გაწარმოების წესები

3.3
ამ სექციაში წარმოდგენილია რამდენიმე წესი, რომლებიც საშუალებას იძლევა გავაწარმოოთ მუდმივი
ფუნქცია, ხარისხოვანი ფუნქცია, მრავალწევრები, ექსპონენციალური ფუნქცია, რაციონალური
ფუნქცია და მათი ზოგიერთი კომბინაცია.

ხარისხი, ნამრავლი, ჯამი და სხვაობა

გაწარმოების უმარტივესი წესია, რომ ნებისმიერი მუდმივი ფუნქციის წარმოებული ნულია.

მუდმივი ფუნქციის წარმოებული

თუ f ( x )  c მუდმივი ფუნქციაა, მაშინ
ფიგურა 3.9 (c)=0 წესი იმ ფაქტს გამოსახავს, რომ df d
 (c )  0
მუდმივი ფუნქციის მნიშვნელობები არ იცვლება და dx dx
ჰორიზონტალური წრფის დახრილობა ყოველ წერტილში
ნულის ტოლია.

დამტკიცება.

f ( x  h)  f ( x ) cc
f ( x)  lim  lim 0
h 0 h h 0 h

d 1
    2 ანუ dx  x    x .
1 d 1 2
სექცია 3.1-დან ვიცით, რომ
dx  x  x
წინა სექციის მაგალითი 2-დან ვიცით აგრეთვე, რომ

d
dx
 x   21x ანუ
dx

d 12
x   x 1 2 .
1
2

n
ეს ორი მაგალითი წარმოადგენს x ხარისხის გაწარმოების წესის თვალსაჩინოებას. პირველ რიგში
გამოვიყვანოთ წესი, როცა n დადებითი მთელია.

დადებით მთელ მაჩვენებლიანი ხარისხის გაწარმოების წესი

თუ n დადებითი მთელია, მაშინ
d n
x  n x n 1 .
dx

267
დამტკიცება. ფორმულა

z n  x n  ( z  x)( z n1  z n2 x   zx n2  x n1 )

იოლად მტკიცდება მარჯვენა მხარეში გამრავლების შესრულებით.

f ( x)  x n ფუნქციისათვის გამოვიყენოთ წარმოებულის განსაზღვრის ალტერნატული ფორმულა

f ( z )  f ( x) z n  xn
f ( x)  lim  lim 
zx zx zx z  x

 lim( z n 1  z n 2 x   zx n 2  x n 1 )  n შესაკრები
zx

 nx n 1 .
ხარისხის გაწარმოების ეს წესი მართებულია ნებისმიერი ნამდვილი მაჩვენებლის შემთხვევაში.
მაგრამ n შეიძლება ირაციონალურიც იყოს. ხარისხის გაწარმოების წესით ჩვენ ვაკლებთ 1-ს
თავდაპირველი ხარისხის მაჩვენებელ n -დან და მიღებულ შედეგს ვამრავლებთ n -ზე . აქ ჩვენ
ჩამოვაყალიბებთ წესის ზოგად ვერსიას, თუმცა მის დამტკიცებას სექცია 3.8-ში მოვიყვანთ.

ხარისხის გაწარმოება (ზოგადი ვერსია)

თუ n ნებისმიერი ნამდვილი რიცხვია, მაშინ
d n
x  nx n 1 ,
dx
n n 1
ყველა x -სთვის, რომლებისთვისაც x და x განსაზღვრულია

მაგალითი 1. გავაწარმოვოთ x -ის შემდეგი ხარისხები

1
(a ) x3 (b) x 2 3 (g ) x 2
(d) (e ) x 4 3 (v) x 2 
x4
ამოხსნა.

d 3 d 2/3 2 2
ა) ( x )  3 x 31  3 x 2 , ბ) ( x )  x (2/3) 1  x 1/3 ,
dx dx 3 3
d d  1  d 4 4
გ) ( x 2 )  2 x 2 1 , დ)  4   ( x )  4 x
41
 4 x 5   5 ,
dx dx  x  dx x
d 4/3 4 4
ე) ( x )   x  (4/3) 1   x 7/3 ,
dx 3 3

ვ)
d
dx
 dx
  
x 2   x1( /2)   1   x1( /2)1  (2   ) x .
d
 2
1
2

268
 შემდეგი წესი ამბობს, რომ თუ წარმოებადი ფუნქცია მუდმივზე მრავლდება, მაშინ ამ ფუნქციის
წარმოებულიც იმავე მუდმივზე მრავლდება.

მუდმივი თანამამრავლის წესი

თუ u ( x ) წარმოებადი ფუნქციაა და c მუდმივი რიცხვია, მაშინ
d du
(cu )  c .
dx dx

კერძოდ, თუ n ნებისმიერი ნამდვილი რიცხვია, მაშინ

d
(cx n )  cnx n 1 .
dx
დამტკიცება. d cu ( x  h)  cu ( x)
(cu )  lim 
dx h 0 h
u ( x  h)  u ( x ) du
 c lim c .
h 0 h dx

ფიგურა 3.10 y  x2 და y  3x -ის

2

გრაფიკები
y კოორდინატის 3-ჯერ გაზრდა
3-ჯერ ზრდის დახრილობას (მაგალითი 2).

მაგალითი 2.
d
ა. გაწარმოების ფორმულა (3 x 2 )  3  2 x  6 x გვამცნობს, რომ თუ y  x3 -ის გრაფიკს ახალ
dx
სკალირებას გავუკეთებთ y კოორდინატების 3-ზე გამრავლებით, მაშინ დახრილობები ყოველ
წერტილში 3-ჯერ გაიზრდება (ფიგურა 3.10).

269
ბ. ნიშან შეცვლილი ფუნქცია. ნიშან შეცვლილი ფუნქციის გაწარმოება ამ ფუნქციის
წარმოებულისათვის ნიშნის შეცვლის ტოლფასია. მუდმივი თანამამრავლის წესით c  1 -ზე გვაქვს
d d d du
(u )  (1 u )  1 (u )   .
dx dx dx dx

შემდეგი წესი გვეუბნება, რომ ორი წარმოებადი ფუნქციის ჯამის წარმოებული მათი წარმოებულების
ჯამის ტოლია.

ჯამის გაწარმოების წესი

თუ u ( x ) და v ( x ) წარმოებადი ფუნქციებია, მაშინ მათი u  v ჯამიც წარმოებადია და
d du dv
(u  v)  
dx dx dx

მაგალითად, თუ y  x  12 x , მაშინ y არის u ( x)  x 4 და v( x)  12 x ფუნქციათა ჯამი. გვექნება

4

dy d 4 d
 ( x )  (12 x)  4 x 3  12 .
dx dx dx
დამტკიცება.
d [u ( x  h)  v( x  h)]  [u ( x)  v( x)]
[u ( x)  v( x)]  lim 
dx h 0 h
 u ( x  h)  u ( x ) v ( x  h)  v ( x ) 
 lim    
h 0
 h h
u ( x  h)  u ( x ) v( x  h)  v( x) du dv
 lim  lim   .
h 0 h h 0 h dx dx

ჯამის და მუდმივი თანამამრავლის წესების კომბინაციით მიიღება სხვაობის გაწარმოების წესი:

წარმოებად ფუნქციათა სხვაობის წარმოებული მათი წარმოებულების სხვაობის ტოლია:

d d du dv du dv
 u  v   u  (1)v    (1)   .
dx dx dx dx dx dx

ჯამის გაწარმოების თვისება შეიძლება განვავრცოთ ორზე მეტი ფუნქციის ჯამზეც. თუ u1 , u2 ,..., un
ფუნქციები წარმოებადია x წერტილში, მაშინ u1  u2  ...  un ფუნქციაც წარმოებადია და
მართებულია შემდეგი ტოლობა:
d du du du
(u1  u2  ...  un )  1  2  ...  n .
dx dx dx dx
სიცხადისთვის, ვაჩვენოთ ეს სამი ფუნქციის შემთხვევაში

270
 d d d du du du du
(u1  u2  u3 )   (u1  u2 )  u3   (u1  u2 )  3  1  2  3 .
dx dx dx dx dx dx dx
ნებისმიერი სასრული რაოდენობის ფუნქციათა ჯამისთვის ამ თვისების დამტკიცება მათემატიკური
ინდუქციის მეთოდით აღწერილია დამატება 2-ში.
4 2
მაგალითი 3. იპოვეთ y  x  x  5 x  1 მრავალწევრის წარმოებული.
3

3
ამოხსნა.
dy d 3 d  4 2  d d
 x   x   (5 x)  (1)  (ჯამისა და სხვაობის გაწარმოების წესი)
dx dx dx  3  dx dx
4 8
 3 x 2   2 x  5  0  3 x 2  x  5.
3 3
ამრიგად, ჩვენ შეგვიძლია გავაწარმოოთ ნენისმიერი მრავალწევრი წევრ-წევრად ამ მაგალითის
მსგავსად. ამასთანავე, ნებისმიერი მრავალწევრი წარმოებადია ნებისმიერი x -სათვის.

მაგალითი 4. შეიძლება y  x 4  2 x 2  2 მრუდს ჰქონდეს ჰორიზონტალური მხები? თუ

კი, რომელი?

ამოხსნა. ჰორიზონტალური მხები შეიძლება

გაჩნდეს იქ, სადაც დახრილობა dy dx ნულის
ტოლია
dy d 4
 ( x  2 x 2  2)  4 x 3  4 x .
dx dx
გავუტოლოთ ნულს:
4 x3  4 x  0; 4 x( x 2  1)  0; x  0, 1,  1 .
მრუდზე შესაბამისი წერტილებია (0, 2), (1, 1)
და (-1, 1) (იხ. ფიგურა 3.11).
მეოთხე თავში ვნახავთ, რომ x -ის იმ
მნიშვნელობების პოვნა, რომლებშიც ფუნქციის
მნიშვნელობები ნული ხდება, მნიშვნელოვან ფიგურა 3.11 მაგალითი 4-ის
პროცედურას წარმოადგენს. მრუდი და ჰორიზონტალური მხებები

მაჩვენებლიანი ფუნქციის გაწარმოება

სექცია 1.5-ში ჩვენ მოკლედ მიმოვიხილეთ მაჩვენებლიანი ფუნქცია. თუ წარმოებულის განსაზღვრე-
ბას გამოვიყენებთ f ( x)  a x ფუნქციისათვის, გვექნება

271
 df a xh  a x a xah  a x
 lim  lim 
dx h0 h h 0 h
x ( a  1)
h
 ah 1  x
 lim a   lim a . (1)
h 0 h  h 0 h 
x
ამრიგად, ვხედავთ , რომ a -ის წარმოებული მუდმივი L რიცხვისა და a x -ის ნამრავლის ტოლია.
შევნიშნოთ აგრეთვე, რომ
ah  a0 ah 1
f (0)  lim
 lim  L.
h 0 h h 0 h
მაშასადამე L ზღვარი წარმოადგენს f ( x )  a მრუდის დახრილობას, გრაფიკის y -ღერძთან
x

გადაკვეთის წერტილში. მე-7 თავში დაწვლილებით შევისწავლით ლოგარითმულ და მაჩვენებლიან

ფუნქციებს, ვაჩვენებთ, რომ L ზღვარი არსებობს და ის ln a -ს ტოლია. ახლა კი გამოვიკვლევთ L -
ის სიდიდეს y  (a  1) / h მრუდის დახაზვით და მისი ყოფაქცევის შესწავლით, როცა
h
h 0 .

ფიგურა 3.12 წარმოგვიდგენს y  (a  1) / h -ის გრაფიკს a პარამეტრის ოთხი განსხვავებული

h

მნიშვნელობისათვის.

L  0.69 , როცა a =2 ; L  0.92 , როცა a =2.5 ; L  1.1 , როცა a =3.

ეს გვაფიქრებინებს, რომ L რიცხვი 1-ის ტოლია რომელიღაც a -სათვის 2.5-დან 3-მდე. ეს რიცხვი
მოიცემა ტოლობით a  e  2.718281828 .

ფიგურა 3.12
y  (a h  1) / h, a  0 -ის მდებარეობა
უწყვეტად იცვლება a -ს მიმართ

ამ თვისებაზე დაყრდნობოთ, ისევე როგორც სექცია 1.5-ში, გვექნება ნატურალური მაჩვენებლიანი

ფუნქცია f ( x)  e და ვხედავთ, რომ მისთვის ადგილი აქვს ტოლობას

x

eh  1
f (0)  lim 1 . (2)
h 0 h

272
 x
ამ ზღვრის 1-თან ტოლობა ამყარებს მნიშვნელოვან თანაფარდობას e ნატურალურ მაჩვენებლიან
ფუნქციასა და მის წარმოებულს შორის
d x eh  1 x
(e )  lim  e  ex .
dx h 0 h
ამრიგად, ნატურალური მაჩვენებლიანი ფუნქცია თავისი წარმოებულის ტოლია.

ნატურალური მაჩვენებლიანი ფუნქციის წარმოებული

d x
(e )  e x
dx

მაგალითი 5. ვიპოვოთ y  e
x
ფუნქციის იმ მხების განტოლება, რომელიც სათავეზე გადის .
ამოხსნა. რადგან მხები გადის კოორდინატთა სათავეზე, ამიტომ განტოლება ვეძებოთ y  mx სახით,
სადაც m დახრილობაა. წირს მხების დახრილობა (a ,e a ) წერტილში იქნება

m  (ea  0) / (a  0) . ნატურალური ექსპონენტას დახრილობა x  a მნიშვნელობისათვის არის e a .

რადგან ეს დახრილობები ერთი და იგივეა, ამიტომ e  e / a . აქედან გამომდინარეობს, რომ
a a
a 1
და m  e . მაშასადამე, მხების განტოლებაა y  ex . იხილეთ ფიგურა 3.13.

ფიგურა 3.13 სათავეზე გამავალი

წრფე y  e -ის მხებია, თუ

x
a 1
(მაგალითი 5)

იბადება კითხვა, არსებობს თუ არა ნატურალური ექსპონენტისაგან განსხვავებული ფუნქციები,

რომლებიც თავიანთ წარმოებულებს ემთხვევიან ? პასუხია დიახ; ყველა ფუნქცია, რომელსაც აქვს
თვისება f ( x )  f ( x ) , წარმოადგენს მუდმივისა და ნატურალური ექსპონენციალური ფუნქციის

ნამრავლს: f ( x )  c  e , სადაც c ნებისმიერი მუდმივია. ამ ფაქტს ჩვენ დავამტკიცებთ სექცია 7.2-ში.

x

შევნიშნოთ, რომ მუდმივი მამრავლის წესის თანახმად, მართლაც

d d
(c  e x )  c  (e x )  c  e x .
dx dx

ნამრავლის და განაყოფის გაწარმოება

როგორც ვიცით, ორი ფუნქციის ჯამის წარმოებული მათი წარმოებულების ჯამის ტოლია.
ანალოგიური წესი სამართლიანი არაა ორი ფუნქციის ნამრავლის გაწარმოებისას. მაგალითად,

273
 d d d d
( x  x)  ( x 2 )  2 x , თუმცა ( x)  ( x )  11  1.
dx dx dx dx

ნამრავლის გაწარმოების წესი

თუ u და v წარმოებადია x -ის მიმართ, მაშინ uv ნამრავლიც წარმოებადია და
d dv du
(uv)  u  v
dx dx dx

u  v ნამრავლის წარმოებული უდრის u გამრავლებული v -ს წარმოებულზე პლიუს v გამრავ-

ლებული u -ს წარმოებულზე. "პრიმ" აღნიშვნებით,  uv   uv  vu . ფუნქციური აღნიშვნით,

d
 f  x  g  x    f   x  g  x   g   x  f  x  .
dx 

მაგალითი 6.  x  e  , ბ) y  e2 x .
1 2 x
ვიპოვოთ წარმოებულები: ა) y
x


1
ამოხსნა. ა) გამოვიყენოთ ნამრავლის წესი u  და v  x 2  e x ფუნქ ციებისათვის:
x

d 1 2 x  1  1 

dx  x
 x  e    2 x  e x    x 2  e x    2  
 x  x 
d
dx
dv
dx
du
 uv   u  v ,
dx
ex ex d 1 1
 2 1 2    2
x x dx  x  x
ex
 1   x  1 .
x2

ბ)
dx

d 2x
e    e x  e x   e x  e x   e x  e x   2e x  e x  2e 2 x .
d
dx
d
dx
d
dx

ნამრავლის გაწარმოების წესის დამტკიცება.

d u ( x  h )v ( x  h )  u ( x )v ( x )
(uv)  lim
dx h 0 h

გარდავქმნათ მარჯვენა მხარეში წილადის მრიცხველი ისე, რომ შეიცავდეს გაყოფილ სხვაობებს u და
v -ს წარმოებულებისათვის. ამ მიზნით მრიცხველში დავამატოთ და გამოვაკლოთ u ( x  h) v( x) :
d
(uv) 
dx
u ( x  h)v( x  h)  u ( x  h)v( x)  u ( x  h)v( x)  u ( x)v( x)
 lim 
h 0 h

274
  v ( x  h)  v ( x ) u ( x  h)  u ( x ) 
 lim u ( x  h)  v( x)  
h 0
 h h
v ( x  h)  v ( x ) u ( x  h)  u ( x )
 lim u ( x  h)  lim  v( x)  lim .
h 0 h 0 h h  0 h

როცა h ნულისკენ მიისწრაფის, u ( x  h) მიისწრაფის u ( x ) -საკენ ( წერტილში წარმოებადობის

ძალით ის უწყვეტია x -ში). ორი წილადი მიისწრაფის dv dx და du dx -საკენ. ამრიგად,
d d d
(uv)  u (v)  v (u ).
dx dx dx

ნამრავლის წესი სურათზე

ვთქვათ u ( x), v( x) დადებითი და ზრდადი ფუნქციებია, h  0.

მაშინ uv -ს ცვლილება დიდი და მცირე "კვადრატების" ფართობების სხვაობის ტოლია, რაც

ზედა და მარჯვენა მოწითალოდ შეფერადებული ართკუთხედების ფართობთა ჯამია:
(uv)  u( x  h)v( x  h)  u( x)v( x)  u( x  h)v  v( x)u .
გავყოთ h -ზე:
(uv) v u
 u ( x  h)  v ( x ) .
h h h
ზღვარი h  0 გვაძლევს ნამრავლის წესს.

275
მაგალითი 7. ვიპოვოთ y  ( x  1)( x  3) ფუნქციის წარმოებული.
2 3

ვთქვათ u  x  1 და v  x  3 . მაშინ ნამრავლის გაწარმოების წესით

2 3
ამოხსნა. ა)
d
( x 2  1)( x 3  3)   ( x 2  1)(3x 2 )  ( x 3  3)(2 x )  5x 4  3x 2  6 x .
dx

ბ) იგივე შედეგი მიიღება, თუ ჯერ შევასრულებთ გავამრავლებას და მერე გავაწარმოებთ:

y  ( x 2  1)( x3  3)  x 5  x 3  3x 2  3
dy
 5 x 4  3x 2  6 x .
dx

ორი ფუნქციის განაყოფის გაწარმოების წესი ასეთია.

შეფარდების წარმოებული
თუ u და v წარმოებადია x წერტილში და v ( x )  0 , მაშინ u v განაყოფიც წარმოებადია
ამავე წერტილში და
du dv
u v
d u dx dx .
 
dx  v  v2

ფუნქციური აღნიშვნით,
d  f ( x)  g ( x) f ( x)  f ( x) g ( x)

dx  g ( x) 
.
g 2 ( x)

t 2 1 x
მაგალითი 8. ვიპოვოთ (ა) y  , (ბ) y  e ფუნქციების წარმოებულები .
t3 1
ამოხსნა.
(ა) შეფარდების გაწარმოების წესში ავიღოთ u  t 2  1, v  t 3  1:
dy (t 3  1)  2t  (t 2  1)  3t 2 2t 4  2t  3t 4  3t 2 t 4  3t 2  2t
   .
dt (t 3  1)2 (t 3  1)2 (t 3  1)2

d x d  1  e x  0  1 e x
(ბ) (e )   x    e  x .
dx dx  e  x 2
(e )

შეფარდების გაწარმოების წესის დამტკიცება

276
 u ( x  h) u ( x )

d u v ( x  h) v ( x ) v( x)u ( x  h)  u ( x)v( x  h)
   lim  lim 
dx  v  h0 h h 0 hv( x  h)v( x)

u ( x  h)  u ( x ) v ( x  h)  v ( x )
v( x)  u ( x)
= lim h h .
h 0 v ( x  h )v ( x )
მრიცხველში და მნიშვნელში ზღვარზე გადასვლით მიიღება რ.დ.გ.

იმის მიხედვით, გაწარმოების რომელ წესს შევარჩევთ, შესრულებული სამუშაოს სიდიდე შეიძლება
განსხვავებული იყოს. მოვიყვანოთ მაგალითი.
( x  1)( x 2  2 x)
მაგალითი 9. ვიპოვოთ y  ფუნქციის წარმოებული.
x4
ცხადია, შეგვიძლია გამოვიყენოთ შეფარდების გაწარმოების წესი. მაგრამ აქ უმჯობესია ჯერ
გარდავქმნათ გამოსახულება და მერე ხარისხის გაწარმოების წესი გამოვიყენოთ.
x3  3x 2  2 x
y 4
 x 1  3x 2  2 x 3 ;
x
dy 1 6 6
  x 2  3(2) x 3  2(3) x 4   2  3  4 .
dx x x x

მეორე და მაღალი რიგის წარმოებულები

თუ y  f ( x ) წარმოებადი ფუნქციაა, მაშინ მისი წარმოებული f ( x ) კვლავ ფუნქციას წარმოადგენს.
თუ f ( x ) თვითონაც წარმოებადია, შეგვიძლია გავაწარმოოთ ის და მიღებული ახალი ფუნქცია
აღვნიშნოთ f  -ით. მაშასადამე, f   ( f ) .
f  ფუნქციას ეწოდება f -ის მეორე რიგის წარმოებული, რადგან ის მიღებულია პირველი
წარმოებულის კიდევ ერთხელ გაწარმოებით. ამას სხვადასხვა გვარად წერენ:

d 2 y d  dy  dy
f ( x)      y  D 2 ( f )( x)  Dx2 f ( x) .
dx 2
dx  dx  dx
2
სიმბოლო D ნიშნავს გაწარმოების ოპერაციის ორჯერ ჩატარებას.
თუ y  x , მაშინ y  6 x
6 5
და გვაქვს
dy d
y   (6 x 5 )  30 x 4 .
dx dx
ამრიგად, D ( x )  30 x .
2 6 4

თუ y  წარმოებადია, მაშინ მისი წარმოებული, y  dy dx  d y d x , წარმოადგენს

3 3
y -ის
მესამე რიგის წარმოებულს x -ის მიმართ.
ანალოგიურად განისაზღვრება y -ის n -ური რიგის წარმოებული x -ის მიმართ :

277
 d ( n 1) d n y
y(n)  y  n  Dn y , ( n ნატურალური რიცხვია)
dx dx

ჩვენ შეგვიძლია გავიაზროთ მეორე წარმოებული, როგორც y  f ( x) ფუნქციის მხების

დახრილობის ცვლილების სიჩქარე ყოველ წერტილში. მომდევნო თავში ჩვენ ვნახავთ, რომ მეორე
წარმოებულით განისაზღვრება ამოზნექილია თუ ჩაზნექილი გრაფიკი კონკრეტულ წერტილის
მიდამოში. მომდევნო სექციაში ჩვენ განვმარტავთ მეორე და მესამე რიგის წარმოებულებს წრფის
გასწვრივ გადაადგილების ტერმინებში.

მაგალითი 10. y  x3  3x 2  2 ფუნქციის წარმოებულები მეოთხე რიგამდე არის:

y  3x 2  6 x;
y  6 x  6; y  6; y (4)  0.
ამ ფუნქციას აქვს წარმოებულები ნებისმიერ რიგამდე. დაწყებული მეოთხე რიგიდან ყველა
წარმოებული ნულის ტოლია.

სავარჯიშოები 3.3

წარმოებულების გამოთვლა
1--12 სავარჯიშოებში იპოვეთ პირველი და მეორე რიგის წარმოებულები.
1. y   x 2  3 2. y  x 2  x  8 3. s  5t 3  3t 5
4 x3 x3 x 2 x
4. w  3z 7  7 z 3  21z 2 5. y   x  2e x 6. y   
3 3 2 4
1 4
7. w  3z 2  8. s  2t 1  2 9. y  6 x 2  10 x  5 x 2
z t
1 5 12 4 1
10. y  4  2 x  x 3 11. r   12. r   
3s 2
2s   3
4

13--16 სავარჯიშოებში გამოთვალეთ პირველი რიგის წარმოებული:

(ა) ნამრავლის გაწარმოების წესით; (ბ) ჯერ გადაამრავლეთ თანამამრავლები.
13. y   3  x 2  x 2  x  1 14. y   2 x  3  5 x 2  4 x 
 1
15. y   x 2  1  x  5  
 x

16. y  1  x 2  x 4  x 3
3


17--40 სავარჯიშოებში გამოთვალეთ პირველი რიგის წარმოებულები.

278
 2x  5 4  3x x2  4
17. y  18. y  2 19. g  x  
3x  2 3x  x x  0,5
t 2 1
21. v  1  t  1  t 2 
1
20. f  t   22. w   2 x  7   x  5
1

t2  t  2

s 1 5x  1 1 x  4 x
23. f  s   24. u  25. v 
s 1 2 x x
 1  1 ( x  1)( x  2)
26. r  2    27. y  28. y 
   ( x  1)( x 2  x  1)
2
( x  1)( x  2)

x 2  3e x
29. y  2e  x  e3 x 30. y  31. y  x 3e x
2e x  x

32. w  re r 33. y  x 4  e 2 x 34. y  x  5  

9 3 3
2

1 
35. s  2t 2  3e 2 36. w  1,4  37. y  7 x 2  x e
3

z z
es  1  
38. y  x3 9,6
 2e1,3
39. r  40. r  e  2    2 
s  

41--44 სავარჯიშოებში იპოვეთ ფუნქციების ყველა რიგის წარმოებული

x4 3 2 x5
41. y   x x 42. y 
2 2 120
43. y   x  1  x 2  3x  5  44. y   4 x 3  3x   2  x 

45--52 სავარჯიშოებში იპოვეთ ფუნქციათა პირველი და მეორე რიგის წარმოებულები.

x3  7 t 2  5t  1   1  2    1
45. y  46. s  47. r 
x t2 3
 x  x  x 2  x  1
2
 1  3z  q2  3
48. u  49. w    3  z  50. p 
 3z   q  1   q  1
3 3
x4
51. w  3z 2e2 z 52. w  e z  z  1  z 2  1

53. ვთქვათ x ცვლადის u და v ფუნქციები წარმოებადია x =0 -ზე და

u (0)  5, u(0)  3, v (0)  1, v(0)  2 .

იპოვეთ შემდეგი წარმოებულების მნიშვნელობები x  0 წერტილში:

279
 d d u d v d
a. (uv); b.  ; g.  ; d. (7v  2u )
dx dx  v  dx  u  dx

54. ვთქვათ u და v არიან x ცვლადის წარმოებადი ფუნქციები და

u (1)  2, u (1)  0, v(1)  5, v(1)  1 .

იპოვეთ შემდეგი წარმოებულების მნიშვნელობები x  1 წერტილში:

d d u d v d
a. (uv); b.  ; g.  ; d. (7v  2u)
dx dx  v  dx  u  dx
დახრილობები და მხებები

55. ა. მრუდის ნორმალი. იპოვეთ y  x3  4 x  1 მრუდის (2, 1) წერტილში მხების მართობის

განტოლება.

ბ. უმცირესი დახრილობა. რისი ტოლია ამ მრუდის უმცირესი დახრილობა ? რომელ

წერტილში აქვს მრუდს ეს დახრილობა ?

გ. მხები, რომელსაც მითითებული დახრილობა აქვს. იპოვეთ მრუდის მხების განტოლება იმ

წერტილში, რომელშიც მრუდის დახრილობაა 8.

იპოვეთ y  x  3x  2 მრუდის ჰორიზონტალური მხებების

3
56. ა.ჰორიზონტალური მხები.

განტოლება. იპოვეთ აგრეთვე შეხების წერტილებში გავლებული მხებების მართობები.

ბ. უმცირესი დახრილობა. რისი ტოლია მრუდის უმცირესი დახრილობა? იპოვეთ წრფის

განტოლება, რომელიც ამ წერტილში მხების
მართობულია.

57. იპოვეთ ნიუტონის სერპანტინის ( გამოსახულია

ნახაზზე) მხებები კოორდინატთა სათავეში და (1,2)

წერტილში.

58. იპოვეთ ანიეზის კულულის ( გამოსახულია ნახაზზე) მხები (2, 1) წერტილში.

მარია ანიეზი (1718-1799) --

იტალიელი მათემატიკოსი

280
59. იგივური ფუნქციის კვადრატული მხები. y  ax 2  bx  c მრუდი გადის (1, 2) წერტილში და
ეხება y  x წრფეს სათავეში. იპოვეთ a, b და c .

60. კვადრატული ფუნქციების საერთო მხები. y  x  ax  b და y  cx  x მრუდებს საერთო

2 2

მხები აქვთ (1, 0) წერტილში. იპოვეთ a, b და c .

61. იპოვეთ f ( x)  3x  4 x მრუდის ყველა ( x , y ) წერტილი, რომლებშიც მხები y  8 x  5 წრფის

2

პარალელურია.

62. იპოვეთ g ( x)  (1 3) x  (3 2) x  1 მრუდის ყველა ( x , y ) წერტილი, რომლებშიც მხები

3 2

8 x  2 y  1 წრფის პარალელურია.

63. იპოვეთ y= x ( x  2) გრაფიკის ყველა ( x, y ) წერტილი, რომლებშიც მხები y  2 x  3 წრფის

მართობულია.

64. f ( x)  x 2 ფუნქციის გრაფიკზე იპოვეთ

ყველა ( x , y ) წერტილი, რომელშიც გავლებული

მხები (3, 8) წერტილზე გაივლის.

65. ა. იპოვეთ იმ წრფის განტოლება, რომელიც y  x3  x

მრუდს (-1, 0) წერტილში ეხება.

ბ. დახაზეთ მრუდი და მხები ერთად. მხები კვეთს მრუდს სხვა წერტილში. გამოიყენე Zoom და
T
Trace წერტილის კოორდინატების შესაფასებლად.

გ. დაადასტურეთ გადაკვეთის წერტილის კოორდინატების თქვენს მიერ გაკეთებული შეფასება

T
მრუდის განტოლებისა და მხების ერთობლივი ამოხსნით

66. ა. იპოვეთ იმ წრფის განტოლება, რომელიც y  x 3  6 x 2  5 x მრუდს სათავეში ეხება.

T ბ. დახაზეთ მრუდი და მხები ერთად. მხები კვეთს მრუდს სხვა წერტილში. გამოიყენე Zoom და
Trace წერტილის კოორდინატების შესაფასებლად.

T გ. დაადასტურეთ გადაკვეთის წერტილის კოორდინატების თქვენს მიერ გაკეთებული შეფასება

მრუდის განტოლებისა და მხების ერთობლივი ამოხსნით.

281
თეორია და მაგალითები
67 და 68 სავარჯიშოებში გამოთვალეთ ზღვრები. თავდაპირველად წარმოადგინეთ თითოეული
მათგანი წარმოებულად x -ის კონკრეტული მნიშვნელობისათვის.

x 50  1 x2 9 1
67. lim lim
x 1 x 1 68. x 1 x  1

69. იპოვეთ a პარამეტრის მნიშვნელობა, რომლისთვისაც

ax, x0
g ( x)   2
 x  3 x, x  0
ფუნქცია წარმოებადი გახდება ნებისმიერი x -სათვის.

70. იპოვეთ a და b პარამეტრების მნიშვნელობები, რომლებისთვისაც

ax  b, x  1
f ( x)   2
bx  3, x  1
ფუნქცია წარმოებადი გახდება ნებისმიერი x -სათვის.

71. n ხარისხის პოლინომის ზოგადი სახეა

Pn ( x)  an xn  an1xn1   a2 x2  a1x  a0
სადაც an  0. იპოვეთ P ( x ) .

72. სხეულის რეაქცია მედიკამენტზე სხეულის რეაქცია მედიკამენტის დოზაზე ზოგ შემთხვევაში
შეიძლება ასეთი ფორმის განტოლებით აღიწეროს
C M 
R  M2  ,
2 3 
სადაც R დადებითი მუდმივია, M კი სისხლის მიერ შეწოვილი მედიკამენტის ოდენობა. თუ
რეაქციაში ვიგულისხმებთ სისხლის წნევის ცვლილებას, R იზომება ვერცხლის წყლის სვეტის
მილიმეტრებში. თუ რეაქციაში ვიგულისხმებთ ტემპერატურის ცვლილებას, მაშინ R იზომება
გრადუსებში და ა.შ.
ვიპოვოთ dR dM . ამ წარმოებულს, როგორს M -ის ფუნქციას, უწოდებენ სხეულის მგრძნობე-
ლობას მედიკამენტის მიმართ. სექცია 4.5-ში ჩვენ ვნახავთ როგორ ვიპოვოთ მედიკამენტის
ოდენობა, რომლისთვისაც სხეული ყველაზე მეტადაა მგრძნობიარე.

73. დავუშვათ, რომ v ფუნქცია ნამრავლის გაწარმოების წესში c მუდმივის ტოლია. რა

გამომდინარეობს მაშინ ნამრავლის გაწარმოების წესიდან? რას გვეუბნება ეს მუდმივ თანამამრავლიან
გაწარმოების წესზე?

74. შებრუნებულის გაწარმოების წესი

ა. შებრუნებულის გაწარმოების წესი გვეუბნება რომ ნებისმიერ წერტილში, სადაც v ( x )

282
 წარმოებადია და განსხვავდება ნულისგან,
d 1 1 dv
  2 .
dx  v  v dx
აჩვენეთ, რომ შებრუნებულის წესი წარმოადგენს განაყოფის გაწარმოების წესის კერძო
შემთხვევას.
ბ. აჩვენეთ, რომ შებრუნებულის წესი და ნამრავლის გაწარმოების წესი ერთობლივად გვაძლევენ
განაყოფის გაწარმოების წესს.

75. ნამრავლის წესის განზოგადება ნამრავლის გაწარმოების წესი

d dv du
 uv   u  v .
dx dx dx
გამოიყენება x ცვლადის uv ორი ფუნქციის ნამრავლისთვის.
ა. რა ანალოგიური ფორმულა გვექნება uvw სამი წარმოებადი ფუნქციის ნამრავლისათვის?
ბ. რა ფორმულა გვექნება u1u2u3u4 ოთხი წარმოებადი ფუნქციის ნამრავლისათვის?
გ. რა ფორმულა გვექნება სასრული n რაოდენობის u1u2u3 un წარმოებადი ფუნქციების
ნამრავლისათვის?

76. უარყოფით მთელ მაჩვენებლიანი ხარისხის გაწარმოება . გამოიყენეთ განაყოფის გაწარმოების

წესი უარყოფით მთელ მაჩვენებლიანი ხარისხის გაწარმოების


d m
dx
x   mx  m 1
წესის მისაღებად, სადაც m დადებითი მთელია.

77. წნევა ცილინდრში. თუ ცილინდრში გაზი მუდმივ T ტემპერატურაზეა შენარჩუნებული,

მაშინ P წნევა V მოცულობასთან დაკავშირებულია ფორმულით
nRT an 2
P  ,
V  nb V 2
სადაც a, b, n, R მუდმივებია. იპოვეთ dP dV .

283
78. შეკვეთის საუკეთესო სიდიდე. მარაგის მართვის ერთ-ერთი ფორმულა ამბობს, რომ შეკვეთის
საშუალო კვირეული ღირებულება არის
km hq
A(q)   cm  ,
q 2
სადაც q არის შეკვეთილი საგნების რაოდენობა (ფეხსაცმელი, რადიომიმღები, ცოცხი ან ნებისმიერი
სხვა ), რაც შეიძლება გამოილიოს; k არის შეკვეთის გაფორმების საფასური (ერთი და იგივეა და არ
არის დამოკიდებული შეკვეთის სიხშირეზე); c დასახელებული ერთეულის ფასია (მუდმივია); m
ყოველ კვირას გაყიდული საქონლის რიცხვია (მუდმივია); ხოლო h არის მოცემული კონკრეტული
საქონლის კვირის განმავლობაში შენახვის ფასი (მუდმივი, რომელიც ითვალისწინებს დაზღვევას,
2 2
უსაფრთხოებას, დაკავებულ სივრცეს, უტილიზაციას და ა.შ .) იპოვეთ dA dq და d A dq .

284
285