Plemiona zamieszkujące Italię przed podbojem rzymskim – Italikowie (do których

należeli Latynowie, Sabinowie, Wolskowie, Samnici); Etruskowie (zamieszkujący dzisiejszą

Toskanię, zajmowali się handlem rolnictwem, metalurgią, wróżbiarstwem); Grecy
(skolonizowali część Sycylii i południe Italii); część Sycylii należała do Kartaginy (kolonii
fenickiej)
Legenda o założeniu Rzymu – Eneasz, obrońca Troi, przybył do Lacjum, a jego
potomkowie założyli miasto Alba Longa; córka Numitora, Rea Sylwia za sprawą boga wojny
Marsa urodziła Romulusa i Remusa; Amuliusz, brat Numitora, rozkazał wrzucić chłopców do
Tybru; u podnóża Palatynu zostali znalezieni przez pasterza i wykarmieni przez wilczycę;
kiedy bliźniacy dorośli ukarali Amuliusza i założyli miasto; Romulus został jego królem,
wytyczył granice na siedmiu wzgórzach w 753 r. p.n.e.
Społeczeństwo starożytnego Rzymu – patrycjusze (wywodzili się z najbogatszych rodów,
zasiadali w senacie); plebejusze (ludzie wolni, zróżnicowani pod względem majątkowym,
początkowo nie mieli praw politycznych, ale z czasem wywalczyli dostęp do urzędów);
wyzwoleńcy (niewolnicy, którzy otrzymywali wolność); niewolnicy (bez praw, nie mieli
wolności osobistej, ciężko pracowali w kopalniach, kamieniołomach, w latyfundiach lub
walczyli na arenie jako gladiatorzy)
Nobilowie – wywodzili się z patrycjuszy i najbogatszych rodów plebejskich; byli
właścicielami latyfundiów; pełnili najważniejsze urzędy, zasiadali w senacie
Ekwici – bogaci obywatele, którzy dorobili się majątku na dostawach dla armii, robotach
publicznych i eksploatacji prowincji
Proletariusze – rekrutowali się z chłopów, którzy utracili swoje ziemie i wraz z całymi
rodzinami przenosili się do Rzymu; posiadali prawa obywatelskie, dlatego korzystali z opieki
możnych, domagali się „chleba i igrzysk”, nie służyli w wojsku obywatelskim ze względu na
niski status majątkowy
Ustrój republiki rzymskiej – dyktator (w czasie zagrożenia państwa skupiał pełnię władzy
na okres 6 miesięcy); konsulowie (dwóch najważniejszych urzędników, dowodzili armią);
pretorzy (do nich należało sądownictwo); cenzorzy (sporządzali listy senatorów i spis
obywateli, zajmowali się finansami państwa); edylowie (zajmowali się rozdawnictwem
zboża, organizowali igrzyska, strzegli porządku w mieście i na targowiskach); kwestorzy
(pomagali w administrowaniu finansami państwa i armii); trybuni ludowi (obrońcy praw ludu
z prawem veta i inicjatywą ustawodawczą, cieszyli się nietykalnością osobistą); senat
(zasiadali w nim byli urzędnicy, patrycjusze oraz wpisani przez cenzorów na listy
senatorskie, opiniowali propozycje ustaw, kierowali polityką zagraniczną i obsadzali
namiestnictwo w prowincjach)
Komicja – zgromadzenia ludowe w republice rzymskiej, na których wybierano urzędników,
decydowano o wojnie i pokoju, zatwierdzano lub odrzucano projekty uchwał; komicja
centurialne wybierały konsulów i pretorów, decydowały o wojnie i pokoju; komicja
tribusowie wybierały urzędników niższych
Cyncynat (Lucjusz Kwintus Cincinnatus) – w V w. p.n.e. został dyktatorem, po stoczeniu
zwycięskich dla Rzymu wojen złożył urząd i powrócił do pracy na roli, stał się wzorem cnót
obywatelskich
Pyrrus – król Epiru, który przybył na pomoc miastom greckim na Półwyspie Apenińskim,
walczącym z armią rzymską; pomimo zwycięstw nad Rzymianami jego armia ponosiła
ogromne straty („pyrrusowe zwycięstwo”); ostateczne został pokonany w bitwie pod
Benewentem w 275 r. p.n.e.
Organizacja terenów podbitych – sprzymierzeńcy (podbite przez Rzym plemiona na terenie
Italii; musieli dostarczyć pomoc zbrojną, da¬niny; Rzym nie wtrącał się w sprawy
wewnętrzne, pilnując tylko, aby nie buntowali się przeciwko jego władzy); prowincje (tereny
podbite poza Italią; mieszkańcy nie mieli praw, musieli dostarczać Rzymowi daniny;
prowincjami zarządzali namiestnicy); kolonie (osady, często wojskowe, zakładane w
miejscach strategicznych, wzorowane na Rzymie)
Wojny punickie – trzy wojny Rzymu z Kartaginą w III-II w. p.n.e.; Kartagina była
państwem założonym prze Fenicjan w północnej Afryce, posiadała silną flotę i wpływy m.in.
w Hiszpanii, Sycylii; w I wojnie punickiej Kartagina utraciła Sycylię i część floty; w II
wojnie Hannibal, wódz Kartaginy, pokonał Rzymian pod Kannami w 216 r. p.n.e., ale w 202
r. p.n.e. poniósł klęskę pod Zamą; Kartagina utraciła posiadłości w Hiszpanii i całą flotę; w
III wojnie Rzymianie pokonali Kartaginę, zburzyli miasto, a mieszkańców sprzedano w
niewolę.
Imperium Romanum – od II w. p.n.e. tak nazywano terytoria podbite przez Rzym
Armia rzymska – składała się z legionów; legion podzielony był na: 10 kohort = 30
manipułów = 60 centurii; w skład legionu wchodziło 3 000 ciężkozbrojnych piechurów i 1
200 lekkozbrojnych oraz 300 jeźdźców; naczelnymi wodzami armii byli konsulowie;
zwycięskim wodzom przysługiwało prawo do triumfu, czyli uroczystego wjazdu do Rzymu
Tyberiusz i Gajusz Grakchowie – trybuni ludowi, którzy w 133 r. p.n.e. i 123 r. p.n.e.
chcieli przeprowadzić reformę agrarną, pozwalającą na rozparcelowanie ziemi pomiędzy
bezrolnych proletariuszy, aby ograniczyć ich ilość w Rzymie i powiększyć tym samym armię
rzymską
Popularzy – (od łac. populus=lud); zwolennicy reform w państwie rzymskim; należeli do
nich m.in.: bracia Grakchowie, Gajusz Mariusz (przeprowadził reformę armii, złożonej z
ochotników rekrutowanych na 16 lat i posłusznych rozkazom wodza, w zamian za żołd,
ekwipunek, łupy i nadziały ziemi) i Gajusz Juliusz Cezar
Optymaci – (od łac. optimus=najlepszy); zwolennicy senatu, pod hasłem „dobro
rzeczpospolitej” strzegli władzy najbogatszych, byli przeciwnikami reform; do nich należeli
m.in.: dyktator Sulla (na tzw. listach proskrypcyjnych znalazły się tysiące nazwisk popularów
skazanych na śmierć), Gnejusz Pompejusz
Gajusz Juliusz Cezar – był wybitnym wodzem, politykiem rzymskim, pisarzem i
zwolennikiem popularów; należał do I triumwiratu; podbił Galię; złamał zakaz senatu i po
przekroczeniu Rubikonu rozpoczął walkę z Gnejuszem Pompejuszem; był dożywotnim
dyktatorem i przeprowadził wiele reform w państwie; zamordowany w idy marcowe 44 r.
p.n.e.
Pryncypat – jedna z form cesarstwa zapoczątkowana przez Oktawiana Augusta, który został
pierwszym senatorem (princeps senatus) i skupił wszystkie urzędy; pozostawił urzędy
republikańskie podporządkowane władcy („komedia republiki”) i zlikwidował zgromadzenia
ludowe
Oktawian August – usynowiony przez Gajusza Juliusza Cezara zawiązał II triumwirat; po
pokonaniu Marka Antoniusza i Kleopatry pod Akcjum w 31 r. p.n.e. przyłączył do Imperium
Egipt i został jedynowładcą; rozpoczął pryncypat, zakończył wojny (pax romana); za jego
długiego panowania (do 14 r. n.e.) rozwinęła się kultura rzymska; powołał straż cesarską
(pretorianie)
Romanizacja – proces upowszechniania wzorców rzymskich, języka łacińskiego i kultury
rzymskiej w granicach całego imperium; romanizacji towarzyszyła urbanizacja (od łac.
urbs=miasto), czyli rozwój miast, wzorowanych na prawach i architekturze Rzymu
Limes – granica; system umocnień zabezpieczających Imperium Rzymskie przed najazdami
barbarzyńców; np. Wał Hadriana w Brytanii
Dominat – forma cesarstwa wprowadzona w III w. n.e. przez cesarza Dioklecjana;
polegająca na systemie tetrarchii, czyli współrządów dwóch „Augustów” i dwóch „Cezarów”
oraz na władzy absolutnej i boskiej czci oddawanej panującemu
Marek Tuliusz Cycero – mówca, polityk, prawnik; pozostawił po sobie mowy sądowe i
polityczne („Przeciw Werresowi”, „Przeciw Katylinie”), pisma filozoficzne („O państwie”) i
listy
Publiusz Wergiliusz Maro – epopeja narodowa „Eneida”
Horacy – autor „Pieśni”, „Satyr”
Publiusz Owidiusz Naso – „Sztuka kochania”, „Metamorfozy”
Historiografia rzymska – Fabiusz Piktor; Gajusz Juliusz Cezar („O wojnie galijskiej”, „O
wojnie domowej”); Tytus Liwiusz („Od założenia Rzymu” = „Ab Urbe condita”); Tacyt
(„Dzieje”’ „Roczniki”, „Germania”)
Filozofia rzymska – Seneka; cesarz Marek Aureliusz („Rozmyślania”); Marek Tuliusz
Cycero
Budownictwo rzymskie – drogi (najstarsza Via Appia); akwedukty (wodociągi); Koloseum
(amfiteatr); Circus Maximus (rodzaj stadionu); Panteon (świątynia wszystkich bogów);
świątynie; bazyliki (miejsca sądów i handlu); termy (łaźnie); łuki triumfalne; kolumny;
rzeźby
Wierzenia Rzymian – politeizm, czyli wielobóstwo (Jowisz, Junona, Minerwa, Westa; Lary,
Penaty i Many – bóstwa opiekuńcze); kult bóstw wschodnich (Wielka Macierz, Mitra);
wiara we wróżby z zachowania ptaków (auspicja) lub wnętrzności zwierząt ofiarnych
(haruspicja); od cesarza Dioklecjana w III w. n.e. powszechny był kult władcy; w II w. n.e.
zaczął się tworzyć Kościół powszechny głoszący chrześcijaństwo
Kolonowie – w II w. n.e. to wolni dzierżawcy części latyfundium w zamian za ustalone
świadczenia; w następnym wieku, w okresie kryzysu imperium, byli uzależnieni od
właścicieli latyfundium
Wielka wędrówka ludów – IV-V w. n.e.; wtargnięcie w granice Cesarstwa
Zachodniorzymskiego ludów barbarzyńskich, które niszczyły państwo i na jego „gruzach”
zakładały nowe państwa barbarzyńskie; w tej masowej migracji brały udział m.in. plemiona:
Hunów, Wizygotów i Ostrogotów, Wandalów, Franków i Burgundów, Longobardów,
Anglów i Sasów; skutkiem tej wędrówki był upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego w 476
r. n.e.
Ważne daty:
753 r. p.n.e. – założenie przez Romulusa miasta Rzym; początek epoki królewskiej
509 r. p.n.e. – koniec monarchii w Rzymie, obalenie króla Tarkwiniusza Pysznego i początek
republiki
449 r. p.n.e. – ogłoszenie Prawa XII Tablic w Rzymie
264 r. p.n.e. – koniec podboju Półwyspu Apenińskiego przez Rzymian
264-241 p.n.e. – pierwsza wojna punicka
218-201 p.n.e. – druga wojna punicka
216 r. p.n.e. – bitwa pod Kannami; wojska Hannibala pokonały Rzymian
202 r. p.n.e. – bitwa pod Zamą; zwycięstwo rzymskiego wodza Publiusza Korneliusza
Scypiona nad wojskami Hannibala
168 r. p.n.e. – upadek Macedonii, która stała się prowincją Rzymu
149-146 p.n.e. – trzecia wojna punicka, zburzenie Kartaginy
73-71 p.n.e. – powstanie niewolników pod wodzą Spartakusa, stłumione przez wojska pod
wodzą Marka Krassusa
60 r. p.n.e. – I triumwirat zawarty między Gnejuszem Pompejuszem, Markiem Krassusem i
Gajuszem Juliuszem Cezarem
52 r. p.n.e. – bitwa pod Alezją; pokonanie wojsk Galów pod wodzą Wercyngetoryksa przez
wojska rzymskie Gajusza Juliusza Cezara
48 r. p.n.e. – bitwa pod Farsalos; wojska Cezara pokonały Gnejusza Pompejusza
15 marca 44 r. p.n.e. – idy marcowe; zabójstwo Gajusza Juliusza Cezara
43 r. p.n.e. – II triumwirat; porozumienie między Markiem Antoniuszem, Oktawianem i
Lepidusem
42 r. p.n.e. – bitwa pod Filippi; pokonanie stronnictwa republikańskiego przez wojsko II
triumwiratu
31 r. p.n.e. – bitwa morska pod Akcjum; pokonanie Marka Antoniusza i Kleopatry przez
Oktawiana ; przyłączenie Egiptu do Imperium Rzymskiego
27 r. p.n.e. – Oktawian zrzekł się uprawnień, ale senat powierzył mu ponownie władzę w
państwie i nadał tytuł „August”; początek pryncypatu
ok. 7-6 r. p.n.e. – narodziny Jezusa w Betlejem
9 r. n.e. – pokonanie trzech legionów rzymskich w Lesie Teutoburskim przez Arminiusza,
wodza wojsk germańskich
ok. 30 r. n.e. – śmierć Jezusa
43 r. n.e. – początek podbojów Brytanii przez cesarza Klaudiusza
54-68 n.e. – rządy cesarza Nerona z dynastii julijsko-klaudyjskiej
64 r. n.e. – pierwsze prześladowania chrześcijan za cesarza Nerona
66 r. n.e. – początek powstania żydowskiego w Judei przeciwko panowaniu rzymskiemu
212 r. n.e. – nadanie obywatelstwa przez cesarza Karakallę wszystkim wolnym mieszkańcom
imperium rzymskiego
313 r. n.e. – edykt mediolański cesarza Konstantyna Wielkiego przyznający chrześcijanom
prawo do swobodnego wyznawania religii
325 r. n.e. – na soborze w Nicei biskupi przyjęli główne zasady wiary chrześcijańskiej
330 r. n.e. – założenie przez cesarza Konstantyna Wielkiego „drugiego Rzymu”, czyli
Konstantynopola i zrównanie w prawach z Rzymem
378 r. n.e. – bitwa pod Adrianopolem, w której Goci rozbili wojska rzymskie pod
dowództwem cesarza Walensa
392 r. n.e. – cesarz Teodozjusz Wielki uznał chrześcijaństwo za religię panującą w Imperium
Rzymskim
395 r. n.e. – cesarz Teodozjusz Wielki podzielił Imperium Rzymskie na cesarstwo wschodnie
i zachodnie
410 r. n.e. – Wizygoci pod wodzą Alaryka złupili Rzym
451 r. n.e. – zwycięstwo rzymskiego wodza Aecjusza nad Hunami, dowodzonymi przez
Attylę, w bitwie na Polach Katalaunijskich
455 r. n.e. – złupienie Rzymu przez Wandalów
476 r. n.e. – obalenie cesarza Romulusa Augustulusa przez wodza germańskiego Odoakra,
który odesłał insygnia cesarskie do Konstantynopola; koniec starożytności
493 r. n.e. – władzę w Italii przejęli Ostrogoci na czele z królem Teodorykiem Wielkim