ტრიგონომეტრიულ ფუნქციათა წარმოებულები

3.5

ბუნების მრავალი მოვლენა მიახლოებით პერიოდულია (ელექტრომაგნიტური ველი, გულის რიტმები,

წყლის მიქცევა-მოქცევა, ამინდი). სინუსის და კოსინუსის წარმოებულები მნიშვნელოვანია
პერიოდული ცვლილებების აღწერისას. ამ სექციაში ნაჩვენები იქნება როგორ გავაწარმოოთ ექვსი
ძირითადი ტრიგონომეტრიული ფუნქცია.

სინუს ფუნქციის წარმოებული

f ( x)  sin x ფუნქციის წარმოებულის გამოსათვლელად, როცა x რადიანებშია გაზომილი, ჩვენ

დაგვჭირდება მაგალითი 5a - ს ზღვარი და თეორემა 7 სექცია 2.4-დან, ორი არგუმენტის ჯამის სინუსის
ფორმულასთან ერთად:

sin( x  h)  sin x cos h  cos x sin h .

თუ f ( x)  sin x , მაშინ

f ( x  h)  f ( x ) sin( x  h)  sin( x)
f ( x)  lim  lim 
h 0 h h 0 h
(sin x cos h  cos x sin h)  sin x sin x(cos h  1)  cos x sin h
 lim  lim 
h 0 h h 0 h
 cos h  1   sin h 
 lim  sin x    lim  cos x  
h 0
 h  h 0  h 
cos h  1 sin h
 sin x  lim  cos x  lim 
h 0 h h  0 h
 sin x  0  cos x 1  cos x .

სინუს ფუნქციის წარმოებული არის კოსინუს ფუნქცია

d
(sin x)  cos x
dx

მაგალითი 1. ვიპოვოთ სინუს ფუნქციის შემცველი სხვაობის, ნამრავლის და განაყოფის

წარმოებულები.

(a ) y  x 2  sin x : y  2 x  (sin x)  2 x  cos x

305
(b) y  e x sin x : y  e x  (sin x)  (e x )  sin x  e x cos x  e x sin x

sin x x  (sin x)  sin x  ( x) x cos x  sin x

(c ) y : y   .
x x2 x2

კოსინუს ფუნქციის წარმოებული

გავიხსენოთ ფორმულა

cos( x  h)  cos x cos h  sin x sin h

და გამოვთვალოთ გაყოფილი სხვაობის ზღვარი:

d cos( x  h)  cos x
(cos x)  lim  წარმოებულის განსაზღვრება
dx h 0 h

(cos x cos h  sin x sin h)  cos x

 lim  ჯამის კოსინუსის იგივეობა
h 0 h

cos x(cos h  1)  sin x sin h  cos h  1   sin h 

 lim  lim  cos x    lim  sin x  
h 0 h h 0
 h  h 0
 h 

cos h  1 sin h
 cos x  lim  sin x  lim 
h 0 h h 0 h

 cos x  0  sin x 1   sin x მაგ. 5a და სექცია 2.4-ის

თეორემა 7

კოსინუს ფუნქციის წარმოებული

d
(cos x)   sin x
dx

ფიგურა 3.22 y   sin x მრუდი,

როგორც y  cos x მრუდის მხებების
დახრილობათა გრაფიკი

306
მაგალითი 2. ვიპოვოთ კოსინუს ფუნქციის სხვა ფუნქციებთან კომბინაციის წარმოებულები

(a ) y  5e x  cos x :

dy d d
 (5e x )  (cos x)  ჯამის წარმოებული
dx dx dx

 5e x  sin x .

(b) y  sin x cos x :

d d d
(sin x cos x)  sin x (cos x)  cos x (sin x)  ნამრავლის წარმოებული
dx dx dx

  sin 2 x  cos 2 x .

cos x
(c ) y :
1  sin x

dy (1  sin x)  (cos x)  cos x  (1  sin x)

  შეფარდების წარმოებული
dx (1  sin x) 2

(1  sin x)  ( sin x)  cos x  (0  cos x)

 
(1  sin x) 2
1  sin x
  sin 2 x  cos 2 x  1
(1  sin x) 2
1
 .
1  sin x

მარტივი ჰარმონიული რხევა

ზამბარის ბოლოზე გამობმული ტვირთის ზევით-ქვევით მოძრაობა წარმოადგენს მარტივი

ჰარმონიული რხევის მაგალითს. ასეთი მოძრაობა პერიოდულია და უსასრულოდ შეიძლება
გრძელდებოდეს, ამიტომ ჩვენ მას წარმოვადგენთ ტრიგონომეტრიული ფუნქციების გამოყენებით.
მომდევნო მაგალითი აღწერს შემთხვევას, როცა არაა მოძრაობის შემაფერხებელი წინააღმდეგობის
ძალები (მაგ. ხახუნი).

მაგალითი 3. ზამბარის ბოლოზე მიამაგრეს ტვირთი და დაჭიმეს ზამბარა მისი მშვიდი

მდგომარეობიდან 5 ერთეულით ქვევით. t  0 მომენტიდან ის იწყებს რხევას ზევით-ქვევით
(ფიგურა 3.23). ტვირთის მდებარეობა დროის ნებისმიერ t მომენტში განისაზღვრება ტოლობით

s  5cos t .

307
განსაზღვრეთ მოძრაობის სიჩქარე და აჩქარება t მომენტისათვის.

მშვიდი
პოზიცია

პოზიცია
t  0 -ზე

ფიგურა 3.23 ფიგურა 3.24

ვერტიკალურ ზამბარაზე ჩამოკიდებული ტვირთის მდებარეობის და სიჩქარის
ტვირთი იწყებს ზევით-ქვევით რხევას გრაფიკები მაგალით 3-ში

ამოხსნა. გვაქვს

პოზიცია: s  5cos t

ds d
სიჩქარე: v   (5cos t )  5sin t
dt dt
dv d
აჩქარება: a   (5sin t )  5cos t .
dt dt
მივაქციოთ ყურადღება, რამდენი რამის სწავლა შეიძლება ამ განტოლებებიდან:

1. დროითა განმავლობაში ტვირთი გადაადგილდება s ღერძზე ქვევით და ზევით s  5 და s = 5-ს

შორის. გადაადგილების ამპლიტუდაა 5. პერიოდია 2 , კოსინუს ფუნქციის პერიოდი.

2. სიჩქარე v  5sin t თავის უდიდეს სიდიდეს 5-ს აღწევს, როცა cos t  0 , როგორც ეს ფიგურა 3.24-
ზეა ნაჩვენები. ამრიგად, ტვირთის სიჩქარის სიდიდე | v | 5 | sin t | უდიდესია როცა cos t  0 , ანუ
როცა s  0 (სიმშვიდის პოზიცია). ტვირთის სიჩქარე ნულის ტოლია, თუ sin t  0 . ეს ხდება როცა
s  5cos t  5 , ანუ გადგილების ინტერვალის ბოლოებზე.

3. აჩქარების სიდიდე ყოველთვის პოზიციის სიდიდის საპირისპიროა. როცა ტვირთი სიმშვიდის

პოზიციის ზევითაა, სიმძიმის ძალა მას ქვევით ეწევა; ხოლო თუ ტვირთი ქვევითაა, ზამბარის
დაჭიმულობის ძალა მას ზევით ეწევა.

4. აჩქარება a  5cos t ნულის ტოლია მხოლოდ სიმშვიდის პოზიციაში, როცა cos t  0 და

მიზიდულობის დაზამბარის დაჭიმულობის ძალები ერთმანეთს აბალანსებს. როცა ტვირთი სხვა

308
პოზიციაშია, ეს ორი ძალა არატოლია და აჩქარება განსხვავდება 0-საგან. აჩქარების სიდიდე უდიდესია
სიმშვიდის პოზიციიდან უდიდესი დაშორებისას, სადაც cos t  1 .

მაგალითი 4. მაგალით 3-ში განხილულ მარტივ ჰარმონიულ რხევასთან მიმართებაში ბიძგი არის
da d
j  (5cos t )  5sin t .
dt dt

მას უდიდესი მნიშვნელობა აქვს როცა sin t  1 , არა უკიდურესი გადაადგილებისას, არამედ
სიმშვიდის პოზიციაში, როცა აჩქარება იცვლის მიმართულებას და ნიშანს.

სხვა ძირითად ტრიგონომეტრიულ ფუნქციათა წარმოებულები

რადგან sin x და cos x წარმოებადი ფუნქციებია, ამიტომ წარმოებადია მათთან დაკავშირებული

ფუნქციები
sin x cos x 1 1
tan x  , cot x  , sec x  , csc x 
cos x sin x cos x sin x
არგუმენტის იმ მნიშვნელობებისთვის, რომლებშიც განსაზღვრულნი არიან.

განაყოფის წესით გამოთვლილი მათი წარმოებულები ცხრილშია მოყვანილი. შევნიშნოთ მინუს

ნიშანი კოფუნქციის წარმოებულის ფორმულაში.

სხვა ტრიგონომეტრიულ ფუნქციათა წარმოებულები

d d
(tan x)  sec 2 x (cot x)   csc 2 x
dx dx
d d
(sec x)  sec x tan x (csc x)   csc x cot x
dx dx

ტიპური გამოთვლების საჩვენებლად დავამტკიცოთ ამ ფორმულებიდან ერთ-ერთი. დანარჩენი

გაწარმოებები სავარჯიშო 60-სთვისაა დატოვებული.

მაგალითი 5. ვიპოვოთ d (tan x) dx .

ამოხსნა. გამოვიყენოთ განაყოფის გაწარმოების წესი:

d d  sin x  cos x(sin x)  sin x(cos x) cos x cos x  sin x(  sin x)
(tan x)     =
dx dx  cos x  cos 2 x cos 2 x
cos2 x  sin 2 x 1
 2
 2
 sec2 x .
cos x cos x

309
მაგალითი 6. ვიპოვოთ y  , თუ y  sec x .

ამოხსნა. მეორე წარმოებულის მოსაძებნად ვიყენებთ ტრიგონომეტრიულ გაწარმოებათა

კომბინაციებს.

y  sec x
y  sec x tan x სეკანსის წარმოებულის ფორმულით

d
y  (sec x tan x) 
dx
d d
 sec x (tan x)  tan x (sec x)  ნამრავლის გაწარმოების წესი
dx dx
 sec x (sec 2 x)  tan x(sec x tan x)  გაწარმოების წესები

 sec3 x  sec x tan 2 x .

ტრიგონომეტრიულ ფუნქციათა წარმოებადობა მათი განსაზღვრის არეებში იძლევა ამ არეების

ყოველ წერტილში უწყვეტობის კიდევ ერთ დამტკიცებას (სექცია 3.2-ის თეორემა 1). ასე რომ ჩვენ
შეგვიძლია ტრიგონომეტრიულ ფუნქციათა ალგებრული კომბინაციების და კომპოზიციათა ზღვრების
გამოთვლა პირდაპირი ჩასმით.

მაგალითი 7. ჩვენ შეგვიძლია პირდაპირი ჩასმით გამოვთვალოთ ზღვარი, თუ

დავრწმუნდებით, რომ არ მიიღება ნულზე გაყოფა, რაც ალგებრულად არაა განსაზღვრული.

2  sec x 2  sec 0 2 1 3
lim     3.
x 0 cos(  tan x ) cos(  tan 0) cos(  0) 1

სავარჯიშოები 3.5

1--18 სავარჯიშოებში იპოვეთ dy dx .

3
1. y  10 x  3cos x 2. y   5sin x 3. y  x 2 cos x
x

1
4. y  x sec x  3 5. y  csc x  4 x  7 6. y  x 2 cot x 
x2

7. f ( x )  sin x tan x 8. g ( x)  csc x cot x 9. y  (sec x  tan x)(sec x  tan x)

cot x cos x
10. y  (sin x  cos x) sec x 11. y  12. y 
1  cot x 1  sin x

310
 4 1 cos x x
13. y   14. y  
cos x tan x x cos x

15. y  x 2 sin x  2 x cos x  2sin x 16. y  x 2 cos x  2 x sin x  2 cos x

17. f ( x)  x sin x cos x 18. g ( x)  (2  x) tan 2 x

3

19--22 სავარჯიშოებში იპოვეთ ds dt .

t 1  csc t sin t
19. s  tan t  e 20. s  t  sec t  5e 21. s  22. s 
2 t

1  csc t 1  cos t

23--26 სავარჯიშოებში იპოვეთ dr d

23. r  4   sin 
2
24. r   sin   cos 25. r  sec  csc  26. r  (1  sec  ) sin 

27--32 სავარჯიშოებში იპოვეთ dp dq .

1 sin q  cos q
27. p  5 28. p  (1  csc q ) cos q 29. p 
cot q cos q

tan q q sin q 3q  tan q

30. p  31. p  32. p 
1  tan q q2 1 q sec q

33. იპოვეთ y  , თუ ა. y  csc x ბ. y  sec x.

34. იპოვეთ y
(4)
 d 4 y dx 4 , თუ ა. y  2sin x. ბ. y  9 cos x.

მხები წრფეები

35--38 სავარჯიშოებში დახაზეთ მრუდები მოცემულ ინტერვალებზე, x -ის მოცემული

მნიშვნელობებისათვის გავლებულ მხებებთან ერთად. ყოველი მრუდი და მხებები მონიშნეთ
თავიანთი განტოლებებით.

35. y  sin x, 3 2  x  2 ; x   , 0, 3 2

36. y  tan x,  2  x   2; x   3, 0,  3

37. y  sec x,  2  x   2; x   3,  4

38. y  1  cos x, 3 2  x  2 ; x   3, 3 2

311
T აქვთ თუ არა 39--42 სავარჯიშოებში მოცემულ ფუნქციათა გრაფიკებს ჰორიზონტალური მხებები
0  x  2 ინტერვალში? თუ აქვთ, მაშინ სად? თუ არ აქვთ, რატომ? გრაფერის გამოყენებით ააგეთ
ფუნქციათა გრაფიკები თქვენი მოსაზრების წარმოსაჩენად.

39. y  x  sin x 40. y  2 x  sin x 41. y  x  cot x 42. y  x  2 cos x

43. იპოვეთ ყველა წერტილი y  tan x,  2  x   2 მრუდზე, რომლებშიც მხები y  2x

წრფის პარალელურია. ააგეთ მრუდი და მხებ(ებ)ი ერთად და მონიშნეთ ისინი თავიანთი
განტოლებებით.

44. იპოვეთ ყველა წერტილი y  cot x, 0  x   მრუდზე, რომლებშიც მხები y   x წრფის

პარალელურია. ააგეთ მრუდი და მხებ(ებ)ი ერთად და მონიშნეთ ისინი თავიანთი განტოლებებით.

45 და 46 სავარჯიშოებში იპოვეთ: (ა) მრუდის მხების განტოლები P წერტილში და (ბ)

ჰორიზონტალური მხების განტოლებები Q წერტილში.

ტრიგონომეტრიული ზღვრები

47--54 სავარჯიშოებში იპოვეთ ზღვრები.

1 1 sin   1 2
47. limsin    48. lim 1  cos( csc x) 49. lim
  6    6
x 2
 x 2 x  6

tan   1     
50. lim 51. limsec e x   tan    1
  4    4 x 0
 
4sec x  

312
    tan x   sin t    
52. limsin   53. lim tan 1   54. lim cos  
x 0
 tan x  2sec x  t 0
 t   0
 sin  

თეორია და მაგალითები

55 და 56 სავარჯიშოების განტოლებებით განისაზღვრება საკოორდინატო წრფის გასწვრივ მოძრავი

სხეულის s  f (t ) პოზიცია ( s მ, t წმ) . იპოვეთ სხეულის სიჩქარე, სიჩქარის სიდიდე, აჩქარება და
ბიძგი დროის t   4 წმ მომენტში.

55. s  2  2 sin t 56. s  sin t  cos t

57. არსებობს c -ს ისეთი მნიშვნელობა, რომლისთვისაც

 sin 2 3x
 , x0
f ( x)   x 2
 c, x0


უწყვეტია x0 წერტილში? პასუხი დაასაბუთეთ.

58. არსებობს b -ს ისეთი მნიშვნელობა, რომლისთვისაც

 x  b, x0
g ( x)  
cos x, x0

უწყვეტია x0 წერტილში? წარმოებადია x  0 წერტილში? პასუხი დაასაბუთეთ.

59. იპოვეთ d 999 dx999 (cos x).

60. გამოვიყვანოთ ფორმულა x–ის მიმართ მოცემული ფუნქციების გაწარმოებისათვის

a. sec x b. csc x g. cot x .

61. ტვირთი დამაგრებულია ზამბარაზე და წონას-

წორობის მდებარეობაშია ( x  0 ). შემდეგ იგი

მოდის მოძრაობაში რაც გამოიხატება

x  10cos t ,
გადაადგილებით, სადაც x გაიზომება
სანტიმეტრებში და t გაიზომება წამებში.

313
 ა. იპოვეთ ზამბარის გადაადგილება, როცა t  0, t   3 და t  3 4 .
ბ. იპოვეთ ზამბარის სიჩქარე, როცა t  0, t   3 და t  3 4 .
62. ვთქვათ, მატერიალური წერტილის მდებარეობა x ღერძზე მოცემულია განტოლებით
x  3cos t  4sin t
სადაც x გაზომილია ფუტებში და t გაზომილია წამებში.
ა. იპოვეთ მატერიალური წერტილის მდებარეობა როცა t  0, t   2 და t   .
ბ. იპოვეთ მატერიალური წერტილის სიჩქარე როცა t  0, t   2 და t   .

T 63. გამოხაზეთ გრაფიკი y  cos x როცა   x  2 . იგივე ეკრანზე გამოხაზეთ

sin( x  h)  sin x
y
h
როცა h  1, 0.5, 0.3 და 0.1. შემდეგ ახალ ფანჯარაში, სცადეთ h  −1, −0.5, −0.3. რა ხდება, როცა h  0 ?

როცა h  0 ? რა მოვლენა არის აქ ილუსტრირებული?

T 64. გამოხაზეთ y   sin x -ის გრაფიკი, როცა   x  2 . იგივე ეკრანზე გამოხაზეთ,

cos( x  h)  cos x
y
h

როცა h  1, 0.5, 0.3 და 0.1. შემდეგ ახალ ფანჯარაში, სცადეთ h  −1, −0.5, −0.3. რა მოხდება, როცა

h  0 ? როცა h  0 ? რა მოვლენა არის აქ ილუსტრირებული?

T 65. ცენტრული გაყოფილი სხვაობა. ცენტრული გაყოფილი სხვაობა

f ( x  h)  f ( x  h)
2h

გამოიყენება f ( x ) -ის რიცხობრივი მიახლოებითი გამოთვლისათვის, რადგან :

(1) მისი ზღვარი როცა h  0 ტოლია f ( x ) -ის, თუკი ეს უკანასკნელი არსებობს, და

(2) იგი ჩვეულებრივ იძლევა f ( x ) -ის უკეთეს აპროქციმაციას h -ის მოცემული მნიშვნელობისათვის,

ვიდრე გაყოფილი სხვაობა

f ( x  h)  f ( x )
.
h

(იხილეთ თანდართული ნახაზი).

ა. იმის სანახავად, რამდენად სწრაფად იკრიბება f ( x)  sin x -ის ცენტრული გაყოფილი სხვაობა

f ( x)  cos x -საკენ, გამოხაზეთ ერთად y  cos x და

314
 sin( x  h)  sin( x  h)
y
2h
[ ,2 ] სეგმენტზე, როცა h =1, 0.5, და 0.3. შეადარეთ შედეგები სავარჯიშო 63-ში მიღებულ
შედეგებს h -ის იგივე მნიშვნელობებისათვის.
ბ. იმის სანახავად, რამდენად სწრაფად იკრიბება f ( x)  cos x -ის ცენტრული გაყოფილი სხვაობა

f ( x)   sin x -საკენ, გამოხაზეთ ერთად y   sin x და

cos( x  h)  cos( x  h)
y
2h
[ ,2 ] სეგმენტზე, როცა h =1, 0.5, და 0.3. შეადარეთ შედეგები სავარჯიშო 64-ში მიღებულ
შედეგებს h -ის იგივე მნიშვნელობებისათვის.

66. სიფრთხილე ცენტრულ გაყოფილ სხვაობასთან (სავარჯიშო 65 -ის გაგრძელება).

f ( x  h )  f ( x  h)
2h

განაყოფს მაშინაც შეიძლება ჰქონდეს h  0 ზღვარი, როცა f ფუნქციას არ აქვს წარმოებული x

წერტილში. ნათქვამის მაგალითად აიღეთ f ( x) | x | და გამოთვალეთ

|0h| |0h|
lim .
h 0 2h

როგორც ნახავთ, ზღვარი არსებობს, თუმცა f ( x) | x | ფუნქციას არ აქვს წარმოებული x =0-ზე.

შეგონება: სანამ გამოიყენებდეთ ცენტრულ გაყოფილ სხვაობას, დარწმუნდით შესაბამისი

წარმოებულის არსებობაში.

315
 67. დახრილობები ტანგენსის გრაფიკზე. გამოხაზეთ ერთად y  tg x და მისი წარმოებული

ინტერვალზე (−π/2, π/2). იარსებებს ტანგენსის გრაფიკზე უმცირესი დახრილობა? უდიდესი

დახრილობა? იქნება დახრილობა რომელიმე შემთხვევაში უარყოფითი? ახსენით თქვენი პასუხები.

T 68. დახრილობები კოტანგენსის გრაფიკზე. გამოხაზეთ ერთად y  ctg x და მისი წარმოებული

ინტერვალზე 0<x<π. იარსებებს კოტანგენსის გრაფიკზე უმცირესი დახრილობა? უდიდესი

დახრილობა? იქნება დახრილობა რომელიმე შემთხვევაში დადებითი? ახსენით თქვენი პასუხები.

T 69.  sin kx  x ფუნქციის გამოკვლევა. გამოხაზეთ ერთად y   sin x  x , y   sin 2 x  x და

y   sin 4 x  x −2≤x≤2 სეგმენტზე. სად გადაკვეთს თითოეული გრაფიკი y−ღერძს?

დანამდვილებით გადაკვეთს გრაფიკი ღერძს? რა არის მოსალოდნელი გრაფიკებისათვის y = (sin 5x)/x

და y = (sin (−3x))/x როცა x→0? რატომ? რას იტყვით y = (sin kx)/x გრაფიკზე k-ს სხვა
მნიშვნელობებისათვის? ახსენით თქვენი პასუხები.
T 70. რადიანების ნაცვლად გრადუსები. წარმოებულის გრადუსული რეჟიმი. როგორ გავაწარმოოთ
sin x და cos x , თუ x გაზომილია რადიანების ნაცვლად გრადუსებში ? ამის გასარკვევად შეასრულეთ
შემდეგი ნაბიჯები:

ა. თქვენი გრაფიკული კალულატორი ან კომპიუტერული გამომხაზავი ხელსასწყო გადაიყვანეთ

გრადუსულ ს რეჟიმში, გამოხაზეთ

sin h
f ( h) 
h
და შეაფასეთ lim h  0 f ( h) . შეადარეთ თქვენი შეფასება π/180-ს. არსებობს საფუძველი ვიფიქროთ,

რომ ზღვარი შეიძლება იყოს π/180 ?

ბ. თქვენი გრაფიკული მოწყობილობით ისევ გრადუსების რეჟიმში შეაფასეთ

cos h  1
lim .
h 0 h

გ. ეხლა დაუბრუნდით sin x ფუნქციის წარმოებულის ფორმულის გამოყვანას და განახორციელეთ

გაწარმოების ნაბიჯები გრადუსების რეჟიმის ზღვრების გამოყენებით. როგორ ფორმულას მიიღებთ
წამოებულისათვის?
დ. შეეცადეთ cos x წარმოებულის ფორმულის გამოყვანას გრადუსულ რეჟიმის ზღვრების

გამოყენებით. როგორ ფორმულას მიიღებთ წამოებულისათვის?

ე. გრადუსული რეჟიმის ფორმულების უარყოფითი მხარეები ნათელი გახდება თუ დაიწყებთ მაღალი

რიგის წარმოებულის გამოთვლას. სინჯეთ. რა არის sin x და cos x -ის მეორე და მესამე რიგის
წარმოებულები გრადუსულ რეჟიმში?

316
317