

yees[& ke=ÀefleHeef$ekeÀe: cee®e& 2022

yees[& ke=ÀefleHeef$ekeÀe: cee®e& 2022

mece³e: 3 Iebìs kegÀue DebkeÀ: 80
met®eveeSB:
1. met®eveeDeeWs kesÀ Devegmeej ieod³e, Heod³e, HetjkeÀ Heþve leLee Yee<ee DeO³e³eve (J³eekeÀjCe) keÀer DeekeÀueve ke=Àefle³eeW ceW DeeJeM³ekeÀlee kesÀ Devegmeej
Deeke=Àefle³eeW ceW ner Gllej efueKevee DeHesef#ele nw~
2. meYeer Deeke=Àefle³eeW kesÀ efueS Hesve keÀe ner Òe³eesie keÀerefpeS~
3. j®evee efJeYeeie ceW Hetís ieS ÒeMveeW kesÀ Gllej efueKeves kesÀ efueS Deeke=Àefle³eeW keÀer DeeJeM³ekeÀlee veneR nw~
4. MegodOe, mHe<ì SJeb megJee®³e uesKeve DeHesef#ele nw~

efJeYeeie 1 – ieod³e : 20 DebkeÀ

1. (De) efvecveefueefKele Heefþle ieod³eebMe Heæ{keÀj oer ieF& met®eveeDeeW kesÀ Devegmeej ke=Àefle³eeB keÀerefpeS: [8]

oo& kesÀ ceejs SkeÀ lees cejerpe keÀes Jewmes ner veeRo veneR Deeleer, ³eefo Leesæ[er-yengle Dee Yeer peeS lees efceueves Jeeues peiee osles nQ Keeme
keÀj Jes ueesie pees efmeHe&À DeewHe®eeefjkeÀlee efveYeeves Deeles nQ~ FvnW cejerpe mes nceooea veneR nesleer, ³es efmeHe& À metjle efoKeeves Deeles nQ~ Ssmes cesb
SkeÀ efove ceQves le³e efkeÀ³ee efkeÀ Deepe keÀesF& Yeer DeeS, ceQ DeeBKe vener KeesuetBiee~ ®egHe®eeHe Heæ[e jntBiee~ Dee@ef HeÀme kesÀ yeæ[s yeeyet DeeS Deewj
cegPes mees³ee peevekeÀj JeeHeme peeves kesÀ yepeeS Jes mees®eves ueies efkeÀ ³eefo ceQves GvnW veneR osKee lees kewÀmes Helee ®euesiee efkeÀ Jes efceueves DeeS
Les~ Dele: GvneWves cegPes Oeerjs-Oeerjs efnueevee Megª efkeÀ³ee~ efHeÀj Yeer peye DeeBKeW veneR KegueeR lees GvneWves cesjer ìeBie kesÀ ìtìs efnmmes keÀes peesj
mes oyee³ee~ ceQves oo& kesÀ ceejs kegÀí ®eerKeles ngS peye DeeBKe Keesueer lees Jes cegmkeÀjeles ngS yeesues  ’keÀefnS, Deye oo& kewÀmee nw?“
cegnuuesJeeues DeHeveer HegÀjmele mes Deeles nQ~ Gme efove peye meesveeyeeF& DeHeves ®eej ye®®eeW kesÀ meeLe DeeF& lees cegPes ueiee efkeÀ Deepe
efHeÀj keÀesF& ogIe&ìvee nesieer~ Deeles ner GvneWves cesjer Deesj FMeeje keÀjles ngS ye®®eeW mes keÀne  ’³es osKees ®ee®ee peer!“ GvekeÀe Deboepe
kegÀí Ssmee Lee pewmes ef®eæef[³eeIej efoKeeles ngS ye®®eeW mes keÀne peelee nw ’³es osKees yeboj~“

(1) efueefKeS: [2]

DeewHe®eeefjkeÀlee efveYeevesJeeueeW keÀer efJeMes<eleeSB 
(i) ____________________________
(ii) ____________________________

(2) Deeke=Àefle ceW efueefKeS: [2]

uesKekeÀ ves le³e efkeÀ³ee

_______ _______

(3) (1) ieod³eebMe cesb Òe³egkeÌle Meyo-³egice {æ tBæ{keÀj efueefKeS: [1]

(i) ____________________________
(ii) ____________________________

(2) efueefKeS: [1]

Je®eve HeefjJele&ve eEueie HeefjJele&ve

_______ ye®®ee _______

1
 

keÀ#ee omeJeeR: efnboer ueeskeÀYeejleer

(4) `cejerpe mes efceueves peeles mece³e keÀewve-keÀewve-meer meeJeOeeefve³eeB yejleveer ®eeefnS', Fme efJe<e³e Hej DeHeves efJe®eej
efueefKeS~ [2]

(Dee) efvecveefueefKele Heefþle ieod³eebMe Heæ{keÀj oer ieF& met®eveeDeeW kesÀ Devegmeej ke=Àefle³eeB keÀerefpeS: [8]

Deccee yeleeleer nQ nceejer Meeoer ceW ®eæ{eJes kesÀ veece Hej efmeHe&À HeeB®e ûeece meesves kesÀ ienves DeeS Les, uesefkeÀve peye nce efJeoe
neskeÀj jeceveiej DeeS lees JeneB GvnW cegBn efoKeeF& ceW ienves efceues~ meYeer veeles -efjMlesJeeueeW ves kegÀí-ve-kegÀí efo³ee Lee~ efpeve efoveeW nce
ueesie yeneogjiebpe kesÀ cekeÀeve ceW DeeS, GvneR efoveeW legcnejs yeeyet peer kesÀ ®ee®ee peer keÀes keÀesF& Ieeìe ueiee Lee~ efkeÀmeer lejn mes yeekeÀer
keÀe ©He³ee osves keÀer efpeccesoejer nceHej Dee Heæ[er-yeele ke̳ee Leer, GmekeÀer þerkeÀ mes peevekeÀejer uesves keÀer peªjle nceves veneR mees®eer Deewj
ve ner FmekesÀ yeejs ceW keÀYeer kegÀí Hetíleeí keÀer~
SkeÀ efove legcnejs yeeyet peer ves ogefve³ee keÀer cegmeeryeleeW Deewj ceveg<³e keÀer cepeyetefj³eeW keÀes mecePeeles ngS peye ncemes ienveeW keÀer ceeBie
keÀer lees #eCe Yej kesÀ efueS ncesb kegÀí Jewmee ueiee Deewj ienvee osves ceW leefvekeÀ efn®eefkeÀ®eenì cenmetme ngF& Hej ³en mees®ee efkeÀ GvekeÀer
Òemevvelee ceW nceejer KegMeer nw, nceves ienves os efoS~ kesÀJeue ìerkeÀe, veLegveer, efyeefí³ee jKe efueS Les~ Jes nceejs megneieJeeues ienves Les~ Gme
efove lees Gvnesbves kegÀí veneR keÀne, Hej otmejs efove Jes DeHeveer Heeræ[e ve jeskeÀ mekesÀ~ keÀnves ueies  ’legce peye efcejpeeHegj peeDeesieer Deewj
ueesie ienveeW kesÀ mebyebOe ceW HetíWies lees ke̳ee keÀnesieer? “
(1) Deeke=Àefle ceW efueefKeS: [1]
(i)
megneieJeeues ienves

(ii) ieod³eebMe ceW Òe³egkeÌle MenjeW kesÀ veece [1]

(2) efvecveefueefKele Jeeke̳e Gef®ele ¬eÀce ueieekeÀj efueefKeS: [2]

(i) cegBn efoKeeF& ceW ienves efceues~
(ii) yeeyet peer DeHeveer Heeræ[e ve jeskeÀ mekesÀ~
(iii) efJeoe neskeÀj jeceveiej Deevee~
(ii) HeeB®e ûeece meesves kesÀ ienves Deevee~

(3) Je®eve HeefjJele&ve keÀjkesÀ efueefKeS: [2]

(i) efjMlee 
(ii) efove 
(iii) Meeoer 
(ii) cegmeeryele 

(4) `HeefjJeeefjkeÀ megKe-ogKe ceW Òel³eskeÀ keÀe menYeeie' Fme efJe<e³e Hej 25 mes 30 MeyoeW ceW DeHeves efJe®eej efueefKeS~ [2]

(F) efvecveefueefKele DeHeefþle ieod³eebMe Heæ{keÀj oer ieF& met®eveeDeeW kesÀ Devegmeej ke=Àefle³eeB keÀerefpeS: [4]

Gve efoveeW yeeHet keÀer eEnoer De®íer veneR Leer Hej Jes DeHeveer Deì-Heì JeeCeer ceW ner DeHevee meeje DeeMe³e keÀn [eueles Les~ Jes
MeyoeW ceW yeesueles keÀneB Les, GvekeÀe Ëo³e yeesuelee Lee~ GvekeÀe J³eeqkeÌlelJe yeesuelee Lee, GvekeÀer meeOevee yeesueleer Leer Deewj Gvekes À yeesue
Ëo³e ceW Iegue peeles Les, keÀeve yeskeÀej Keæ[s jnles Les~ ceQ yengle efove ³ener mecePelee jne efkeÀ `JekeÌle kesÀ meeLe oieeyeepeer' yeeHet keÀer Deì-
Heìer eEnoer keÀe SkeÀ vecetvee nw~ Helee veneR Jes ke̳ee keÀnvee ®eenles Les Deewj eEnoer ceW GvekeÀes ³ener Meyo megueYe nes HeeS~ Hej peye mees®elee
nBt yeeHet efyeukegÀue ³ener keÀnvee ®eenles Les Deewj pees Jes keÀnvee ®eenles Les GmekeÀes otmejs MeyoeW ceW veneR keÀne pee mekeÀlee~ SkeÀ Meyo SkeÀ
cee$ee mes keÀce veneR~ yeeHet yeefve³ee Les, DeHeves yeefve³esHeve Hej GvnW ieJe& Lee~ Mee³eo MeyoeW kesÀ ceeceues ceW Jes meyemes DeefOekeÀ yeefve³es Les~ ve
peªjle mes p³eeoe ve peªjle mes keÀce~ Deewj nj Meyo me®®ee, Keje ³eLeeLe& Yeje~

22
 

yees[& ke=ÀefleHeef$ekeÀe: cee®e& 2022

(1) mebpeeue HetCe& keÀerefpeS: [2]

yeeHet keÀer Deì-Heì

JeeCeer keÀer efJeMes<eleeSB

(2) `JeeCeer keÀe cenllJe' Fme efJe<e³e Hej 25 mes 30 MeyoeW ceW DeHeves efJe®eej J³ekeÌle keÀerefpeS~ [2]

efJeYeeie 2 – Heod³e : 12 DebkeÀ

2. (De) efvecveefueefKele Heefþle Heod³eebMe Heæ{keÀj oer ieF& met®eveeDeeW kesÀ Devegmeej ke=Àefle³eeB keÀerefpeS: [6]

Ieve Ieceb[ veYe iejpele Oeesje~ efÒe³ee nerve [jHele ceve ceesje~~
oeefceefve ocekeÀ jneEn Ieve ceeneR~ Keue kewÀ Òeerefle peLee efLej veeneR~~
yej<eeEn peueo Yetefce efveDejeSB~ peLee veJeeEn yegOe efJeod³ee HeeSB~~
yeBto DeIeele meneEn efieefj kewÀmes~ Keue kesÀ ye®eve meble men pewmes~~
ígê veoer Yeefj ®eueer leesjeF&~ peme LeesjsngB Oeve Keue FlejeF&~~
Yetefce Hejle Yee {eyej Heeveer~ peveg peerJeeEn cee³ee ueHeìeveer~~
meefceefì-meefceefì peue YejeEn leueeJee~ efpeefce meoiegve meppeve HeeEn DeeJee~~
meefjlee peue peueefveefOe cengB peeF&~ nesF& De®eue efpeefce efpeJe nefj HeeF&~~

(1) efueefKeS: [2]

Heod³eebMe ceW DeeS peue ñeesle 
(i) ____________________________
(ii) ____________________________
(iii) ____________________________
(iv) ____________________________

(2) efvecve MeyoeW kesÀ efueS Heod³eebMe ceW Òe³egkeÌle meceeveeLeea Meyo efueefKeS: [2]

(i) ieieve

(ii) HeJe&le

(iii) efyepeueer

(iv) og<ì

(3) GHe³e&gkeÌle Heod³eebMe keÀer Debeflece ®eej HebeqkeÌle³eesb keÀe mejue DeLe& 25 mes 30 MeyoeW ceW efueefKeS~ [2]

3
 

keÀ#ee omeJeeR: efnboer ueeskeÀYeejleer

(Dee) efvecveefueefKele Heefþle Heod³eebMe Heæ{keÀj oer ieF& met®eveeDeeW kesÀ Devegmeej ke=Àefle³eeB keÀerefpeS: [6]

®eefjle Les Hetle, Yegpee cesb MeeqkeÌle, vece´lee jner meoe mebHevve
Ëo³e kesÀ ieewjJe ceW Lee ieJe&, efkeÀmeer keÀes osKe ve mekesÀ efJeHevve~
nceejs meb®e³e ceW Lee oeve, DeefleefLe Les meoe nceejs osJe
Je®eve ceW mel³e, Ëo³e ceW lespe, Òeefle%ee ceW jnleer Leer ìsJe~
Jener nw jkeÌle, Jener nw osMe, Jener meenme nw, Jewmee %eeve
Jener nw Meebefle, Jener nw MeeqkeÌle, Jener nce efoJ³e Dee³e& mebleeve~
efpeSB lees meoe Fmeer kesÀ efueS, ³ener DeefYeceeve jns ³en n<e&
efveíeJej keÀj oW nce meJe&mJe, nceeje H³eeje YeejleJe<e&~
(1) Gef®ele peesefæ[³eeB efceueekeÀj efueefKeS: [2]

Ëo³e De Dee
Yegpee DeefleefLe (i) _______ _______
jlve
meb®e³e oeve (ii) _______ _______

osJe (iii) _______ _______

lespe MeeqkeÌle
(iv) _______ _______

(2) (i) GHemeie& Deewj Òel³e³e ueieekeÀj ve³es Meyo efueefKeS: [1]

GHemeie&³egkeÌle Òel³e³e³egkeÌle
vece´
_______ _______

(ii) efvecve Meyoesb kesÀ efueS Heod³eebMe ceW DeeS efJeueesceeLeea Meyo efueefKeS: [1]
(i) De%eeve × _____________
(ii) oeveJe × _____________

(3) Heod³eebMe keÀer ÒeejbefYekeÀ ®eej HebeqkeÌle³eesb keÀe mejue DeLe& 25 mes 30 MeyoeW ceW efueefKeS~ [2]

efJeYeeie 3 – HetjkeÀ Heþve : 8 DebkeÀ

3. (De) efvecveefueefKele Heefþle ieod³eebMe Heæ{keÀj oer ieF& met®eveeDeeW kesÀ Devegmeej ke=Àefle³eeB keÀerefpeS: [4]

jele keÀe mece³e Lee~ yegodefOejece kesÀ odJeej Hej MenveeF& yepe jner Leer Deewj ieeBJe kesÀ ye®®eeW keÀe Pebg[ efJemce³eHetCe& ves$eeW mes ieeves keÀe
jmeemJeeove keÀj jne Lee~ ®eejHeeF³eeW Hej cesnceeve efJeÞeece keÀj jns Les~ oes-SkeÀ Debûespeer Heæ{s ngS veJe³egJekeÀ Fve J³eJenejeW mes Goemeerve Les~
Jes Fme ieBJeej ceb[ueer ceW yeesuevee DeLeJee meefcceefuele nesvee DeHeveer Òeefle<þe kesÀ ÒeefleketÀue mecePeles Les~
Deepe yegodefOejece kesÀ yeæ[s ueæ[kesÀ cegKejece keÀe efleuekeÀ Dee³ee Lee~ ³en Gmeer keÀe GlmeJe Lee~ Iej kesÀ Yeerlej eqm$e³eeB iee jner LeeR
Deewj ªHee cesnceeveeW kesÀ efueS Yeespeve kesÀ ÒeyebOe ceW J³emle Leer~ Yeìdefþ³eeW Hej keÀæ[en ®eæ{ jns Les~ SkeÀ ceW Hetefæ[³ee@b-keÀ®eewefæ[³eeB efvekeÀue jner
LeeR, otmejs ceW Dev³e HekeÀJeeve yeve jns Les~ SkeÀ yeæ[s nb[s ceW cemeeuesoej lejkeÀejer HekeÀ jner Leer~ Ieer Deewj cemeeues keÀer #egOeeJeOe&keÀ megiebOe
®eejeW Deesj HewÀueer ngF& Leer~

44
 

yees[& ke=ÀefleHeef$ekeÀe: cee®e& 2022

(1) SkeÀ-oes MeyoeW ceW Gllej efueefKeS: [2]
(i) FmekeÀe efleuekeÀ Dee³ee Lee 
(ii) odJeej Hej yepe jner Leer 
(iii) byeæ[s nb[s ceW HekeÀ jner Leer 
(iv) ®eejHeeF³eeW Hej efJeÞeece keÀj jns Les 
(2) `meebmke=ÀeflekeÀ HejbHeje kesÀ mebJeOe&ve ceW nceeje ³eesieoeve' Fme efJe<e³e Hej DeHeves efJe®eej 25 mes 30 MeyoeW ceW efueefKeS~ [2]

(Dee) efvecveefueefKele Heefþle Heod³eebMe Heæ{keÀj oer ieF& met®eveeDeeW kesÀ Devegmeej ke=Àefle³eeB keÀerefpeS: [4]

Ievee DeBOesje
®ecekeÀlee ÒekeÀeMe
Deewj DeefOekeÀ
keÀjles peeDees
Heeves keÀer cele mees®ees
peerJeve meeje~
peerJeve vew³ee
ceBPeOeej ceW [esues
me@BYeeues keÀewve
jbie-efyejbies
jbie-mebie ueskeÀj
Dee³ee HeÀeiegve~

(1) Ssmes ÒeMve lew³eej keÀerefpeS efpevekesÀ Gllej efvecve Meyo neW: [2]
(i) peerJeve vew³ee 
(ii) HeÀeiegve 
(2) `peerJeve SkeÀ meb<e<e& nw' Fme Hej DeHeves efJe®eej 25 mes 30 MeyoeW ceW efueefKeS~ [2]

efJeYeeie 4 – Yee<ee DeO³e³eve (J³eekeÀjCe) : 14 DebkeÀ

4. met®eveeDeeW kesÀ Devegmeej ke=Àefle³eeB keÀerefpeS:

(1) efvecveefueefKele Jeeke̳e kesÀ DeOeesjsKeebefkeÀle Meyo keÀe MeyoYeso Hen®eevekeÀj efueefKeS: [1]
Deepe efHeÀj Gmes mee#eelkeÀej kesÀ efueS peevee nw~
(2) efvecveefueefKele DeJ³e³eeW ceW mes efkeÀmeer SkeÀ DeJ³e³e keÀe DeLe&HetCe& Jeeke̳e ceW Òe³eesie keÀerefpeS: [1]
(i) ke̳eeWefke(ii) Heeme

(3) ke=Àefle HetCe& keÀerefpeS: [1]

Meyo mebefOe-efJe®íso mebefOeYeso

_______ Heje + DeLe& _______
DeLeJee
meoe®eej _______ _______

5
 

keÀ#ee omeJeeR: efnboer ueeskeÀYeejleer

(4) efvecveefueefKele Jeeke̳eeW ceW mes efkeÀmeer SkeÀ Jeeke̳e keÀer mene³ekeÀ ef¬eÀ³ee Hen®eevekeÀj GmekeÀe cetue ªHe efueefKeS: [1]
(i) HeÀeìkeÀ mes Henues ner ieeæ[er jeskeÀ oer~
(ii) veewkeÀjer kesÀ efueS DeeJesove keÀj ®egkeÀe~

mene³ekeÀ ef¬eÀ³ee cetue ef¬eÀ³ee

_______ _______

(5) efvecveefueefKele ef¬eÀ³eeDeeW ceW mes efkeÀmeer SkeÀ ef¬eÀ³ee keÀe ÒeLece leLee odefJeleer³e ÒesjCeeLe&keÀ ªHe efueefKeS: [1]

ef¬eÀ³ee ÒeLece ÒesjCeeLe&keÀ ªHe odeJf eleer³e ÒesjCeeLe&keÀ ªHe

(i) osKevee _______ _______
(ii) Yetuevee _______ _______

(6) efvecveefueefKele cegneJejeW ceW mes efkeÀmeer SkeÀ cegneJejs keÀe DeLe& efueKekeÀj Gef®ele Jeeke̳e ceW Òe³eesie keÀerefpeS: [1]

cegneJeje DeLe& Jeeke̳e

(i) oeo osvee _______ _______
(ii) cegBn ueeue nesvee _______ _______

DeLeJee
DeOeesjsKeebefkeÀle Jeeke̳eebMe kesÀ efueS keÀes<þkeÀ ceW efoS cegnJejeW ceW mes Gef®ele cegneJejs keÀe ®e³eve keÀjkesÀ Jeeke̳e efHeÀj mes
efueefKeS:
(keÀeBHe Gþvee, yeesueyeeuee nesvee)
meeJe&peefvekeÀ DemHeleeue keÀe Ke³eeue Deeles ner ceQ Ye³eYeerle nes ie³ee~
(7) efvecveefueefKele Jeeke̳eeW ceW mes efkeÀmeer SkeÀ Jeeke̳e ceW Òe³egkeÌle keÀejkeÀ Hen®eevekeÀj GmekeÀe Yeso efueefKeS: [1]
(i) ìe@umemìe@³e Deewj ®esKeJe keÀes j®eveeSB Yeer cegPes efÒe³e nQ~
(ii) ªHee Gme mece³e keÀe³e& Yeej mes GodefJeive ns jner Leer~

keÀejkeÀ ef®endve keÀejkeÀ Yeso

_______ _______

(8) efvecveefueefKele Jeeke̳e ceW ³eLeemLeeve Gef®ele efJejece-ef®endveeW keÀe Òe³eesie keÀjkesÀ Jeeke̳e efHeÀj mes efueefKeS: [1]
Deesn kebÀyeKle ves efkeÀleveer yesooea mes Heerìe nw~
(9) efvecveefueefKele Jeeke̳eeW ceW mes efkeÀvneR oes Jeeke̳eeW keÀe met®evee Devegmeej keÀeue HeefjJele&ve keÀerefpeS: [2]
(i) cessjer meyemes íesìer yenve Henueer yeej memegjeue peeSieer~ (DeHetCe& YetlekeÀeue)
(ii) ÒeeCe keÀes ceve mes Deueie keÀjvee Heæ[e~ (meeceev³e YeefJe<³ekeÀeue)
(iii) Fmeves cegPes yengle ÒeYeeefJele efkeÀ³ee~ (HetCe& Jele&ceevekeÀeue)
(10) (i) efvecveefueefKele Jeeke̳e keÀe j®evee kesÀ DeeOeej Hej Yeso Hen®eevekeÀej efueefKeS: [1]
yeeyet peer keÀe SkeÀ lejerkeÀe Lee, pees DeHeves DeeHe DeekeÀef<e&le keÀjlee Lee~
(ii) efvecveefueefKele Jeeke̳eeW ceW mes efkeÀmeer SkeÀ Jeeke̳e keÀe keÀes<þkeÀ ceW oer ieF& met®eveevegmeej HeefjJele&ve keÀerefpeS: [1]
1. efueKeves mes Henues lees ceQves Heæ{vee Megª efkeÀ³ee Lee~ (efve<esOeeLe&keÀ Jeeke̳e)
2. ke̳ee ueesie Heneæ[eW Hej Ietceves keÀe MeewkeÀ jKeles nQ? (efJeOeeveeLe&keÀ Jeeke̳e)
66
 

yees[& ke=ÀefleHeef$ekeÀe: cee®e& 2022

(11) efvecveefueefKele Jeeke̳eeW ceW mes efkeÀvneR oes Jeeke̳eeW keÀes MegodOe keÀjkesÀ Jeeke̳e efHeÀj mes efueefKeS: [2]
(i) efHeleepeer ves DeeboesueveeW mes Yeeie uesves mes jeskeÀer~
(ii) ³en Heefmevee efkeÀmeefueS yene³eer nw?
(iii) ceQ [^eFJej mes yeguee ueeS~

efJeYeeie 5 – j®evee efJeYeeie (GHe³eesefpele uesKeve) : 26 DebkeÀ

met®evee  DeeJeM³ekeÀleevegmeej Heefj®ísoeW ceW uesKeve DeHesef#ele nw~

4. met®eveeDeeW kesÀ Devegmeej uesKeve keÀerefpeS: [26]
(De) (1) He$euesKeve: [5]
efvecveefueefKele peevekeÀejer kesÀ DeeOeej Hej He$euesKeve keÀerefpeS:
Gcee/GcesMe, 205, vesnª ceeie&, HegCes mes `veboveJeve keÀe@ueesveer' meeleeje ceW jnvesJeeues íesìs YeeF& cebiesMe keÀes
jep³emlejer³e efveyebOe Òeefle³eesefielee ceW ÒeLece mLeeve Heeves kesÀ GHeue#³e ceW yeOeeF& osles ngS He$e efueKelee/efueKeleer nw~
DeLeJee
MegYece/MegYeebieer, 45, ieCesMe veiej, peueieeBJe mes J³eJemLeeHekeÀ, ceerje HegmlekeÀ Yeb[ej, vesleepeer ceeie&, veeefmekeÀ keÀes
eEnoer HegmlekeÀeW keÀer ceeBie keÀjles ngS He$e efueKelee/efueKeleer nw~
(2) efvecveefueefKele ieod³eebMe Heæ{keÀj Ssmes ®eej ÒeMve lew³eej keÀerefpeS, efpevekesÀ Gllej ieod³eebMe ceW SkeÀ-SkeÀ Jeeke̳e ceW neW: [4]
mej meer. Jeer. JeWkeÀìjceve Yeejle kesÀ Gve ceneve Jew%eeefvekeÀeW ceW mes nQ, efpevnW GvekeÀer `jceve ÒeYeeJe' keÀer
Keespe kesÀ efueS peevee peelee nw~ Yeejle jlve meer. Jeer. JeWkeÀìjceve keÀes 1930 ceW YeeweflekeÀer ceW veesyesue HegjmkeÀej Òeoeve
efkeÀ³ee ie³ee~
GvekeÀe pevce 7 vebJeyej, 1888 keÀer leefceuevee[g kesÀ efle©ef®ejeHeuueer ceW ngDee~ Jes ®ebêMesKej De³³ej leLee
HeeJe&leer Deceeue keÀer otmejer mebleeve Les~ jceve kesÀ efHelee ieefCele kesÀ ÒeesHesÀmej Les~ GvekesÀ efHelee efJeMeeKeeHeìdìvece ceW S.
Jeer. Sve. keÀe@uespe ceW efve³egkeÌle ngS lees Hetje HeefjJeej JeneR ®euee ie³ee~
DeuHee³eg mes ner jceve keÀer Mewef#ekeÀ ÒeefleYee meeceves Deeves ueieer~ i³eejn Je<eea³e jceve ves S. Jeer. Sve. keÀe@uespe
ceW oeefKeuee efue³ee~ FmekesÀ oes Je<e& yeeo ner Jes ceêeme kesÀ Òeefleef<þle Òesmeer[Wmeer keÀe@uespe ceW Heæ{ves ieS~ GvneWves
YeeweflekeÀer SJeb Debûespeer ceW Dee@veme& kesÀ meeLe yeer. S. keÀer ef[ûeer neefmeue keÀer~ Gme mece³e SkesÀ[efcekeÀ Heæ{eF& ceW De®ís
íe$e G®®e efMe#ee Heeves kesÀ efueS efJeosMe peeles Les~ eEkeÀleg Jes efiejleer mesnle keÀer Jepen mes veneR pee HeeS~ Dele: Gmeer
keÀe@uespe ceW Heæ{les jns Deewj GvneWves Sce. S. Dee@veme& keÀer ef[ûeer ueer~
(Dee) (1) Je=lleeble uesKeve: [5]
vesleepeer efJeod³eeue³e, Deewjbieeyeeo ceW ceveeS ieS `mJe®ílee DeefYe³eeve' keÀe 60 mes 80 MeyoeW ceW Je=lleeble uesKeve keÀerefpeS~
(Je=lleeble ceW mLeue, keÀeue, Ieìvee keÀe GuuesKe nesvee DeefveJee³e& nw~)
DeLeJee
(2) keÀneveer uesKeve:
efvecveefueefKele cegodoeW kesÀ DeeOeej Hej 70 mes 80 MeyoeW ceW keÀneveer efueKekeÀj Gef®ele Meer<e&keÀ oerefpeS leLee meerKe efueefKeS:
ceesnve Deewj ceelee-efHelee  megKeer HeefjJeej  ceesnve ncesMee ceesyeeFue Hej  keÀeve ceW F³ejHeÀesve  ceelee-efHelee keÀe cevee
keÀjvee  ceesnve keÀe O³eeve ve osvee  meæ[keÀ Heej keÀjvee  keÀeve ceW F³ejHeÀesve  ogIe&ìvee  meerKe~
7
 

keÀ#ee omeJeeR: efnboer ueeskeÀYeejleer

(2) efJe%eeHeve uesKeve: [5]
efvecveefueefKele peevekeÀejer kesÀ DeeOeej Hej 50 mes 60 MeyoeW ceW efJe%eeHeve lew³eej keÀerefpeS:
efJe<eeCegDeeW mes j#ee Yeejle ceW efveefce&le
efvece&ue mewefveìeFpej
efJeefYevve jbie Deewj iebOe mebHeke&À Je Helee

(F) efveyebOe uesKeve: [7]

efvecveefueefKele efJe<e³eeW ceW mes efkeÀmeer SkeÀ efJe<e³e Hej 80 mes 100 MeyoeW ceW efveyebOe efueefKeS:
(1) cesje efÒe³e l³eesnej
(2) veoer keÀer DeelcekeÀLee
(3) ³eefo ceQ DeO³eeHekeÀ neslee.....

88