o

d o n s k
e
m a k u r n
o
o
t
k u l
e d s t v
l
n a s

l o [ k i
arheo iteti
lokal

ISBN 978-608-4549-00-0
 makedonsko
kulturno
nasledstvo

knigata e objavena so poddr{ka na italijanskata kooperacija (Cooperazione Italiana) i kancelarijata na unesko

vo venecija - regionalno biro za nauka i kultura vo evropa (UNESKO BRESCE).
iska`anite stavovi i prezentacijata na materijalot vo ovaa publikacija ne izrazuvaat mislewe na sekretarijatot
na unesko vo vrska so pravniot status na bilo koja zemja, teritorija, grad ili oblast, za nejzinite vlasti ili
za razgrani~uvaweto na nejzinata granica ili granici. avtorot (avtorite) e odgovoren za izborot i prezentacijata
na faktite sodr`ani vo ovaa publikacija i tie ne se nu`no onie na unesko i ne se obvrzuva~ki za organizacijata. skopje 2008
 arheolo[ki
lokaliteti
m a k e d o n s k o k u l t u r n o n a s l e d s t v o
 INA
SODR@

arheolo[ki
lokaliteti
m a k e d o n s k o k u l t u r n o n a s l e d s t v o

� tumba maxari skopje 12 � vardarski rid Gevgelija 62

� skopska tvrdina - kale skopje 16 � Gradot na isar s. marvinci kaj valandovo 66

� skupi s. Zloku}ani, skopje 20 � Crkvi na svetite petnaeset tiveriopolski ma~enici strumica 68

� anti~ka naselba Tauresium s. taor, skopje 24 � anti~ki bawi s. Bansko kraj strumica 70

� kasteloto kaj P~iwa skopje 28 � Carevi kuli strumica 72

� stobi Gradsko, veles 30 � isarot [tip 74

� neolitska naselba vrbjanska ^uka s.slavej, Prilep 36 � Bargala [tip 76

� stibera (Styberra) s. ^epigovo, Prilep 38 � morodvis s. morodvis, ko~ansko 80

� markovi kuli Prilep 42 � vini~ko kale vinica 82

� heraklea linkestis Bitola 44 � Grad s. Grad, del~evsko 86

� Golem Grad Prespansko ezero, Prespa 48 � Golemo Gradi{te s. kowuh 88

� lihnidos ohrid 52 � kokino kumanovo 90

� engelana sv. erazmo kraj ohrid 58 � kostoperska karpa mlado nagori~ino 92

� Zaliv na koskite s. Pe{tani, Gradi{te, ohrid 60 � tetovsko kale - Bal tepe tetovo 94

6 arheolo{ki lokaliteti 7
 OvOR
pReDg
od vremeto na pe{terskite lavovi i paleolitskite
lovci otkrieni se ostatoci koi gi osmisluvaat
dale~nite maglivi po~etoci na egzistencija na
~ove~kiot rod na po~vata od postojano vetuvanata
zemja na prostorite od mitskiot Balkan. ostatoci
od toj `ivot se zabele`ani po dolinata na
Babuna, odnosno vo pe{terata makarovec, kaj
kristiforovo vo Pelagonija, a u{te postari indicii
se registirani vo paleolitskite pristapnici
na osogovskite planini. taa prikazna nalikuva
na argonautsko pate{estvie niz vremeto. od taa
pleistocentska dale~ina, od toa staro kameno
vreme, nataka, sé be{e poinaku. vsu{nost, ovie
prostori o~igledno silno bile privle~ni vo
sledniot period od predistiriskite vremiwa, vo
mladoto kameno vreme, vo takanare~enata neolitska
revolucija, odnosno vo idili~noto vreme na
neolitskata civilizacija. toa zapo~nalo nekade
pred osum iljadi godini. na toa ne potsetuvaat
impozantnite terakotni idoli Boginkite majki
od maxari i Govrlevo, na toa ne potsetuva adam
od Govrlevo, mnogubrojnite kulturni pridobivki
od amzabegovo-vr{ni~kata kulturna grupa i od
velu{ko-Porodinskata vo Pelagonija. od tie
vremiwa navaka “vetenata zemja” makedonija, so
svoite reki i ezera, so planinite i ridovite, so
dolinite i nizinite, so blagata klima, kontinuirano
e naselena i toa vriewe na `ivotot go ~uvstvuvame
i denes. toa {to izgleda deka nikoga{ nema da se
8 arheolo{ki lokaliteti
vrati se periodite (koi dlaboko vo idninata sepak
}e se vratat) nare~eni: eneolit (bakarno vreme),
bronzenoto i `eleznoto, za koi govorat arheolo{kite
vrednosti (bogata kerami~ka produkcija, koskeni,
kameni i kremeni orudija) otkrieni vo vodite
na bogatoto krajbre`je na ohridskoto ezero.
ovie vremiwa se “preplaveni” so zna~ajnite
takanare~eni “makedonski bronzi”, mali ritulani
predmeti vo razni formi koi vo arheolo{kiot svet
go afirmiraa `eleznoto vreme na makedonskata
po~va. Pate{estvieto prodol`uva nataka do zlatnite
ritualni maski i mnogubrojnite drugi zlatni,
srebreni, bronzeni, kerami~ki i drugi predmeti
koi bile pridru`ni bogatstva vo grobnicite na
aristokratskite krugovi od lihnitida, posebno
lihnidos i trebeni{ta (dene{nata ohridska oblast)
vo VI-V vek pred na{ata era. me|u ovie vrednosti
nadaleku se pro~ueni i bronzenite volutni krateri
koi, sigurno, se pojavuvaat i vo Povardarjeto na
“vetenata zemja” (demir kapija), a ottoga{ e i
pro~uenata tetovska menada.
ranata antika i “zlatniot IV vek” na makedonija
koga taa stana gospodarka na svetot so kralevite
Filip II i aleksandar III, ostavila mnogubrojni
arheolo{ki artefakti i isklu~itelni arhitektonski
objekti, tvrdini izgradeni so megalitni kameni
blokovi (lihnidos-ohrid, engelana kaj sv. erazmo,
niz Pelagonija) i objekti vo naukata poznati kako
“makedonski tip na grobnici” (ohrid, Pelagonija),
9
 a makedonskiot period od istorijata na svetot so
afirmacijata na t.n. helenisti~ka kultura (sublimat
na makedonskata, helenskata, egipetskata i azisko-
persiskata) e eden od najbogatite periodi na
evropskite prostori. arheologijata na makedonija
od toa vreme e prepolna so zlato i srebro, so
bogatstva otvoreni za toga{niot svet no i ottoga{
po~nuvaat takanare~enite makedonski raskoli, a
ne{to podocna, so nastapot na idnata rimska svetska
imperija, “vetenata zemja” stana prvata rimska
provincija na Balkanot i, vsu{nost, ottoga{ nataka
niz vremeto vo istorijata se poznati t.n. makedonski
delbi. makedonskata po~va e razdavana na onie na
koi im ja vetila istorijata. vo rimskiot period,
so postepeno vkorenuvawe na rimskite vrednosti
vo site sferi na `ivotot vo ve}e urbaniziranite
sredini, gradovite vo makedonija se razvivale
vo eden vid na provinciska mirna blagosostojba.
toa se zabele`uva od rezultatite na arheolo{kite
iskopuvawa vo stobi, herakleja, skupi, stibera i
lihnidos. imeno stobi, koj se nao|a vo “srceto” na
ovaa makedonija, na ustieto od dve reki (aksios-
vardar i erigon-Crna reka) pretstavuva eden od
najzna~ajnite gradovi koj vo rimski period imal i
isklu~itelni rimski povlastici, koval sopstveni
pari, isto kako i lihnidos od toga{nata Gorna
makedonija, koj so svojata mestopolo`ba na bregot
od lihnidskoto (ohridskoto) ezero i na najpoznatata
anti~ka patna magistrala via egnatia, pretstavuval
10
isklu~itelno bogato mondensko mesto vo toga{niot
svet, skupi, rimski kolonijalen grad od I do III
vek bil eden od najgolemite gradovi na Balkanot,
a stibera kaj ^epigovo (Prilepsko) vo toa vreme
pretstavuval eden od pogolemite anti~ki centri so
rabotilnici za izrabotka na mermerni skulpturi.
Prostorite na “vetenata zemja” osobeno bile gusto
naseleni vo docnata antika (spored pojavata na
docnoanti~ki grobni konstrukcii glavno od teguli
na dve vodi na arheolo{kite lokaliteti), a toga{
zapo~nuva i ranohristijanskiot period, odnosno
vremeto na BaZilikite, monumentalnite
ranohristijanski objekti so rasko{na arhitektura i
podni mozai~ni povr{ini. Bazilikite od lihnidos
(ohrid) i herakleja, so pretstaveniot kosmogoniski
svet izveden so magi~nite raznobojni kam~iwa
so temi od hristijanskata religija se osobeno
zna~ajni za ova vreme vo ramkite na mediteranskiot
ranohristijanski svet. vo ova vreme vleguvaat
i ve}e nadaleku pro~uenite vini~ki terakotni
ikoni koi pretstavuvaat kolekcija od ovoj vid
sosem retka vo svetskata religiska umetnost. ova
e period koga makedonija mu be{e “vetena” od
istorijata na vizantiskata imperija, ova e vremeto
na car Justinijan koj, kuriozitetno, se veruva deka
poteknuva od makedonskite krai{ta i ova e vremeto
na dolgoto vizantisko “argonautsko” pate{estvie niz
balkanskite visoki “istoriski” planini, vreme vo
koe (X-XI vek) na carskiot prestol vo Carigrad, me|u
drugoto, vladeele devet carevi od t.n. makedonska
dinastija. Paralelno, balkanskite prostori bile
naseluvani od slovenskite plemiwa (VI-VII vek) koi,
popatno, ostavile mnogu malku od svojata materijalna
kultura. sepak, svetiklimentovoto vreme (kraj na
IX – po~etok na X vek) pretstavuva “zlatno” vreme na
slovenskiot rod vo “vetenata zemja”. toa e vremeto
na dejnosta na svetiklimentoviot univerzitet
i vremeto koe posledovatelno rezultira so
samuilovoto srednovekovnoto makedonsko-slovensko
carstvo. samuilovata tvrdina vo ohrid e vidliv
profan monument koj vo arheolo{ka i istoriska
smisla go otslikuva toj period na makedonsko-
slovenska dominacija nad balkanskite zemji.
srednovekovnite kulturni sloevi na arheolo{kata
po~va vo makedonija se bogati so dokazi za
dostrelite na mo}niot vizantiski izvor: nakit,
slikana gle|osana keramika, metalni predmeti i,
osobeno, mnogubrojni poedine~ni i grupni naodi na
zlatni, srebreni i bronzeni moneti na arheolo{kite
lokaliteti. osven car samuil, koj sigurno e
edinstveniot car vo evropskata i svetskata istorija
koj ne koval pari, koj najverojatno ~etiriesettina
godini javal na kow i nemal vreme da si go
organizira plate`niot sistem vo carstvoto, drugite
vladeteli ostavile svoi tragi ne samo vo ovaa sfera,
tuku i vo ramkite na celokupniot op{testveno-
politi~kiot i duhovniot `ivot na `itelite od
imperijata.
kone~no, posle vladeeweto na edno vreme od
XIV vek na srpskite carevi, kon krajot na toj vek
makedonskata zemja “se veti” na turcite osmanlii,
odnosno pove}e od polovina milenium be{e del
od otomanskata imperija. imaj}i predvid deka sé
pove}e se oddale~uvame od toj osmanliski period,
osobeno so vleguvaweto vo XXI vek, arheolo{kata
nauka }e treba mnogu poseriozno da go vklu~i
ova vreme vo svoite nau~no-istra`uva~ki ramki.
ova posebno i zaradi toa {to vo pazuvite na ovaa
imperija makedonija povtorno, po dve iljadi godini,
po~na da se bori za sebe, odnosno vo vistinska
smisla na zborot po~na da raboti vo nasoka “da se
veti na sebe”.
***
na arheolo{kata po~va vo makedonija se
evidentirani pove}e od 4700 arheolo{ki
lokaliteti. istra`eni i nedoistra`eni ima mnogu
malku. ovde se prezentirani 28, koi na nekoj na~in
ja otslikuvaat ovaa zemja vo arheolo{ka smisla,
koja, bez razlika na okolnostite, sepak pretstavuva
evropska arheolo{ka oaza i po{iroko, vo ramkite na
mediteranskiot kulturen kompleks.
Pasko kuzman
arheolo{ki lokaliteti 11
 skopje
a maxari vo
a tumb
naselb
tskata
Itet:
neoli
� lOkAc
lOkAl
Ij A : s kopje
�
tumBa maXari
lokalitetot se nao|a vo sega{nata naselba ^ento
i e najzna~ajnata neolitska naselba vo skopskata
kotlina. otkrien e vo 1961/2 godina vo tekot na
arheolo{ki rekognoscirawa. Prvite arheolo{ki
istra`uvawa se izvr{eni vo 1978 godina od muzej
na makedonija. rezultatite poka`aa deka se raboti
za naselba od neolit, so tri fazi na `iveewe.
stratigrafijata na naselbata e so kulturen sloj debel
2,40 m. a so jamite 2,80 m.
svojot ekonomski i kulturen procut ovaa naselba go
do`ivuva vo periodot na 5800 - 5200 godini p.n.e.,
odnosno vo fazata anzabegovo - vr{nik II – IV.
vo istra`uvawata od 1981 e otkriena prvata ku}a,
determinirana kako svetili{te. dosega se otkrieni
12
u{te sedum. Prvootkrienata ku}a e gradena vo
tradicionalnata tehnika na nabieni kolci vo zemja,
~esto flankirani so kamewa/melnici. ku}niot lepe`
poka`uva deka vo yidovite se vgraduvani golemi
cepeni gredi od koi se ostanati otpe~atoci. Yidovite
od nadvor se dekorirani so povlekuvawa na prsti
vo vid na spirali {to zavr{uvaat kako primitivni
voluti. Povr{inata na ku}ata e 8 h 8 m, so pravilna
~etiriagolna forma. Pokrivot e na dve vodi, od
slama postaven na drvena konstrukcija {to ja nosat
debeli kolci od nadvore{nata strana, postaveni na
frontalnata i zadnata strana. vnatre{nosta na
ku}ata e pregradena so eden tenok nepravilen parapet.
toj odvojuva dve pe~ki podignati do nego. Za prvpat vo
makedonija se otkrieni 2 golemi i edna mala, slikani
amfori, koi spored formata, fakturata, ukrasuvaweto so
slikani stilizirani floralni ornamenti, najdeni na
edno mesto, se izraboteni od rakata na eden odli~en
majstor. vo ovaa ku}a - svetili{te otkrieni se vkupno
45 celi sadovi i mnogu fragmenti. toa se razni
}upovi, pitosi so barbotin ukrasi, golemi frutariumi
so plasti~ni rebra od vnatre{nosta na obodot, ~inii,
mala piksida so plasti~en reqef na dnoto kako
pintadera i razni mali sad~iwa. so svojata sovr{ena
ednostavna forma, osobena karakteristika na tumba
maxari mu davaat askosite. Potsetuvaat na barski
1
arheolo{ki lokaliteti 13
 ptici, a taka se dekorirani so perdu{est barbotin, so 4
dr`alki na stomakot i edna na grbot.
vo 2002 godina e otkriena edna “kada“ izgradena
od zemja so ubavo izmazneti yidovi i pod, a na nego
kristali na soli.
ona {to ja pravi tumba maxari i ovaa ku}a poznata, e
za prvpat otkrienata terakotna pretstava na Golemata
majka. so svoite impresivni dimenzii od 0,39 m.
visina, klasi~nata smirena poza na izniknuvawe od
ku}ata i voedno bdeewe nad nejzinoto ogni{te i mir,
ja pravi ovaa terakota ekskluzivna. vo podocne`nite
istra`uvawa se otkrieni i drugi fragmenti od
cilindrite i ku}ata so razli~ni dimenzii i frizuri.
voop{to frizurite zboruvaat za vonredno bogatata
moda na neolitskata `ena. osobeno interesna e edna
markantno izvajana vo prirodna golemina glava na
~ovek.
kako slu~aen naod, od ovoj lokalitet e edna kerami~ka
pretstava na glava na oven (bik) - bukranion koj se
datira vo ran neolit. od drugite zoomorfni pretstavi
interesni se kozata i kentavrot so recipienti na
grbot. vo tumba maxari od alatkite se otkrieni tegovi
za vertikalen razboj, bikonusni tegovi (makari) za
ribarski mre`i mnogu koskeni spatuli so standardna
2 forma, {ila i igli. kremenata industrija e zastapena
so razni kremeni no`iwa, seka~i, kameni avani i
melnici. 5
analizata na koskite na `ivotnite i pticite od
maxari uka`uva na faktot deka neolitskiot ~ovek,
{to se odnesuva do obezbeduvaweto meso, apsolutno
se potpiral na svoite stada, a mnogu malku na lov i
ribolov.
dragi{a Zdravkovski

lit.:v. sanev, neolitsko svetili{te od tumba vo maxari, skopsko, Maced. acta

archaeol. 9, skopje 1988, 9-30; a. moskalewska, v. sanev, Preliminary analisis of
bone remnants of animals from the Neolithic Archaeological site Tumba Madzari
near Skopje, Maced. acta archaeol. 10, skopje 1989, 55-75; v. sanev, tumba maxari,
arheolo{ka karta 2, skopje 1996, 377-378; d. Zdravkovski, sreden neolit vo
Gornovardarskiot region (magisterski trud), skopje 2003, 100-112.

3 4 6 7

14 arheolo{ki lokaliteti 15
 ale
a tvrdina - k
Itet:
skopsk
� lOkAc
lOkAl
IjA: s
ko p je
�
skoPska
tvrdina - kale
skopskata tvrdina ja zazema najdominantnata
pozicija vo centralnoto gradsko podra~je na skopje.
Pozicionirana e na dolgiot greben od sedimenten
peso~nik {to se protega po dol`inata na isto~niot
breg na vardar vo pravec sever-jug, na negoviot ju`en
- najisturen del. so toj prostor e povrzana re~isi
celokupnata kulturna i politi~ka istorija na gradot.
upotrebata na toj prostor kako naselba otpo~nala
u{te vo tekot na praistorija, poto~no od vremeto na
eneolitot. od taa, najstara naselba, preku odredeno
`iveewe vo tekot na bronzenoto i `eleznoto vreme,
prostorot na kaleto bil so razli~en intetnzitet
upotrebuvan do vekovite pred vostanovuvawe na
rimskata vlast vo makedonija. sepak, najintenzivna
16
bila upotrebata na toj prostor kako srednovekovna
tvrdina, poto~no kako Goren Grad na srednovekovno
skopje. takvata tvrdina bila obnovuvana i niz
slednite vekovi od turskiot period, so kontinuirana
upotreba do denes.
Praistoriskoto `iveewe se odvivalo vo najmalku
3 naselbi (eneolitska, bronzenodopska i
`eleznodopska), dodeka vo tekot na sredniot vek
i turskiot period se `iveelo u{te vo najmalku 3
posledovatelni naselbi (prvata od X-XIII/XIV vek,
vtorata XIV-XVII vek i tretata od XVIII-XX vek).
najstarite naodi na skopskata tvrdina pretstavuvaat
ostatoci od inicijalnata naselba od bakarnoto
vreme - eneolitot ili od 4 milenium pred hrista.
razli~ni objekti, zemjanki ili poluzemjanki so
funkcija na `iveali{ta, kultni objekti ili otpadni
i skladi{ni jami bile vkopani vo glinestata
zdravica.
niz sledniot period na bronzenoto doba ili vo
tekot na tretiot i vtoriot milenium pred hrista,
praistoriskot `ivewe prodol`ilo, no na pomal
prostor, ograni~en glavno vo severoisto~nite
delovi na kaleto. vo tie sloevi se dokumentiraat,
pokraj brojnite dvi`ni naodi i ostatoci od stanbeni
objekti, pe~ki za keramika i drugi kulturni ostatoci
od site fazi na bronzenoto doba.
1
arheolo{ki lokaliteti 17

najmladata praistoriska naselba, onaa od
`eleznoto vreme (prva polovina na prviot milenium
pred hrista) zna~ela prodol`uvawe na `ivotot,
no sega koncentriran na nova pozicija, glavno vo
jugoisto~nite delovi na kaleto. od nea se otkrieni
ostatoci od voobi~aenata praistoriska arhitektura
ili ku}i na pravoagolna osnova gradeni so drvena
skeletna konstrukcija od kolci i plet.
Pointenzivni ostatoci od `ivewe vo slednite
vekovi od vtorata polovina na prviot milenium pred
hrista, zasega ne se otkrieni, no oddelni naodi
potvrduvaat odredeni aktivnosti na kaleto vo tekot
na IV vek pred hrista.
slednite naselbinski ostatoci pripa|aat ve}e na
srednovekovniot grad. nekade kon krajot na X vek
ili vo samuiulovo vreme zapo~nuva neprekinatiot i
burniot istoriski razvitok kako vistinski gradski
centar (srednovekovno skopje) i trae do denes.
najprvo, kaleto bilo za{titeno so ubavo yidani
bedemi, koi celosno go ograduvaat toj prostor,
18
2 takva keramika e edna od najbrojnite i najvredni na
formiraj}i edinstven fortifikaciski sistem,
graden spored najvisokite toga{ni kriteriumi i
grade`ni tehniki. otkrienite brojni moneti od X i
XI vek, pogrebuvawa vedna{ od vnatre{nata strana
na ju`niot bedem, boevi sekiri i streli, keramika
i drugi sitni naodi od istoto vreme, zboruvaat deka
kaleto toga{ funkcioniralo najverojatno kako
golem voen kastron. Po dol`inata na ju`niot bedem
otkrieni se ostatoci od brojni drveni gradbi so
otpadni jami, ogni{ta, pe~ki i drugi ostatoci od
metalur{ka aktivnost, magacini i rabotilnici -
kova~nici za izrabotka i popravka na oru`je. Za
posebno odbele`uvwe od toj grad e ju`niot vlez vo
tvrdinata, so site pridru`ni elementi. toj }e bide
koristen i obnovuvan nekolku pati vo slednite
vekovi, kako glaven vlez, i na podocne`nata
srednovekovna i na ranoosmanliska tvrdina. vo
prodol`enie na vleznata partija otkrieni se
ostatoci od kaldrmirana povr{ina - pat , {to vodel
po dol`inata na vnatre{nosta na ju`niot bedem do
povisokite delovi na terenot.
site ostatoci od ovaa uslovno ka`ano “samuilova”
faza se prosledeni so monetni naodi na t.n.
anonimni folisi, i na imperatorite vasilij II,
nikifor III i mihail VII, site od X i XI vek.
kulturnite sloevi od naselbata od XII i XIII vek
ili od vremeto na vladeeweto na dinastijata na
komnenite go ilustriraat skopje kako vistinski
centar na {iroka balkanska regija. Za toa zboruvaat
brojnite naodi na olovni pe~ati, moneti, ostatoci
od razviena metalur{ka i kerami~arska dejnost
kako i raznovidni naodi od sekojdnevniot `ivot.
vo taa smisla, kako vrven proizvod se izdvojuvaat
luksuznite trpezni sadovi ukraseni so slikawe, so
gravirawe i gle|osuvawe. nekoi od najdenite ~inii
se vistinski umetni~ki dela, a celata kolekcija na
3
Balkanot.
vo tekot na XIII vek `ivotot vo skopskiot Goren
Grad prodol`il so nesmalen intenzitet. Gradskite
bedemi bile obnoveni i zagraduvale sosem nova
urbanizacija, a bil ukrepen so obyidie i t.n. dolen
Grad. na najvisokiot i najdominanten del od kaleto,
vo jugoisto~niot del na gradot otkriena e crkva so
krstoobrazna vnatre{nost i so nekropola okolu nea.
spored pi{uvanite izvori, vo ramkite na skopskata
tvrdina, postoele i drugi crkvi od toa vreme.
vo 1391 godina skopje bilo osvoeno od turcite, koi
go razurnale gradot i delovi od gradskite bedemi.
Po tie nastani kaleto dobiva nov karakter i slu`i
kako voena kasarna. otkrienite gradbi od toa vreme
i celokupniot kulturen inventar dokumentiraat
voobi~aeni aktivnosti za tvrdina so takov karakter.
dragi mitrevski
lit.: a.deroko, sredwevekovni grad skopqe, spomenik sanu 120, Beograd
1971; mikul~i}, staro skopje so okolnite tvrdini, makedonska kniga, skopje
1982; i. mikul~i}, srednovekovni gradovi i tvrdini, manu kniga 5, skopje
1996; mikul~i}, anti~ki gradovi vo makedonija, manu kniga 8, skopje 1999; d.
mitrevski, skopska tvrdina-revival, muzej na grad skopje, skopje 2007.
4
arheolo{ki lokaliteti 19
 : skup
i opje
lItet ani, sk
� llOOkkAAcIjA: s. Zloku}
�
skuPi (SCUPI)
COLONIA FLAVIA
SCUPINORUM
skupi e eden od najgolemite rimski gradovi na Balkanot
so status na kolonija. se nao|a na 5 km severozapadno
od skopje, vo blizina na s. Zloku}ani, na jugozapadnata
padina od Zaj~ev rid, levo od utokata na lepenec vo
vardar. to~nata lokacija ja odredil a. evans vo 1883
god. Potvrdeno e kontinuirano `iveewe vo bronzenoto
i `eleznoto vreme do VI vek pr. n. e. Po~etocite na
rimskiot grad se povrzani so probivot na rimskite
legii kon krajot na I vek pr. n. e. i formiraweto
na provincijata mezija vo 15 god. n. e. otvoreno e
pra{aweto za prethodniot status na gradot kako
civilna naselba ili legiski logor. vo vremeto na
Flavievcite, verojatno pri vladeeweto na domicijan
84/5 god. dobiva rang na samoupravna deduktivna
20
kolonija (Colonia Flavia Scupinorum) so naseluvawe na
veterani, glavno od legijata VII Claudia. Prvobitnata
naselba se transformira vo kompleksen urban
rimski grad so site administrativni, civilni i
verski objekti koi odgovarale na novite uslovi i
priliki. se razviva kako va`en administrativen,
stopanski, kulturen, verski i tranziten centar na
provincijata Gorna mezija. Gradot go spomenuva
Ptolomej vo II vek. vo vremeto na mark avrelij, vo 170
god. vo skupi pominalo dakiskoto pleme kostoboki
pri prodorot kon egeja. vo 268/69 god. opusto{en
e od silni gotski i herulski odredi. kon krajot
na III vek stanuva metropola na novo osnovanata
provincijata dardanija, a vo IV vek povtorno
do`ivuva golem ekonomski i urbanisti~ki podem.
na tabula Peuntengeriana (IV vek), pretstaven e so
viweta na glaven provinciski grad. Carot teodosij
I pri prestoite vo skupi vo 379 i 388 god. izdal
dva carski ukaza. verojatno ne bil po{teden ni vo
razurnuva~kite napadi na hunite vo 447 godina.
od IV do VI vek e episkopsko i mitropolitsko sedi{te.
vo 518 god. nastradal vo katastrofalen zemjotres
zabele`an vo hronikata na marcelin komes. Po
obnovata vo VI vek, urbanoto `iveewe kone~no zamira
kon krajot na vekot vo vremeto na mavrikij (582/3 god.).
kako pomala ruralna naselba opstojuva do X - XI vek.
1
arheolo{ki lokaliteti 21
 2 5 6

3 4 7 8 9

urbanisti~kite odliki, infrastukturata i visokoto
komunalno stanbeno nivo na `iveewe (vodovod,
kanalizacija, razviena uli~na mre`a so poplo~eni
ulici, javni kupatila, podno greewe, podovi so
mozaici, oslikani yidovi, zastakleni prozori), go
smestuvaat najvisoko na civilizaciskata skala na
provinciskite rimski gradovi.
obyidieto ima forma na nepravilen ~etiriagolnik
(738 h 590 m) so povr{ina od 43 ha. Gradot e pravilno
planiran spored ortogonalen sistem. ulicite se
paralelni (jz/si-sz/ji) so yidovite na obyidieto i se
se~at pod prav agol. Poplo~eni se so masivni kameni
plo~i. trotoarite se odvoeni so ivi~nici, pokrieni so
portici. Pod i pokraj ulicite se nao|aat odvodni kanali
za ne~ista voda, kako i slo`ena mre`a od glineni i
olovni cevkovodi za dovod na ~ista voda vo objektite.
niz celiot istoriski razvoj gradot }e ja zadr`i
osnovnata urbanisti~ka {ema so ista orientacija
na grade`nite kompleksi i gradbi, no dimenziite
i sodr`inata na gradskite kvartovi se menuvale vo
razli~nite vremenski periodi. spored istra`enosta
koga zboruvame za urbanisti~kiot izgled na skupi,
toa prvenstveno se odnesuva na izgledot na gradot vo
docnoanti~kiot period (kraj na III-VI vek).
Celosno ili delumno se istra`eni nekolku grade`ni
kompleksi i gradbi: teatar (impozanten objekt so
otkrieni konturi od skenata, teatarskata zgrada i
gledali{teto, so luksuzna mermerna arhitektonska
dekoracija, pripa|a na rimskiot tip na teatri
(podignat vo vremeto na hadrijan, II vek), horeum
(masiven javen objekt so profana namena-skladi{te,
kraj na III-IV vek), gradska vila-domus (privaten
stanben objekt so luksuzno ukraseni yidovi so fresko
dekoracija i sopstveno podno greewe, III-IV vek),
civilna bazilika (reprezentativen monumentalen
javen objekt so rasko{na mermerna arhitektonska
dekoracija i mozai~en pod, IV vek), gradska bawa
(javen objekt so podno zagrevawe i delovi za toplo i
ladno kapewe, IV-V vek), trobrodna ranohristijanskata
bazilika so krstilnica na ju`nata strana (V-VI vek),
mikrostanben kompleks (privatni stambeni gradbi,
VI vek), nekolku gradbi so nedefinirana namena i del
od uli~nata mre`a (cardo maximus, krstosnicite so
dva dekumani, u{te eden kardo i dekuman IV-VI vek).
nadvor od obyidieto na site ~etiri strani se nao|ale
nekropolite i drugi pridru`ni gradbi. istra`eni
se okolu 1000 grobovi (I-IV vek) od jugoisto~nata i
severozapadnata nekropola i delovi od anti~kiot
most na vardar, privatna vila i hristijanska
bazilika vo s. Bardovci.
len~e Jovanova
lit.: i. mikul~i}, skopje so okolnite tvrdini, skopje 1982; B. dragojevi}
Josifovska, Inscriptions de la Mésie Supérieure (IMS), vol. VI, Scupi et la région de
Kumanovo, Beograd 1982; d. kora~evi}, skuPi, Gradska teritorija, skopje 2002.

22 arheolo{ki lokaliteti 23
 m
auresiu
elba T
a n ti ~ ka nas
Itet: , skopje
� lOkA
lOkAl
cIjA:
s. taor
�
anti~kata naselba tauresium se nao|a vo neposredna
blizina na seloto taor, koe le`i na okolu 20 km j/i od
centarot na skopje.
denes komunikacijata od skopje do seloto taor se
odviva preku dva pravca. Prviot e ju`en i naselbata
so skopje ja vrzuva mostot na rekata vardar i selo
ore{ani, dodeka vtoriot pravec e dolg 3,5 km, a
naselbata na j/i ja vrzuva so magistralniot pat e 75.
vo rimsko vreme dvata dene{ni pristapi go
pretstavuvale glavniot magistralen povardarski pat (Via
Axia) koj pominuval vo severnoto podno`je na naselbata,
koj od skupi preku stobi bil naso~en kon tesalonika.
anti~kata naselba za prvpat e evidentirana od
angliskiot istra`uva~, arheolog i patepisec artur
24
TAURESIUM
evans u{te pred stotina godini. vo taa prilika pokraj
skupi ja posetil i na{ata naselba, prepoznavaj}i go vo
nea tauresium, rodnoto mesto na imperatorot Justinijan
I (527-565), zabele`an od anti~kiot avtor Prokopius.
arheolo{kite istra`uvawa na naselbata se zapo~nati
vo 2000 godina od muzej na grad skopje i kontinuirano
se odvivaat do denes. anti~kata naselba denes e poznata
pod toponimot Gradi{te, a e locirana na s/i periferija
od selo taor, raspolo`ena na visok rid {to go
so~inuvaat akropola i dve terasi, so vkupen raspolo`iv
prostor od okolu 1,6 ha.
spored rezultatite od dosega{nite arheolo{ki
istra`uvawa na naselbata, mo`at da se izdvojat tri
kulturni horizonti na `iveewe i toa praistoriski,
docnoanti~ki i ranosrednovekoven.
Praistoriskiot kulturen horizont pripa|a na ranoto
bronzeno vreme koj se datira vo vremeto od okolu 2200
- 1700 god. pred.n.e. Potvrden e preku naodi na kameni
sekirki, kremeni no`iwa i pove}e fragmentirani
delovi od kerami~ki sadovi, otkrieni vo anti~kite
sloevi.
docnoanti~kiot kulturen horizont e potvrden preku
mnogubrojnite dvi`ni arheolo{ki naodi i otkrienite
gradbi. vo stratigrafijata na ovoj horizont jasno se
izdvojuvaat dve fazi. Prvata egzistirala vo periodot
od IV do po~etokot na VI vek, odnosno do katastrofalniot
1
arheolo{ki lokaliteti 25

zemjotres vo 518 godina, a vtorata po zemjotresot do krajot
na VI vek.
so dosega{nite istra`uvawa od prvata faza se otkrieni
ostatoci od samo edna gradba, yidana od kamen vrzan so
kal. vo ovoj period naselbata nemala odbranben bedem.
vo vtorata faza po zemjotresot vo 518 godina, naselbata
re~isi celosno bila obnovena, so odbranben yid i
sistem za dovod i odvod na voda.
kako posledica na nekolkute prodori na avarite i
slovenite pri krajot na VI vek `ivotot na naselbata
potpolno zamrel.
26
2 5
ranosrednovekovniot kulturen horizont bil so mo{ne
kratok vremenski period na egzistirawe. Po prekin od
okolu dva veka, naselbata povtorno e aktivna vo tekot na
IX i X vek.
so dosega{nite istra`uvawa otkrien e mo{ne obemen
dvi`en arheolo{ki materijal. Pokraj mnogubrojnite
fragmenti od kerami~ki sadovi, otkrieni se fragmenti
od stakleni sadovi, prozorsko staklo, nakit (obetki,
fibuli, prsteni), predmeti od koska, oru`je, delovi
od voena oprema, oradija, predmeti od grade`ni
konstrukcii, delovi od bravi i klu~evi, okolu 250
bronzeni moneti i dr.
Pokraj ovie naodi, kako sostaven del na prvata
gradba otkrieni se delovi od kamena plastika, {to ja
so~inuvaat pove}e mermerni stolbovi so bazi, impost
kapiteli i kapiteli ukraseni so ranohristijanski
motivi.
od site dosega otkrieni naodi za najzna~aen go smetame
fragmentot od skladi{ten sad pitos, od kogo se so~uvani
del od ustieto i grloto. na ustieto fragmentot e ukrasen
so pe~at koj go pretstavuva monogramot na imperatorot
Justinijan I.
3 4
6
ovoj monogram u{te edna{ ja potvrduva sto godini
starata teza na ser artur evans deka naselbata kaj
seloto taor e anti~ki tauresium, rodnoto mesto na
Justinijan I.
kiro ristov
lit.: Evans A., Antiquarian Researches in Illyricum, Part IV, Scupi, Scopia and the
Birthplace of Justinian, Archaeology, Vol 49, 1, London 1885, 208-246; mikul~i} i.,
staro skopje so okolnite tvrdini, skopje 1982, 103-106; ristov k., Gradi{te-
taor, Preliminaren izve{taj od istra`uvawata vo 2000-2004 godina, Maced.
acta archaeol. 17, skopje 2006, 215-230.
arheolo{ki lokaliteti 27
 P~iwa
oto kaj
Itet:
kastel rovovi i da podiga palisadi kako bi se za{titile od
� lOkAc
lOkAl
Ij A : s kopje osvojuva~ite koi doa|ale od sever. dali zemjodelcite i
� kozerite kraj P~iwa bile od plemiwata na Brigite, ili
kulturno sli~ni na niv stoi kako ne~itliva istoriska
stranica. malkute sobrani i otkrieni par~iwa od

kasteloto
kerami~ki sadovi postari od 1000 godini pred hrista
se onie od koi jadele i rasnele pajonskite voini koi
zaedno so trojancite se borele protiv ahajcite. kako

kaJ P^iWa
edna od severozapadnite i krajgrani~ni naselbi kon
dardanija, pajonskata naselba nad P~iwa sekako deka
administrativno zavisela od gradskiot centar Bilazora
izgraden na dvaesetina kilometri isto~no ottuka.
makedonskiot period od IV vek pred hr. era do I
vek po hr. era kako i rimskiot period sé do IV vek,
tuka se sé u{te prekrieni so tajni. kako kastelion 1

ovaa naselba dobiva i igra strate{ko zna~ewe vo

V,VI i VII vek, zaradi kontrolata nad anti~kiot i
srednovekovniot pat od tesalonika do skupi (skopje).
vo tvrdinata hristijanskoto naselenie izgradilo crkva
vo koja se molelo se do prvite decenii na VII vek koga
varavarskite plemiwa od sever }e ja osvojat. samata
pozicija na crkvata e impresivna i zastra{uva~ka
i se dobiva vpe~atok deka lebdi nad rekata P~iwa.
najdenite par~iwa od kameniot mobilijar govorat deka
tuka{nite kamenoresci bile inventivni, kreativni 2 3 4
kastelot nad rekata P~iwa denes e vramen vo
i krajno originalni vo nivniot umetni~ki izraz. vo
politi~kite granici na r. makedonija i e oddale~en
isto vreme, na najvisokite karpi, kraj akropolot se manastirot zabele`an vo carskite dokumenti koi denes naj{irokiot i pretenciozen pogled go imal
26 km jugoisto~no od centarot na skopje ili na avtopatot
odvival sekojdnevniot `ivot na toga{nite pekari, se ~uvaat vo ruskiot manastir vo sv. Pantelejmon na kastrofilaksot ili kefalijata koj od najvisokiot pirg
skopje - tesalonika.
kova~i i trgovci. intersno e {to na samo 5 km severno sveta Gora. spored dokumentot od XIV vek mitropolitot (kula) ja upravuval regijata. kulata i rezidencijalniot
Prirodno, naselbata e legnata na orogravskata linija
od kastelion - ot e Bederijana odnosno rodnoto selo na sereski Jakov, kako carski dar go dobil manastirot del vo koj ne taka ~udno i sekako obitavale konkubini i
kade se dopiraat [arskiot i rodopskiot planinski
vizntiskiot imeperator Justin 1 (518 - 527) koj voedno e i so okolnata teritorija i imoti na upravuvawe. mnogu e metresi, e najmarkantniot arhitektonski masiv koj denes
venec pa ottamu izleguva dramati~nata i potresna
~i~ko na velikiot Justinijan I (527 - 565). verojatno deka poslednite godini od svojot `ivot toj gi posetitelot ne mo`e da ne go vidi ili zaobikoli.
geolo{ka istorija {to trae do denes.
od VII do XI vek ovaa naselba i tvrdina e zaboravena zavr{il vo }elijata napravena vo prirodnata pe{tera kiril trajkovski
Predistorijata na kastelot e fluidna i misti~na i
od lu|eto i e prekriena so temninata na sredniot vek. smestena pod najstrmnite i naju`ni karpi pod kastelot.
doskoro nerasvetlena od istra`uva~ite na genezisot.
rekonstitucijata na vizantiskoto carstvo vo XI vek }e go @itelite na kastelionot vo sredniot vek `ivotot go
vodenite branovi na P~iwa i ognenite jazici na lit.: С. Новаковић, Законски споменици српских држава средњег века, Београд
vrati aktivniot `ivot i zna~eweto na kastelionot koj zavr{uvale na krajniot zapaden jazik nad rekata P~iwa, 1912, 694, 701; Т. Томоски, Овче Поле во средниот век. Год. Зб. На Ф. Ф., 4 (30)
osvojuva~ite ~esto gi menuvale boite i lu|eto vo Скопје 1978, 243-265; И. Микулчиќ, Летевци, Скопје, Археолошка карта на Р.
bez prekini }e te~e sè do osmanskite osvojuvawa kon kade sega se otkrivaat nivnite grobovi kako i crkvata vo
kastelot. okolu 3500 godini pred hrista minornoto Македонија, Т. II. Скопје, 1996, 375. i. mikul~i}, staro skopje so okolnite
krajot na XIV vek. mnogu e verojatno deka tuka se nao|al koja nad niv se izvr{uvala poslednata ceremonija.
tvrdini, skopje 1982, 91-92, 133-135; i.mikul~i}, srednovekovni gradovi i
selo so bezimenite `iteli bilo prinudeno da kopa tvrdini vo makedonija, kniga 5, makedonski civilizacii, skopje 1996, 290-292.

28 arheolo{ki lokaliteti 29
 : stob
i i stilski karakteristiki na docnoto bronzeno i ranoto
lItet veles
� llOOkkAAcIjA: Gradsko, `elezno vreme (XIII-IX vek pr. hr.). na pove}e mesta se
� pronajdeni primeroci na keramika i na bronzen nakit od
razvienoto `elezno vreme (VIII - VI vek pr.hr.), a oddelni
grobni prilozi datiraat od klasi~niot anti~ki period,
kako i od vekovite {to neposredno usledile.
najstariot literaren podatok za stobi go dal rimskiot
istori~ar Titus Livius, zabele`uvaj}i ja voenata pobeda na

stoBi
makedonskiot kral Filip V nad dardanskite osvojuva~i
“vo blizinata na stobi”, vo 197 godina pr.hr. spored
livius, stobi bil “star grad” i denes arheologijata toa go
potvrduva.
vedna{ po okupiraweto na makedonija od rimjanite vo
168 godina pr. hr., stobi stanal centar za trgovija so sol
za sto~arite od posevernite regioni. toga{, gradot s$ u{te
se prostiral samo na najvisokiot del od lokacijata, na
mala povr{ina od 3,5 - 4 hektari. vo vremeto na oktavian
avgust naedna{ se pro{iril na 20 hektari, dobil nova
fortifikaciska ramka i status na Oppidum civium
Romanorum, a vo 69-ta godina ve}e imal upraven rang
Municipium, {to e odbele`ano i na bakarnite pari od
stobskata kovnica, koja rabotela s$ do raniot III vek.
vo periodot na ranoto i srednoto rimsko carstvo stobi
do`iveal visok ekonomski podem. toga{ nastanale
najreprezentativnite zgradi: Gradskata porta so
arheolo{kiot lokalitet stobi se nao|a vo centralniot
triumfalen vlez; ku}ata nare~ena “Kasa Romana”
del na republika makedonija, na mestoto kade {to Crna
ukrasena so boeni {tukaturi i so freski; monumentalniot
reka (anti~ki Erigon) se vliva vo rekata vardar (Axios).
teatar od bel i crveno`ilen mermer; zagado~nata “Zgrada
Bidej}i tamu se vkrstuvale najva`nite anti~ki pati{ta,
so arki”, nare~ena i “Forum”, vo ~ii mnogubrojni yidni
stobi bil kartiran na poznatata Tabula Peutingeriana, taka
ni{i stoele pozlateni mermerni statui na bo`estva
{to evropskite istra`uva~i od sredinata na XIX vek lesno
(mo`ebi Panteon ?); arhitektonskata i kultnata mermerna
ja utvrdile negovata pozicija na terenot. arheolo{ki
plastika so vrvna umetni~ka izrabotka od hramovite
iskopuvawa se otpo~nati vo tekot na Prvata svetska vojna
i od drugi javni zgradi. Zaednicata na evreite {to
i so povremeni prekini te~at do denes.
bila naselena vo stobi izgradila sinagoga. op{tiot
iako stobi vo naukata e prvenstveno poznat kako
prosperitet i blagosostojbata bile nasilno prekinati
anti~ki i ranovizantiski grad, arheolo{kite naodi
so voenoto osvojuvawe i pusto{ewe od herulite i Gotite
davaat dokazi za kontinuiran `ivot na toa mesto u{te
vo 267/269 godina. Potoa gradot zabaveno se obnovuval,
od predistoriskite epohi. od najdlabokite sloevi
dobivaj}i vo docnoanti~kiot period vidoizmeneta urbana
poteknuvaat fragmenti od kerami~ki sadovi so tipolo{ki
1

30 arheolo{ki lokaliteti 31

{ema od isto~no-mediteranski tip, so nepravilni
kvartovi i golemi ku}i so vnatre{en peristilen dvor,
ukraseni so rasko{ni fontani i mozai~ni podovi.
ku}ite na kolekcionerot Partenij, na evrejskiot rabin
Poliharm i na Peristerija, objektite nare~eni “kasino”
, “episkopskata rezidencija” i “severna palata”, zaedno
so javnata bawa vo centarot na gradot, so ulicata “Via
Sacra” i so obnovenata fortifikacija, se reprezenti na
toa vreme.
stobi stanal vlijatelen grad vo tekot na
ranohristijanskiot period kako episkopski crkoven
centar koj imal va`na uloga vo etabliraweto na novata
dr`avna religija. ve}e na prviot crkoven koncil vo
nikeja vo 325 godina prisustvuval stobskiot episkop
32
2
Budios, a od drugi crkovni spisoci i od natpisi
pronajdeni vo gradot, poznati se imiwata na u{te
{est stobski episkopi. do sega se otkrieni ~etiri
ranohristijanski crkvi vo gradot i u{te tri nadvor od
negovite yidini. Pove}eto imaat krstilnici. me|u niv
najgolema i najrasko{na e bazilikata na episkopot
Filip od prvata polovina na V vek, koja e izgradena
vrz postara crkva so dve hronolo{ki fazi. Poznato e
deka imperatorot teodosij I, prestojuvaj}i vo stobi vo
388 godina, izdal dva edikti za strogo regulirawe na
verskite pra{awa, no zabele`an e i u~eniot filozof
4
Jovan stobjaninot, koj vo raniot V vek s$ u{te ja
zastapuval starata duhovna tradicija.
vo tekot na V i VI vek stobi nekolkupati bil izlo`en
3
arheolo{ki lokaliteti 33
 5 8

na razurnuvawa. vo 447 godina go osvoile i opo`arile

hunite, a vo 479 godina bil ograben od vojskata na
isto~nogotskiot kral teodorih veliki. vo raniot VI vek
nastradal od zemjotres i potoa prodol`il da opstojuva
bez porane{nite gradski obele`ja. Pronajdenite pove}e
depoa so skrieni pari od osmata i devettata decenija na VI
vek se poslednite materijalni tragi od `ivotot vo stobi,
~ie definitivno zamirawe se sovpa|a so prodorite na
kutrigurite, avarite i slovenite na balkanskiot prostor.

Zoran Georgiev

lit.: B. saria, iskopavawe u stobi, Glasnik skopskog nau~nog dru{tva I, skopje

1925, 287-299; J.Wiseman and Dj. Mano-Zissi, Excavations at Stobi, 1970., American
Journal of Archaeology, Vol.75, Washington 1971, 395-411; J.Wiseman, stobi, vodi~ niz
anti~kiot grad, ostin-Beograd 1973; ivan mikul~i}, stobi, magor, skopje 2003.
6 7 9

34 arheolo{ki lokaliteti 35
 ka
ska ^u
vrbjan
aselba
: neol
itska n p kru`ni crveni i beli ornamenti. @elkata vo
t e t r i le
I ej, P
� lOkA
lOkAl
cIjA:
s.slav neolitskiot krug na Pelagonija bila totem, po~ituvan
� zaradi svojata osobina sekade da ja nosi svojata
“ku}a”, postojano da `ivee vo nea. taka nastanal
kultot na Golemata majka, osnoven kult vo neolitot na

vrBJanska
makedonija so karakteristi~nite `rtvenici.
vo ku}a 1 na neolitskata naselba e otkrien objekt
za kogo istra`uva~ite se izjasnile deka e `rtvenik

^uka
so kulten karakter. taka i pomislile deka ku}ata
e svetili{te nameneto za potrebite na `itelite
na naselbata, a toj e del od nekoj slo`en sistem na
recipienti za libacija.
objektot pretstavuva slo`ena konstrukcija sostavena
od pet ~etiriagolni objekti. Pogolemiot ~etriagolen
objekt (kada) so dimenzii 2 h 2 m, e izgraden od
masivni yidovi od zemja, otvoren od prednata strana,
a aglite se ubavo profilirani so naglaseni pilastri.
so ostanatite ~etiri bo~ni plitki recipienti,
naredeni vo niza, povrzan e na ednata bo~na strana
so eden plasti~en detal kako kaj malite `rtvenici
od tipot masi~ka {to asocira na golemo m. takov 1

detal ima bo~nata strana od Golemata majka na

prestol so leopardi od ^atal hijik I, kerami~kiot
`rtvenik od sten~e (Gostivar, makedonija) i
dr. ^etirite bo~ni recipienti se podignati vrz
lokalitetot vrbjanska ^uka kaj s. slavej e otkrien
zaedni~ki postament, so dna na minimalni razli~ni
vo 1977 god. i e poznat po monumentalniot “`rtvenik”
nivoa. nivnata vkupna dol`ina e 2 m. vo nekoi od
otkrien vo edna ku}a. naselbata se nao|a na okolu 2
niv ima ostatoci od gorewe. okolu ovie objekti se
km jugoisto~no od sovremeniot pat Prilep – kru{evo i
najdeni mnogu plitki sadovi za voda i {kolki.
pretstavuva pogolema ve{ta~ka tumba visoka 2,80 m nad
najnovite nau~ni razmisluvawa bazirani na
okolniot teren. arheolo{ki istra`uvawa se vr{eni
novi arheolo{ki dokazi i analogii, na objektot mu
od 1979 do 1989 godina. Pritoa e konstatirano postoewe
odreduvaat utilitarna namena. najverojatno e deka
na neolitska naselba, od tipot tumba. otkrieni se
~etirite bo~ni recipienti ja imale funkcijata na
pove}e stanbeni objekti i delovi od ku}i, o{teteni od
kadi i istite se koristeni za desolenizacija na
golem broj srednovekovni jami. od neolitskiot period
voda vo koja kristalizirala gotvarska sol. takva
se karakteristi~ni luksuzno izrabotenite sadovi,
funkcija imale i sli~nite objekti od lokalitetite
crveno pe~eni, grubi golemi sadovi, i razni kultni
tumba maxari i sten~e. analizite na skramata od
predmeti - `rtvenici. osobeno e interesen sadot so
kadata na lokalitettot tumba maxari uka`uvaat za
forma na `elka ukrasen so mnogu geometrizirani
soli. Gotvarskata sol e faktor bez {to e nezamisliv
`ivotot na lu|eto i opstanokot na doma{nite
`ivotni. mo`ebi sopstvenikot na ovoj objekt od
vrbjanska ^uka proizveduval doma{na sol.
lokalitetot bil so prekini naselen vo rimskiot
i srednovekovniot period. Za toa svedo~at
mnogubrojnite fragmenti od kerami~ki sadovi i
pokrivni keramidi - teguli, predmetite od metal
i monetite otkrieni pri iskopuvawata. @ivotot na
lokalitetot se odvival od sredinata na III se do VI vek.
[este otkrieni grobovi bez naodi na lokalitetot
poteknuvaat od srednovekovniot period. otkrieni se
i pove}e od 60 kru`ni jami koi spored arheolo{kiot
materijal pronajden vo niv, verojatno slu`ele
za skladirawe na hrana. i tie se datiraat vo
srednovekovniot period.
dosega{nite rezultati od istra`uvawata na
neolitskata naselba, vrbjanska ^uka ja vbrojuvaat
vo redot na najzna~ajnite arheolo{ki lokaliteti vo
Pelagonija od periodot na neolitot, odnosno od VI-iot
milennium p.n.e. arheolo{kite naodi se nao|aat vo
narodniot muzej vo Prilep.
dragi{a Zdravkovski
lit.: J.todorovi}, d.simoska, B.kitanoski, osvrt vrz rezultatite od
arheolo{kite istra`uvawa na praistorijata vo Pelagonija, Zbornik na
trudovi 6-7-8, Zavod, muzej i Galerija – Bitola 1987; B.kitanoski, vrbjanska
^uka, neolitskata naselba, arheološki pregled 28 (1987), Ljubljana 1989, 47;
Kitanoski B. Simoska D.Jovanović B. 1990 Die Kulturplatz auf der fundstatte
Vrbjanska Čuka bei Prilep, vin~a i wen svet, Beograd, 107-111; a.mitkoski,2005
vrbjanska ^uka kaj seloto slavej, Prilepsko, Zbornik arheologija 2, skopje,
.35-37; d.Zdravkovski,2006, Geneza i razvoj na anzabegovo-vr{ni~kata kulturna
grupa,(doktorska disertacija), skopje, 104.

36 arheolo{ki lokaliteti 37
 erra)
a (Styb
stiber lep iskopuvawa vo 1953 god. izvedeni od arheolo{kiot
Itet: o, Pri
� lOkAl epigov
I jA: s. ^ muzej na makedonija. od osumdesetite godini na
� lO k A c
minatiot vek Zavodot i muzej Prilep izveduva
arheolo{ki istra`uvawa na otvorenite punktovi i
vr{i konzervatorski intervencii vrz ostatocite od
otkrienite gradbi.
so arheolo{kite istra`uvawa na ridot
“Bedem”otkrieni se delovi od gradskiot

stiBera
helenisti~ki bedem, hramot na boginkata tihe
i delovi od kompleksot Gimnazion. Gradskiot
helenisti~ki bedem, ~ii ostatoci se otkrieni vo
severniot i zapadniot del od ridot, e yidan od
kr{en lokalen kamen vo suvoyid, so {ir. 3,00 m.
hramot na boginkata tihe, za{titni~ka na gradot,
se nao|a na zapadnata strana od ridot, na edna od
terasite koi strmno se spu{taat od istok kon zapad.
solidno e izyidan, so masivni yidovi od kr{en
kamen, tuli i varov malter so dimenzii 10 h10 m. ima
centralna polukru`na ni{a vo isto~niot i bo~ni
ni{i vo ju`niot i severniot yid, vo koi se smesteni
darodavni natpisi. vo hramot se najdeni portretni
bisti na orest i Filoksen - tatko i sin, zaslu`ni
gra|ani na gradot stibera i kultna skulptura na bogot
Bahus – dete. natpisot vo centralnata ni{a govori za
obnova na hramot vo II vek n. e., odnosno vo 126 god., so
ostatocite od gradot stibera le`at na 16 km zapadno
sredstva podareni od antestija Fuska.
od Prilep, nad vlivot na rekata Blato vo Crna reka
na najniskata terasa koja blago se spu{ta vo ramniot
(Erigon). Za gradot najstar e podatokot na Polibij, a
del od ridot “Bedem” kon rekata Blato, iskopani se
podetalni podatoci za nego davaat t. livij i strabon,
del od ostatocite od kompleksot na javnata gradba
koj veli deka stibera le`i na rekata erigon i mu
Gimnazion. od nego se istra`eni objektite peristil
pripa|a na deriopite. od starite itinerariumi se
so atrium, polukru`na eksedra, heroon i temenos,
doznava deka stibera le`i na patot stobi-herakleja.
koi zafa}aat prostor ssa 1000 m². Gradbite se yidani
vo tabula Poitingeriana stanicata stibera e
od kr{en kamen i tuli povrzani so varov malter,
ispu{tena, me|utoa kaj geografot ravenacki taa
pokrieni so teguli i imbreksi. vo objektite heroon i
e zabele`ana kako istubera po ovaj redosled:
temenos, koi od isto~nata strana le`at vrz ostatocite
eristion, Ceramij, istubera, herakleja.
od helenisti~kiot bedem, se otkrieni najgolemiot
Prvite arheolo{ki istra`uvawa gi izvr{il n. vuli}
broj na mermerni spomenici so natpisi i kultna i
vo 1924 god. Podetalni podatoci za postoewe na
portretna mermerna plastika. vo stibera se najdeni
golema anti~ka naselba se dobieni so arheolo{kite
1

38 arheolo{ki lokaliteti 39

2 na III vek n. e. – septimij silvan klovdijan, septimij
28 spomenici so natpisi i imiwa na efebi, imiwa na
bogovi i imiwa na donatori, kako i 27 statui od kultna
i portretna plastika. od kultnata mermerna plastika se
otkrieni statui na bogovite asklepij, hermes i Bahus,
a od portretnata statui na `eni od tipot na herkulanki,
na ma`i - kosmeti, torza od efebi, edna imperatorska
i edna statua na makedonijarh - gra|anin na stibera.
mermernata plastika pripa|a na raniot rimski period.
od dvi`niot arheolo{ki materijal naj~esti se naodite
od fragmenti od kerami~ki sadovi od makedonsko-
helenisti~kiot i raniot rimski period, zastapeni
3 4
40
5
preku reljefna keramika ukrasena so antropomorfni i
floralni ornamenti, kako i nekolku fragmenti od tera
sigilata. najzastapeni se reqefni ~a{i, pomali ~a{i
so edna ili dve dr`alki, plitki ~inii na prstenasti
dna i kantarosi.
Po~etocite na formirawe na gradot stibera se vo
makedonsko-helenisti~kiot period - IV vek p.n. e.
svojot procut gradot go do`iveal vo II vek n. e. koga e
vr{ena najgolemata obnova na objektite vo nego. Gradot od
svvoite redovi dal ~etiri makedonijarsi, eden vo krajot
na II vek n.e - septimij mestrij likon, i tri vo po~etokot
silvan nikolaos i septimij silvan keler. @ivotot vo
nego zgasnal vo vtorata polovina na III vek n. e. odedna{
i nasilno, a pri~inite za toa se s$ u{te nepoznati.
vremeto se sovpa|a so ograbuva~kite pohodi na Gotite i
herulite koi vo dva navrati pusto{ele vo ovie krai{ta.
kostadin kepeski
liljana kepeska
lit.: n. vuliћ, spomenik LXXI – 1931, Beograd; F. Papazoglu, makedonski gradovi
u rimsko doba, @iva antika, posebna izdawa, kw. 1, skopje 1957; l. kepeska, k.
kepeski, istra`uvawa na sektorot “B“ stibera, Maced. acta archaeol. 11, skopje 1990;
k. kepeski, depo od rimski moneti vo stibera, Maced. acta archaeol. 13, skopje 1993;
k. kepeski, torzo od stibera, Maced. acta archaeol. 17, skopje 2006.
6
arheolo{ki lokaliteti 41
 i
vi kul
Itet:
marko naselba varo{ se otpo~nati vo 1958 god. i poka`aa
� lOkAl
IjA: P
rilep
kontinuiran `ivot vo podolg peroiod. na granitnite
� lO k A c
karpi od markovite kuli, negovoto podgradie i varo{
se konstatirani ostatoci od kulturni sloevi od
docniot neolit do XIX vek.

markovi
najvpe~atlivi srednovekovni materijalni tragi se
ostatocite od trite obyiduvawa od bedemskite pojasi
na tvrdinata markovi kuli, so koja se identifikuva i

kuli
prepoznava sovremeniot grad Prilep.
tvrdinata markovi kuli e smestena na pove}e
terasi od prirodniot graniten masiv so ~etirite
vrvovi - ^ardak, krupnik, tapan~e i Grebnik.
najstarite ostatoci so tragi na gradewe, razurnuvawe
i obnovuvawe, se konstatirani vo najvisokiot
severoisto~en del od ^ardak, i poteknuvaat od III - II
vek p.n. e., period povrzan so rimsko-makedonskite 1 2
vojni. vo tekot na sredniot vek tvrdinata se
dograduvala i pro{iruvala. dene{niot izgled so tipot na palati od X vek, koj ima pove}e prostorii i na XII vek a osobeno vo XIII i XIV vek go karakterizira
maksimalen opseg so tri odbranbeni pojasi so niski zafaka relativno golem prostor, severoisto~no od intenzivnata izgradba na sakralni objekti. na
yidovi i strelnici vo niv, go dobila vo vremeto na Glavnata porta. prostorot na srednoovekoven Prilep vo varo{ se
vizantiskiot car andronik II. tvrdinata go gubi svoeto na granitnite karpi od markovite kuli se izgradeni pove}e crkovni objekti koi go potvrduvaat
strate{ko zna~ewe po smrtta na kralot marko. turcite konstatirani ostatoci od srednovekovna naselba od gradot pod markovite kuli kako zna~ajno duhovno
1395 god. go zazemaat Prilep i na akropolata dr`at X - XI vek, so ku}i so drvena konstrukcija, a vo nivnoto sredi{te vo makedonija.
svoja malubrojna posada. vo sredinata na XVI vek jugoisto~no podno`je se smesteni nekropolata i markovite kuli, prostranite terasi na podgradieto
tvrdinata e potpolno napu{tena kako fortifikacionen op{testveno-politi~kiot centar so tron od kamen. i varo{ go otslikuvaat `ivotot na ugledniot
na severnata periferija od gradot Prilep, nad
objekt, a nekoi nejzini gradbi dobivaat drug karakter. Po propasta na samuilovata dr`ava vo XI vek i prvata srednovekoven grad Prilep koj svojot poln procut
podgradieto varo{, na granitnite karpi e smesten
Poslednite tragi od grade`ni intervencii vrz delovi polovina na XII vek, naselbata od karpite na mali go do`ivuva vo vtorata polovina na XIII i prvata
lokalitetot markovi kuli, koj e najtransparenten
od gradbite vo tvrdinata se vr{eni vo XVI - XVII vek. kuli sleguva vo podgradieto i varo{, na prostorot polovina na XIV vek. Po smrtta na kralot marko
ostatok od srednovekovnite spomenici vo makedonija.
Yidovite od tvrdinata ja sledat karpestata na i okolu crkvite sv. nikola, sv. dimitrija i sv. vo krajot na XIV vek gradot pod markovite kuli
markovite kuli so podgradieto varo{ se zna~aen
konfiguracija na terenot i maksimalno se atanas. od sredinata na XII vek, pod vlijanie na poleka zgasnuva i novata naselba se formira vo
srednovekoven op{testveno-ekonomski i kulturen
vklopuvaat vo reqefot, koristej}i gi i potpiraj}i vizantiskoto graditelstvo vo naselbata pod markovite ramni~arskiot del na severoisto~niot rab od
centar ~ij istoriski razvoj mo`e da se sledi niz
se na nepristapnite karpi od granitniot masiv. taa kuli pri gradeweto na zgradite po~nuva da se Pelagoniskata kotlina.
materijalnite ostatoci i zapisite vo istoriskite
ima pove}e kuli so pravoagolna, kvadratna i kru`na upotrebuva kamen, tula i plitar, povrzani so glina i
izvori. vo istoriskite pi{uvani izvori za prvpat
forma. ostatoci od stanbeni i ekonomski objekti varov malter. vo vremeto od XII-XIV vek na zapadnite liljana kepeska
tvrdinata i imeto Prilep se spomnuvaat vo kratkata
se konstatirani vo site tri nivoa na opkru`uvawa i ju`nite terasi od kompleksot markovite kuli se
istorija na Jovan skilica i vo sigilionite na lit.: B. Babi}, materijalnata kultura na makedonskite sloveni vo svetlinata
od bedemskite yidovi. najvpe~atlivi se nekolkute gradat feudalni dvorci, od koi e istra`ena edna na arheolo{kite iskopuvawa vo Prilep, Prilep 1986; a. deroko, markovi
vizantiskiot car vasilij II, vo po~etokot na XI vek. kuli - grad Prilep, starinar V - VI, Beograd 1954/1955; k. kepeski, Prilep i
cisterni so koi tvrdinata se snabduvala so voda kako celina so ostatoci od stanbena i ekonomska zgrada, Prilepsko od elenisti~kiot do ranovizantiskiot period, Prilep i Prilepsko
Prvite arheolo{ki istra`uvawata na markovi kuli i
i pogolemiot reprezentativen grade`en objekt od kowu{nica, kova~nica i pridvorna crkva. Periodot
niz istorijata, kn. 1, del II , glava I - III, Prilep 1971; L. Kepeska, Prilep end
negovoto podgradie, kako i na prostorot na dene{nata Marko’s Towers, Macedonian newsmagazine- archeology in Macedonia, 1992.

42 arheolo{ki lokaliteti 43
 s
ea linkesti
Itet:
herakl
� lOkAc
lOkAl
IjA: B
ito l a
�

heraklea linkestis
(HERACLEA LYNCESTIS)
anti~kiot grad heraklea linkestis (Heraclea Lyncestis)
se nao|a vo neposredna blizina na Bitola, ju`no od
gradot.
interesot na nau~nata javnost kon anti~kite starini
na heraklea se pojavuva vo po~etokot na XIX vek.
Posebno aktivni bile diplomatskite pretstavnici,
koi ovaa zada~a ja imale vo svojata sekojdnevna
aktivnost.
Povolnostite, kako od geografski, taka i od istoriski
aspekt, pridonesle za nadmo}nosta na heraklea vo
vremeto na antikata.
Gradot e smesten vo plodnata ramnina, vo drevnata
oblast linkestida, severno za{titen od Baba planina
i reki~kata siva voda od ju`na strana, niz nego od
pamtivek vodel pat (kandaviskiot) koj vo vremeto na
rimskoto vladeewe go zamenil najpoznatiot pat na
klasi~nata epoha Via Egnatia, spojkata na jadranskoto
so egejskoto krajbre`je. kako va`na stanica }e bide
zabele`an na pove}e itinerarii: Itinerarium Antonini,
Itinerarium Burdigalense, a na Tabula Peutingeriana i kaj
geografot ravenski kako stanica na patot heraklea -
stobi.
nastanokot na ovoj najzna~aen grad vo anti~ka
makedonija se vrzuva za imeto na Filip II makedonski,
vo sredinata na IV vek pred hrista.
kon sredinata na II vek pred hrista rimjanite ja
osvoile makedonija i ja uni{tile nejzinata politi~ka
mo}, a potoa ja pretvorile vo provincija i ja podelile
na ~etiri oblasti. i pokraj vakvata sostojba heraklea
koja vleguva vo ~etvrtata oblast, do`iveala izvesen
prosperitet. vo prvite tri veka na novata era heraklea,
go dobiva statusot na rimska kolonija. ova mo`e da
se potvrdi so natpisot na eden mermeren postament
od po~etokot na III vek po hrista., kade {to e navedeno
dinasti~koto ime na Septimia Aurelia Heraclea.
od fizionomijata na heraklea vo rimskiot period
se otkrieni nekolku gradbi od II vek po hrista, {to
go dolovuvaat duhot na toa vreme: terma, portik na
sudnicata so vpe~atliv skamenet natpis od Dela i
Denovi na hesiod, i genijot na rimskata arhitektura,
1

44 arheolo{ki lokaliteti 45
 teatarot, kade do sovr{enstvo se vklopeni strogite
grade`ni kanoni na vitruvij. stanuva zbor za
relativno mal teatar (dvaeset reda sedi{ta) koj mo`el
da sobere 2 500 gleda~i, a nad gorniot red se nao|al
nemezion.
svojot slaven period i najgolem procut heraklea go
do`ivuva koga za~ekoruva po patot na krstot i stanuva
eminentno episkopsko sedi{te. Za toa najdobro
2 3
svedo~i pomenot na episkopite (Evagrius, Quintilius
i Benignus od IV - VI vek po hrista) za nivno u~estvo
na crkovnite sobori i ansamblot na nepovtorlivo
ubavite arhitektonski gradbi: mala bazilika, Golema
bazilika, episkopska rezidencija i Gradska ~e{ma
podignata od episkopot Jovan po povod 35 godini od
vladeeweto na energi~niot imperator Justinijan.
ona {to mo`ebi e najmisteriozno i najvpe~atlivo
vo heraklea, toa se podnite mozaici izvedeni
vo najraznovidni tehniki (tessalatum i sectile),
rasposteleni na povr{ina od okolu 1300m². site
mozaici vo herakleja se so isklu~itelna ubavina, no
remek delo na ranohristijanskata umetnost pretstavuva
mozaikot na podot vo narteksot na Golemata bazilika.
istiot pretstavuva vistinsko ispoveduvawe na
hristijanskata vera. so pomo{ na simboli~kiot jazik
ja prepoznavame drevnata azbuka na hristijanskiot
religiozen sistem.
Gradot heraklea ne gi u`iva{e dolgo plodovite od
svojot zlaten vek. so avaro - slovenskite napadi
nastapi no} na varvarstvoto. tie tuka ne se naselile,
4
tuku se ras{trkale okolu i zasekoga{ go prekinale
urbaniot `ivot na gradot so vekovno natalo`eni
iskustva.

anica \or|ievska

lit.: herakleja I, naroden muzej Bitola , 1961; herakleja II, odbor za

heraklea,Bitola 1965; tome Janakievski, teatar - monografija, Bitola 1987;
Gordana toma{evi} Cvetkovi}, ranovizantiski podni mozaici, Beograd 1978;
vesna kalpakovska, anica \or|ievska, @ivotot vo Heraklea Linkestis preku
epigrafskite spomenici, monografija, Bitola, 2003; anica \or|ievska, Patot
niz vremeto na Heraklea Linkestis, monografija,Bitola 2007.
5 6 7 8

46 arheolo{ki lokaliteti 47
 ad
Go lem Gr , Prespa
Itet: o ezero
� lOkAl
A : P r e spansk
Ij
� lOkAc
Golem Grad
istra`uvawata na starata naselba na ostrovot Golem
Grad se zapo~nati vo 1967 godina. ovaj neobi~en
lokalitet, daleku od starite i od sovremenite
komunikacii, }e poka`e edna dolga hronologija
na `iveewe ili prestoj na ~ovekot na toj prostor,
po~nuvaj}i od po~etokot na prviot milenium pr.n.e.
pa sé do sredniot vek.
ostrovot so golemina od 20 hektari, pretstavuva
prostrana karpa koja se izdiga na 30 m od povr{inata
na vodata. se nao|a na trome|ata izme|u r. makedonija,
albanija i Grcija. najstarite artefakti od kerami~ki
sadovi i kameno oru`je uka`uvaat na prisustvo na
neolitskiot ~ovek. Podocna vo docnobronzenoto
i rano`eleznoto vreme prestojot na ostrovot e
48
pointenziven, najverojatno poradi ribarewe. no vo
ranoanti~kata epoha, po~nuvaj}i od IV vek pr.n.e.
o~igledno tuka postojano se `iveelo. malata selska
naselba, koja pripa|ala na makedonskoto pleme
oresti, posebno }e za`ivee vo periodot od IV do I vek
pr. n.e. od toa vreme se konstatirani pogrebuvawa so
naodi od zlaten i srebren nakit, od oru`je, moneti
na tanagra od Beotija, na halkidskata liga, na histaja
od ostrovot evbeja, potoa od makedonskite vladeteli
Filip II, antigon Gonata, epirskiot vladetel Piros i
gradovite od Pela, Jadranska apolonija i dirahion.
Brojniot i razlli~en numizmati~ki fundus uka`uva
na {irokite ekonomsko-trgovski relacii so
Balkanot {to go vospostavuvalo naselenieto od ovaa
naselba.
naselbata od III i II vek e smestena vo centralniot
prostor na ostrovot pome|u srednovekovnite crkvi
sv.dimitrija i sv.Petar. ku}ite bile gradeni od
drvo i kal, odnosno yidnite platna se izveduvani od
preplet na granki od foja koja raste vo prostorot na
Prespa, pokrivani so slama, koj manir na gradewe }e
se za~uva do sredinata na minatiot vek kaj naselbite
na bregot na ezeroto. ku}ite bile pokrivani i so
teguli, otkrieni pri iskopuvawata, so natpis i oznaka
na kerami~arite kako KRITOLAOU i PREURATOU.
vo rimskata epoha `ivotot prodol`uva so gradewe
1
arheolo{ki lokaliteti 49

2 3
5 6
na ku}i so kamen i malter, koi se sega postaveni vo
ju`niot del na ostrovot, posebno od IV vek nataka.
Blizu do niv vo toa vreme e izgradena cisterna,
potprena na karpite od jugoisto~niot rab na ostrovot.
izgradena vo kamen i hidrauli~en malter, taa se
polnela so do`dovnica preku kanalite koi bile
vgradeni vo severniot yid na gradbata. naselenieto
vo rimsko vreme gi prifatilo dostignuvawata na
novata civilizacija. i pokraj blizinata na vodata,
sepak poednostavno bilo sobiraweto i koristeweto
na vodata na platoto kade se nao|ala naselbata.
vo ranohristijanskata epoha izgradeni se dvete
50
4
crkvi. napu{taweto na paganstvoto i prifa}aweto
na novata vera stignuva i vo ovaa mala naselba. toa
se sledi i preku grobnite obi~ai i preku gradeweto
na crkvite. Pokraj paganskiot obi~aj na spaluvawe
na pokojniot sé u{te prisuten vo IV vek, se zapo~nuva
i so inhumirawe. spored brojnosta na grobovite od
periodot na IV-VII vek, se zaklu~uva deka naselenieto
e pobrojno.
od sakralnite gradbi posebno se istaknuva
ednobrodnata bazilika so narteks i bo~ni aneksi,
koja bila dekorirana i so mozaik, postaven pred
glavniot vlez na oltarot. tuka se odvival sekako
i ceremonijalot na pokrstuvaweto na naselenieto.
skromniot fragment na mozaik e znak na mo}, a
vernikot-donator imal `elba crkvata da bide na
nivo na bazilikite od toga{nite golemi hristijanski
gradski centri. hristijaniziranoto naselenie }e
po~ne da se pogrebuva vo blizinata na ovaa crkva.
Celata rimska epoha e pridru`ena so otkrienite
moneti, nekropolite, zlatniot i srebreniot nakit, no
pointenzivno od IV-VI vek.
vo sredniot vek naselbata ne se obnovuva. vo toa
vreme se odviva mona{ki `ivot i intenzivno
gradewe na crkvi, {est na broj dosega registrirani i 7
prou~uvani, vklu~uvaj}i gi i dvete ranohristijanski.
Pogrebuvaweto }e prodol`i vo krugot na dvete crkvi
sv.Petar i sv.dimitrija. vo XIII-XIV vek se podignuvaat
u{te dve crkvi, ednata na ju`niot breg kaj vlaija, a
drugata nad samata cisterna, kade }e bide definiran
oltarniot prostor i predvorjeto. site crkvi bile
`ivipisani vo XIV vek. najza~uvani se ansamblite
od crkvata sv.Petar. tuka se izdvojuva ilustracijata
na akatistot, odnosno Pesnata na Bogorodica, kade e
pretstavena najstarata slika na ova tema, opsadata na
Carigrad od strana na Persijancite. so spu{taweto
na velot na Bogorodica vo moreto od zidinite
na gradot, gradot e spasen od neprijatelot. ovaa
impresivna scena e pretstavena na ju`niot yid od 8 9
nadvore{nata strana na crkvata. i pogrebuvaweto
na `itelite od okolnite naselbi na kopnoto }e
prodol`i da se izveduva vo krugot na sv.dimitrija,
kako vo eden svet prostor do krajot na XIV vek.
vera Bitrakova Grozdanova
lit.: vera Bitrakova Grozdanova, iskopuvawa na Golem Grad vo 1980 (rés. franç.:
Les fouilles de 1980 sur ľile de Golem Grad), Macedoniae acta archaeologica 9;
Skopje 1988, 203-210; vera Bitrakova Grozdanova, iskopuvawa na Golem Grad od
1981-1986 (rés. franç.: Ľagglomération antique et médiévale de Golem Grad sur le
lac de Prespa), Macrdoniae acta archaeologica 10, Skopje 1989, 101-133;
vera Bitrakova Grozdanova, Golem Grad de Prespa, Spartakus II, Symposium 2002,
sandanski, veliko trnovo 2006, 11-20.
10
arheolo{ki lokaliteti 51
 li hnidos kameno vreme) do po~etokot na `eleznoto vreme od
Itet:
� lOkAl
Ij A : o hrid
praistoriskata epoha. naselbata bila podignata na
� lOkAc
mo~urliv teren, koj denes, zaedno so ostatocite na
taa praistoriska civilizacija, e pokrien so 4 metra
naslagi od glina i zemja, vrz koja deneska se protega
ramni~arskiot del od gradot ohrid. kon krajot na
bronzenoto i ranoto `elezno vreme `itelite poleka
go naseluvale ridot, negoviot povisok zapaden del,

lihnidos
na koj denes egzistira del od staroto gradsko jadro na
ohrid, odnosno na prostorot od samuilovata tvrdina i
lokalitetot Plao{nik. imeno, so najnovite arheolo{ki
istra`uvawa, na ovoj prostor e konstatirana
naselbinska mat slikana keramika i grobovi cisti od
ranoto `elezno vreme (VIII-VII vek) vo koi se otkrieni i
predmeti vo naukata poznati kako “makedonski bronzi”.
ostatoci od naselbi od ova vreme konstatirani se i
vo vodite na ohridskoto ezero: na lokalitetot usta na
drim i vrbnik vo sosedna struga, edna vo blizina na
Pogradec (albanija) i u{te tri vo isto~noto krabre`je
na ezeroto: Zalivot na Pr~ot kaj s. trpejca, Zalivot
na koskite kaj poluostrovot “Gradi{te” i Zalivot na
Bombite kaj s. Pe{tani.
arhajskiot period (VI-V vek) e eden od najzna~ajnite za
ohrid i negovata neposredna okolina vo ramkite na
arheolo{kata nauka bidej}i od ovoj period poteknuvaat
nadaleku pro~uenite zlatni ritualni maski otkrieni vo
nekropolata “trebeni{ta” kaj s. Gorenci severozapadno
blizu ohrid u{te vo 1918 godina, podocna i vo vremeto
od 1930-1934 godina, kako i eden primerok vo samiot
grad ohrid, na lokalitetot Gorna Porta, vo vremeto na
obemnite arheolo{ki istra`uvawa vo 2002 godina.
ohrid (anti~kiot lihnidos), grad vo jugozapaniot del
Zaedno so ovie predmeti vo grobovite od ovie nekropoli
od makedonija, pokraj severniot breg od ohridskoto
otkrieni se i mnogubrojni drugi prilozi od zlato,
(lihnidskoto) ezero, e eden od najstarite gradovi vo
srebro, bronza, kilibar i keramika koi pripa|ale
evropa. Bogata materijalna kultura e evidentirana vo
na toga{nata plemenska aristokratija na enheleite
isto~noto podno`je na ohridskiot rid, vo nizinskiot
(engelani), pleme od regionite na Gorna makedonija,
del od gradot, pokraj ezeroto, kade e konstatirana
~esto spomnuvano vo anti~kite izvori.
golema palafitna naselba koja egzistirala
vo vremeto koga niz lihnitida (oblasta pokraj
kontinuirano od neolitskiot period (mladoto
1

52 arheolo{ki lokaliteti 53
 lihnid i lihnidskoto ezero) pominal makedonskiot
kral Filip II (358 godina pred hr. era) toj sigurno gi
zabele`al strate{kite pozicii na dvata rida severno
pokraj ezeroto (ohridskiot i Gabavskiot) i na ovie
mesta naredil da se podignat mo}ni bedemi - tvrdini.
ostatoci od najstarata ohridska tvrdina se otkrieni vo
2001-2002 godina na prostorot od dene{nata samuilova
tvrdina, dodeka na Gabavskiot rid do denes se za~uvale
vidlivi ostatoci od bedemi izgradeni od megalitni 5 6
(“kiklopski”) kameni blokovi koi nekoga{ bile mo}na
prestolnina na engelanite, a podocna i na drugite
makedonski kralevi.
vo makedonsko - helenisti~kiot period od istorijata
na svetot (od krajot na IV do I vek pred hr. era) lihnid
bil bogat urbaniziran grad pokraj bregot od Beloto
(lihnidsko) ezero i pokraj poznata anti~ka magistrala
via egnatia. Za toa govori nekropolata na deboj
(pomaliot isto~en del od ohridskiot rid) i kaj Gorna
Porta (severen vlez vo stariot del na gradot ohrid)
istra`uvana 1978/1979, 2000-2002 godina koja obiluva
so mnogubrojni arheolo{ki vrednosti od zlato,
2
srebro, bronza i keramika, denes vo “zlatnata zbirka”
od muzejot “robevci” vo ohrid. od ovoj period e i
anti~kiot teatar koj se nao|a vo isto~noto podno`je na
povisokiot del od ohridskiot rid, vo blizina na Gorna
Porta, koj najverojatno bil izgraden vo II vek pred hr.
era (preadaptiran vo II vek od hr. era za potrebite na
toga{noto rimsko op{testvo) i koj denes, istra`en,
konzerviran i prezentiran slu`i za spektakleni
7
pretstavi vo ramkite na kulturniot `ivot vo ohrid i
makedonija. neposredno do teatarot, zapadno od nego,
za~uvana e vo celost tipi~na staromakedonska grobnica
so skalest vlez, dromos, pretkomora i komora, koja vo toj
del na stariot lihnid bila smestena u{te vo krajot na
IV ili po~etokot na III vek pred hr. era. Gradot lihnid
i tvrdinata vo izvorite, za prvpat se spomnuvaat kaj
anti~kiot istori~ar livij vo 209 godina pred n.e., vo
vremeto na vladeeweto na makedonskiot kral Filip V.
3 4 8

54 arheolo{ki lokaliteti 55

9 10
ovoj podatok govori deka vo krajot na III vek pred hr. era
tvrdinata ve}e funkcionirala vo site presudni
momenti od istorijata na gradot lihnid, dene{niot
ohrid.
vo vremeto na rimskata dominacija lihnidos zaedno
so dasaretite, bil libera gens, grad koj vo golema
mera slobodno se razvival. ottoga{ poteknuvaat
novootkrienite mozai~ni podovi na Plao{nik (I vek
pred hr. era) so pretstava na tvrdina so kuli i razni
drugi mozai~ni umetni~ki sliki, a vo ramkite na
objekti od rasko{ni palati.
dene{niot izgled i protegaweto na tvrdinata
najverojatno bile oformeni vo IV vek od na{ata era,
koja denes ja prepoznavame po tehnikata na yidawe
opus mikstum (~etiri, na mesta i tri redovi na opeki,
so varov malter me|u redovite). Zabele`ano e vo
56
11
istoriskite izvori deka vaka ukrepeniot grad imal
silna odbranbena mo}, poradi {to vo 479 godina kralot
teodorih amaliecot, kral na isto~nite Goti, vo svojot
pohod od makedonija kon nov epir, ne uspeal da go
osvoi lihnid “zatoa {to gradot le`el na utvrdenoto
upori{te i izobilstvuval so izvori me|u yidi{tata”.
ova e vremeto na bazilikite. lihnid, kako i vo
staromakedonskata-helenisti~ka era, i sega e bogat so
rasko{ni arhitektonski gradbi. samo na Plao{nik,
na relativno mal prostor otkrieni se ostatoci od tri
monumentalni ranohristijanski gradbi: tetrakonhalna
crkva so atrium i krstilnica, trobrodna bazilika
so narteks, atrium i prostrana krstilnica so
isklu~itelno vredni podni mozai~ni pretstavi i u{te
eden objekt koj sè u{te se istra`uva, a najverojatno
pretstavuva episkopski dvor od vremeto koga lihnidos
bil podolg period episkopski centar na provincijata
nov epir. vo ohrid denes ima arhitektonski ostatoci
od u{te pet drugi baziliki, {to pretstavuva svoevidna
pojava vo vremeto koga so isto~noto rimsko carstvo
vladeel carot Justinijan I.
slednata pozna~ajna pojava na lihnidos/ohrid e vo IX
vek koga za prvpat ovoj grad vo istoriskite izvori se
spomnuva pod imeto ahrida. ottoga{ toj prestanuva da
bide lihnid, a `ivotot vo ovaa slovensko-vizantiska
sredina kontinuirano prodol`uva pod imeto ohrid.
od svetiklimentovoto vreme (kraj na IX - po~etok
12 13
na X vek), odnosno od vremeto na golemiot i prviot
slovenski episkop i prosvetitel sv. kliment ohridski
i negovata isklu~itelna prosvetitelska misija, od
koga ostanala negovata trolisna crkva na Plao{nik,
denes vozobnovena, nataka niz sredniot vek ohrid
se razviva kako isklu~itelno crkovno sredi{te so
mnogubrojni sakralni objekti koi do den denes so
svoite fresko`ivopisni dela se na vrvot vo ramkite
na celokupnata vizantiska srednovekovna umetnost.
@ivopisot i ikonopisot se glavnite vrednosti vo
vkupnosta na `iveeweto na ovoj grad sé do ukinuvaweto
na slavnata ohridska arhiepiskopija 1762 godina.
srednovekovnite sakralni monumenti: katedralnata
crkva sv. sofija ohridska (XI-XIV) vek, sv. Bogorodica
Perivlepta (XIII vek) i drugite, i denes se prezentativni
14
vrednosti na gradot ohrid i na negovoto slavno minato.
vo arheolo{ka smisla ostatoci od isprepletena
srednovekovna arhitektura vo ohrid, denes se
evidentirani i delumno prezentirani na lokalitetite
samuilova tvrdina/Citadela i na Plao{nik.
Pasko kuzman
F. Papazoglu, ohridsko vo praistorijata i vo anti~kiot period, ohrid
(monografija), del vtori, ohrid-skopje 1985, 92 (zab.6 - liv. XXVIII, 32, 9.); v.
Bitrakova Grozdanova, topografija i urbaniot razvoj na lihnidos, istorija,
god. XXII, br. 2, skopje 1986, 249-265; v. Bitrakova, starohristijanski spomenici
vo ohridsko, ohrid: Zavod za za{tita na spomenicite na kulturata i naroden
muzej 1975; v. malenko, ranosrednovekovnata materijalna kultura vo ohrid i
ohridsko, ohrid (monografija), kn.I, del VI, ohrid-skopje 1985, 269-339.
15
arheolo{ki lokaliteti 57
 en gelana rid
Itet: kraj oh
� lOkAl s v . erazmo
Ij A :
� lOkAc
enGelana
se nao|a na ssa 5 km severozapadno od ohrid,
na Gabavskiot rid, nad lokalitetot sv. erazmo.
ostatocite se monumentalni, a se pretpostavuva deka
poteknuvaat od IV vek pred hr. era. vrz osnova na
rezultatite od ponovite arheolo{ki istra`uvawa se
nametnuva zaklu~okot deka se raboti za plemenskata
“prestolnina” na gornomakedonskoto pleme
engelanite i “baza” na makedonskite kralevi vo
III - II vek pred hr. e utvrdena so mo}ni bedemski
yidovi gradeni so megalitni kameni blokovi. ova
najverojatno se slu~ilo vo vremeto po prvata Filipova
vojna so ilirite vo 358 godina, koga za prvpat se
spomnuva lihnidskoto ezero vo istoriskite izvori
(diodor), zatoa {to makedonskiot kral Filip II
58
nevozmo`no bilo da ne gi zabele`i strate{kite mesta
vo ramkite na negovite vojni planovi, a pozicijata na
lokalitetot “kuli{ta” e isklu~itelna vo severnoto
krajbre`je od regionot na lihnidskoto ezero. Filip
II najverojatno naredil da se zapo~ne so gradewe na
tvrdini na poziciite od ridovite: ohridskiot (mestoto
na dene{nata samuilova tvrdina) i Gabavskiot
(mestoto na lokalitetot “kuli{ta”) koi podocna se
razvile vo zna~ajni anti~ki centri. Pozicijata na
strmniot rid so tvrdinata e vsu{nost “orlovski”
greben so vizuri na istok kon ohrid i ohridskata
kotlina, na zapad kon struga i stru{koto pole, a na
jug kon sinite vodi na ohridskoto ezero. ostatocite
od “kamenata” civilizacija se monumentalni. dolgi
godini se smeta{e deka anti~kiot lihnidos (dene{en
ohrid) se nao|al na ovoj rid, a ne na mestoto na koe
denes se nao|a.
vo 1931-1932 godina vr{eni se arheolo{ki
iskopuvawa na eden del od ovie “kiklopski” yidini
od strana na Vilhelm Unfercakt od Berlin, rei{vic
i keler, kako i od miodrag Grbi} od narodniot
muzej vo Belgrad, so {to ovaa tvrdina dokumentirano
e vlezena vo svetskata arheolo{ka literatura.
rezultatite poka`ale deka vo centralniot del
od tvrdinata, na najvisokata visinska to~ka,
bil fundiran eden pomal akropolen prostor koj
najverojatno pretstavuval zasolni{te na vladetelot
i najbliskata svita. osven toa, istra`uva~ite
toga{ go otkrile i ekonomskiot del na tvrdinata,
odnosno prostorot vo kogo bile smesteni pitosi,
golemi kerami~ki sadovi za ~uvawe na namirnici.
Zapadnata strana od ova “kiklopsko” gradi{te bila
najsilno za{titena so monumentalen bedem {irok
do 2,10 m i {est mo}ni kuli izgradeni od megalitni
kameni blokovi, me|u koi najgolemite so dimenzii
1,80 h 0,90 m.
smetame deka e eden od najzna~ajnite arheolo{ki
lokaliteti od vakov vid vo ramkite na
mediteranskiot kulturen kompleks.
Geografskata polo`ba na Gabavskiot rid na kogo
pred ssa 2400 godini bila izgradena tvrdina so
“kiklopski” yidini, deneska ovozmo`uva soodvetno
planirawe i realizacija na programa za otkrivawe,
konzervacija, restavracija, za{tita, prezentacija
i funkcionalizacija na kulturno-istoriskiot
spomenik vo nasoka na kulturno i ekonomsko
iskoristuvawe na negovite potencijali. imeno,
toj se nao|a na samo nekolku kilometri od ohrid,
nedaleku od bregot na ohridskoto ezero i pokraj
1
magistralniot pat ohrid - ki~evo - skopje, koj pat go
povrzuva ohrid i so sosednata struga, a isto taka i
so ohridskiot aerodrom “Podmolje”. Gabavskiot rid
e isklu~itelno `ivopisen so visokite karpi koi
strmno se izdigaat re~isi vedna{ od magistralniot
pat na nadmorska visina od 875 m. Za odbele`uvawe
e {to vedna{ do spomenatiot magistralen pat, a pod
samite karpi nad koi se nao|a tvrdinata, vo 1975-1976
godina se otkrieni ostatoci na ranohristijanska
bazilika so mozai~ni podovi i ranosrednovekovna
nekropola. na desettina metri severozapadno ottuka
smestena e atraktivnata pe{terna crkva posvetena na
hristrijanskiot propovednik sv. erazmo so sloevi
na `ivopis od XIII i XVII vek, a vo blizina vo karpite 2
e i pe{ternata kelija-crkva sv. katerina. Celiot
ovoj kompleks na kulturno-istoriski vrednosti,
vo neposredna vertikalna blizina na aktuelnata
tvrdina so “kiklopski” yidini, re~isi “organski”
povrzan so tvrdinata, ovozmo`uva osmisluvawe
koe sigurno }e obezbedi ekonomsko isplatliva
turisti~ka destinacija.
Pasko kuzman
lit.: m. ricl, Polibije, istorija I, matica srpska, novi sad 1988, 474 (Polibij
5,108); V. Unverzagt, Die Burganlage uber dem Kloster Sv. Erasmo am Ochridasee,
Germania XXXII, 1954, 19-21, Taffel 9, 10, Beilage 1; vlado malenko-Pasko kuzman,
hermeleja, lihnid, Zbornik na trudovi, br. 6, ohrid 1988, 96-99; P.Lisičar, O
Lihnidskoj akropoli, @iva antika, IX god, 1-2 tom, skopje 1959, 231-233.
3
arheolo{ki lokaliteti 59
 kite
na kos hrid
Itet:
Zaliv i{te, o
, Grad
� lOkAl e{tani
I jA: s. P
� lO k A c
Zaliv
na koskite
Podvodnite arheolo{ki istra`uvawa na lokalitetot
“Plo~a mi}ov Grad” vo Zalivot na koskite, vo vodite
na ohridskoto ezero, pokraj ju`noto krajbre`je na
poluostrovot Gradi{te, blizu ribarskata i turisti~ka
naselba Pe{tani, se realiziraa vo kampawi sekoja
godina od 1997-ta, do 2005 godina, a vo 2007-2008 godina
be{e izvedena rekonstrukcija na del od naselbata so
{to se prezentira atraktiven arheolo{ki lokalitet na
atraktiven prostor od ezeroto. so ovie istra`uva~ki
aktivnosti za prvpat vo makedonija se oficijalizira
podvodnata arheologija kako granka na arheologijata
koja se zanimava so ostatoci, za{tita i prezentacija
na podvodnoto kulturno nasledstvo, koe poradi razni
okolnosti vo minatoto i denes ostanalo pod vodenite
60
povr{ini na makedonskite ezera. od dosega{nite
soznanija, osobeno ohridskoto ezero obiluva so
ostatoci od praistoriski nakolni naselbi, objekti
vo antikata i srednovekovieto koi bile potopeni vo
vodite, glavno poradi oscilaciite na nivnite nivoa,
kako i dvi`ni artefakti koi niz minatoto se na{le
na dnoto od ezeroto najpove}e poradi ribolovni
aktivnosti ili vo vreme na obavuvawe na ezerskiot
soobra}aj niz minatite vekovi. na lokalitetot Plo~a
mi}ov Grad otkriena e praistoriska palafitna
(nakolna) naselba so vremenska pripadnost na
1 2
docnoto bronzeno i ranoto `elezno vreme, a vo tekot
na dosega{nite istra`uvawa bea evidentirani 6000
ostatoci od drveni kolci vo vodite na dnoto od ezeroto,
na dlabo~ina od 3 do 5 metri koi potpirale najverojatno
zaedni~ka drvena platforma na koja funkcionirale
dvaesettina praistoriski stanbeni objekti, izgradeni
isto taka, od drvo. so dosega{nite arheolo{ki
podvodni aktivnosti konstatiran e gabaritot na
naselbata, postavena e podvodna arheolo{ka kvadratna
mre`a i realizirani se iskopuvawa na nekolku
istra`uva~ki poliwa. Pritoa se sobrani mnogubrojni
bronzenodopski i `eleznovremenski artefakti, glavno
fragmentirani i celi kerami~ki sadovi, kameni i
kremeni predmeti, pomalku bronzeni, so mno{tvo
fragmenti od `ivotinski koski, me|u koi ima i takvi
3 4 5
koi slu`ele kako orudija. lokalitetot Plo~a mi}ov
Grad vo Zalivot na koskite denes e atraktiven muzejski
kompleks koj ima pove}e sodr`ini: rekonstruirana
palafitna naselba nad vodite od ezeroto, rimski
kastrum koj e konzerviran, restavriran i prezentiran
na najvisokoto plato od ridot “Gradi{te”, pristapen
objekt so muzejski vitrini i objekt za realizacija na
podvoden turizam.
Pasko kuzman
lit.: P. kuzman, Zaliv na koskite, Plo~a mi}ov Grad, praistoriska nadvodna
naselba – Bay of the Bones, Plocha Michov Grad, Prehistoric Palaitte Settlement,
Skopje-Ohrid 2008.
6 7
arheolo{ki lokaliteti 61
 d
ski ri
Itet:
vardar
ja
� lOkAl
IjA: G
evgeli
� lO k A c
vardarski rid
lokalitetot vardarski rid vo Gevgelija e prostor na koj
intenzivno se `iveelo vo tekot na okolu iljada godini,
niz celioot prv milenium pred hrista.
lokalitetot zazema centralna pozicija, so dominantna i
strate{ka polo`ba nad Gevgelisko pole, gradot Gevgelija
i dolinata na vardar. Go so~inuvaat dva karpesti rida,
povisokiot i postrmen zapaden rid (rid 1) i poniskiot
i poblag isto~en rid (rid 2), spoeni so zaedni~ko blago
sedlo, otvoreno od ednata strana kon koritoto na vardar,
a od drugata kon dene{niot grad Gevgelija.
sistematski istra`uvawa na vardarski rid se izveduvaat
od 1995 godina na tri udarni punktovi ili vo sektorite:
akropola, Ju`na terasa i isto~na terasa. vo generalnata
stratigrafska slika na lokalitetot se izdvojuvaat vkupno
62
16 kulturni sloevi, koi pripa|aat na 6 razli~ni naselbi.
tie se ednovremeno i 6 osnovni fazi vo periodizacijata
na vardarski rid, i toa: vr I (neolitska naselba); vr II
(XIII - XI vek pr. hr.); vr III (X - IX vek pr.hr.); vr IV (VIII - VI
vek pr. hr.); vr V (V - IV vek pr. hr.); vr VI (III - II/I vek pr.hr.)
so isklu~ok na oddelni incidentno otkrieni neolitski
naodi, prvoto naseluvawe na vardarski rid se slu~ilo
kon krajot na bronzenoto vreme, na isto~nite padini na
ridot 1. direktno vrz karpestata osnova na terenot se
otkrieni ostatoci od naselba, koja se datira okolu XIII
vek pr.n.era (vr II). na sprotivnata zapadna strana na
istiot rid 1, otkrieni se pogrebuvawa od ovaa naselba,
vo grobovi - cisti od obi~ni kamewa ili vo golemi
kerami~ni sadovi, so zgr~ena inhumacija. Po zamiraweto
na taa naselba `ivotot ne bil prekinat tuku nastanale
novi uslovi so novi kriteriumi za `eleznodopsko
`iveewe, na druga pozicija, vo sedloto me|u dvata rida i
po dol`inata na celata isto~na terasa (vr III).
vo tekot na polnoto `elezno vreme (VII-VI vek pred hrista)
`ivotot na vardarski rid prodol`il vo nova naselba
(vr IV) so mnogu posilen intetnzitet na `iveewe. Bil
zafaten celiot prostor na koj mo`elo da se organizira
naselbinski `ivot. isto taka, se formiraat i brojnite
nekropoli okolu samiot vardarski rid (milci, suva
reka i Paragon. raul), na koi dosega se otkrieni nad 200
grobovi, site datirani vo VII i VI v. pr. hr.
1
arheolo{ki lokaliteti 63

ostatocite od poslednite dve naselbi (vr V i vr VI)
go ilustriraat ranoanti~koto `iveewe i kultura na
vardarski rid. tie pretstavuvaat izraz na vistinski
gradski `ivot vo ramkite na urbanizirani naselbi.
Prvata takva naselba egzistirala vo vtorata polovina
na V i vo tekot na IV vek pred hrista (vr V) i vsu{nost go
pretstavuva postariot makedonski grad na vardarski rid.
Gradbite od ovaa naselba bile koncentrirani glavno
na ridot 2 so okolnite padini, koja se razvivala niz
tri grade`ni fazi. najreprezentativnata i istovremeno
64
2
najzna~ajna gradba od ovaa naselba e monumentalnata
gradska stoa od IV vek pred hrista.
uni{tuvaweto na ovoj grad so golema verojatnost mo`e
da se povrzi so keltskite napadi. Pokraj nasilno i
ednovremeno sru{enite objekti kako ilustracija na
takvite nastani e ostavata od 51 srebrena tetradrahma,
otkrieni vo kerami~en sad zayidan vo edna od gradbite
od slojot 5. najbrojni moneti vo ostavata se tetradrahmite
(45) na aleksandar III, dodeka najmladi se dvata
srebrenici na seleuk (312-280).
Poslednata ili {esta naselba na vardaraski rid
vsu{nost e pomladiot makedonski grad, od predrimsko
vreme. iako pretstavuva kontinuiran prodol`etok na
`iveeweto od prethodnata naselba sepak se raboti za
nova urbanizacija, na dosta po{irok prostor so nova
arhitektura i novi kulturni sodr`ini, prosledeni so
moneti od site makedonski vladeteli posle aleksandar
III, preku t.n. avtonomni kovnici sé do prvite primeroci
na rimski moneti vo makedonija. vsu{nost stanuva zbor
za eden od istoriski posvedo~enite centri na anti~ka
makedonija, gradot Gortinija.
ovaa naselba bila najmalku 4 pati obnovuvana, pred
da bide definitivno razurnata i postepeno napu{tena
nekade vo tekot na vtoriot do prviot vek pred hrista.
najubavite primeri na ku}i za `iveewe se otkrieni vo
sektorot isto~na terasa. najzna~ajniot dosega otkrien
objekt vo toj del na gradot e edna bogata privatna ku}a od II
vek pred hrista t.n. “kuka na kolekcionerot“.
objektite otkrieni vo sektorot Ju`na terasa ili nad
3 4
ostatocite od klasi~nata stoa, zboruvaat za zanatsko
trgovski del od gradot. na toj prostor otkrien e cel
kompleks na gradbi (metalur{ki, kerami~arski i
zanaet~iski rabotilnici, magacini, du}ani i sli~no) so
karakteristi~en inventar i bogati i raznovidni dvi`ni
naodi.
@ivotot na vardarski rid postepeno zgasnuva nekade
vo tekot na I vek pred hrista, posle odredeni krupni
istoriski nastani {to se slu~ile vo tekot na vtorata
polovina na II i vo I vek pred hrista a povrzani so
rimskite osvojuvawa i pohodite na skordiscite na
makedonija.
dragi mitrevski
lit.: d. mitrevski, staromakedonskiot grad na vardarski rid, skopje 2001; d.
mitrevski i drugi, vardarski rid -tom 1, skopje 2005; e. slamkov, umetnosta na
5
vardarski rid (katalog), Gevgelija 2004; B. husenovski, anti~kite moneti od
vardarski rid, Gevgelija 2004.
arheolo{ki lokaliteti 65
 r
na isa alando
vo
Itet:
Gradot i kaj v istra`uvawa rakovodat arheolozite viktorija
arvinc
� lOkAl
Ij A : s . m
sokolovska, radmila Pa{i} i Cone krstevski.
� lOkAc
lokalitetot isar se protega na prostor od okolu 5 ha
i e podelen na dva dela: akropola kade e locirana
predrimskata naselba, a na padinite pod akropolata

Gradot
se protega gradot od rimskiot i docnorimskiot period.
kastrumot (kvadriburgot) bil izgraden kon krajot na
III vek i e lociran na jugoisto~nata padina vedna{ pod

na isar
akropolata.
na akropolata se utvrdeni ~etiri horizonti na
`iveewe. vo prilog na ubikacijata i imeto na
anti~kiot grad na isarot odi i pronajdeniot kamen-
patokaz (stadion) vo 1984 godina vo koj e vklesan gr~ki
natpis od dvete strani, kade se spomenuvaat dvata
grada idomene i dober. napisot e so karkteristi~na
sodr`ina, odnosno go ozna~uva rastojanieto pome|u
dvata grada.
vo ranocarskiot period gradot se {iri s$ do
podno`jeto na isarot. Gradot na isarot najintenzivno
bil naselen vo II i III vek od novata era, a podocna so
poslab intenzitet imame tragi sè do V vek. Po gotskite
napadi vo 268/269 godina od novata era gradot stradal
po {to e izgraden kastrum (kvadriburg) so odbranbeni
bedemi koi zafa}aat prostor od okolu 6000 m2.
najkarakteristi~nite arhitektonski sodr`ini vo
valandovskata kotlina, poznata pod imeto Bojmija,
kastrumot se: makedorimskiot hram izgraden vo
pretstavuva mala geografska celina vo jugoisto~niot
181/182 godina od novata era od eden visok makedonski
del na republika makedonija, vo dolniot tek na rekata
funkcioner po poteklo od gradot. ovoj podatok go
vardar. Prvite arheolo{ki podatoci za valandovo
ima na arhitravnata greda koja go spomenuva liceto
i valandovsko datiraat od vremeto na prvata
koe go podignalo hramot za spomen na svojot grad.
svetska vojna koga istra`uvawa vo regionot vr{el h.
vo kastrumot se otkrieni pogolemi yidni platna od
dragendorf.
bedemite i vleznata porta, pri {to severozapadniot
eden od najmarkantnite arheolo{ki lokaliteti se
bedem go se~e svetili{teto od ranocarskiot period.
nao|a na jugozapadnata strana od seloto marvinci, na
najmonumentalniot objekt vo centralniot del od
vrvot na edna viso~inka so pogled na valandovskata
kastrumot kone~no e definiran i determiniran so
kotlina i dolinata na vardar. vo 1961 godina
negovata prvi~na funkcija na terma. Podocna ovoj
arheolo{kiot muzej od skopje zapo~na arheolo{ki
objekt e zamenet i e izgradena principija ({tapska
istra`uvawa pod rakovodstvo na Borka Josifovska
zgrada). objektot e so dimenzii 13 h10 metri i ima
– dragojevi}, a od 1977 godina so arheolo{kite
1
za~uvani yidovi so arki. Podot bil od mermer. koga ja
ima voenata funkcija istiot e poplo~en so mermerni
raznobojni plo~ki vo tehnika opus sektile. stopite od
kolonadite na ovaa impozantna zgrada se za~uvani vo
celost. na nekoi se vidlivi i natpisi so gr~ki bukvi.
Zad ovoj objekt, poto~no na severozapad e cisternata
koja ima za~uvani yidovi vo visina od 4,5 metri kako i
zasvedeniot lagum vo dol`ina od 9 metri.
Gradot na isarot bez razlika dali e idomene ili
dober e zna~aen po toa {to vo negovata neposredna
blizina ima pogrebuvawa od VIII vek pred n.e.
(`eleznoto vreme) pa sé do krajot na IV odnosno V vek
od na{ata era. Bogatite grobni naodi se izlo`eni vo
muzejot na makedonija. neodamna be{e otkrien i eden
izvonreden epigrafski spomenik na koj e zabele`ano
deka donatorot marko aurelius go gradi glavniot
vodovod na gradot na isarot. na drugata strana od
ovoj natpis e zabele`ana posetata na pet~lenata
delegacija vo gradot rim so zamolnica da bidat
oslobodeni od danok za izvesen period dodeka vo
gradot prestojuvaat carskite voeni edinici.
Cone krstevski
lit.: Borka dragoeviħ - Josifovska, izve{taj o arheolo{kom iskopavawu
kod sela marvinaca, Godi{en zbornik na Filozofskiot fakultet - skopje,
skopje 1967, 19; viktorija sokolovska, isar - marvinci i Povardarjeto vo
anti~ko vreme, posebno izdanie I, muzej na makedonija, skopje 1986; Cone
krstevski-laura Bofo, Gradot na isar - marvinci i rimskata administracija
vo provincijata makedonija, Folia archaeologica Balkanica; In honorem vera
Bitrakova Grozdanova, skopje 2006, 333-355.
000 2

66 arheolo{ki lokaliteti 67
 nici
ki ma~e
tiveriopols
eset
te petna
rkvi na sveti
Itet:
C od gradot nikea vo mala azija tajno prebegale i stignale
a
� lOkAc
lOkAl
IjA: s
trumic do solun od kade se upatile vo tiveriopol, ili strumica,
�
svetite
da go propovedaat hristijanstvoto. Prviot, timotej, stanal
episkop, komasij i evsevij monasi, a teodor bil eden od

Petnaeset
bla`enite otci na nikejskiot koncil i bil udostoen so ~in
na episkop.
Za mnogu kuso vreme, pretstavuvaj}i go bo`estvenoto

tiverioPolski evangelie pred qubitelite na dobroto od strumica i

okolinata, nim im se priklu~ile edinaesetmina koi

ma^eniCi stanale prezviteri ( Petar, Jovan, sergej, teodor, nikifor ),

vo sredi{teto na gradot strumica se nao|aat crkvite i
grobovite na svetite Petnaeset tiveriopolski ma~enici.
tiberiopolis e imeto na gradot, eden den odewe na sever
od solun, koj vo antikata bil narekuvan astraion ili
“Yvezden grad“.
memorijata na lu|eto od strumica i nivnata duhovna
po~it i naklonost kon svetosta, pove}e od 1600 godini
ne prestanale, pa taka, vo 1972 godina amaterski
i dobronamerno ja otkrivaat edna od pove}eto
ranohristijanski grobnici na svetite Petnaeset
tiveriopolski ma~enici. koj bile tie ma~enici? vo
vremeto na rimskiot imperator Julian apostat (“otpadnik“)
koj vladeel od 361 do 363 godina hristijanite `estoko
stradale ili bile progonuvani taka {to ~etvorica ma`i
|akonite vasilij, toma i monasite erotej, danail, hariton.
Petnaesetiot so ime sokrat bil vojnik so golemo bogatstvo
i slava, od {to se otka`al i im se priklu~il na otcite.
silniot i ploden hristijanski `ivot na petnaesette otci
napravile site vo strumica da stanat poklonici na hrista
i da se za~ne mona{kiot `ivot vo makedonija. no, surovosta
i zlo~estivosta na toga{nite vlasti bile tolku silni i
nevideni, {to ve}e fatenite petnaeset otci gi izvele pred
sud i gi osudile na smrt so se~ewe. svetiite zavr{ile na 28
noemvri a delovite od nivnite tela pove}e denovi bes~esno
bile rasfrlani za da bidat izedeni od ku~iwa, yverovi i
ptici. duri po zaminuvaweto na krvnicite hristijanite so 1
golemi po~esti gi podignale ~esnite tela i gi polo`ile vo
tiveriopol. likovite na svetiite, `ivopisani na freska.
otkrienata trikorabna bazilika so mermeren vo XII vek crkvata e remodelirana, zadr`uvaj}i ja
ukras i mozai~ni podovi, kako i pove}eto otkrieni tripartitnata podelba. kon jugoisto~niot del na crkvata
ranohristijanski zasvodeni grobnici vnatre `ivopisani podocna vernicite dogradile paraklis.
so krstovi, govorat za vistinitosta za slu~uvawata vo respektot kon Petnaesette svetii, kako i `elbata na
IV vek i na ova mesto. vo VII vek gradot bil opusto{en od obi~nite vernici da bidat vo nivnata blizina, se gleda
avarite, a bo`jite hramovi bile sramnati do zemja so {to i niz celoto srednovekovie koga tuka masovno se pogrebuvaat
grobovite na svetiite bile zatrupani, kako {to e zapi{ano gra|anite na strumica. kultot na svetite Petnaeset
vo srednovekovniot manuskript na ohridskiot arhiepiskop tiveriopolski sve{tenoma~enici vo kontinuitet `ivee do
teofilakt vo XII vek, potoa, vo IX vek bugarskiot knez Boris denes, a za hristijanite od makedonija tie se najblisku do
mihail izgradil i vozobnovil mnogu crkvi osobeno svetosta.
vo strumi~ko i Bregalni~ko. eden od tie monumenti
sozdavani vo duhot na makedonskata renesansa bil kiril trajkovski
postroen nad grobnicite i memoriite na svetite Petnaeset lit.: teofilakt ohridski, mь~eni~estvoto na 15-te tiveripolski mь~enici, iBi, Grcki
izvori, IX, ~. II, 42 - 79, sofiя 1994; d. koco - P. milkovi}, rezultatite od arheolo{kite
tiveriopolski ma~enici. vo centralniot del na taa iskopuvawa vo 1973 god. vo crkvata“sv. 15 tiveriopolski ma~enici“ - strumica, Zb.am,
skopje 1978, 93 - 104; C.Grozdanov, Portreti na svetitelite od makedonija od IX - XVII vek,
crkva e otkriena kripta vo ~ija vnatre{nost i denes stojat skopje 1983,127 - 138.
2 3

68 arheolo{ki lokaliteti 69
 i bawi umica
anti~k
Itet: kraj str
� lOkAl ansko
I jA: s. B
� lO k A c

anti^ki BaWi
na 12 km od gradot strumica, vo severnoto podno`je
na planinata Belasica, silno izvira topla voda
so temperature od 72°C. izvorot se nao|a vo seloto
Greeweto vo vnatre{nosta bilo proektirano i
izvedeno so specijalen sistem vo koj se koristela
vrelata voda za zagrevawe na podovite i na yidovite.
Bawata e proektirana kako i pove}eto rimski objekti
i bila vo duhot na potrebite na rimskata zdravstvena
kultura. rimskata terma i tuka imala soblekuvalna
(apoditerium) kade se odlagala i zaka~uvala
oblekata. vo prostorot nare~en (dipterium) kako
bolnite taka i u`ivatelite se ma~kale so masla.
Prostorijata nare~ena tepidarium bila me|u toplata
bawa (kaldarium) i ladnata bawa (frigidarium).
Glavno mesto vo termata zazemal bazenot i kadite
~ija dlabo~ina iznesuvala okolu 1,5 m, a vo samiot
bazen se vleguvalo niz skali. dnevnata svetlina {to
vleguvala niz prozorcite vnatre{nosta ja pravela 1

Bansko koe tokmu zaradi vodata i nekoga{nite bawi
go dobilo dene{noto ime.
Pred tri decenii tuka otpo~nale arheolo{kite
istra`uvawa kaj izvorot “Parilo” i dosega e otkrien
pogolem del od rimska bawa koja bila izgradena vo
II vek. n.e. Za~uvanosta na objektite e skoro celosna,
a nivnata povr{ina zafa}a pove}e od 1500 m2 i e
edna od najgolemite termi na Balkanot. Pove}eto od
11-te prostorii se so razli~na funkcija i pred sé se
gradeni od tuli kombinirani so kamen i malter pri
privatna i intimna, a rozovoto maslo i ambrata, na
pareata i davala opojnost.
osven terapeutskite tretmani bawata bila mesto i za
mladite atleti, no i za bezrabotnite gra|ani.
aktuelnite arheolo{ki istra`uvawa govorat deka
le~ili{teto postoelo i porano za {to svedo~at
novootkrienite postari objekti. izgradeni za
potrebite na lu|eto vo antikata bawite bile i
centar na socijalniot `ivot. okolu niv se podigale
gradini, gimnazioni, biblioteki, a sekako tuka bile
zdravjeto na lu|eto.
Zapustuvaweto na ovoj sanatorium nastapilo vo VI vek
n.e. me|utoa, termalnite izvori ostanale privle~ni
za lu|eto od ovoj kraj s$ do docnoto srednovekovie
za {to govori toponimot “turska bawa”. vtoriot
poznat toponim e “Pana|ur” {to naveduva na edno
mislewe deka okolu ovie izvori i hristijanskite
vernici, osven {to se molele, tie tuka se zabavuvale
i trguvale.
so mali tehni~ki intervencii ovaa rimska terma
mo`e vo potpolnost da se rekonstruira, a so toa, da i
se vrati istata funkcija koja ja imala pred pove}e od
eden i pol milenium.
kiril trajkovski
lit.: J.ananiev, arheolo{ko iskopuvawe na lokalitetot “ turska bawa“ -
Pana|ur“ selo Bansko kaj strumica 1978 - 1981, Zbornik na trudovi, strumica
1989, 333 - 339; s.taseva - v. sekulov, docnoanti~koto termalno le~ili{te vo
s.Bansko kaj strumica, kulturno nasledstvo, 28 - 29, skopje 2004, 261 - 271; s.
taseva - v.sekulov, The Hypocaust in the Sudatorium of the late roman thermal
spa in the village of Bansko by Strumica, the lower Danube in antiquity (VI C BC- VI
C AD), Soia 2007, 235-246.

{to e postignata vrvna i harmoni~na polihromija. i hramovite posveteni na bogovite koi go {titele

70 arheolo{ki lokaliteti 71
 i
: Care
vi kul
Itett a
� lOkAl
Ij A : s trumic
� lOkAc
Carevi
kuli
Carevi kuli e nајмаркантниот археолошки локалитет
на Струмица, нарекуван Тивериополис во средниот
век. Тоа е висок рид кој се издига на југозапад од
средновековниот и денешнiot град. Под денешните
градски куќи и дворови во централниот и стар дел
на градот Струмица редовно се наоѓаат остатоци
од старите куќи, работилници, дуќани и цркви од
античкиот па сé до отоманскиот период. Царевите
кули со својата позиција имаат одбранбена функција,
а најстарите траги од живот датираат од околу
3500 година пред Христа. Во docnoanti~kiot и
рановизантискиот период ридот бил окружен со
бедеми и кули во кои била гарантирана сигурност на
дел од одбраното население.
72
Во IX век градот го зазеле Бугарите заради
значајната комуникациска позиција и заради
високата христијанска светост, произлезена од sв.
15 Тивериополски маченици, до која сакал да допре
првиот бугарски владетел – христијанин, кнезот Борис
– Михаил.
Како град и тврдина Тивериополис - Цареви Кули играат
голема улога во војните меѓу Византија и македонскиот
цар Самуил с$ до 1018 година.
По освојувањето, vизантинците ја реорганизирале
одбраната подигајќи нови бедеми и кули од каде
с$ до XIV век доминирале во регионот и над градот.
Менувањето на стилот на војувањето и различните
воени тактики допринеле Царевите кули да го менуваат
својот изглед. Денес можат да се видат остатоците
од понискиот и пообемен бедем на субурбиумот
(подградие), а на највисоката изохипса дел од
zaчуваниот акрополис. На западната страна стои порта
закрепена со две кули. Пред влезот бил ископан длабок
ров преку кој се спуштал подвижен мост.
На најдоминантното место на акрополисот,
делумно zaчувана, стои полигонална кула која била
резервирана за градската и воена елита. Источно
од кулата има голема цистерна за вода која била
неопходна особено за времето на опсадите. 1
Откриената грнчарија, алатки и монети го отсликуваат
средновековниот живот во тврдинаta сé до
освојувањето од Tурците Османлии. Тоа се случило
во1395 година кога кнезот Константин Драгаш, кој
владеел со овие простори, загинал како турски вазал
vo битката кај Ровине. vо отоманскиот период животот
и функцијата на Царевите Кули се губат, а самиот град
станува седиште на турска каза.
kiril trajkovski
lit.: М. Јовановиќ, Две средновековни тврдини во источна Македонија, ЗШНМ,
II, Штип 1961; Ј. Ананиев, Археолошка карта на Р. Македонија, II, Струмица –
Цареви Кули, 414 – 415,Скопје 1996.
2 3
arheolo{ki lokaliteti 73
 is arot imala svoja rezidencija gradskata uprava i elita.
Itet:
� lOkAl
Ij A : [ tip
Yidovite {to go okru`uvaat ovoj prostor se mnogu
� lOkAc
masivni i cvrsti, a spored predanieto starite yidari
vo malterot stavale iljadnici jajca gradej}i gi
bedemite. takva e i glavnata kula koja istovremeno
bila stan na gradona~alnikot i najte{ko se osvojuvala.
Pokraj stanovite denes na isarot mo`at da se vidat
cisternite za voda, a kraj niv sekako deka imalo

isarot
magacini, kujna, trpezarija i drugi prostorii za
funkcionirawe na eden pristoen i na momenti bogat
2
`ivot. Pod ovie bedemi, osobeno od isto~nata i
ju`nata strana, za~uvan e vtor i poobemen gradski yid
so kuli vo koi obi~no `iveele gradskite i dr`avni
slu`benici kako i vojskata.
vo podno`jeto na isarot `iveele gra|anite i toj del vo
sredniot vek se narekuval varo{.
vo 1018 godina vojskite na vizantiskata imperija go
zazele gradot so koj prethodnite decenii vladeel
carot samuil. narodot od gradot go pre~ekal
vizantiskiot car so pesni i himni. od ova vreme
ostatocite se vo ruini i se nao|aat pod zemja. vo tekot
na XII i XIII vek [tip e vizantiski grad so krucijalno
zna~ewe, a svojot podem go zasnoval vrz trgovijata i
zanaet~istvoto. srednovekovniot grad s$ do krajot na XIV 1 3

vek se prostiral okolu isto~nata i ju`nata strana na

[tip e gradskiot centar vo isto~niot del na
tvrdinata i malata reki~ka otiwa. Pove}e podatoci i detaqi za `ivotot vo gradot i za u{te kako sv. ilija, kako i Bezistenot koj pretstavuva
r. makedonija so bogata i impresivna istorija.
okolu 1300 godina gradot e pod dominacijata na negovite `iteli poteknuvaat od otomanskiot period arhitektonsko remek delo smesteno vo samiot centar
vizantincite go narekuvale Στιπειoν, a turcite
srpskoto kralstvo i dinastijata nemani}i. kako koj vo [tip otpo~nal vo 1395 godina. Prethodno na gradot. vo XVII vek patepisecot evlija ^elebi
osmanlii Istib. Astibos e anti~koto ime na rekata
regionalni feudalni vladeteli zapi{ani se despotot turcite osmanlii go zazele gradot otkako go otkrile zapi{al deka tuka{nite ubavici se poznati vo celiot
Bregalnica koja minuva kraj gradot i niz istorijata
Jovan oliver, hreqa, vojvodata dimitar draga{, tajniot koridor {to od akropolata se spu{tal niz svet. tri etni~ki, kulturni i religiozni komponenti
prirodno go {titela od neprijatelite i osvojuva~ite.
vlastelinot ivanko i drugi koi izgradile pove}e crkvi najstrmnata strana vodej}i do rekata Bregalnica. od go nosele i gradele prosperitetot na gradot. toa bile
[tip e grad raspolo`en na mnogu ridovi, pod koi
od koi e za~uvana crkvata sv. arhangeli {to se nao|a taa strana na tvrdinata i gradot ne slu~ajno turcite makedonskite, turskite i evrejskite gra|ani na [tip.
i na koi se gradele ku}ite, crkvite, drugite javni
na isto~nata strana od isarot, crkvata posvetena na go formirale dervenxiskiot kvart na [tip nare~en
gradbi i kulite. mnogu e interesno {to od nitu edna
sv. Jovan Glavato na jugozapadnata padina na isarot novo selo. dervenxiite go ~uvale i kontrolirale kiril trajkovski
pozicija gradot ne mo`e da se vidi vo celina. isarot e
i crkvata na voznesenieto hristovo (sv. spas) {to se priodot niz klisurata i mostot na Bregalnica, preku
najmarkantniot i istovremeno najimpresivniot rid ~ii lit.: Византијски извори на територији народа Југославијe, III, Београд, 1966,
nao|a na sprotivniot rid od isarot i rekata otiwe. vo koi se vleguvalo vo gradot. Gradskiot prosperitet vo с. 112; С. Чирковиђ, Штип во XIV век, Зборник посветен на Генерал Михаил
karpi se nadvivaat nad r. Bregalnica. na najvisokata Апостолски, Штип с. 26-28; Б. Панов, Средновековна Македонија, том III, Скопје
toa vreme vo gradot postoele i crkvite posveteni na sv. otomanskiot period e vidliv na nekolku za~uvani 1985, с. 618; З. Белдедовски, Средновековен Штип низ историските податоци и
zaramneta izohipsa stojat za~uvani ostatoci od
vlasij, sv. arhangel, sv. ilija i drugi. gradbi kako {to e husa medin Pa{inata xamija, poznata материјалните остатоци, Зборник VIII, Штип 1998; Т. Томовски, Македонија низ
citadelata na gradot kade pove}e od eden milenium вековите, градови, тврдини, комуникации, Скопје, 1999, с.206.

74 arheolo{ki lokaliteti 75
 Ba rgala (an, motel), bazilika i ogromen kamen na koj e
Itet:
� lOkAl
Ij A : [ tip
ispi{an natpis od 371 godina n.e. vo koj se govori za
� lOkAc
yidaweto na gradskata porta na gradot Bargala koja se
nao|a vo rimskata provincija dakia mediteranea.
vo V vek n.e. gradot e dlaboko hristijaniziran, a
negoviot episkop so ime dardanius bil u~esnik
od makedonia Prima i bil zapi{an vo aktite na
ekumenskiot koncil koj se odr`al vo halkedon vo

BarGala
451 godina.
nestabilnata situacija vo docnorimskata imperija
vo IV i V vek {to bila predizvikana od varvarskite
naleti od sever, gi prinudila `itelite na gradot
da se povle~at 4 km kon jug; vo podno`jeto na
planinata Pla~kovica i mesnosta kozi Grad, kade go
prodol`ile urbaniot stil na `iveewe. Po modelot
na docnorimskite kastrumi zajaknat so 6 defanzivni
kuli, tuka bil izgraden utvrdeniot ranovizantiski
grad Bargala na povr{ina od 4,7 ha.
vo gradot se vleguva niz otkrienata glavna porta
(porta principalis) koja e dupla (dipilon) i
istata bila odli~no braneta. taa e izgradena na
severozapadniot bedem koj dostignuval viso~ina i
do 12 m. vo vnatra{nosta na gradot postoel vodovoden
sistem koj gi snabduval pozna~ajnite zgradi i ~e{mi
so voda doveduvana od planinata.
docnoanti~kiot grad Bargala se nao|a na 10
Zasega se otkrieni nekolku javni zgradi, du}ani
km jugoisto~no od gradot [tip pod planinata
i rabotilnici {to im slu`ele na gra|anite vo
Pla~kovica. vo osnovata na svoeto ime ima trakiska
periodot od V do po~etokot na VII vek. najmarkantna
komponenta, a vo celina zna~i “razleana voda”. vo
e trikorabnata episkopska bazilika vo koja se
VII i VI vek pred hrista ovoj prostor bil vo ramkite
vleguvalo preku strmni i visoki skali, a niz tri
na teritorijata naselena od pajonskoto pleme deroni
vleza (tribelon) vo bogato ukrasenata vnatra{nost
koi me|u prvite vo svetot kovale srebreni moneti.
na hramot. ve{tinata na lokalnite kamenoresci i
astibos e anti~koto ime na rekata Bregalnica vo koja
mozai~ari e o~igledna, osobeno vo izrabotkata na
spored anti~kiot istoriograf Polien, pajonskite
arhitektonskite elementi, crkovniot mobiliar, kako
kralevi pri ~inot na krunisuvaweto morale ritualno
i vo podnite mozai~ni paneli. umetni~kiot stil e
da se iskapat.
karakteristi~en za ranovizantiskata i hristijanska
Prvata lokacija na gradot Bargala bila na 1 km ju`no
umetnost na V i VI vek vo makedonija. na eden od
od rekata, kaj mesnosta “ham~e“ kaj seloto karbinci.
kapitelite bargalskiot episkop hermias ja vre`al
tamu se otkrieni ostatoci od yidini, ksenodoheion
1

76 arheolo{ki lokaliteti 77
 molbata za spasenie i najverojatno bil ktitor na
crkvata. do severniot yid na ovaa gradba e otkrien
baptisterium so piscina vo koja se kr{tevale
hristijanite. kon ju`niot yid na bazilikata e
doyidana ednokorabna kapela. vo prodol`enie kon
severozapadnata strana na crkvata bila episkopskata
razidencija so mala terma do koja funkcionirala
golema terma za pogolem broj na konzumenti. red na
prostorii bile izgradeni kraj severozapadniot i
sevroisto~niot bedem za koj se pretpostavuva deka
imale ekonomska (rabotilnici, du}ani) a i stanbena
funkcija.
Pogrebnite i hristijanski potrebi gra|anite gi
obavuvale von yidinite na gradot (ekstramuros) taka
{to na 85 m severno od glavnata porta fukcionirala
2 3 bazilika vo periodot od IV do VI vek. vo duhovniot
kontekst na ovaa crkva e i zasvodenata grobnica {to
e otkriena isto~no od ovaa sakralna gradba.
na otkrieniot prostor od gradot, {to po obem ne e
nitu edna desetina, se najdeni nekolku skrieni
depoa na moneti, luksuzni predmeti kako i kompletni
garnituri od zanaet~iski alatki. vo najtemniot
istoriski period {to trael od VII do krajot na IX vek
me|u ruinite na gradot i okolu gradskite bedemi se
naselile mali grupi na `iteli ~ij na~in na `ivot
4 5 6 bil ruralen a nivnata materijalna kultura zna~ajno
9
zaostanuvala zad prethodnata-romejskata.
vo desettiot vek prostorot kraj anti~kata Bargala
i kozja~ka reka se formirala selska naselba so
ime kozjak {to postoela s$ do XIX vek. tuka bila
izgradena i malata crkva posvetena na sveti Georgi
~ii arhitektonski i umetni~ki vrednosti zazemaat
visoko mesto vo vizantiskata umetnost.

kiril trajkovski

lit.: i. venedikovь , Bargala, rP inam I. (n.s. Nº 1), sofiя , 1948., 82-98;

C.mango B. aleksova , Bargala: A Preliminary report, doP Nº 25,1971,
265-(277)-281; Z. Beldedovski , Bargala, vodi~, [tip 2005.
7 8 10

78 arheolo{ki lokaliteti 79
 mo rodvis nsko
Itet: s, ko~a vo sredinata na seloto, nare~eno “Crkvi{te”. toa e
orodvi
� lOkAl
Ij A : s . m
ednokorabna gradba so baptisterium na severnata strana
� lOkAc
kako i monumentalna podzemna zasvedena grobnica
so ranohristijanski insignii. okolu 855 godina, kraj
Bregalnica i vo morodvis se odviva politi~kata i
hristijanska misija na vizantiskiot erudit i filolog -
konstantin filozof (sv. kiril solunski), koj tokmu na
ovoj prostor go pi{uva slavjanskiot alfabet.

morodvis
vo vremeto na vladeeweto na bugarskiot knez Boris
mihail i na negoviot sin car simeon, vo vtorata
polovina na X vek, makedonija e prisoedineta kon
bugarskata dr`ava i toga{ zapo~nuva graditelskata
dejnost so podigawe na mnogu crkvi i manastiri.
2
edna od niv e otkriena nad ranohristijanskata crkva
vo morodvis, od ~ii temeli se zaklu~uva deka bila
krstoobrazna so kube. kon crkvata, od nejzinata ju`na
strana, vo podzemnata grobnica, najdeni se mo{ti na pet
svetiteli so ~udotvorna mo}. toa se najverojatno pette
ranohristijanski ma~enici od gradot tiberiopolis
(dene{na strumica). nivnite mo{ti se preneseni vo
morodvis da pravat ~uda, a hodo~asnicite da im se 1 3 4

poklonuvaat.
vo vremeto na imperatorot samuil (976 - 1014) i vasilij toj ima lozja i nepregledni obraboteni poliwa”, {to srbija. agonijata na gradot se otslikuva i vo otkrienite
II (976 - 1025), gradot se narekuval morobisdos odnosno vpro~em denes i mo`e da se vidi ili prepoznae na ruini. na mestoto od urnatata episkopska crkva, kon
morovisd. morovisd bil najzna~aen administrativen samoto mesto. krajot na XIII vek bila izgradena pomala i pomalku
morodvis e imeto na edno od najubavite sela vo isto~na
i politi~ki centar vo dene{na isto~na makedonija, otkrienite predmeti {to gi koristele `itelite na skapa crkva, so krstoobrazen plan i so kube.
makedonija. toa le`i vo podno`jeto na planinata
kako i sedi{ten na episkop. na lokalitetot Crkvi{te gradot vo sekojdnevieto, osobeno nakitot, se najdeni vtorata polovina na XIV vek morovisd go minuva vo
Pla~kovica, vrz koja se prelevaat pove}e od dvaesetina
e otkriena katedralnata crkva od XI vek, koja i vo nivnite grobovi. osven rimskite, vizantiskite, ramkite na kne`evstvoto na draga{ite, s$ do 1395 god.
nijansi na zelenata boja.
pretstavuva eden od najharmoni~nite arhitektonski “latinskite” i bugarskite moneti, vo morodvis se koga turcite osmanlii }e stanat negovi apsolutni
slu~ajno otkrienite predmeti i moneti od rimskiot
trikorabni hramovi na srednovizantiskiot period najdeni srebreni moneti od venecija, Genova i gospodari. kako lokalni feudalci i muslimani tie
carski period (I - IV v. po hrista) se od samoto selo, no i
vo makedonija. otkrieniot mermeren mobiliar i dubrovnik. se molele vo xamijata kaj “starata ~e{ma” vo toga{
od okolu nego. tie govorat za postoewe na mala naselba
za~uvanite fragmenti od fresko`ivopisot, ja najavuvaat vo 1198 god. vizantiskiot imperator aleksij III izdava nare~enoto selo morozda.
so urban i luksuzen na~in na `iveewe. harmonija
sve~enosta i zna~eweto na ovaa gradba koja so odredeni Privilegium na venecijanskiot du`d Enrico Dandolo, so
e imeto na grad~eto zapi{ano vo ranovizantiskite
remodelirawa opstojuva do krajot na XIII vek. vo koj trgovcite od venecija mo`at slobodno da trguvaat vo kiril trajkovski
dokumenti (V - VII v. n.e) koe se nao|alo vo ovoj del
sredinata na XII vek, velikiot arapski geograf, kartograf provincijata morovisd.
od makedonija i mnogu verojatno le`i zakopano pod
i botani~ar, Al Idrisi, go zapi{al gradot na kartite kako vo tekot na XIII vek ovoj del od makedonija kako i lit.: Й.ivanovь, sъverna makedoniя, episkopiitъ brъgalni{ka i velbu`dska,
dene{nite ku}i i dvorovi na seloto morodvis. sofiя 1906, 72-100; k. trajkovski, srednovekovniot grad morodvis vo
Murumizdus ili Formendos. istovremeno napi{al i gradot morovisd, preku vojni, sedum pati gi menuvale makedonija (trud Ы V musa kiev 1985) moskva 1987, 89-93; k. trajkovski, kultot
so sigurnost, vo V vek tuka postoela hristijanska
deka e: “mnoguquden i se nao|a na vrvot na eden rid. gospodarite od vizantija, latinite, Bugarija i na kraj na mo{tite vo Bregalni~kata dolina, Folia Archaeologica Balkanica, in Honorem
op{tina, a vernicite se sobirale vo hramot otkrien v.Bitrakova Grozdanova, skopje 2006, 439-445.

80 arheolo{ki lokaliteti 81
 e
ko kal
Itet:
vini~
� lOkAl
IjA: v
inica
� lO k A c
vini^ko kale
arheolo{kiot lokalitete vini~ko kale se nao|a
jugozapadno od gradot vinica na eden povisok rid
koj dominira nad celata okolina. lokalitetot e
evidentiran za prvpat vo 1953 godina. utvrduvaweto
(kastrumot) ima poligonalna forma od okolu 25000 m²,
so pravec na protegawe sever - jug utvrden so masivni
bedemi i poludefanzivni kuli.
Pri~inite za zapo~nuvawe na sistematski
arheolo{ki istra`uvawa se od porano pronajdenite
dve celi i pet fragmentirani terakotni ikoni
otkrieni vo 1977-ta i slednite nekolku godini. na
jugoisto~niot del od lokalitetot dosega se otkrieni
pove}e arhitektonski sodr`ini na prostor od okolu
5000 m² i toa: delovi od bedemot, dve kuli, plo{tad,
82
ulica, nekolku prostorii (magacini) so vkopani
pitosi, ~e{ma (piscina), prefurnium (ogni{te) za mala
bawa, trem, mala ednokorabna crkva i edna pogolema
crkva vo forma na vpi{an krst dosta ruinirana vo
koja i okolu koja se otkrieni nad stotina grobovi od
XI do XIII vek, kako i yidana grobnica zasvedena so
tuli, no probiena i ograbena mnogu odamna.
kontinuiranata naselenost na vini~ko kale
na ovoj stepen na istra`enost e slednata: docno
bronzeno vreme, `elezno vreme, klasi~en period
so importirana keramika od V i IV vek pred n. e.
i makedonsko - helenisti~ki period (III-II vek
pred n.e.). docnoanti~kiot i ranovizantiskiot
period mu davaat poseben beleg na ovoj lokalitet so
monumentalnite arhitektonski objekti i dvi`niot
arheolo{ki materijal. sredniot vek e konstatiran
so nekropola od XI - XII vek. utvrduvaweto (kastrumot)
ima dve grade`ni fazi, edna od krajot na IV i
po~etokot na V vek, a drugata od krajot na V odnosno VI
vek.
lokalitetot e isklu~itelno zna~aen so otkrivaweto
na depoto terakotni ikoni isfrleni kako klasi~en
{ut pred vlezot na isto~nata kula, pokonkretno zad
~e{mata i maliot trem vo 1985 godina. ova otkritie
otvori nova stranica za ranohristijanskata umetnost
vo makedonija i po{iroko.
1
arheolo{ki lokaliteti 83
 2 3

6 7 8

4 5

osnovnite karakteristiki na terakotnite ikoni
se: dimenzii 32 h 28 h 4 sm (kvadratni) i 32 h 20 h 4
(pravoagolni) izvedeni so pomo{ na kalap i visok
reqef. dosega se otkrieni okolu 20-tina sceni,
50-tina celi i 250-tina fragmenti, vo pove}e repliki.
ikonite se praveni vo rabotilnica vo sostav na
gradskiot kompleks koj se prostira i na sosednite
ridovi poto~no na zapad s$ do lokalitetot oreovo
vo selo leski. isto taka treba da se istakne deka
ikonite bile aplicirani na yidovi od sakralni
objekti (na nekoi od niv za~uvan e na pozadinata i
originalniot malter), grobnici, martirij i sli~no.
spored ikonografskata analiza ikonite gi
smestuvame vo : starozavetni sceni, ilustrirani
psalmi, hristolo{ki pretstavi i pretstavi na likovi
na hristijanski svetiteli kako i sceni od poznati
voeni sudiri.
so stilskite osobenosti, poto~no so visokiot
reqef se do`ivuva izvonrednata plasti~nost na
provinciskata umetnost i lokalen stilski izraz
formiran pod silno vlijanie na orientot. site ikoni
se pridru`eni so latinski tekstovi po rabovite na
istite, a tekstovite gi opi{uvaat scenite ili likot vo
koi se vgradeni koncizni teolo{ki poraki. op{tata
karakteristika na ovoj plan na vini~kite terakoti
e pobedata nad zloto i smrtta i triumfot nad site
neprijateli na verata.
seto gore ka`ano go potvrduva faktot deka rimskata
ikonografija i prisustvoto na latinski tekstovi
zboruva za dominantno vlijanie na rimskata crkva vo
bregalni~kata oblast za vreme na ranovizantiskiot
period.
Za komparacija samo }e gi nabroime terakotite od
Francija, po dolinata na loara, vo italija, kako
i poznatite terakotni ikoni od tunis smesteni
vo muzejot Bardo. vo poslednite dvaesettina
godini vini~kite terakotni ikoni bea izlo`eni
i privlekuvaa osobeno vnimanie vo svetskite
metropoli: vatikan, Zagreb, moskva, Qubqana,
ohrid, skopje, Belgrad, minhen, virzburg,
vajzenburg, Bregenc, linc, rim, var{ava, ankara,
lisabon, Pariz, sankt Petersburg, split, akvilea,
sofija, mastrih, sidnej, kambera, melburn itn.
Cone krstevski
lit.: elizabeta dimitrova, kerami~ki reljefi od vini~ko kale, \ur|a, skopje
1993; kosta Balabanov, terakotni ikoni vo makedonija, tabernakul, skopje
1995; Cone krstevski, makedonski hristijnski koreni, muzej na makedonija,
skopje 1998.

84 arheolo{ki lokaliteti 85
 : Grad ko
lItet el~evs
� llOOkkAAcIjA: s. Grad, d
� otkrieni mnogu kerami~ki sadovi so visoki umetni~ki
Grad
Grad e dene{noto ime na selskata naselba {to se nao|a
6 km jugoisto~no od administrativniot centar Pijanec
vo del~evo i nekolku kilometri od granicata so r.
Bugarija. samoto ime govori za postoeweto na gradska
naselba vo minatoto koja svoeto zna~ewe i prosperitet
go dostignala zaradi blizinata na civilizaciskata
komunikacija me|u rekite struma i vardar.
nad severoisto~nata strana na seloto se izdiga
visok karpest rid nare~en ,,Grado“ kraj ~ija severna
i isto~na strana te~e reki~kata Pijavica, a kraj
koja denes se nao|a del od etno-parkot so pove}e
arhitektonski objekti. ogromnata pe{tera vo koja ima
tragi od `ivotot na ~ovekot vo praistorijata e prirodno
izdlabena vo spilata {to se nao|a nasproti “Grado”.
86
okolu 3000-ta god. pred hrista na ridot se odvival
mirniot i idili~en `ivot od koj se za~uvani i
vrednosti. urban model i karakteristiki na Grad
naselbata dobiva kon krajot na anti~kiot period ili
vo periodot od IV do VI vek. toga{ ridot bil zagraden
so bedemi i kuli koi ja garantirale bezbednosta na
`itelite. ne taka oddale~en od anti~kiot pat gradot
imal kontrolna i strate{ka funkcija vo regionot sé do
krajot na VI vek koga `ivotot nadvor od nego zgasnuva
kako posledica na varvarskite pusto{ewa od sever i
epidemiite na ~uma.
Pove}e od 300 godini lokacijata “Grado” ne bila vo
sferata na interesot na lu|eto koi toga{ go minuvale
najtemniot del od istorijata na sredniot vek. toa
traelo s$ do edinaesettiot vek koga postepeno se
vozobnovuva citadelata i podgradieto od koi se
otkrieni samo segmenti. na najvisokiot del stoele
kuli koi ja garantirale sigurnosta, kako na dr`avnata
uprava, taka i na gra|anite. otkrienite metalni
predmeti me|u koi se najbrojni alatkite, oru`jeto
i monetite ja ispi{uvaat istoriskata slika na edno
vizantisko grat~e koe pulsiralo s$ do po~etokot na
XIV vek. vo XIII i XIV vek na ovie prostori dominiraat
venecijanskite trgovci ~ii srebreni moneti se
otkrieni vo zemjenite sloevi vo Grad. vo XIV vek
`upata nare~ena Pijanec najverojatno bila upravuvana
i koordinirana od ovde sé do zaginuvaweto na knezot
draga{ vo 1395 godina koga i formalno zapo~nalo
polovinamileniumskoto otomansko vladeewe
prosledeno so dekadencii niz koi gradskata naselba
vo s. Grad stanuva selo.
kiril trajkovski
Лит.: А. Керамидчиев, Град, Делчево, Археолошка карта на Р. Македонија, Т.
II., Скопје 1996, 125; Т. Нацев, Археолошки истражувања и конзерваторско –
реставраторски работи на археолошкиот локалитет Градиште с. Град – Делчево,
Зборник IX – X, Штип 2003, 31 – 46.
1
arheolo{ki lokaliteti 87
 te
Gradi{
Itet:
Golemo
h
� lOkAl
IjA: s
. kowu
� lO k A c
Golemo
Gradi[te
utvrdeniot grad na Golemo Gradi{te se nao|a na
okolu 40 km isto~no od skopje. nego go so~inuvaat
1) izdol`eno vozvi{uvawe koe se protega vo pravec
istok-zapad ili akropol, koj se izdignuva na okolu
440 m nadmorska viso~ina; 2) {iroka skalesta
terasa me|u severnoto podno`je na akropolot i
rekata kriva reka i 3) tesen prostor me|u ju`nata
strana na akropolot i dolniot masiv poznat kako
malo Gradi{te. vo 2005 god. zapo~naa sistematski
iskopuvawa na severnata terasa na lokalitetot kade
{to se veruva{e deka se nao|ala urbanata naselba.
Bea iskopani ~etiri sondi vo ramki na pravoagolnik
od 20 h 40 m. na centralniot del od terasata, blizu
podno`jeto na akropolot.
88
sondite otkrija kusi delovi od ulici, kanal i
yidovi koi pripa|ale na nekolku arhitektonski
objekti. Yidovit se izgradeni od kamewa i malter
od kal i namesta se za~uvani do visina od re~isi
2 m. Zabele`ani se dokazi od nekolku fazi na
gradba i rekonstrukcija, a otkrivaweto na vrvovi
od streli i |uliwa sugerira edna od pri~inite za
serijata na gradbi i nivnoto uni{tuvawe. ulicite
bile poplo~eni so ~akal i povr{ini so nabiena
zemja. so eden isklu~ok, tie prika`uvaat dosledna
orientacija severoistok - severozapad. Grn~arijata i
drugite naodi uka`uvaat na rezidencijalen kvart od
gradot.
ograni~enite iskopuvawa ne dozvolija donesuvawe
{iroki zaklu~oci, no se ~ini deka naselbata
na severnata terasa bila osnovana za vreme na V
vek, verojatno vo negovata vtorata polovina. taa
prodol`ila da postoi i vo VI vek. tvrdinata na
akropolot na Golemo Gradi{te, pak, bila osnovana za
vreme na vtorata ~etvrtina na VI vek i se ~ini deka
bila del od povtornoto utvrduvawe na imperijata
od strana na Justinijan. lokacijata na gradot vo
eden rudarski region, kako i negovata pozicija kako
edinstven grad na linijata na utvrduvawa koi go
za{tituvale rimskiot pat istok - zapad koj pominuval
niz dolinata na kriva reka, sugerira deka gradot
imal zna~ajna strate{ka funkcija vo ovoj region vo
docnata antika.
karolin snivli
lit.: radoj~i} s., 1952, Crkva u kowuhu, Zbornik radova vizantolo{kog instituta
1, 148-167, Beograd; mikul~i} i., anti~ki gradovi kod drenova i kowuha u
makedoniji, arheolo{ki pregled 15 (1973) 179-182, Beograd; Snively, C. 2002,
Golemo Gradište at Konjuh: Report on the Excavations in 2000, Dumbarton Oaks
Papers 56, 293-302, Washington DC.
1
arheolo{ki lokaliteti 89
 kokino zavrten kon isto~niot horizont. Gornata platforma
Itet: o
� lOkAl k umanov
Ij A : e zaramnet, vo karpa zase~en prostor, pokrien
� lOkAc
so relativno tenok humusen sloj, koj pri prvite
arheolo{ki iskopuvawa vo 2001 god. dade mnogu bogat
i raznoviden arheolo{ki materijal.
arheolo{kite iskopuvawa koi prodol`ija i vo
narednite godini, go atribuiraa lokalitetot vo t.n.
bronzenodopski period od razvojot na ~ovekovata

kokino
civilizacija (pribli`no celiot vtor milenium
p.n.e.), pri {to najbrojni se naodite od t.n. docno
bronzeno vreme (XIV do XI vek p.n.e.).
vo po{irokiot repertoar na formi na pronajdenite 2

kerami~ki sadovi dominiraat onie so t.n. utilitaren

karakter, t.e. sadovi vo koi se ~uvala i spremala
hrana.
ekskluziven naod e kalapot za liewe na bronzen
amulet, raritetna forma na bronzen visulec.
najranite naodi datiraat od periodot na ranoto
bronzeno vreme (XIX - XVII vek p.n.e.), a najdocnite od
t.n. razvieno `elezno vreme, okolu 7 vek p.n.e.
Pove}e topografski karakteristiki na lokalitetot
1 3
uka`uvaat na negovata upotreba kako sveta planina
na koja se izveduvani planinski obredi, vrzani
za veruvaweto na praistoriskite `iteli deka koja gi odvojuva dvete platformi bila izrabotena Gri`livo izrabotenite markeri za oblo`uvawe
karpestiot planinski vrv e mesto kade prisustvuvaat posebna tran{ea (zasek), koja go propu{tala zrakot na mestata na izgrevawe na polnata mese~ina na
na okolu 35 km severoisto~no od kumanovo, na
bogovite i kade e mo`no da se komunicira so niv. vo toj pravec. na onoj koj sedel na taka osvetleniot horizontot vo za nea karakteristi~ni pozicii,
levata strana od asfaltniot pat koj vodi od seloto
eden od planinskite obredi za koj se utvrdeni prestol, bo`estvenoto sonce mu go prenesuvalo svojot doka`uvaat deka tuka se vr{eni sekojdnevni
dragomance kon seloto arbana{ko, se izdiga
arheolo{ki tragi na najvisokiot del na lokalitetot legitimitet i ovlastuvawa vo ovoj obred. astronomski nabquduvawa vo tekot na pove}e
impozanten neovulkanski rid koj so svojata viso~ina
bil, verojatno, vrzan za kultot na plodnosta. vtoriot vo tekot na astronomskite istra`uvawa otkrieni decenii. vrz osnova na ovie nabquduvawa bil
od 1013 m dominira nad svojata okolina i nad seloto
obred se izveduval vo sredinata na letoto (denes se kameni markeri ise~eni vo karpite koi ja izraboten lunaren kalendar so ciklus od 19 godini,
kokino vo negovoto podno`je.
posledniot den od mesecot juli), koga sonceto potvrduvaat upotrebata na lokalitetot kako so preciznost koja za~uduva i denes.
na samiot vrv na ridot, poznat kaj okolnoto
izgreva na specijalno izraboten marker koj se nao|a megalitska opservatorija vo tekot na re~isi celiot
naselenie kako “tati}ev kamen“, na prostor Jovica stankovski
vedna{ pod najvisokata kota na lokalitetot. Bidej} vtor milenium p.n.e. najso~uvan son~ev marker
so dol`ina od okolu 90 m i {irina okolu 50 m
i markerot vo minatoto bil verojatno pokrien, se e markerot na koj sonceto se pojavuva vo denot
izraboteni se, vo andenzitnite karpi, dve platformi
javuval efekt na silen son~ev zrak koj minuval na letnata dolgodnevica (21 juni). markerite za
vo pravec zapad - istok i visinska razlika od okolu
nad gornata, isto~na platforma na lokalitetot. proletnata i esenskata ramnodnevica (21 mart i 23 lit.: J. stankovski, tri megalitni spomenici vo kumanovskiot region, Zbornik
20 m. na poniskata, zapadna platforma, dominira
son~eviot zrak osvetluval samo eden od prestolite septemvri) i markerot za zimskata kratkodnevica (22 “Pirajhme“, kumanovo, 2003; J. stankovski, tati}ev kamen - megalitska
blok od nekolku kameni sedi{ta, isklesani vo opservatorija i svetili{te, muzejski glasnik 7 - 9, kumanovo, 2003; J.
na dolnata platforma bidej}i, vo vertikalnata karpa dekemvri) se delumno za~uvani. Stankovski, The peak sanctuary “Taticev Kamen“ at the village of Kokino and two of
karpa, postaveni taka da ~ovekot koj sedi na niv e its cults, Studia in honorew Kiril Jordanov, Tracia 17, Soia, 2007.

90 arheolo{ki lokaliteti 91
 arpa
erska k
kostop no na zapadnata padina od karpata se pogrebuvalo
Itet: gori~i
� lOkAl
jA: ml
ado na
I naselenieto vo rimskata epoha odnosno vo III - IV v.
� lO k A c
n.e. vo ~ii grobovi se najdeni li~ni predmeti na
pokojnicite {to gi koristele vo sekojdnevniot `ivot.
najvisokata izohipsa na karpata bila okru`ena

kostoPerska
so odbranben yid {to vo celina potsetuva na mal
akropolis. vo negovata vnatra{nost arheolozite
otkrile ranohristijanska crkva od VI vek okolu koja

karPa
lokalitetot se nadviva nad dene{noto selo mlado
nagori~ino na 10 km severoisto~no od kumanovo i nad
me|unarodniot pat {to odi na istok kon kjustendil.
istovremeno, arheolo{kite ostatoci se i na anti~kata
magistrala Scupi (skopje) - Serdica (sofija).
Prirodniot vulkanski fenomen nare~en @egligovski
kamen e krucijalnata to~ka na poznatata vo istorijata
@egligovska oblast. toj pretstavuva bazaltna kupa vrz
koja, kako vo minatoto taka i denes, se miele koski
{to gi inspiriralo lu|eto vo minatoto da ja nare~at
“kostoperska karpa”. okolu karpata vo zamislen krug
od okolu 500 m se otkrieni ostatoci na naselba od
bronzenoto vreme koja denes e delumno uni{tena od
sovremeniot pat.
vo sredniot vek naselenieto pogrebuvalo odredena
kategorija na li~nosti.
najneobi~nite i zasega nepoznati na Balkanskiot
Poluostrov se podzemnite objekti otkrieni na
ju`nata strana na karpata koi celosno se izvedeni
vo utrobata na ridot ~ija geolo{ka struktura e
tufot. objektite se so ni{i i klupi za sedewe ili
spiewe, a niz skali se vleguvalo podlaboko vo
poniskite prostorii. Preku vertikalni kanali
cirkuliral vozduhot, a preku niv istovremeno se
sobirala do`dovnicata vo samata vnatre{nost na ovoj
neobi~en grade`en i funkcionalen sistem. maliot
vlez vodel do vnatre{nosta na prostoriite i bil
zatvoran so masivna kamena plo~a {to nalikuvala
na vodeni~arski kamen. vo delumno otkrieniot
prostor arheolozite otkrile fragmenti od grn~arija
i staklo kako i `ivotinski koski od hranata {to
toga{nite `iteli ja podgotvuvale. vakov reduciran
ili hermeti~ki model na egzistirawe e rezultat
na nemirnite vremiwa vo vizantiskata imperija
koja bila izlo`ena na varvarskite napadi od koi
naselenieto se zasolnuvalo vo takanare~enite “mrtvi
gradovi”. istovremeni i skoro identi~ni gradbi
na ovie se otkrieni vo maloaziskite provincii vo
kapadokija vo sirija kako i na poluostrovot krim.
ovie gradbi pod @egligovskiot kamen zasega se
edinstveni na Balkanot.
kiril trajkovski
lit.: B. Geor|ievski, Podzemniot objekt kaj kumanovo, lihnid 7, ohrid 1989, 95-100.
1

92 arheolo{ki lokaliteti 93
 tepe
e - Bal
ko kal
Itet:
tetovs spomenatite gradbi bile gradeni pove}e od 20-tina
� lOkAc
lOkAl
Ij A : t etovo godini. rasposlani se na prostor od 20-tina hektari
� vrz plato koe se izdiga nad gradot tetovo. od ovaa
pozicija se dolovuva preglednost i prekrasen pogled
kon Polog, gradot tetovo i [ar Planina.

tetovsko
re~isi site objekti se gradeni so zelen travertin, so
dobro poznavawe od strana na graditelite vo delot
na sfernoto zasveduvawe koe e primeneto vo vleznite

kale
partii na glavnite porti, kako i kaj golemata
sve~ena trpezarija koja e so nad 8 metri viso~ina
vo centralniot del i otvori so kru`na forma za
2
ventilirawe na prostorot. objektite se dolgi i do
20-tina metri, so solidni debeli yidovi, nekoga{ vo
{iro~ina i do tri metri. nekoi od niv bile dvokatno
re{eni, a pove}eto vo vnatre{nosta na prostoriite
bile dekorirani so ednostavni geometriski
pravoagolni {ari naslikani na bela podloga so
crveni i crni potezi.
najmarkantniot objekt e Golemiot saraj, na isto~nata
strana od platoto, a ne pomalku grandiozen e maliot
saraj ili leten saraj, koj se karakterizira so
bogato profilirana kamena plastika, osobeno vo
vleznite partii. na ju`nata strana od platoto na malo
vozvi{uvawe postaveni se 2 objekti so odbranbeni 1 3

funkcii.
vo neposredna blizina do tetovo, na samo 2 km
Celoto plato na tetovsko kale e zaobikoleno so iskopuvawe na ovoj lokalitet i se osoznaa site ovie dotolku pove}e {to e postaven na odmerena
od centarot na gradot se izdiga rid so zaramneto
kameni bedemi koi gi opkru`uvaat objektite, so cel osobenosti za navedenite objekti. nadmorska viso~ina od 1000 m. se stasuva so
plato podvoeno od padinite na [ar Planina so
da se obezbedi bezbednosno `iveewe na ovoj prostor niz golemata arheolo{ka akcija sprovedena na avtomobil po asfalten pat ili pak po strmno
`ivopisnoto te~enie na rekata Pena. ova plato
{titej}i go blagodetniot spokoj na pa{ata i negovata celiot lokalitet, pokraj nedvi`nite otkrieni pe{a~ko - planinarsko pat~e. Prostorot obiluva
e poznato pod imeto tetovsko kale ili Bal tepe.
pridru`ba. Pobuduvaat osoben interes tunelite objekti se otkri i dvi`en arheolo{ki materijal: so bogata flora i fauna, a sekako najvpe~atlivi se
izgradeno e od abdurahman pa{a vo periodot od
osmisleni za brza i sigurna evakuacija od pove}e kerami~ki fragmenti od sadovi, karakteristi~ni samorodnite drvja od kosteni i leski.
1822 do 1842 god. inaku toj bil sin na pro~ueniot
strani na sarajot i drugite objekti, konektirani vo za ovoj period, pove}eto glazurirani so sjaen zelen
rexep pa{a koj bil nazna~en kako nadle`en za ovoj
bedemite i pod niv, kako i zandanata koja e skriena premaz; metalni fragmenti od dr`a~i na porti, irena koli{trkoska nasteva
pa{alak od strana na turskata imperija. Za~uvani
pod nivoto na aktuelnite objekti. raznovidni {ajki. od pribor za pu{ewe pronajdeni
se i vidlivi pove}e grandiozni objekti, kako: Golem
site gorespomenati objekti se dostapni za {irokata se kerami~ni luliwa, kako i srebrena tabakera za
saraj, mal saraj, trpezarija, odbranbeni objekti,
publika, posetiteli, namerni i slu~ajni minuva~i, tutun.
bedemi, tuneli, zandana (zatvor) i crkva posvetena na
blagodarenie na toa {to ovaa godina 2008-ta vo dene{ni dni ovoj prostor e poznat kako
sv. Bogorodica, grade`no vozobnovena vo XX vek vrz
se izvr{i golemo arheolo{ko istra`uvawe i rekreativen centar za site qubiteli na prirodata,
postari srednovekovni temeli.

94 arheolo{ki lokaliteti 95
 terminolo[ki Akropol (gr~.: άκρόπολις)
najdominanten del od tvrdina-utvrden
re^nik
grad, gorni grad, za{titen prostor so
bedemski yidovi.
Ambra (ar.: anbar)
ambra ili kilibar e mirisna smola koja
se dobivala od `lezdite na eden vid
na kit, so koja vo orientalnite zemji se
zamirisuvale odaite, prijaten miris koj se
staval i vo prostoriite od rimskite termi.
Amulet (lat.: amuletum)
visulec, amajlija, predmet od razli~en
material (kamen, e za{titen koska i dr.)
so natprirodna sila; onoj {to go nosi od
sekoe zlo.
Andezit (Andezitni karpi)
Geolo{ki: vid na vulkanski kamen.
Aneks (lat.: annexus)
dodatok, pomo{na prostorija, bo~na.
Apoditerium (lat.: apoditerium)
soblekuvalna vo rimskite termi (kupatila).
Arka (lat.: arca=kov~eg)
arhitekt.: polukru`en arhitektonski
element, forma, koj (a) povrzuva dva stolba.
Askos (gr~.: άοκός)
asimetri~en kerami~en sad so edna
dr`alka, iskosen vrat i neobi~na forma,
nalik na barska ptica.
Atrium (lat.: atrium)
Predvorje, preden del od hram ili crkva,
dvorana za posetiteli.
Bazilika (gr~.: βασικἡ); lat.: basilica).
vo gr~kata arhitektura dvorana vo koja
arhontot dr`el slu`ba; vo rimskata
96
civilna arhitektura golema dvorana
so izrazena nadol`na oska, naj~esto
podelena na tri ili pet brodovi
(navis) od koi sredniot e naj{irok i
najvisok; vo sakralnata arhitektura
naj~est arhitektonski oblik vo ranoto
hristijanstvo (V-VI vek).
Baptisterium (gr~.: βαπτιστἡριΌν)
krstilnica, del od ranohristijanska
bazilika ili crkva vo kogo se vr{i
kr{tevawe.
Barbotin
tehnika na ukrasuvawe na povr{inata od
kerami~kite sadovi vo praistoriskite
periodi (neolit). Zamatena glina se
nafrluva na povr{inata od sadot i se
sozdava gruba ornamentika.
Bedem
[irok odbranben yid so kuli.
Bukranion (gr~.: βουκράνιον)
Glava od doma{no `ivotno (vol) izrabotena
vo reqef, religiozen simbol povrzan so
kultot na plodnosta; vo gr~kata i rimskata
arhitektura ukras na arhitekturata, na
sarkofazite i na nadgrobnite spomenici.
gimnazion (gr~.: γυμνάσιον)
objekt - prostor za ve`bawe na atletite,
podocna i efebite, glavno nadvor od
gradskite yidini. ovie objekti imale
posebni dvorani za razni vidovi
sportski disciplini, dvori{ta, palestri,
biblioteki i dr.
gle|osuvawe
tehnika na ukrasuvawe na keramika
vo rimsko vreme (orientalno poteklo),
srednovekoven period: vizantiska i
turska keramika. sadovite se prema~kani
so olovna, kvarcna ili alkalna gle| vo
izvedba na raznobojna ornamentika.
Dromos (gr~.: δρόμος)
staza za fiskulturni natprevari; hodnik
(koridor) do grobnata arhitektura.
Dipilon (gr~.: ∆ίπυλον)
dvojna porta. vo atina se sostoi od edna
nadvore{na i edna vnatre{na, me|u niv
imalo dvori{te so grobovi strani~no i
pompeon-zgrada za formirawe na sve~eni
povorki.
Dipterium (lat.: dipterium)
Prostorija za ma~kawe so masla na bolnite
i na u`ivatelite vo rimskite termi,
le~ili{ta.
Du`d (ital.: doge; lat.: dux)
voda~, vojvoda; titula na poglavarite na
venecijanskata i Genovskata republika.
eksedra (lat.: exedra)
Polukru`en (apsidalen) oblik vo sostav na
pogolema arhitektonska gradba.
eneolit (lat.: aeneus=bakar; gr~.:
λίθος=kamen) ili halkolit
Bakarno vreme, premin od neolitot
(mladoto kameni vreme) vo metalnite
vremiwa od praistoriskiot period,
odnosno vremeto me|u finalniot neolit i
ranoto bronzeno doba.
efeb (gr~.: έφέβ)
mom~e (mladi~) od 16 - 18 godini, urnek za
telesna ubavina i skladnost.
ekstramuros (lat.: extra muros)
nadvor od yidinite.
@rtvenik
mesto na koe se prinesuva `rtva; predmet,
kerami~ki sad so poseben oblik izraboten
za obavuvawe na ritualot prinesuvawe na
`rtva.
Impost (lat.imponere=da se nametne, da
udri)
Grade`.: del me|u svod i stolb, kamena
plastika; mo`e da bide i dekorativen,
kapitel vo oblik na prese~ena piramida.
Imbreks (lat.: imbrex)
]eramida pokrivna, polukru`en presek,
pokriva dvosliven pokriv.
Insignii (lat.: insignia)
osobeni znaci na nekoe dostoinstvo,
po~esni znaci, odli~ija.
Isar (tur.)
rid, utvrden rid.
kaldarium (lat.: caldarium)
Prostorija so topla voda vo rimskite
termi.
kantaros (gr~.: κάνθαρος)
sad (keramika, metal) na visoka noga, so
dve dr`alki vertikalno postaveni edna
nasproti druga; slu`el za piewe vino;
atribut na bogot dionis.
kardo Maksimus (lat.: Cardo Maximus)
Glavna ulica koja sozdava krstosnica so
kardo dekumanis (lat.: cardo decumanos)
- popre~na ulica vo gradovite vonite
kastrumi vo anti~kiot rimski period.
kastel
utvrden zamok.
kastrofilaks
voen upravitel na tvrdina vo vizantiskiot
period.
kastrum (lat.: castrum)
rimski vojni logor za{titen so iskopan
rov okolu nego; podocna utvrden so
bedemski yidovi.
kefalija
Civilen upravitel na tvrdina.
komora (gr~.: καμάρα; lat.: camera)
svodna prostorija, grobna prostorija vo
semejnite grobnici.
koncil (lat.: concilium)
sobranie na crkovni velikodostojnici
zaradi re{avawe na aktuelni crkovni
pra{awa, crkoven sobor.
kvadriburg (lat.: quadriburgium)
utvrden voen logor so ~etvrtesta forma vo
rimskiot period.
kolonadi (fr.: colonnade)
red od stolbovi, dvorana so stolbovi.
ksenodoheion
motel, an, kr~ma.
kube (kupola)
Polusferi~en konstruktiven element
vo sakralnata arhitektura; naj~esto se
izdignuva nad pokrivnata konstrukcija vo
centralniot del od crkvite.
libacija (lat.: libatio)
kulten ritual na prinesuvawe te~nost kako
dar za bogovite.
arheolo{ki lokaliteti 97
 lagum (lat.: lagum)
svodna nadzemna ili podzemna
konstrukcija.
lepe`
smesa od kal so primesi na slama (pleva)
za oblepuvawe (malterisuvawe) na ku}ite
od praistoriskite periodi.
Makedonijarh(ont)
^in (funkcija) na makedonec vo
op{testvena zaednica od rimski period.
Manuskript (lat.: manu scriptum)
rakopis, rakopisen tekst.
Martirij (lat.: marturium)
Crkva, del od crkva ili druga gradba
vo koja se nao|a grobot na hristijnaski
ma~enik.
Mobilijar (nl.: mobiliare)
Podvi`en imot, name{taj; crkoven
name{taj vo oltarniot prostor od crkvata,
ikonostas i dr.
Nekropola (gr~.: νεκρός, πὸλις=grad)
Grad na mrtvite, pove}e grobovi, grobi{ta.
Neolit (gr~.:νέος=nov; λίθος=kamen, novo
kameno vreme)
termin za mladoto kameno vreme koj e
voveden od X. labok (J.Lubbock) vo 1865
god. i koj ja ozna~uva epohata na prvite
praistoriski zaednici koi proizveduvale
hrana, koi imale stacionirani naselbi i
vo koja se pojavuva kerami~kata industrija
i industrijata na obraboten (maznet,
gla~an) kamen.
Opus sektile (lat.: opus=tehnika na
yidawe i ukrasuvawe; sectile=tehnika na
postavuvawe na mozai~ni kam~iwa)
98
tehnika na ukrasuvawe (poplo~uvawe) na
podni i yidni povr{ini so malku pokrupni
raznobojni mozai~ni kam~iwa.
palisadi
odbranben sistem od zemja i drvo.
paraklis
Pomo{na prostorija vo oltarniot del
na crkvite koja se nao|a do apsidalniot
prostor.
palafiti (ital.: palaitta=kolci, trupci)
soenici, ku}i na drveni kolci i drveni
platformi.
peristil (gr~.: περίστυλον; lat.:
peristylum, peristylium)
trem so stolbovi koj zagraduva dvori{te od
site ~etiri strani
vo makedonsko-helenisti~kite i rimskite
palati, vili i ku}i. ovoj arhitektonski
stil najprvin se praktikuval vo ramkite na
javnite zgradi, a podocna i vo privatniot
sektor.
piksida (gr~.: πυξίς)
Pomala kutija (kru`na) od pe~ena zemja,
metal, {im{irovo drvo ili slonova koska
koja slu`ela za ~uvawe nakit, za~in ili
mirisi vo anti~kiot period.
pilaster (ital.: pilaster)
^etvrtest stolb vmetnat vo predniot tel na
yid, ispust.
pintadera ({p.: pintadera)
Pomali predmeti od pe~ena zemja, poretko
od kamen, sli~ni na alatki (pe~ati)
za ukrasuvawe na leb, so ednostavni
geometriski vre`i (kaneluri) na dolnata
bazna strana, naj~esto elipsovidna;
kerami~kite pe~ati se poznati vo
neolitskite kulturi od jugoisto~na i
centralna evropa i Bliskiot istok; se
pretpostavuva deka ovie alatki slu`ele
za nanesuvawe na boi na telo ili na
tkanina.
piscina (lat.: piscina)
Bazen za voda vo rimskite termi,
krstilnica (bazen za voda vo krstilnicite-
baptisteriumi) vo ranohristijanskite
baziliki.
pitos (gr~.: πίθος)
Golem kerami~ki sad koj slu`el za
~uvawe na `ito i drugi namirnici
vo anti~kiot period. naj~esto imaat
za{ileno dno. Ponekoga{ vo ovie sadovi
se pogrebuvale pokojnici. se pojavuvaat vo
vremeto na kritskata i mikenskata kultura,
arhajskiot period, a gi ima i vo sredniot
vek.
polihromen (gr~.: πολύ, χρῶμα=boja)
Pove}eboen, ima pove}e boi.
porta prinkipalis (lat.: Porta Principalis)
Glavna porta koja vodi vo centarot na
rimskiot grad.
portik (lat.: porticus)
Pokrien trem so stolbovi vo rimskata
arhitektura.
pretkomora
Prostorija vo monumentalnite yidani
grobnici koja se nao|a pred vlezot
vo glavnata grobna prostorija (vo
staromakedonskiot i vo rimskiot tip
na grobnici).
prefurnium (lat.: praefurnium)
ogni{te za pomala bawa.
prinkipija (lat.: principia)
[tabska zgrada, zgrada za komandniot
kadar na vojskata vo rimskiot period.
psalm (gr~.: ψαλμός)
udirawe po `ici; pobo`na pesna vo slava
na Gospod; vo stariot zavet ima 150 pofalni
pesni, a se pripi{uvaat na carot david.
Recipient (lat.: recipiens)
Primatel, onoj koj prima sodr`ina:
stomak od kerami~ki sad vo kogo se naleva
sodr`inata-te~nost.
Spatula (lat.: spatula)
koskeni predmeti vo vid na plitki la`ici
so podolgi dr`alki. se pojavuvaat u{te vo
mladiot paleolit (staroto kameno vreme),
pa vo neolitot (mladoto kameno vreme) i vo
anti~kiot period. se smeta deka slu`ele
za maznewe na ko`a, a i za me{awe na
hrana i kozmeti~ki i medicinski raboti.
Skena
vo anti~kite teatri pomo{na teatarska
zgrada koja bila povrzana so platformata
kade se odr`uvala pretstavata i vo koja se
~uvale tetatarskite kostimi.
Stoa
Posebna gradba na pokrien trem so
stolbovi vo anti~kiot period.
Sigilum (lat.: sigillum)
Pe~at.
Suburbium (lat.: suburbium)
Podgradie.
tegula (lat.: tegula)
Potenka kvadratna tula so pogolemi
dimenzii.
temenos (gr~.: τέμενος)
obele`en prostor koj bil vo sopstvenost
na kralot ili pak bil posveten na nekoj bog
ili bo`estvo.
tepidarium (lat.: tepidarium)
Prostorija za mlaka voda vo rimskite
termi (kupatila).
tera sigilata (lat.: terra sigillata)
luksuzna trpezna rimska keramika so fina
faktura i svetol crven premaz, po poteklo
od isto~nite zemji.
termi (lat.: thermae)
Javni, poretko i privatni kupatila vo
koi prostoriite i vodata se zagrevale so
specijalno izgradeni-podgotveni prostori-
hipokausti (anti~ki rimski period).
totem (ind.: doodem)
idol, plemenski znak na starite
severnoamerikanski plemiwa; predmet,
`ivotno ili rastenie preku koi se
po~ituvale pretcite i duhovite.
tribelon
Porta so tri vleza, trivlezna vrata.
tran{irawe (fr.: trancher)
se~ewe, rase~uvawe (tran{ea=zasek).
tuf (geol.)
vid na vulkanski kamen.
Faza Anzabegovo-vr{nik II-IV
stratigrafska faza na `iveewe vo
neolitskiot period vo naukata zacrtana
spored karakteristikite na kulturen sloj
na lokalitetite anzabegovo i vr{nik
kaj gradot sveti nikole vo isto~na
makedonija.
Fibula (lat.: ibula)
del od nakit - predmet koj slu`el za
pricvrstuvawe-zakop~uvawe na oblekata, a
se upotrebuva od praistoriskoto bronzeno
vreme do sredniot vek. Gi ima vo razni
vidovi i oblici. sekoja fibula ima glava,
lak, noga i igla. se izrabotuvale od bronza,
srebro i zlato.
Folis (lat.: follis)
Bronzeni moneti vovedeni vo vremeto
na carot dioklecijan (284-305). naj~esto
ovie pari se narekuvaat numusi. vo
ranovizantiskiot period pretstavuva
bakarna moneta so vrednost od 40 numii.
Frigidarium (lat.: frigidarium)
Prostorija za studena voda vo rimskite
termi (kupatila).
Frutarium (lat.: frutarium)
Po{irok kerami~ki sad za ~uvawe na
ovo{je.
Heroon (gr~.: ἡρῷον)
hram posveten na anti~ki heroj koj bil
upotrebuvan za komemoracija i po~ituvawe
na herojot. naj~esto bil podignuvan vrz
pretpostaveniot grob ili pak vrz kenotafot
na slavenata li~nost.
Horeum (lat.: horeum)
Javen objekt, magacin.
citadela (ital.: cittadella)
Pomala tvrdina koja se nao|a na
dominantno mesto vo pogolema tvrdina
(akropol).
arheolo{ki lokaliteti 99
 ANtI^kA NASelBA tAUReSIUM MARkOvI kUlI 7. dedal, bronza, III-II vek pred hr. 4. Bronzena figurina na artemida, gradba-javen objekt
8. Zlatni obetki so negroidni glavi, II vek pred hr. 9. termata vo Bargala
1. monogramot na Justinijan I 1. Pogled kon markovi kuli od jugoistok Gorna Porta-ohrid, III-II vek pred hr. 5. reljefna ~a{a so pretstava na 10. kamena dekorativna plastika
vrz venec na pitos, VI vek 2. kula, vlezna partija 9. herakle, bronza, samuilova tvrdina, makedonski {tit, III-II vek pred hr.
2. arhitektonski ostatoci I vek pred hr.
od javna gradba i ku}i za `iveewe MORODvIS
HeRAkleA lINkeStIS 10. izida, mermer, karabegomala-ohrid, gRADOt NA ISAR
3 Prostorija 2 od javnata gradba II vek pred hr. 1. ostatoci od crkovniot i episkopskiot
4 Za~uvan stolb od bifora 1. teatarska tragi~na maska so pretstava 11. mozai~na pretstava na rajskata reka 1. arhitravna greda so natpis od hram kompleks
graden od tuli na herakle, mermer, II vek Geon, krstilnica od polikonhalna na eden makedonijarh, po~etok na IV vek 2. oltarniot prostor na crkvata od XIII vek
5. Bronzeni moneti od V i VI vek 2. rimski teatar, II-III vek 2. makedonski vojnik, II vek pred hr.
leGendi 6. nakit i krstovi, V-VI vek 3. delovi od termata, po~etok na IV vek
crkva, Plao{nik, V-VI vek 3. staklena belegzija, XII-XIII vek
12. mozai~en pod vo bawa, Plao{nik, 4. srebren prsten, XIV-XV vek
na FotoGraFii 4. Golemata i malata bazilika, I vek pred hr. SvetIte petNAeSet
V-VI vek 13. mozai~na pretstava na rajskata reka tIveRIOpOlSkI MA^eNIcI
kAStelOtO NAD p^IWA 5. hipokaust - lo`ilnica od termata vINI^kO kAle
eufrat, krstilnica od polikonhalna
6. mermerna dekorativna plastika, crkva, V-VI vek 1. ostatoci od srednovekovniot crkoven 1. terakotna ikona so pretstava na bik,
1. kastelot, snimeno od vozduh aplicirani reljefni plo~i kompleks, V-XIV vek
2. Bedemskite yidovi na yitadelata 14. mozai~na pretstava na lav i zmii, V-VI vek
7. mermerna dekorativna plastika, krstilnica od trobrodna bazilika, 2. Podzemna zasvedena grobnica 2. Gradba vo jugozapadniot del
3. Prostorija vo akropolot pravoagolna reljefna plo~a vo sredi{teto na crkvite `ivopisana
4. Glavnata porta Plao{nik, V-VI vek od lokalitetot
NeOlItSkA NASelBA tUMBA MAXARI 8. statua na tit Flavij orest, II vek 15. mozai~na pretstava na elen, prostorija so pretstava na svetite petnaeset 3. ostatoci od zapadniot bedem
5. ostatoci od kula tiveriopolski ma~enici, IX vek
6. izgled na bedemski yid do polikonhalnata crkva, so polukru`na kula
1. terakotna pretstava na Golemata majka 3. Pretstava (`ivopis) na dvajca
7. Bedemski yid, opus na yidawe gOleM gRAD Plao{nik, V-VI vek 4. Pitos za ~uvawe na hrana
2. askos, keramika od svetite petnaeset tiveriopolski
8. Crepna, keramika 5. Javni objekti vo jugoisto~niot del
3. sad ukrasen so Y kaneluri, keramika 1. Panorama na ostrovot Golem Grad ma~enici vo zasvedenata grobnica, IX vek
9. Belegzija so zmiski glavi od lokalitetot
4. @enska figurina od maznet kamen 2. Crkvata sv. Petar, XIV vek ZAlIv NAZ kOSkIte
6. terakotna ikona so pretstava
5. antropomorfen cilinder na ku}a, 3. @ivopis od crkvata sv. Petar, 1. idejna pretstava na rekonstrukcijata ANtI^kI BAWI na arhangel mihail, V-VI vek
keramika StOBI XIV vek na praistoriskata nakolna naselba 7. kerami~ki fragment so solarna
6. Glava na idol, terakota 4. arhitektonski ostatoci od crkvata 1. vnatre{nost na bawite so bazen
1. stobi, snimeno od vozduh 2. Pogled vrz rekonstruiranata nakolna pretstava
7. Glava na idol, terakota sv. dimitrij, XIV vek
2. sinagoga bazilika, naselba od severoistok 8. Fragment od terakotna ikona
5. arhitektonski ostatoci 3. drveni kolci od naselbata na dnoto cARevI kUlI so pretstava na kowanik
pogled od severozapad od ranohristijanska crkva
SkOpSkA tvRDINA - kAle od ezeroto
3. satir na postoqe, bronza, II-I vek so pridru`ni prostorii 1. del od vlezot vo tvrdinata
pred hr. (naroden muzej-Belgrad) 4. sonda na dnoto od ezeroto so ostatoci
1. nadvore{en bedem, jugozapaden del 6. arhitektonski ostatoci od naosot 2. izgled na yidovite do cisternata gRAD
4. satir, bronza, II-I vek pred hr. od drveni kolci
2. skopskata tvrdina-kale od jugozapad i oltarot na ranohristijanska crkva 3. ostatoci od kula
(naroden muzej-Belgrad) 5. nurka~ so arheolo{ki eksponat 1. Panorama na tvrdinata kaj s. Grad
3. arhitektonski ostatoci od 7. docnorimska cisterna, podocna
5. episkopskata (Filipova) bazilika od lokalitetot pod voda
zanaet~iski rabotilnici transformirana vo crkva, XIV vek
6. krstilnicata so piscina 6. insert od sonda so arheolo{ki ISAROt
vo jugozapadniot del od tvrdinata 8. obetki od zlato i srebro i bronzena kOkINO
na episkopskata bazilika predmeti na dnoto od ezeroto
4. Pretstava na vladetel, XII vek, koska toka za kai{, IV-VI vek 1. Glavnata kula na tvrdinata
7. teatarot vo stobi 7. Fragmenti-dr`alki od kerami~ki 1. drevna astronomska opservatorija -
9. srebreni fibuli „maloaziski tip”, sadovi izvadeni od dnoto na ezeroto 2. del od bedemot na tvrdinata sedi{ta isklesani vo karpa
8. statua na car hadrijan, mermer, III vek pred hr. od jugoistok
SkUpI (SCUPI) COLONIA FLAVIA SCUPINORUM 2. Bronzen visulec, eneolitski period
po~etok na II vek 10. Zlatna obetka, predna i zadna strana, 3. vnatre{en izgled na bedemot
9. statua na herkulanka, mermer, 3. kerami~ki sad, VII vek pred hr.
1. ostatoci od anti~kiot teatar so pretstavi na lav, rozeti i sonce eNgelANA od citadelata
vo skupi snimeno od vozduh po~etok na II vek
1. ostatoci od zapadniot „kiklopski”
2. ulicata Cardo Maximus kOStOpeRSkA kARpA
lIHNIDOS bedem na tvrdinata BARgAlA
gradskata bawa-severen del vRBjANSkA ^UkA 2. ostatoci od zapadniot „kiklopski” 1 kostoperska karpa, panorama
3. severozapadnata nekropola 1. Zlatnata ritualna maska i raka 1. del od gradot Bargala
1. @rtvenik so kulten karakter od pet bedem na tvrdinata
od rimski period od Gorna Porta-ohrid, V vek pred hr. so episkopskiot kompleks
~etiriagolni objekti, pe~ena zemja 3. ostatoci od nadvore{na kula
4. statueta na golo mom~e (apolon?), 2. anti~ki teatar, II vek pred n.e. – IV 2. ranohristijanska crkva (kapela) gOleMO gRADI[te
na zapadniot bedem
II vek n.e. vek po n.e. do ju`nata strana na episkopskata 1. Golemo gradi{t, panorama,
5. ulicata Cardo Maximus StIBeRA 3. vozobnovenata crkva sveti Pantelejmon bazilika od severozapad
i gradskata bawa na Plao{nik (2000-2002) vARDARSkI RID 3. del od javnite gradbi
6. Gradskata bawa - severen del 1. statua na car, mermer, II vek 4. Crkva sv. Pantelejmon (obnova 2002) 4. vlez-skalozmi do javnite objekti
2. ostatoci na arhitektonski objekt 1. terakotni figurini na boginki,
7. Gradskata bawa - lo`ilnica 5. Zlaten visulec-labris , Gorna Porta- 5. Piscina od krstilnicata tetOvSkO kAle – BAltepe
3. tit Flavij orest, bista, II vek III-II vek pred hr.
i kaldarium ohrid, V vek pred hr. vo episkopskata bazilika
4. tit Flavij Filoksen, bista, II vek 2. arhitektonski ostatoci od zanaet~iski 1. Za~uvani ostatoci na objekt vo tvrdinata
8. ritualen zoomorfen bokal, 6. reljefna ~a{a so pretstava na sonce 6. del od hipokausten sistem
5. natpis na arhitravna greda, spolija kompleks, II vek pred hr. 2. ostatoci od bedem i kuli
kraj na I vek n.e. na dnoto, keramika, samuilova 7. vnatre{nost na episkopskata bazilika
6. statua na asklepij, II vek 3. mermerna statua na afrodita, so postari fazi
9. korintski kapitel, IV vek tvrdina-ohrid, III-II vek pred hr. 8. ostatoci od arhitektonska
IV vek pred hr. 3. ostatoci-vlez vo sarajot

100 arheolo{ki lokaliteti 101

 26
27
25
arheolo[ki
28
03 02 lokaliteti
24
01
04 22
23

05 21
20
01. tumba maxari skopje
02. skopska tvrdina - kale skopje
03. skupi s. Zloku}ani, skopje
04. anti~ka naselba tauresium s. taor, skopje
05. kasteloto kaj P~iwa skopje
06 06. stobi Gradsko, veles
07. neolitska naselba vrbjanska ^uka s.slavej, Prilep
08. stibera (styberra) s. ^epigovo, Prilep
17
09. markovi kuli Prilep
19 18 10. heraklea linkestis Bitola
09 11. Golem Grad Prespansko ezero, Prespa
07 12. lihnidos ohrid
13. engelana sv. erazmo kraj ohrid
08 16 14. Zaliv na koskite s. Pe{tani, Gradi{te, ohrid
15 vardarski rid Gevgelija
16. Gradot na isar s. marvinci kaj valandovo
12 17. Crkvi na svetite petnaeset tiveriopolski ma~enici strumica
15
13 18. anti~ki bawi s. Bansko kraj strumica
19. Carevi kuli strumica
20. isarot [tip
21. Bargala [tip
10 22. morodvis s. morodvis, ko~ansko
14 23. vini~ko kale vinica
24. Grad s. Grad, del~evsko
11 25. Golemo Gradi{te s. kowuh
26. kokino kumanovo
27. kostoperska karpa mlado nagori~ino
28. tetovsko kale - Bal tepe tetovo

102 arheolo{ki lokaliteti 103

izdava~
ministerstvo za kultura na republika makedonija
uprava za za{tita na kulturnoto nasledstvo

Za izdava~ot
Pasko kuzman

urednik
Pasko kuzman

avtori
dragi{a Zdravkovski 12, 36 anica \or|ievska 44
dragi mitrevski 16, 62 vera Bitrakova Grozdanova 48
len~e Jovanova 20 Pasko kuzman 08, 52, 58, 60
kiro ristov 24, Cone krstevski 66, 82
kiril trajkovski 28, 68, 70, 72, 74, 76, 80, 86, 92 karolin snivli 88
Zoran Georgiev 30, Jovica stankovski 90
liljana kepeska 38, 42 irena koi{trkoska nasteva 94
kostadin kepeski 38

lektor
aleksandar Jordanovski

Fotografii
mi{e tutkovski

terminolo{ki re~nik
Pasko kuzman

kompjuterska obrabotka i grafi~ko oblikuvawe

CIP – katalogizacija vo publikacija
artbaiter nacionalna i univerzitetska biblioteka “sv.
kliment ohridski“ – skopje
Pe~at
903/904 (497.7)
Pro Point
arheolo[ki lokaliteti / (urednik Pasko
tira` kuzman ; fotografii mi{e tutkovski, vlatko ko-
robar). - skopje : uprava za za{tita na kulturnoto
800 nasledstvo, 2008. – 93 str.: ilustr. : 22h22 cm. –
(edicija makedonsko kulturno nasledstvo)

Bibliografija kon glavite

ISBN 978-608-4549-00-0

© Copyright a) arheolo{ki lokaliteti – makedonija

ministerstvo za kultura na republika makedonija,
COBISS.MK-ID 75674890
uprava za za{tita na kulturnoto nasledstvo, skopje 2008