წრფივი ალგებრა

თავი 1: ორ და სამუცნობიან წრფივ

განტოლებათა სისტემები

ვახტანგ ლომაძე, ქეთევან შავგულიძე

ეს თავი შესავალი ხასიათისაა. წრფივ განტოლებათა ზოგად თეორიას გავეცნო-

ბით ცოტა მოგვიანებით.

კარგად ვიცით, რომ ax = b განტოლებას როცა მისი კოეფიციენტი a ̸= 0 აქვს

ერთი (და მხოლოდ ერთი) ამონახსნი და ეს ამონახსნია x = a−1 b. შემთხვევა როცა
a ̸= 0 არის ნორმალური. ”არანორმალურ” შემთხვევაში, როცა a = 0, განტოლებას
ან უამრავი ამონახსნი აქვს ან სულაც არა აქვს.
სიტუაცია ანალოგიურია, როცა საქმე გვაქვს ორ და სამუცნობიან წრფივ განტო-
ლებათა სისტემასთან (და როგორც ვნახავთ, მრავალი უცნობის შემთხვევაშიც).

საერთოდ, წრფივ განტოლებათა სისტემის ამოხსნის სამი გზა არსებობს:

1) ჩასმის ხერხი
2) კრამერის წესი
3) გაუსის მეთოდი

ჩასმის ხერხი ელემენტარული და ადვილი გასაგებია. მისი იდეა მდგომარეობს

უცნობების თანმიდევრობით გამორიცხვაში. მაგრამ ეს იდეა უკეთ არის რეალიზე-
ბული გაუსის მეთოდში, და ამიტომ მასზე არ შევჩერდებით.
კრამერის წესის შესწავლისთვის საჭიროა მატრიცებისა და მათი დეტერმინან-
ტების ცოდნა.

1
1 ”პატარა” მატრიცები და მათი დეტერმინანტები

მატრიცს შეგვიძლია შევხედოთ როგორც რიცხვის განზოგადებას.

ყველაზე პატარა მატრიცი 1 × 1 ზომის მატრიცია, და მას აქვს სახე [a], სადაც a
არის რიცხვი. ([a] მატრიცის დეტერმინანტი არის a, რა თქმა უნდა.)
პირველი არატრივიალური (კვადრატული) მატრიცი არის 2×2 ზომის მატრიცი.
ეს არის [ ]
a1 b1
a2 b2
სახის გამოსახულება, სადაც a1 , a2 , b1 , b2 რიცხვებია. მატრიცს აქვს დეტერმინანტი,
და იგი განისაზღრება, როგორც a1 b2 − a2 b1 :
[ ]
a1 b1
det = a1 b2 − a2 b1 .
a2 b2

უფრო ხშირად, დეტერმინანტის აღსანიშნავად წერენ

 
 a1 b1 
 
 a2 b2  .

დეტერმინანტს აქვს შემდეგი თვისებები.

1) დეტერმინანტი ბიწრფივია (2-წრფივია) სტრიქონების მიმართ, ანუ წრფივია

ცალკე პირველი სტრიქონის მიმართ და ცალკე მეორე სტრიქონის მიმართ:
 ′     
 a1 + a′′1 b′1 + b′′1   a′1 b′1   a′′1 b′′1 
 = + 
 a2 b2   a2 b2   a2 b2  ,
     
     
 ′ a1 ′′ ′ b1 ′′  =  a1′ b1′  +  a′′1 b′′1  ,
 a2 + a2 b2 + b2   a2 b2   a2 b2 
     
 λa1 λb1     b1 
  = λ  a1 b1  =  a1
 a2 b2   a2 b2   λa2 λb2  .
2) დეტერმინანტი ნულის ტოლია თუ მატრიცის სტრიქონები ერთმანეთის ტო-
ლია:  
 a1 b1 
 
 a1 b1  = 0
3) ერთეულოვანი მატრიცის დეტერმინანტი 1-ის ტოლია:
 
 1 0 
 
 0 1  = 1.

ყველა ეს თვისება ადვილი შესამოწმებელია. აღსანიშნავია, რომ დეტერმინანტი

ამ თვისებებით ცალსახად განისაზღვრება.

2
 3 × 3 ზომის მატრიცს აქვს სახე
 
a1 b1 c1
 a2 b2 c2  .
a3 b3 c3

(აქაც a1 , a2 , a3 , b1 , b2 , b3 , c1 , c2 , c3 რიცხვებია.) მისი დეტერმინანტი განისაზღრება

 
 a1 b1 c1 
 
 a2 b2 c2  = a1 b2 c3 + b1 c2 a3 + c1 a2 b3 − c1 b2 a3 − b1 a2 c3 − a1 c2 b3
 
 a3 b3 c3 

ფორმულით.

თუ გვიჭირს ამ ფორმულის დამახსოვრება, შეგვიძლია გამოვიყენოთ შემდეგი

სავარჯიშო, რომელიც გვეუბნება, რომ მესამე რიგის დეტერმინანტი შეიძლება და-
ყვანილ იქნას მეორე რიგის დეტერმინანტზე. (მეორე რიგის დეტერმინატის ფორ-
მულა ძალიან ადვილი დასამახსოვრებელია!)

Exercise. აჩვენეთ, რომ მესამე რიგის დეტერმინანტი შეიძლება გამოითვალოს

შემდეგი ფორმულით:
 
 a1 b1 c1       
       
 a2 b2 c2  = a1  b2 c2  − b1  a1 c1  + c1  a1 b1  .
   b3 c3   a2 c2   a2 b2 
 a3 b3 c3 

Exercise. აჩვენეთ, რომ მესამე რიგის დეტერმინანტს ისეთივე თვისებები აქვს

რაც მეორე რიგისას: 1) იგი 3-წრფივია სტრიქონების მიმართ (წრფივია ცალკე ყო-
ველი სტრიქონის მიმართ); 2) უდრის ნულს, როცა რომელიმე ორი სტრიქონი ერთ-
მანეთის ტოლია; 3) უდრის 1-ს, როცა მატრიცი ერთეულოვანია.

შემდეგი სავარჯიშო გვეუბნება დეტერმინანტის ძალიან სასარგებლო თვისების

შესახებ.

Exercise. აჩვენეთ, რომ (როგორც 2 × 2 ზომის ასევე 3 × 3 ზომის) მატრიცის დე-

ტერმინანტი არ იცვლება თუ მის ერთ სტრიქონს დავუმატებთ სხვა სტრიქონს გამ-
რავლებულს რაიმე რიცხვზე.

3
2 ორუცნობიან და სამუცნობიან წრფივ განტოლებათა სი-
სტემის ამოხსნა

ორუცნობიან წრფივ განტოლებათა ზოგადი სისტემა

{
a1 x + b1 y = c1
a2 x + b2 y = c2
ფორმისაა.

ზევით ვთქვით თუ რაში გამოიხატება ერთუცნობიანი წრფივი განტოლების ნო-

რმალურობა. ორი უცნობის შემთხვევაში კოეფიციენტები ქმნიან 2 × 2 მატრიცს, და
ნორმალურობა ნიშნავს იმას, რომ ამ მატრიცის დეტერმინანტი არ უნდა იყოს ნუ-
ლის ტოლი:  
 a1 b1 
 
 a2 b2  ̸= 0.
კრამერის წესი გვეუბნება, რომ ამ შემთხვევაში სისტემას აქვს ერთი (და მხოლოდ
ერთი ამონახსნი):    
 c1 b1   a1 c1 
   
 c2 b2   a c 
x =   და y =  2 2 .
  a1 b1 
 a1 b1   
 a2 b2   a2 b2 

Exercise. დაამტკიცეთ კრამერის წესი.

სამუცნობიან წრფივ განტოლებათა ზოგადი სისტემა გამოიყურება შემდეგნა-

ირად: 
 a1 x + b1 y + c1 z = d1
a2 x + b2 y + c2 z = d2 .

a3 x + b3 y + c3 z = d3

კრამერის წესის თანახმად, თუ

 
 a1 b1 c1 
 
 a2 b2 c2  ̸= 0
 
 a3 b3 c3 

მაშინ ამონახსნი მოიცემა ფორმულებით

     
 d1 b1 c1   a1 d1 c1   a1 b1 d1 
     
 d2 b2 c2   a2 d2 c2   a2 b2 d2 
     
 d3 b3 c3   a d3 c3   a b3 d3 
x =  , y =  3 , z =  3 .
  a1   a1 
 a1 b1 c1   b1 c1   b1 c1 
 a2 b2 c2   a2 b2 c2   a2 b2 c2 
     
 a3 b3 c3   a3 b3 c3   a3 b3 c3 

4
 კრამერის წესი ძალიან მნიშვნელოვანია თეორიული თვალსაზრისით, თუმცა
მისი პრაქტიკული მნიშვნელობა (როცა უცნობთა რიცხვი დიდია) არის ნაკლები.

პრაქტიკული თვალსაზრისით მეტად ეფექტურია გაუსის მეთოდი (და მისი ცო-

ტა უფრო დახვეწილი ვერსია გაუს-ჟორდანის მეთოდი).
გაუსის მეთოდი ალგორითმულია და იყენებს სამი ტიპის ელემენტარულ გარ-
დაქმნებს:

(1) ორი განტოლების ადგილების გაცვლა: Ei ↔ Ej .

(2) განტოლების გამრავლება არანულოვან სკალარზე : λEi → Ei (λ ̸= 0).
(3) განტოლების შეცვლა წრფივი კომბინაციით სხვა განტოლებასთან: Ei +λEj →
Ei (j ̸= i).

ყოველი ეს გარდაქმნა, რა თქმა უნდა, არ ცვლის სისტემის ამონახსნებს. მეთო-

დის იდეა ძალიან მარტივია: ელემენტარული გარდაქმნებით მივცეთ სისტემას ”ზე-
მო სამკუთხა” ფორმა, რომელიც ძალიან ადვილად იხსნება

შემდეგ კონკრეტულ მაგალითზე ვნახოთ თუ როგორ მუშაობს გაუსის მეთოდი.


 x + y + z = 9
2x + 4y − 3z = 1 (−2E1 + E2 → E2 )

3x + 6y − 5z = 0

 x + y + z = 9
2y − 5z = −17 (−3E1 + E3 → E3 )

3x + 6y − 5z = 0

 x + y + z = 9
2y − 5z = −17 (−3/2E2 + E3 → E3 )

3y − 8z = −27

 x + y + z = 9
2y − 5z = −17 .

−1/2z = −3/2
მივიღეთ განტოლებათა სისტემა, რომელსაც აქვს ზემო სამკუთხა ფორმა. აქედან
სულ ადვილად ვღებულობთ, რომ

z = 3, y = −1, x = 7.

უნდა აღინიშნოს, რომ არაა აუცილებელი განტოლებათა რიცხვი სისტემაში ემთხ-

ვეოდეს უცნობთა რიცხვს. ამ შემთხვევაში კრამერის წესს ვერ გამოვიყენებთ. რაც
შეეხება გაუსის მეთოდს, იგი ამ შემთხვევაშიც კარგად მუშაობს. მაგალითისთვის
განვიხილოთ შემდეგი სისტემა:

 x + 3y = 1
2x + y = −3

x + y = −1

5
−2E1 + E2 → E2 და −E1 + E3 → E3 გარდაქმნების გამოყენებით ვღებულობთ:

 x + 3y = 1
−5y = −5

−2y = −2

ვხედავთ, რომ ერთი განტოლება ზედმეტია. კიდევ ერთი −2/5E2 + E3 → E3 გარ-

დაქმნა გვაძლევს ზემო სამკუთხა ფორმას:

 x + 3y = 1
−5y = −5

0 = 0

სისტემის ამონახსნია: y = 1, x = −2.

თავის დასასრულს, ავღნიშნავთ, რომ სისტემას შეიძლება ჰქონდეს უამრავი ამო-
ნახსნი და შეიძლება სულაც არ ჰქონდეს. ამაში ადვილად შეგვიძლია დავრწმუნ-
დეთ. მართლაც {
2x + 3y = 7
2x + 3y = 7
სისტემას აქვს უამრავი ამონახსნი, ხოლო
{
2x + 3y = 7
2x + 3y = 10

არ აქვს ამონახსნი.