojhelat”, The British Journal
of Sociology 71, no. 4, (2020).
4 Pablo Gonzalez Casanova,
“Internal colonialism and
national development”,
Studies in Comparative
International Development 1,
no. 4 (1965): 30-32.
5 BOA. A.MKT.MHM 239/71,
29 Safer 1279 (26 Ağustos
1862).
6 BOA. MVL 649/74, 24 Zilhicce
1279 (12 Haziran 1863).
l a r
7 BOA. MVL 659/81, 1 Cema-
ziyelevvel 1280 (14 Ekim
1863).
8 BOA. MVL 662/2, 10 Şaban
1280 (20 Ocak 1864).
9 BOA. MVL 669/89, 4 Zilhicce
1280 (11 Mayıs 1864).
10 BOA. MVL 681/107, 13
Rabiulahir 1281 (15 Eylül
1864); BOA. MVL 686/48,
17 Rabiulevvel 1281 (20
Ağustos 1864); BOA. İ�.MVL
533/23929, 25 Muharrem
1282 (20 Haziran 1865).
11 BOA. A.MKT.MHM 387-B/16,
19 Receb 1284 (16 Kasım
1867).
12 BOA. A.MKT.MHM 317/13, 6
Cemaziyelahir 1281 (6 Kasım
1864).
13 BOA. �.MMS 24/1028, 24
Cemaziyelevvel 1278 (27
Kasım 1861).
14 BOA. MVL 1047/31, 18
Rabiulahir 1284 (19 Ağustos
1867).
15 BOA. ŞD 1452/49, 8
Cemaziyelevvel 1287 (6
Ağustos 1870).
16 BOA. �.MMS 38/1589,
18 Zilhicce 1286 (11 Mart
1871).
17 Müfit İ�lter, Türkiye’de Tuz
Endüstrisi ve Tuz Ticareti,
�kinci Kitap (Ankara: Tekel
Genel Müdürlüğü, 1980), 67.
18 Bu askeri talepler için, bkz.
BOA. ŞD 298/33, 27 Zilkade
1301 (18 Eylül 1884);
Fatmagül Demirel, “Osmanlı
Devleti’nde Tuz Gelirlerinin
Düyûn-ı Umûmiye’ye
Devredilmesinden Sonra Tuz
Kaçakçılığı,” Yakın Dönem
Türkiye Araştırmaları, no. 1
(2002): 152.

O C A K - Ş U B AT- M A R T 2 0 2 2 21