ORGANİK BİLEŞİKLERDE İZOMERLİK

İZOMERLİK : Kapalı formülleri aynı, açık (yapı) formülleri birbirinden farklı olan, aynı cins ve sayıda atom bulunduran;
ancak atomların bağlanma şekilleri farklı olan ve birbirinden farklı fiziksel ve kimyasal özellik gösterilmesi durumuna
izomerlik, bu gibi maddelere de birbirinin izomeri denir. Organik bileşiklerde izomerlik yapı izomerliği ve
stereoizomerlik (üçboyut izomerliği) olmak üzere ikiye ayrılır.

İzomerlik

Yapı İzomerliği Stereoizomerlik

Zincir (dallanma) izomerliği

Konum izomerliği Geometrik İzomerlik Optik İzomerlik

Fonksiyonel grup izomerliği Cis-trans izomerlik

Konformasyon izomerliği

A ) YAPI İZOMERLİĞİ : Molekül formülleri aynı, açık (yapı) formülleri birbirinden farklı olan maddelere yapı izomeri
denir. Yapı izomerliği atomların birbirine bağlanma durumlarına göre zincir (dallanma) izomerliği, konum izomerliği
ve fonksiyonel grup izomerliği olmak üzere üç gruba ayrılır.

a ) Zincir (Dallanma) İzomerliği : Zincir izomerliğinde, atomların farklı düzenlenmesi karbon zincirinde gerçekleşir. Bu
izomerlik daha çok doymuş hidrokarbon olan alkanlarda görülür. Buna rağmen alkanların ilk üç üyesi olan metan
(CH4), etan (C2H6) ve propan (C3H8) izomeri göstermezler. Alkanlarda izomerlik dört karbonlu alkan olan bütan (C4H10)
ile başlar. Bütanın, n-bütan ve izobütan olmak üzere iki tane izomerisi vardır.

bütanın izomerleri

Karbon sayısı arttıkça izomer sayısı da artar. Ancak bir molekülün kaç tane izomerinin olacağını veren bir formül
yoktur. Buna göre beş karbonlu pentanın, n-pentan, izopentan ve neopentan olmak üzere üç tane izomeri vardır.
Pentanın izomerleri aşağıda gösterilmiştir.
 Pentanın izomerleri

Halkalı alkanlar da izomerlik gösterebilirler.

Not : Kapalı formülleri aynı olduğu halde açık formülleri farklı gibi görülen moleküllerin izomer olmadığına dikkat
edilmelidir. Örneğin aşağıdaki moleküller birbirinin izomeri değildirler. Kapalı formülleri aynı ancak bu moleküllerin
açık formülleri de aynıdır. Bu nedenle bu moleküllerin hepsi aynı maddeye aittir. Bu moleküllerin hepsi
2-metilbütandır. Bu nedenle izomer değildirler.
b ) Konum İzomerliği : Maddenin fonksiyonel grup özelliği gösteren grubun farklı karbon (C) atomuna bağlanmasıyla
oluşan izomerlere konum izomerisi denir. Örneğin 1-propanol bileşiği ile 2-propanol bileşiğinde (-OH) fonksiyonel
grubu farklı karbon atomlarına bağlanarak farklı iki konum izomerisi oluşturmuştur.

Benzer şekilde 2-pentanon ile 3-pentanon bileşikleri de konum izomerisi oluşturur.

Aromatik bileşiklerde de konum izomerliğinden söz edilebilir. Benzen halkasına iki atom ya da atom grubu üç farklı
konumda bağlanabilir. Bu durumda üç çeşit konum izomerisi oluşur. Adlandırma yapılırken atom ya da atom grupları
1 ve 2 numaralı karbon atomlarına bağlanıyorsa orto (o-), 1 ve 3 numaralı karbon atomlarına bağlanıyorsa meta (m-),
1 ve 4 numaralı karbon atomlarına bağlanıyorsa para (p-) ön ekleri kullanılarak adlandırma yapılır ve bu şekilde orto,
meta ve para izomerler oluşur.
c ) Fonksiyonel Grup İzomerliği : Fonksiyonel grup farklılığından kaynaklanan izomerlik durumudur. Kapalı formülleri
aynı fonksiyonel grupları farklı olan maddeler birbirinin fonksiyonel grup izomerisidir. Buna göre ; alkoller ile eterler,
aldehitler ile ketonlar ve karboksilli asiler ile esterler birbirinin fonksiyonel grup izomerisidir.

B ) STEREOİZOMERLİK (ÜÇ BOYUT İZOMERLİĞİ) : Birbirinin izomeri olan moleküllerde atomların birbirine bağlanma
düzeyleri aynı, uzaydaki yönelişleri farklı olabilir. Bu tür izomerler stereoizomer denir. Stereoizomerlerde atomların
uzaydaki yönelimleri farklı olduğu için moleküller uzayda döndürülseler bile birbirine dönüşemezler. Stereoizomerlik
geometrik izomeri ve optik izomeri olmak üzere ikiye ayrılır.

Geoemetrik İzomerlik : Geometrik izomerlik cis-trans izomerlik ve konformasyon izomerliği olmak üzere iki grupta
inelenebilir.

a ) Cis-trans İzomerliği : Bu izomerlik daha çok alken ve sikloalkanlarda görülür. Alkanlarda karbon (C) ile karbon (C)
arasında tek bağ olduğundan tek bağ bir dönme ekseni olabileceğinden atom grupları bu eksen etrafında kolaylıkla
dönebilirler. Alkenlerde ise karbonlar arasında ikili bağ, bağ etrafındaki dönmeleri engeller. Bu durum aklenlerde cis-
trans izomerliğinin ortaya çıkmasına neden olur. Cis-trans izomerliğinin varlığı için molekülde farklı çift bağ
karbonlarına bağlı iki benzer grubun olması gerekir. Bu iki benzer grup eğer çift bağın aynı tarafında yer alıyorsa cis-
izomer, eğer çapraz taraflarında yer alıyorsa trans-izomer olarak tespit edilir.

Örneğin ;
Not : Benzer gruplar aynı karbona bağlı olursa ya da benzer gruplar üç veya dört tane ise cis-trans izomerlikten
bahsedilemez.

Örneğin ;

molekülleri cis-trans izomerlik göstermezler.

Sikloalkan molekülleri düzlemseldir. Karbon atomlarına bağlı atom veya atom grupları bu düzlem dışında kalırlar. Bu
durumda sikloalkanlarda da cis-trans izomerlik durumu ortaya çıkabilir. Düzlem dışında kalan atom veya gruplar
uzayda farklı yönelim göstermiş olurlar. Benzer gruplar aynı yönde ise cis-izomer, farklı yönde ise trans-izomer
oluşur.

Not : Cis-izomer polar, trans izomer ise apolardır. Cis-izomerlerde moleküller arası çekim kuvvetleri polar yapıda
olduğu için daha fazladır. Bu nedenle cis-izomerin erime ve kaynama noktası trans izomerlere göre daha yüksek olur.
b ) Konformasyon İzomerliği : Bir molekülde sigma bağı etrafında grupların serbestçe dönmesi, çok sayıda molekül
şekillerinin elde edilmesini sağlar. Bu şekillere molekülün konformasyonları ve bu izomeriye konformasyon izomerisi
denir. Tek bağ etrafındaki dönmeler sonucu oluşan bu yapılara konformer (veya rotomer) denir. Tek bağ etafında
dönme gerçekleşebildiği için konformerler birbirine dönüşebilir. Bu nedenle konformerler aynı bileşiğin üç boyutlu
düzlemde dizilişleri farklı şekilleridir. Buna göre bir molekülün bir çok konformeri olacaktır. Fakat bu konformerlerin
enerjileri birbirnden farklıdır. En düşük enerjili konformer en kararlı olandır. Dolayısıyla yüksek enerjili diğer
konformerler düşük enerjili konformere dönüşmeyi tercih ederler ve molekül enerjisi en düşük olan en kararlı
konformer yapısında bulunmak ister.

Konformerler farklı şekillerde gösterilirler. Bunlar; üç boyutlu gösterim, top çubuk modeli ile gösterim ve Newman
izdüşüm formülü gösterimidir. Örneğin etan molekülünde, moleküldeki sigma bağı etrafındaki dönme izninden dolayı
moleküle ait sonsuz sayıda konformer yazılabilir. Fakat molekül için en olası konformasyon en düşük enerjiye sahip
olan konformerdir. Etan için en kararlı konformasyon çapraz konformasyon, en kararsız konformasyon ise çakışık
konformasyondur. Aşağıda etan molekülü için çapraz ve çakışık konformasyonlar üç boyutlu formül ve Newman
izdüşüm formülü ile gösterilmektedir.

Halkalı alkanlar da çeşitli konformer durumları gösterirler. Örneğin sikloheksan halkasının düşünülebilecek pek çok
biçimi vardır. Bunlar ; koltuk, yarı koltuk, twist ve kayık konformerleridir. Bu konformerlerden en karlı olanı koltuk
şeklidir. En kararsız olanı da yarı koltuk şeklidir.

Optik İzomerlik (Optikçe Aktiflik) : Aynada görüntüsü oluşan bir cismin, kendisiyle aynadaki görüntüsü özdeştir.
Örneğin bir güneş gözlüğünün kendisi ile aynadaki görüntüsü özdeş olacaktır. Güneş gözlüğü ile aynadaki görüntüsü
üst üste getirildiğinde birebir örtüşecektir. Ancak gözlüğün camlarında biri çıkarılırsa, bu durumda bir farklılık
oluşacaktır. Gözlükteki sağ cam çıkarıldığında görüntüdeki sol camın çıkmış olduğu görülecektir. Bu durumda görüntü
ile cisim üst üste konulduklarında örtüşmeyeceklerdir. Bu şekilde aynadaki görüntüsü ile örtüşmeyen bu cisimlere
asimetrik (kiral) cisimler denir. Bütün üç boyutlu cisimler simetrik veya asimetriktir. Benzer şekilde sol elimiz ile
aynadaki görüntüsü de üst üste çakışmaz. Sol elimize giydiğimiz eldiveni sağ elimize giyemeyiz. Çünkü sol elimiz ve
görüntüsü asimetriktir. Bu durum aşağıdaki şekillerle gösterilmiştir.
Aynadaki görüntüsüyle üst üste getirildiklerinde çakışmayan moleküllere asimetrik moleküller denir. Bir molekülün
asimetrik olması için genellikle sp3 hibritleşmesi yapmış karbon atomuna, dört farklı atom ya da atom grubu
bağlanmış olmalıdır. Moleküldeki dört değişik atomun ya da grubun bağlı olduğu karbon atomuna asimerik karbon
(veya kiral karbon) atomu denir ve üzerine (*) işareti konulur. Asimetrik karbon atomu içeren moleküllere de
asimetrik veya kiral molekül denir. Bu şekilde asimetrik karbon atomu içeren ve görüntüsüyle birebir örtüşmeyen
molekül çiftine de birbirinin optik izomeri veya enantiyomeri denir. Bir molekülde birden fazla kiral karbon atomu
bulunabilir. Bu durumda optik izomer sayısı 2n formülü ile bulunur. Enantiyomerlerin fiziksel ve kimyasal özellikleri
büyük ölçüde aynıdır. Tek farkları polarize olmuş ışığı çevirme yönlerinin farklı olmasıdır. Bundan dolayı bu moleküller
ayrıca optikçe aktif moleküller olarak da ifade edilirler.

3-metilkekzanın optik izomerleri (enantiyomerleri) aşağıda gösterilmiştir.

Enantiyomerlerin fiziksel ve kimyasal özellikleri büyük ölçüde aynıdır. Fakat enantiyomerler diğer asimetrik
moleküllerle tepkimelerinde ve polarize ışık ile etkileşimlerinde farklılıklar gösterirler. Enantiyomerlerden birisi
polarize ışığın düzlemini sağa çevirirken diğeri sola çevirir. Polarize ışığın titreşim düzlemini değiştiren maddelere
optikçe aktif maddeler denir. Bu nedenle enantiyomerler birbirinin optik izomeridir. Optik izomerleri eşit
miktarda içeren karışımlara da rasemik karışım denir. Polarize ışık rasemik karışımdan geçirildiğinde sağa veya
sola çevrilme olmaz.
Doğal ışık her doğrultuda titreşerek yayılır. Doğal ışık, kalsit (CaCO3) kristalinden geçirildiğinde tek bir düzlem
boyunca titreşen bir ışık elde edilir. Bir düzlem boyunca yayılan bu ışığa düzlem polarize ışık denir. Polarize ışık
optikçe aktif bir maddenin bulunduğu bir çözeltiden geçirilirse ışığın yayılma düzlemi sağa ya da sola çevrilir.
Polarize ışığın yayılma düzlemini sağa çeviren enentiyomer, adlandırmada (+) işareti ile, sola çeviren (-) işareti ile
ifade edilir.

Emil Fischer, optikçe aktif bileşiklerin yapılarının belirlenmesinde (+) – gliseraldehitin temel bileşik olarak
alınmasını ve (+)–gliseraldehitin D –(dekstrorotatori),bunun enantiyomeri olan (-)–gliseraldehitin L-(levorotatori)
sembolüyle gösterilmesini önerdi, bu öneri kabul edildi ve böylece gliseraldehit enentiyomerleri D-gliseraldehit
ve L-gliseraldehit olarak yazıldı.

D – L gösteriminin (+) ve (-) ile ifade edilen çevirme açısıyla ilgisi yoktur. D – L gösterimi bileşiğin yapısıyla ilgilidir.
D yapısına sahip olup polarize ışığı sağa (+) çeviren bileşikler olduğu gibi sola (-) çeviren bileşikler de vardır.
Örneğin D-(+)-gliseraldehit polarize ışığı sağa çevirirken, D-(-)-laktik asit sola çevirir. Optikçe aktif bir maddenin
polarize ışığı sağa mı yoksa sola mı çevireceği molekül yapısına bakarak belirlenemez, deneysel olarak
belirlenebilir. D ve L ifadeleri günümüzde pek kullanılmaktadır.
Bir organik bileşiğin optik izomerlerinden birbirinin ayna görüntüsü olmayanlara diastereomerler denir.
Diastereomerlerin fiziksel ve kimyasal özellikleri birbirinden farklıdır. Örneğin cis-2-büten ve trans-2-büten
molekülleri diastereomerdirler. Kısaca enantiyomer olmayan izomerlere diastereomer denir.
R – S Adlandırma Sistemi : Optikçe aktif bileşiklerin bazılarının D ve L sembolleri ile gösterilişinde sorun olduğundan
D ve L sembollerinin kullanımları pek yaygın değildir. Bu sorunu gidermek için Chan (çen), Ingold ve Prelog yeni bir
sistem önermiştir. Bu sisteme R-S sistemi denir. Bu sisteme göre kiral karbon etrafındaki atom veya atom gruplarına
öncelik sırasına göre 1, 2, 3 ve 4 numaraları verilir. Atom veya atom gruplarına öncelik sırası verilirken şu kurallar
uygulanır.

 Atom numarası en büyük olan atom en önceliklidir ve 1 numara ile gösterilir. Sonrakiler atom
numaralarının azalışına göre 2, 3 ve 4 ile numaralandırılırlar. Örneğin organik bir bileşikte Br, Cl, O, C ve
H elementleri kiral karbona bağlı ise büyükten küçüğe doğru 35Br > 17Cl > 8O > 6C > 1H şeklinde
sıralanırlar.
 Asimetrik karbon atomuna bağlı grupların ilk atomu aynı ise bağlı gruplardaki ikinci veya üçüncü
atomların atom numaraları dikkate alınır. Hangisinin atom numarası büyük ise 1 numara ona verilir.
Örneğin bağlı gruplar COOH, CHO ve CH3 ise 1 numara COOH, 2 numara CHO ve 3 numara CH3 grubuna
verilir.
 Kiral karbon atomuna bağlı gruplarda ikili (C=C) ve üçlü (C≡C) bağ varsa üçlü bağ içeren grup ikili bağ
içeren gruptan daha önceliklidir.
Kiral karbona bağlı gruplara bu kurallar uygulanarak numaralar verildikten sonra 4 numaralı grup yok varsayılarak
üstü kapatılır. Daha sonra kalan gruplar üzerlerindeki numaralara göre 1→2→3 yönünde ok çizilerek takip edilir.
Eğer okun yönü saat yönünde ise molekül R- olarak, saat yönünün tersi yönde ise S- olarak tespit edilir.

Moleküllerin üç boyutlu formüller ile gösterilmesi durumunda eğer 4 numaralı en düşük öncelikli grup ( ) veya
( ) ile gösterilmiş ise bulunan yön, eğer ( ) ile gösterilmiş ise bulunan yönün tersi olarak ifade edilir.
Örnek :

n-bütan bileşiği aşağıdakilerden hangisi ile izomerdir.

Örnek :

l. 2-metilpropan ile n-bütan ll. metilsiklobütan ile 2-metilbütan lll. 2-metilbütan ile trimetilmetan

yukarıda verilen bileşik çiftlerinden hangileri birbirinin izomeridir.

A ) yalnız l B ) yalnız ll C ) yalnız lll D ) l ve ll E ) l ve lll

Örnek :

Aşağıda verilen bileşiklerden hangisinin cis-trans izomeri vardır. (2011 LYS)

A ) 2-metil-2-büten B ) 2-metilpropen C ) 1-penten D) propen E ) 2-büten

Örnek :

Aşağıda verilen bileşiklerden hangisinin cis-trans izomeri yoktur

Örnek :

Yukarıda verilen molekül ile ilgili olarak

l.cis-trans izomeri gösterir ll.apolar moleküldür lll. Trans-2-brom-2-büten olarak adlandırılır

yargılarından hangileri yanlıştır.

A ) yalnız ll B ) l ve ll C) l ve lll D ) ll ve lll E ) l, ll ve lll

Örnek :

Yanda verilen organik bileşik ile ilgili olarak

l. cis-trans izomeri gösterir ll. doymamış hidrokarbondur lll. sp2 hibrit orbitali içeren 2 tane karbon atomu vardır

lV. 1-klorpropen olarak adlandırılır V. Klorsiklopropan ile yapı izomeridir

yargılarından kaç tanesi doğrudur

A)1 B)2 C)3 D)4 E)5

Örnek :

l. cis-2-büten ile trans-2-büten ll. 1,3-bütadien ile 2-bütin lll. Metilsiklopropan ile trans-2-büten

yukarıda verilen bileşik çiftlerinden hangileri birbirinin yapı izomeridir

A ) yalnız l B ) yalnız ll C ) yalnız lll D ) l ve ll E ) ll ve lll

Örnek :

Yukarıda verilen moleküllerden hangileri R- izomerdir

A ) yalnız ll B ) l ve ll C) l ve lll D ) ll ve lll E ) l, ll ve lll