ГЕОГРАФСКА ПОЛОЖБА, ГРАНИЦИ И ГОЛЕМИНА

РАЗГОВОР Азија е најголем континент во светот, со речиси една третина

(44,5 милиони кm2) од површината на Земјиното копно. Претставува компактна
копнена маса која, со исклучок на некои острови, се простира на северната хемисфера.
Се протега на околу 8 600 кm во правец исток-запад, од Мала Азија до утоката на
реката Амур, а во правец север-југ се протега на околу 8400 км од 'ртот Чељускин до
'ртот Пијаи на Малајскиот Полуостров.
Границата со Европа е по линијата: планина Урал - река Урал Касписко Езеро -
долина Манич Црно Море - Босфор - Мраморно Море - Дарданели - Егејско Море,
вклучувајки го и Кипар. Од Африка ja одвојуваат Суецкиот Канал, Црвеното Море и
протокот Баб ел Мандеб. Заокружена е со: Индискиот Океан од југ, Тихиот Океан од
исток и Северниот Океан од север, во кои се HaofaaT повеке крајбрежни мориња. Азија
има голем број
острови околу континентот и оние коишто
се протегаат во Индонезија до Тиморското
Море и Молучките Острови.
Азија, Европа и Африка се споени
континенти во кои егзистирале разни
цивилизации и култури. Познати се под
заедничкото име Стар Свет. Денешните
граници Meѓy нив се повеќе договорни.
Така се поставени бидејКи на нив се
јавуваат преодни појаси Meѓy земјиштето,
климата, растителниот и животинскиот
свет и населението. Како посебни се
издвојуваат Вратата на Народите
(просторот Meѓy планината Урал и
Каспиското Езеро) Meѓy Азија и Европа и
Синајскиот Полуостров Meѓy Азија и Африка.
Од Северна Америка ја дели Беринговиот Проток со широчина од 85км, кој поради
арктичката клима не е многу корисен за комуникација Meѓy двата континента. Преку
островите во Индонезија, Азија се приближува до Австралија.
Ваквата географска положба на Азија, со непосреден излез на три океани и
посредната комуникација преку
Црвеното Море, Суецкиот Канал и
Средоземното Море со Атлантскиот
Океан, недвосмислено зборува за мошне
добра географска положба на
континентот. Meѓутoa, заради природни
препреки, културни и историски причини,
Азија има извршено поголемо влијание
над Европа, додека другите континенти
имаат влијание во некои нејзини
периферни делови. Во поново време Азија
врши влијание врз Австралија преку
населување.

00
' Колкава површина зафаКа Азија?
Северна Америка?
• Опиши ја границата на азискиот континент. • Како Азија комуницира со Атлантскиот
' Каде се спојуваат Африка, Азија и Европа? Океан?
Како се нарекуваат заедно трите • Со кои територии се приближува кон
континенти? Австралија?

ПРА
ШАЊА
• На кое место се приближуваат Азија и

• Добро разгледај ја картата на Азија и забележи на која хемисфера се простира Азија, кои се нејзините
Најистурени копнени делови и со кои океани и мориња е заобиколена!

БРЕГОВА РАЗГРАНЕТОСТ

Пространата територија и излезот на Азија на Индискиот, Тихиот и Северниот Океан

и Средоземното се причини за долгата брегова линија. Бреговата разгранетост повеќе
се гледа преку издвоените поголеми островски и полуостровски територии
ПОЛУОСТРОВИ И ОСТРОВИ ВО АЗИЈА
Во југозападните делови се издвојуваат полуостровот Мала Азија и Арабискиот
Полуостров. Во Јужна Азија се издвојуваат Индискиот Полуостров и Индокинескиот
со Малајскиот Полуостров, островите на Индонезија и Филипини.
Во Источна Азија се издвојуваат Корејскиот Полуостров, Камчатка и Чукотскиот
Полуостров. Овде припаѓаат Јапонските Острови, островот Сахалин и Курилските
Острови. Meѓутoa, поголемиот дел од бреговите во основа не се многу разгранети со
присуство на мали заливи.

СРЕДОЗЕМНИ И РАБНИ МОРИЊА

Покрај овие простори постојат поголем број таканаречени средоземни и рабни
мориња и заливи.
Во југозападните делови на Азија кон Европа и Африка се Haoѓa
Средоземното Море со длабоко навлезеното Црно Море. Meѓy Азија и Африка
се протега Црвеното Море, кое преку Суецкиот Канал и протокот Баб ел Мандеб
 ги поврзува Средоземното Море со Аденскиот Залив и Арабиското Море,
односно Индискиот Океан. Од него, преку Оманскиот Залив и Ормускиот
Проток, длабоко во копното навлегува Персискиот Залив.
Meѓy Индија и Индокина се простира големиот
Бенгалски Залив од каде што понатаму како средоземни
мориња Mefy островите на Индонезија и Филипини се
HaofaaT Андаманското Море, Јужнокинеското Море со
заливите Сијамски и Тонкински, Јаванското Море,
поими
Сулавеското Море, Бандското Море, Тиморското Море, • АРХИПЕЛАГ - група острови со
Арафурското Море и други. еднаква геолошка градба и
Во источните делови на Азија се HaofaaT настани. Обично се HaofaaT на
Источнокинеското Море, Жолтото Море, Јапонското отворено море,
Море, Охотското Море и Беринговото Море. • ЗАЛИВ -е дел од море или езеро кој
Во Северниот Океан се HaofaaT Чукотското Море, повеже или помалку навлегува во
Источносибирското Море, Лаптевското и Карското Море. копното.

• КАНАЛИ - вештачки водени

МОРСКИ ПРОТОЦИ текови кои се користат за
пловидба, вештачко наводнување,
Mefy морињата во Југоисточна и во Источна Азија се
морски простори во Јужна, во Југоисточна и во Источна Азија.
HaofaaT поголем број морски протоци и премини, важни одводнување и
за одвивање на водниот сообраКај. Поважни поморски хидроенергетски потреби.
премини се Малајскиот Проток Mefy Ан- даманското и • ОСТРОВИ се помали или
Јаванското Море, Сундскиот Проток Mefy Индискиот поголеми делови од копното
Океан и Јаванското Море, Тајвански- заокружени со вода од сите
от Проток Mefy Јужнокинеското и Источнокинеското Море, страни. Примери: Суматра, Тајван,
Корејскиот Премин Mefy Жолтото и Јапонското Море, Сахалин. • ПОЛУОСТРОВ
претставува дел од копното
Татарскиот Премин Mefy Јапонското и Охотското Море и
Беринговиот Проток Mefy Беринговото и Чукотското Море. опколено со вода, а еден дел е
Ваквата брегова разгранетост, со исклучок на поврзан со копното. Пример,
арктичкиот Северен Океан, овозможува целогодишна Малајски Полуостров.
пловидба по сите мориња и океани. Ова особено доafa • ПРОТОК - тесен дел на морската
до израз и во функција на густо населените при- површина преку кој се спојуваат
две мориња, а се раздвојуваат две
копна.

00
• На карта најди ги рабните мориња и заливи што се
нао{аат на јужната страна на Азија!

• На карта најди ги морињата и заливите што

ПРАШАЊА се нао{аат на источната страна на азискиот
• Зошто Азија има долга брегова линија? континент!

• Наброј некои од полуостровските и од

• Кои се најкарактеристични поморски протоци
и премини?
островските територии на Азија!
• По
сл
пловидба?

Набљудувај ја картата на Азија и објасни кои територии придонесуваат за мошне големата брегова
разгранетост на азискиот континент!
ужи се со карта на Азија. Кои од океаните и Азија е континент со најразлични
морињата се непогодни за релјефни целини, исполнет со голем број
О РАЗГОВОР низини, планини и висорамнини.
кои се највисоките планини на Земјата и каде се НИЗИНИ ВО АЗИЈА
нао{аат?
Низините зафакаат една четвртина од
РЕЛЈЕФНИ КАРАКТЕРИСТИКИ територијата на Азија. Најраспространети
се во периферните делови на
континентот. Најпознати низини во Азија се Касписката Депресија (-28 м.н.в.), Прикасписката
и Туранската Низина и Западносибирската кон границата со Европа, Месопотамиската Низина
во Југозападна Азија, низините по долините на реките Инд, Ганг, Брамапутра и Меконг во
Јужна Азија, Источнокинеската Низина во Источна Азија и други помали низини. Низините се
отвори во азиското копно преку кои се навлегува во внатрешноста на тешко пристапните
планински системи во Азија.

ПЛАНИНИ ВО АЗИЈА
Планинскиот релјеф во Азија е застапен на три четвртини од територијата. Планинскиот
систем започнува од Егејското Море на запад, односно од Мала Азија, и се протега до Тихиот
Океан на исток. Го сочинуваат непрекинати планини: масивите Таурус, Иранските и
Авганистанските Планини до Памир, од каде што системот се раздвојува кон југоисток со
планините Хиндукуш, Каракорум и Хималаи, односно кон североисток преку планините Тијан
Шан, Алтај, а потоа на север се протегаат јаблановските, Становојските, Верхојанските,
Черските, Колимските Планини и други
масиви. Како посебни се простираат Кавказ
(кај границата со Европа) со врвот Елбрус,
планините во југозападните делови на
Саудиска Арабија, планинските масиви во
источните делови на Азија, и тоа:
Корејските Планини, Голем Хинган и
планините на островските територии.
Планините во Азија се одликуваат со
мошне големи височини. На Хималаите се
HaofaaT највисокиот врв во светот, Монт
Еверест (Џомо Лунгма) со 8 848 м.н.в, како и уште други врвови со повеке од 8 000 т .
на пространото азиско копно, Mefy планинските масиви се простираат огромни
територии под висорамнини. Познати се Иранската Висорамнина, висорамнината
Тибет, Становојската Висорамнина, Средносибирската Висорамнина, Казашката
Висорамнина, висорамнината Декан и други.
ПУСТИНИ ВО АЗИЈА
Посебна карактеристика на релјефот во Азија е тоа што големи територии се под пустини со
типичен еолски релјеф. Такви се пустините: Голем Нефуд и Руб ел Хали на Арабискиот
Полуостров, потоа Големата Солена Пустина во Иран, пустината Тар во индија, пустините
Мујункум, Каракум и Кизилкум во Казахстан, Узбекистан и Туркменистан,
 АЗ И ЈА а
ГЛАЦИЈАЛЕН РЕЛЈЕФ ПЛАТО е пространа територија
со брановиден релјеф на поголема
Големите надморски височини на планинските
надморска
системи во Азија, кои се простираат во појасот од 33-
височина,
500 с.г.ш. се причина за голема застапеност на
глацијација на планините. Огромни територии се • ДЕПРЕСИЈА - е веро (или
HaofaaT под снег и мраз. Речиси од сите планини, но територија) каде што нивото е
особено од Хималаите, се спуштаат многубројни под нивото на светското море.
глечери од кои се напојуваат голем број реки на Пример: Каспиското Езеро. о МЛАДИ
азискиот континент. ВЕНЕЧНИ ПЛАНИНИ се нарекуваат
планински системи кои според
ВУЛКАНСКА АКТИВНОСТ настанокот, датираат од помладите
Азија е континентот покрај кој се простира т.н. геолошки периоди како, на пример,
Огнен Појас, кој се одли кува со многу вулкани и мезозоик или кенозоик.
земјотреси, така што е присутен и забележлив • НИЗИНА е пространа зарамнета
вулкански релјеф. Огнениот Појас се протега од територија на Земјата
Камчатка, Јапонските Острови, Индонезија до Нов (обично на помала надморска
Зеланд на југ. височина најчесто 0-200 т)

ПРИРОДНИ ЦЕЛИНИ ВО АЗИЈА • ПУСТИНА е простор на

Земјата со многу мали количини на
Врз основа на вака поставениот релјеф, во Азија се врнежи (под 200 тт годишно) и
издвојуваат следниве природни целини: Северна Азија - со многу сиромашен растителен
се одликува со големи низински територии северно од свет, Во пустините врнежи може да
планините Памир, Алтај и реката Амур; Источна Азија ги нема и по неколку години.
опфаКа источните делови на Кина, Кореја и Јапонија;
Југоисточна Азија (со островите на Индонезија); Јужна • СТАРИ ГРАМАДНИ
ПЛАНИНИ - планински масиви чиј
(или монсунска) Азија - се прости- ра јужно од линијата настанок датира од постарите
Хиндукуш - Хималаи и ги опфаКа териториите од геолошки периоди како, на
Пакистан до Индонезија и Филипини; Југозападна Азија пример, од палеозоик.
- од Авганистан до Синајскиот Полуостров; и Средна
Азија — ги опфаКа областите на највисоките планини и
пустини.

Гоби во северните на
Монголија и др.
• ВИСОРАМНИНА или

ПРАШАЊА

00
• Какви релјефни целини постојат во Азија? • Наброј ги големите планински масиви во Азија!
• Наброј ги најпознатите низини во Азија!
• Кој е највисокиот врв во светот и каде се нао{а?
• Наброј ги поголемите висорамнини во Азија!
• Кои пустини се нао{аат во Азија?
• Што се нао{а на големите височини и каков тип релјеф
е присутен таму?
• Што е тоа Огнен Појас?
• Како се дели Азија според природните
 целини?

• На карта на Азија трпеливо идентификувај ги низинските регии, планинските масиви, висорамнините,

пустинските територии и островите.

КЛИМАТСКИ ФАКТОРИ, ЕЛЕМЕНТИ И ПОЈАВИ

РАЗГОВОР КЛИМАТСКИ ФАКТОРИ
' Според големината и релјефот Климата во Азија е мошне разновидна. На неа на Азија,
какви климатски најмногу влијаат протегањето на планините, кое е во услови може да
постојат? правец запад - исток и југозапад - североисток, и монсунските ветрови. Климата во
Азија се одликува со присуство на сите климатски појаси. Се разликуваат два рабни појаса, и
тоа: изразито тропско-монсунски појас на југ и поларен и супполарен појас на север. Mefy
овие два појаса се Haofa умерениот појас во кој врз климата влијае пространата копнена
територија, оддалеченоста од морињата и релјефот со неговите изразито високи планини. Тие
се фактори поради кои во Централна Азија владее изразито континентална клима, со
присуство на типична високопланинска (алпска) клима.
КЛИМАТСКИ ЕЛЕМЕНТИ И ПОЈАВИ
Азија се простира од екваторот до поларните предели. Според тоа, на различни територии
владеат различни температури, воздушен притисок, појави на ветрови и врнежи.
Во зима, во северните и во централни делови на Азија настанува големо разладување
(најниските температури се до -71 ос) и формирање висок воздушен притисок, а во лето
воздушните маси се загреваат и притисокот се намалува. Над Индискиот и Тихиот Океан се
случува спротивното: поради разликите што настануваат во воздушните маси, до големи
движења на воздухот и се појавуваат периодични зимски и летни монсунски ветрови. Тие се
главен фактор за формирање на климатските карактеристики во Азија, односно за владеењето
на таканаречената монсунска клима. Во зависност од времето во текот на годината монсуните
се издвојуваат како летни и зимски.
Летните монсуни дуваат од Индискиот, и од Тихиот Океан кон копното. Тие се топли
и влажни и носат големи количества врнежи
до Хималаите. Зимските монсуни дуваат од
копното кон Индискиот Океан на југ и кон
Тихиот Океан на исток.
 Ч.Се одликуваат како ладни и
суви, така што
предизвикуваат изразито
сушни периоди.
Слична состојба
ос•к•
Ьул

Шантх« тихи
монгуип
ОКЕАН
Хот Км

поларна
супполарпа
•уыс;хно лална континентална
верено ладна
монсунска
Умерено топла
монсунска
УМерено континентална
е присутна и во Источна Азија каде што во
Умерено континентална летниот период од Тихиот Океан кон
14
топла
умерено
континентална
прстехио сува
суптропска
монсунска
супа и лалпп п„тпнинска

СУПТропска п;хтежно —т

qrrponcxa сува
суптропска влажна
тропска монсунска
тропска претежно
тропска сува
субекваторска
влажна екваторска

МОРСКИ ВЕТРОВИ С.•пјУИ

монсуни сгудеии
 дуваат топли и влажни ветрови, познати • Каде се простираат
тајфуни. Тие носат големи количества врнежи во Ис- пустинските територии во
точна Азија и обратно, во зима дуваат од Азија?
високопланинското копно преку источните низини
кон морето, така што носат ладен и сув воздух кој
придонесува за формирање ладно и суво време • Истражувај како се движат
проследено со сушен период во Источна Азија. морските струи покрај Азија
Тајфуните често придонесуваат за зголемување на и како влијаат врз климата!
дејствата на морските бранови во водите на морињата
и Тихиот Океан во источните крајбрежја на Азија.
• МОНСУНИ се периодични
ветрови кои половина од
Покрај Источна Азија се протега таканаречениот годината дуваат од морето
Огнен Појас (преполн со поголем број активни кон копното (летни монсуни),
вулкани и чести земјотреси) неретко проследени со а другата половина од
големи морски бранови, познати како цунами. Тие годината дуваат од копното
главно се предизвикани од подводни земјотреси или кон морето (зимски
монсуни).
вулкански ерупции.
Најкарактеристични се за
На териториите во Сибир преовладува поларна и Јужна и монсунска Азија.
супполарна клима каде што речиси постојано се
присутни ниски температури. Исклучок е краткото
• МОНСУНСКА КЛИМА
е со еден сушен и еден влажен
лето, кога длабоко замрзнатото земјиште површински период во годината и
се одмрзнува. Поради надморската височина, високо- карактеристични ветрови
планинските територии во Централна Азија, исто монсуни. Монсунска клима
така, речиси постојано се одликуваат со ниски владее во Јужна и Југоисточна
температури, а просторот е под вечен снег и мраз. Азија. Се одликува со многу
Таму владее изразито високопланинска и планинска топли и врнежливи лета и суви
клима. и топли зими. Врнежите во
лето вообичаено се над 2 000 и
Во Централна Азија има релативно мали годишни 3 000 тт, а во зимскиот период
количества врнежи (од 200 до максимум 500 тт), што нема врнежи.
е причина за појава на пространи пустински
територии во кои е присутна пустинска клима. Во
• ТАЈФУНИ се силни тропски
циклонски ветрови кои се
уште поизразена форма, пустинската клима е одлика појавуваат во
и за териториите во Југозападна Азија. северозападните делови на
Тихиот Океан и најмногу се
манифестирааат на бреговите
ПРАШАЊА на Филипини, Јапонија и Кина.
Главно дуваат спрема
• Наброј ги и објасни ги климатските фактори од кои зависи запад.
климата во Азија!
• ЦУНАМИ е јапонско име за
• Зошто во Азија има разновидна клима? морски бранови кои
настануваат под дејство на
• Што предизвикуваат промените во воздушниот притисок? земјотреси и подморски
• Во кој правец дуваат летните, а во кој зимските монсуни? вулкански ерупции, Најчести
се на бреговите на Тихиот
• Што претстаува тајфунот, и опиши како се манифестира? Океан. Цунамите се големи
бранови (достигнуваат и 20-
• Што се цунами и како настануваат? 30 т височина) со огромна
• Каде во Азија е најизразена планинската клима? разурнувачка мок кои,
удирајКи на бреговите на

15
 копното, предизвикуваат бројни човечки жртви и големи материјални штети.

КЛИМАТСКО-ВЕГЕТАЦИСКИ ТИПОВИ

О РАЗГОВОР Различните релјефни и климатски одлики на терито-

ријата на Азија, големото појасно простирање, излезот

• Врз што влијае климата? повеже океани и мориња, големата

оддалеченост на
континентот од морињата
и други фактори условиле
развој на повеќе
вегетациски области.

Глобално се издвојуваат териториите под тропски дождовни шуми,

савани, пустинска и полупустинска вегетација, тревна вегетација,
листопадни шуми, медитеранска вегетација, зимзелени шуми, планинска
вегетација и тундра.
Тропски дождовни шуми се застапени во областите на Јужна и на
Југоисточна Азија и во појужните делови на Источна Азија. Се
карактеризираат со густа широколисна дрвенеста и тревна вегетација која е
распоредена во повеже растителни катови. Таквите шуми се познати како
џунгла. Џунгли се присутни и во некои приморски делови на Индија.
Саваните како територии со густа тревна вегетација се карактеристични за
Индискиот Потконтинент и за централните територии на Индокинескиот
Полуостров.
Планинска вегетација е застапена во централните планински територии и
висорамнини на Азија. Се карактеризира главно со високопланинска тревна
вегетација.
Пустинска и полупустинска вегетација е застапена во поголем дел од
Централна и Југозападна Азија каде што се простираат повеже каменити и
песочни пустини.
Степска тревна вегетација е застапена на територијата на Мала Азија и
Месопотамија, како и во
централните делови на
Азија во појасот Mefy
пустинските и
полупустинските
области од југ и зимзеле
ните шуми (тајги) од
север и листопадните
шуми од исток.
Листопадна дрвенеста
вегетација е
карактеристична за
Источна Азија, поточно
за Источна Кина, за
Кореја, за Јапонија и за
помали делови од Русија.
Медитеранска вегетација
е присутна во
приморските области на
Мала Азија, како
полуостров во
Средоземното Море.
16
Зимзелени шуми се
карактеристични за Северна Азија, поточно за Сибир. ОпфаКаат најпространа
територија во Азија. Претставуваат густи
зимзелени шуми, познати под името тајга.
Тундра е климатско-вегетациска
област карактеристична за најсеверните
приморски територии на Азија, која се
простира Mefy појасот на тајгата и

Арктичкиот Океан. Во тундрата претежно

егзистираат
лишаи, мовови и ретки тревни растителни видови. тундра
Во наведените климатско-вегетациски типови
во Азија има разновидни животински видови.
ОдејКи од југ кон север се среКаваат слонови,
носорози, биволи, антилопи, тигри (бенгалски
на југ и сибирски на север), разни видови
мајмуни, влечуги (змии, комодо змејови), мечки,
волци, поларни лисици, поларни зајци и разни
видови птици.

поими
Тајга

17
 • СТЕПА - предели на Земјата со ниска или ретка
тревна вегетација, која уште се нарекува степска
вегетација. Најчесто е присутна во пределите на Земјата каде што
годишната количина на врнежи се движи од 300-400 ТТ.

• ТУНДРА е растителна заедница, развиена главно

во најсеверните делови на Европа, Азија и Северна
Степа
Америка. Растителниот свет е претставен со мовови,
лишаи, а се срейаваат брези и други поединечно
развиени дрвја и ретки треви.
• ТАЈГА е име за пространи иглолисни шуми во
Северна Европа и Северна Азија, односно во Сибир.
Тајгата е присутна во простори каде што средните
температури во најтоплиот месец се поме{у 13 и 20 0C, Пустина

а количината на врнежи од 300-600 тт.

• ЏУНГЛА - густа тропска шума на Индискиот
Полуостров, Индокина и Малајскиот Архипелаг Во џунглите
растат дрва високи 20-30 т. Преовладуваат тиково,
сандалово, лебно дрво, разни видови палми и разна друга
бујна вегетација, распоредена по катови.

00
ПРАШАЊА
• Кои фактори влијаат врз формирањето на • За кои територии во Азија се карактеристични
климатско-вегетациските области? пустинската и полупустинската вегетација?

• Какви климатско-вегетациски типови се • Кои територии во Азија се под степи?

издвојуваат во Азија? • Каде се најзастапени листопадните шуми?
• Каде се среКаваат тропски шуми/џунгли? • Каде се простираат ареалите на зимзелени
• Каде има савани во Азија? шуми во Азија, кои се познати под името
• Каде е застапена планинската вегетација? тајга?

|
 ХИДРОГРАФИЈ голем број реки и езера. Тие течат зрачесто кон сите
околни мориња.
А
СЛИВОВИ И РЕКИ ВО АЗИЈА
РАЗГОВОР За Азија е карактеристично тоа што речиси една
третина од територијата на континентот (од Каспиското
Знаеш ли некоја река во Азија?
Езеро до Централна Кина) е затворено, неистечно
' За што се користат реките? 0
Дали си слушнал/а за
каспиското Езеро? Што е тоа
море или езеро?
Хидрографската мрежа
на Азија ja сочинуваат

подрачје, каде што водата се влева во езера или се губи низ пустинските области.
Овој внатрешен слив, иако голем по површина, има само неколку поважни реки, и тоа:
Аму Дарја и Сир-Дарја кои се влеваат во Аралското Езеро и реката Тарим која се губи
во пустината Такла Макан. Поголем дел од подрачјето (со исклучок на сливот на реката
Волга во европскиот дел, која се влева во Каспиското Езеро) е сиромашно со вода, со
мали количества врнежи, поради што се присутни повеке пустини.
Реките, кои на океанските сливови, имаат свои карактеристики поврзани со релјефните и
со климатските одлики.
Реките кои се влеваат во Арктичкиот Океан течат низ пространи низини, бавни се и
полноводни, во летниот период се пловни, а преку зимата замрзнуваат во посеверните
области. Најголеми и најпознати реки се: Об со притоката Иртиш, Енисеј со притоката
Долна Тунгуска, Лена, Индигирка и Колима. Се одликуваат со големи сливни територии.
Сливот на Северниот Леден Океан/Арктички просторно е најголем во Азија.
Реките кои cnafaaT во сливот на Тихииот Океан, исто така, се богати со вода, пловни на
големи спротиводни растојанија, не замрзнуваат, но, од поизразити планински
подрачја и поради монсунските дождови во долните текови, често се излеваат
и го поплавуваат земјиштето. Најпознати се реките: Амур, Хуанг Хе, Чанг Џијанг/Јангце
Кјанг, Синкјанг и други.
Чанг Џијанг/Јангце Кјанг е најголема река во Азија. Долга е б 380 кт. Зафака слив

19
од 1,8 милиони Кт2 или 1/5 од 2 525 Кт. ЗафаКа слив од 1,1 милиони Кт2. Заедно со
територијата на Кина. При реката Брамапутра прават најголема делта во светот.
утоката е широка преку 20 Кт. Пловна е во голем дел од нејзината должина и има
За поморски бро- дови е пловна големо стопанско значење по нејзиниот тек.
120 Кт, а за речни до 2 850 Кт. Реките во Југозападна Азија се мали и со
Реката има големо стопанско незначителни количества вода. Најважни се Тигар и
значење по нејзиниот тек. Затоа Еуфрат кои пред утоката во Персискиот Залив ја
е позната и како Мајка на Кина. формираат реката Шат ел Араб. Тие течат низ
Реките од Јужна Азија Месопотамската Низина и се најпристапни долини во
главно се влеваат во средишните делови на Југозападна Азија.
Индискиот Океан и во Помал дел од речниот систем на Азија тече кон
средоземните мориња во Средоземното Море. Главно станува збор за реките на
Индонезија. Познати се полуостровот Мала Азија.
реките: Меконг, Салвин,
Иравади, Брамапутра, Ганг,
Инд и други. Спуштај“ се од
поими
заглечерените Хималаи и ЕЗЕРО е на копното која е исполнета со вода
поради големите монсунски и не е во непосредна врска со морето.
дождови се мошне 0
РЕКА е маса на вода која од изворот кон утоката во
полноводни, особено во море, езеро или друга поголема река се движи низ речно
летниот период од годината. корито преку Земјината површина.
0
РЕЧЕН СЛИВ се нарекува површината од која една река
Ганг е една од најважните преку своите притоки ја собира водата. Речните сливови
реки во Јужна Азија. Долга е ме{у себе се одвоени со вододелници. СЛИВ се нарекува
Реките во Азија се значајни како основни извори на вода за опстанок во
пустинските
и во полупустинските области, за пловидба во земјите со сё уште недоволно
развиен
копнен сообраКај, за наводнување на земјоделските површини од кои треба да се
прехрани многубројното население во Источна и во Јужна Азија, како и за
производство на електрична енергија.

Хуанг Хе
20
 територијата од која Мртвото Море
водата тече кон некоја ЕЗЕРА СО СВЕТСКО ЗНАЧЕЊЕ
река, езеро или море.
Постојат речен слив, Во Азија се HaofaaT голем број езера. Нај-
слив на езеро и морски застапени се во централните делови на континентот и
(океански) слив. се главни басени што ги собираат водите од
а ан внатрешниот (неистечен) слив во Азија. Голем дел од
о Уст-Или
езерата се солени, така што некои од нив, поради
големината и солената вода, се поистоветуваат со
Братско 2840 * мориња. Такви се, на пример, Каспиското Езеро (кое
Брат к кан поради големината често се нарекува море) и Мртвото
Море. Најпознати езера во Азија се: Каспиското
ер мхово Езеро, Аралското Езеро, Бајкалското ЕзеРО,
У ун -Ба зин нгарск о '8 Балхашкото Езеро, езерата Туз, Ван, Урмија, Дерјач,
Иркутс Немек и голем број глацијални езера на Хималаите и
Мун а дик
СлјуДанк на висорамнината Тибет.
т
Хат
Бајкалското Езеро е најдлабокото езеро во светот (1
620 т) и претставува криптодепресија (дното му е
Бајкалското Езеро
пониско од морското ниво). Се Haofa во Русија, во
јужните делови на Сибир. Има издолжена форма со
626 Кт должина и 79 Кт најголема широчина. Има
површина од околу 31 500 Кт 2. Лежи во тектонски
ров. Заобиколено е со планини високи до 2 000 т. Има
повеже од 300 притоки, а од него истекува само
Ангара. Претставува голем резервоар на чиста, слатка
вода. Поседува специфичен жив свет со околу 1 800
растителни и животински видови, од кои три
четвртини се ендемични (живеат само во ова езеро).
Мртвото Море е реликтно езеро, а се Haofa на
границата Mefy Израел и Јордан. Вода добива од
реката Јордан, а ја губи со испарување. Нивото му е
392 т под нивото на Средоземното Море и претставува
депресија. Соленоста му е 260 промили и поради тоа во
него не постои жив свет. Долго е 76 Кт, а широко 15
Кт. Има површина од 984 Кт2. Поседува важни
суровини за хемиската индустрија.
МОР
Каспиското Езеро е најголемото езеро во светот.
Лежи на 28 т под морското ниво и како такво
претставува депресија. Се Haofa на границата Mefy
Азија и Европа. На бреговите на Каспиското Езеро
излегуваат териториите на: Русија, Казахстан,
Туркменистан, Иран и Азербејџан. во групата
тектонски езера. Се простира во правец север - југ, во
должи-

21
на од околу 1 200 кт, со широчина од 300 кт и има длабочина од 995 т. Зафака околу 370 000
кт2 површина. Во него се влеваат реките Волга, Урал, Кума, Терек и други. Има големо
стопанско и сообракајно значење. По него се спроведува транспорт на нафта, на дрво, на
памук и друго. Главни пристаништа се Баку, Астрахањ (во делтата на Волга), Ензели, Рашт и
други. Преку Астрахањ и Волга со каналите пловно се поврзува со Средоземното и со
Балтичкото Море.
Аралското Езеро се Haofa во Казахстан и Узбекистан, во Туранската Низина. Лежи на 53 т
надморска височина. Има менлива површина од 66 500 кт 2, а длабоко е 68 т. Во него се
влеваат реките Аму дарја и Сир-дарја. во тектонски езера. Во лето температурите на водата
достигнуваат до 300С, а во зима се јавуваат санти мраз. Аралското Езеро се користи за
пловидба и за риболов; главни пристаништа се Мунјак и Араљск. Неговата површина
постојано се намалува поради недоволен прилив на вода, поради испарување и користење за
наводнување.

ПРАШАЊА
кои реки се најпознати од сливот на затвореното ' Според вкусот, каква е водата во Каспиското
подрачје во Азија? Езеро и во Мртвото Море?
кои реки се влеваат во Арктичкиот Океан?
' кои реки се влеваат во каспиското Езеро?
кои реки се влеваат во Тихиот Океан? кои
реки се влеваат во Индискиот Океан?
Наброј ги другите намени на реките во Азија! кои
Опиши го Бајкалското Езеро!
' Што е карактеристично за Аралското Езеро?
00
Што е Мртвото Море - езеро или море? Раскажи
се најголеми езера во Азија?
нешто за Мртвото Море!

Според сливовите, на карта на Азија идентификувај ги реките за да видиш од каде извираат,

22
како течат и каде се влеваат.
На карта на Азија обиди се да ги пронајдеш поважните езера и да идентификуваш кои реки се влеваат или
истекуваат од нив.

ПРИРОДНИ БОГАТСТВА И СТОПАНСТВО

ПРИРОДНИ БОГТСТВА ВО АЗИЈА

Природните богатства на територијата на Азија се големи и разновидни. Meѓутoa,
поради големите просторни разлики и услови (непристапни планински територии,
пространи пустини, ладни климатски услови) сё уште се недоволно испитани.
Најважни се наоѓалиштата на нафта, јаглен, земјен гас и железна руда; има
големи територии под шуми, хидроенергетски потенцијал, земјоделски површини
итн.
Нафтата, како течно минерално гориво, е мeѓy важните природни богатства на
територијата на Азија. Најголемите нафтени полиња се нaoѓaaт во Југозападна Азија,
поточно во Саудиска Арабија, Месопотамската Низина, околу Кавказ, Каспиското Езеро,
Туранската Низина и огромната Западносибирска Низина, во Мјанмар и во Индонезија.
Земјениот гас, како важно природно богатство, најмногу го има во северните делови
на Сибир и Западно-сибирската Низина.
Јагленот, како цврсто минерално гориво, најмногу е застапен во централните делови
на Сибир, во источните делови на Кина и во Индија.
Од металните суровини се застапени: железо во Русија и во Кина, калај во Малезија и
во Индонезија, волфрам во Кина и во Мјанмар итн.
На големата територија на Азија се HaoѓaaT различни металични и неметалични рудни
наоѓалишта.
Присутни се наоѓалишта на олово, цинк, бакар, злато, дијаманти и разни други
минерални суровини.
Посебно природно богатство се обработливите земјоделски површини кои зафакаат
околу 20% од површината на континентот. Тие се основа на која се одгледуваат пченица,

23
 ориз, чај, каучук, зачини,
коноп и други земјодел-
ски култури. Азија е најго-
лем производител на
овие култури во светот.
Шумите во Азија по-
криваат околу 30% од
територијата и претставу-
ваат значајно природно
богатство, но се тешко
пристапни за експлоата-
ција. Дали некој знае да
објасни зошто?
Посебно природно бо-
гатство е и хидроенер-
со
гетскиот потенцијал
кој располагаат речните
се
текови кои зрачесто
спуштаат од високите планини. Тој е мошне дејКи од сточарството преовладува
станува збор за големи, долги полноводниреки коинасе одгледувањето на говеда и
изградени и се градат голем број хидроцентрали. На свињи.
реките се изградени голем број вештачки акумулации со Во урбаните реони се
повеКекратна намена, како на пример, за производство развиени повеќе различни
на електрична енергија, за наводнување на индустриски гранки, од
земјоделските површини, за пловидба и за вода за тешката и од лесната
пиење. На тој начин се обезбедува храна за индустрија. Во услови на
многубројното население на територијата на Јужна, на поголеми резерви на јаглен,
Југоисточна и на Источна Азија. железо, алуминиум и друго
во Источна и Јужна Азија
Природните богатства на Азија се надополнуваат со силно се развиени црната и
искористувањето на морињата и на океаните за обемен обоената металургија,
сообраКај и за транспорт на стоки и како богати хемиската индустрија и
риболовни подрачја. други гранки. Како
надградба (за производство
СТОПАНСТВО ВО АЗИЈА на финални производи) се
развиени машинската,
Врз основа на разновидните природни богатства во
автомобилската,
државите на Азија се развиени речиси сите стопански
електроиндустријата и
гранки. Во низиските делови на Јужна, Југоисточна и
Источна Азија преовладуваат примарните дејности, бродоградбата. Ова
односно земјоделството и сточарството. Таму особено е
преовладува производството на ориз, пченица и чај, а карактеристично за
државите од источна
24
Азија како што се Кина, Јапонија, Јужна Кореја и бензин, газија, моторни масла,
Тајван. Лесната индустрија е развиена речиси во парфеми и друго.
сите земји во Азија. Преовладуваат
прехранбената и текстилната индустрија. о
ДИЈАМАНТИ се
минерали, скапоцени камења
од чист кристален јаглерод. Во
минимални количини може да
содржи железо, манган или
о
НАФТА - течно минерално гориво. Се нао{а во седиментни други елементи кои му даваат
карпи. Големо значење има по пронао{ањето на моторот со црвеникава, зеленикава, сина
внатрешно согорување. Се користи за производство на или жолта
боја.

0
ЗЕМЈЕН ГАС — гасовито гориво кое се нао{а во внатрешноста на Земјата. Се користи како
ефикасно гориво за разни потреби на човекот.

ПРА
ШАЊА
• Какви се природните богатства во Азија? • Каде се застапени железото, калајот и ' Со кои природни богатства
располага Азија? волфрамот?
• На кои територии во Азија е застапена нафтата? • Зошто шумите се големо природно
• Каде има најголеми резерви на земјен гас? богатство?
• Каде го има јагленот? • Зошто обработливите површини
претставуваат природно богатство?

• според текстот од учебникот, обиди се да ги пронајдеш локациите на разместеност на природните богатства во Азија

за да создадеш своја слика за нив.

ОПШТИ КАРАКТЕРИСТИКИ НА
НАСЕЛЕНИЕТО И НАСЕЛБИТЕ ВО АЗИЈА
БРОЈ НА НАСЕЛЕНИЕ
Азија е најнаселениот континент на Земјата. На него живее повеќе околу од половина
4,5 милијарди од светското во 2018 население, поточно населението во Азија во 1950 г.
Изнесувал околу 3,7 милијарди ,околу 4 милијарди, пораснал во 2000 г., а во 2018 г. до 4,5
милијарди.

ГУСТИНА НА НАСЕЛЕНОСТ
Поради природните услови (клима, надморски височини, плодност на земјиштето и
сл.) населението во Азија е мошне нерамномерно распоредено. Просечна густина на
населеност е околу 150 ж/Км2. Meѓутoa, огромни пространства на тундрите и тајгите на
север, степите и пустините во Централна и во Југозападна Азија и високите планини и
25
висорамнини се речиси ненаселени. Спротивно на тоа, во низинските предели и во
поречните делови на Кина, Индија, Индокинескиот Полуостров и островите на Јапонија,
Филипини и Индонезија живее околу 90% од населението на Азија. На овие територии
густината на населеност е над 300 ж/Км2. Најгусто населени се Источно-кинеската и
Ганшко-бенгалската Низина во Индија. На овие територии е присутна голема
пренаселеност, бидејКи густината на населеност достигнува и до 1 000 ж/Км 2. Овие
територии се одликуваат со висок природен прираст на населението, кој е над 10
промили.
ГРАДСКИ АГЛОМЕРАЦИИ
Во овие региони (Источна, Југоисточна и Јужна Азија) се изградени голем број
милионски градови. Најпознати се: Бејџинг (Пекинг), Шангхај, Тјанџин, Вухан, Ченгду и
други во Кина; Токио, Јокохама, Осака, Кобе и други во Јапонија; Сеул во Јужна Кореја;
Бангкок во Тајланд; Џакарта во
Индонезија; Манила на
Филипини; Дака во Бангладеш;
Њу Делхи, Мумбај, Колката и
други во Индија; Карачи, Лахор и
други во Пакистан итн.

РАСИ И НАРОДИ ВО
АЗИЈА
Населението на Азија во
индоевропската група и на
малајската група на народи.
Индоевропската група е
карактеристична за Северна, за
Југозападна и за Јужна Азија. Во
оваа група на население народите
на Индија, Пакистан, Иран, Ирак,
Саудиска Арабија, Турција и
други држави.

малајската група на народи е карактеристична за Источна и Југоисточна Азија,

односно во Кина, Јапонија, Кореја, Филипини, Индонезија, Виетнам, Камбоџа,
Тајланд, Мјанмар, Малезија и други помали земји. Ова население на жолтата раса.

РЕЛИГИИ ВО АЗИЈА

Многубројното азиско население, иако живее на големи растојанија, според

верската припадност, е распоредено во неколку религиозни групи.
Северните делови на Азија (Русија и Казахстан) исповедаат христијанска религија
со православна вероисповед.

26
 Во Југозападна Азија, вклучувајќи ги и државите од Централна Азија заедно
со Авганистан и Пакистан, населението е со исламска вероисповед. Оваа
религија ја исповеда и населението во Бангладеш, во Индонезија и делумно во
Малезија.
Во Јужна Азија, поточно на Индискиот Потконтинент, е застапен хиндуизмот.
Во земјите од Југоисточна Азија, во Кина и во Кореја преовладуваат
конфучијанизмот и будизмот, додека во Јапонија 70% од населението на
шинтоизмот и на будизмот.
ЈАЗИЦИ И КУЛТУРА
Огромниот број во Азија се претставници на голем број народи. Типични
примери се: Индија со околу 280 народи, Кина со над 50, Русија со околу 30
итн. Голем дел од народите на Азија имаат свои посебни јазици; Meѓутoa,
според бројот на населението што ги зборува, најзастапени се: кинескиот јазик
(го зборуваат и пишуваат околу 1,З милијарди хинди во Индија,
јапонскиот, бенгалскиот, арапскиот, малајскиот (Индонезија), виетнамскиот и
турскиот.
Во Азија имало и има голем број култури и цивилизации. Такви се: асирската,
месопотамската, персиската, индиската, кинеската, јапонската, монголската и
други.
Материјалната култура и достигнувањата во земјите на Азија најсоодветно се
гледа преку цивилизациските откритија во Кина пронаоѓањето на хартијата,
печатарската техника, создавањето на барутот, свилата и порцеланот и др.). Во
Кина, а потоа во Индија, се удрени темелите на математиката и на механиката,
мерењето на површината и времето, проучувањето на природата на животот на
растенијата и на животните, достигнувањата во архитектурата итн. Општо се
познати светските културно-историски градби, како, Кинескиот во Кина,
мавзолејот Таџ Махал во Индија, хиндуистичкиот храм Ангкор Ват во Камбоџа
и др. Meѓутoa, познати се и современи архитектонски градби речиси во сите
градови на Азија, особено во Јапонија, Кина, Сингапур, Малезија, Катар итн.

ПРАШАЊА 0
0
• Издвој ги најгусто и најретко населените области христијанството?
во Азија! • Кои јазици се најзастапени според бројот на
• Како е распоредено населението во Азија? говорители?
• Наброј некои од милионските градови во Азија! • Кои се најпознати цивилизациски откритија
• Кои религии преовладуваат во Азија? во Кина?

27
 ' За кој дел од Азија е карактеристичен • Кои архитектонски градби се
цивилизациски
хиндуизмот? достигнувања во Азија?
• Каде се распространети исламот и

|
РЕГИОНАЛЕН ПРЕГЛЕД НА ДРЖАВИТЕ ВО АЗИЈА
СЕВЕРНА АЗИЈА

Големината на
територијата, природно-
географските просторни
целини (низини, планини,
сливни територии),
социогеографските и
економско-географските
одлики се главни фактори за
регионалната поделба на
Азија. Според тоа, како
посебни регионални целини
се издвојуваат:

28
- Северна Азија -Југоисточна Азија
- Средна Азија - Источна Азија
- Јужна Азија Југозападна Азија
Северна Азија главно ги опфака териториите што во сливот на Арктичкиот Океан,
од планината Урал до Тихиот Океан. Оваа територија (Сибир) се Haofa во Русија.

ИСТОЧНА АЗИЈА
Во Источна Азија, вброју-
главно, се ваат териториите
што cпaѓaaT во океанското
сливно подрачје, односно
просторот кој е ограничен
со високите планини
Хималаи, Памир, Алтај,
новските Планини и реката
Амур. Источна Азија се Републи-
HaofaaT териториите на НР
Кина (Хонг Конг, Макао),
лија, Демократска Народна
ка Кореја (Северна),
Република (Јужна), а тука се и
островските Јапонија и Тајван.
Населението во овие држави на жолтата раса. Јапонија се
издвојува Политичка карта на Источна Азија како една од највисоко
развиените земји, а Кина се одликува како една од најголемите
економии во светот.

29
 И
АЗ ИЈА
ЈУЖНА АЗИЈА
јужна Азија ги опфаКа териториите на Индискиот Полуостров, кој на север е
ограничен со планински венец Хималаи, на запад со Авганистанските планини, а на
исток со планината Чин. Во Јужна Азија се HaoѓaaT државите Исламска Република
Пакистан, Индија, Непал, Бутан, Народна Република Бангладеш, Демократска
Социјалистичка Република Шри Ланка и Малдиви.
Јужна Азија се одликува со голема густина на населеност и релативно послабо
развиена економија. Преовладуваат примарните дејности, односно земјоделството и
сточарството.

Југоисточна Азија
Политичка карта на Јужна и дел од

ЈУГОИСТОЧНА АЗИЈА
Југоисточна Азија ја сочинуваат териториите на Индокинескиот Полуостров и голем
број острови, од кои најголеми се: Калимантан/Борнео, Јава, Суматра, Сулавеси,
Минданао и други. Овде се HaoѓaaT државите: Мјанмар, Тајланд, Демократска

30
Народна Република Лаос, Камбоџа, Социјалистичка Република Виетнам, Федерација
Малезија, Сингапур, Брунеј, Индонезија, Демократска Република Тимор и Филипини.
Индонезија се одликува како најкарактеристична островска држава во светот, најбројна
Држава во овој регион и држава која главно се простира во екваторскиот појас.
ПОВРШИНА НАСЕЛЕНИЕ
(00Н, 2017)
БРУНЕЈ Бандар Сери Бегаван 5 765 423 196

ВИЕТНАМ Ханој 332 400 95 540 800

о ИНДОНЕЗИЈА Џакарта 1 904 500 263 991 379

ИСТОЧЕН ТИМОР Дили 14 600 1 296311

КАМБОЏА Пном пен 181 040 16 005 373
ЛАОС Виентијан 236 800 6 858 160
МАЛЕЗИЈА Куала Лумпур 329 760 31 624 264
МЈАНМАР Јангон 676 600 53 370 609
СИНГАПУР Сингапур 185 5 708 844
ТАЈЛАНД Бангкок 513 100 69 037 513
ФИЛИПИНИ Манила зоо 400 104 918 090
ВКУПНО 4 495 150 648 774 539

СРЕДНА АЗИЈА
Средна Азија главно се поистоветува
со територијата на неистечното подрачје
на Каспиското, на Аралското и на
другите езера со пустинските територии
и Тибетската Висорамнина. Meѓутoa,
поради државните граници во Средна
Азија се вбројуваат државите:
Република Казахстан, Република
Туркменистан, Република Узбекистан,
Република Киргистан, Република
Таџикистан и Ав-
ганистан.
Заедничка одлика за дод
Средна Азија е тоа што
население кое на група
на народи.
државите тие имаат алтајската

31
Политичка карта на Средна и Југозападна
Азија

ЈУГОЗАПАДНА АЗИЈА

Југозападна Азија се нарекува територијата од Азија што излегува на Средоземното, на

Црвеното и на Арабиското Море. На оваа територија се HaoѓaaT државите: Турција,
Грузија, Ерменија, Азербејџан, Кипар, Либан, Сирија, Израел, Јордан, Ирак, Иран,
Саудиска Арабија, Кувајт, Бахреин, Катар, Обединетите Арапски Емирати (ОАЕ), Оман и
Јемен. Се одликува како регион каде што се формирале двете најголеми религии
(христијанството и исламот). Затоа и денес Ерусалим, Мека и Медина по религиозна
основа се центри на т.н. верски туризам.

ГЛАВЕН ПОВРШИНА НАСЕЛЕНИЕ

ГРАД (оон, 2017)
АЗЕРБЕЈЏАН Баку 86 600 8 827 589
БАХРЕИН Манама 7 109 492 584
ГРУЗИЈА Тбилиси 69 700 з 912 061
ЕРМЕНИЈА Ереван 29 800 2 930 450
ИЗРАЕЛ Ерусалим 21 000 8 321 570
ИРАК Багдад 438 зоо 38 274 618
ИРАН Техеран 648 000 81 162 788
ЈЕМЕН Сана 536 870 28 250 420
ЈОРДАН Аман 89 340 9 702 353
КАТАР Доха ll 430 2 639
КИПАР Никозија 9 251 179 551
КУВАЈТ Кувајт 17 820 4 136 528
ЛИБАН Бејрут 10 452 6 082 357

32
 ОАЕ Абу Даби 82 900 9 400 145
ОМАН Маскат 212 460 4 636 262
САУДИСКА АРАБИЈА Ријад 2 149 700 32 938 213
СИРИЈА Дамаск 185 180 18 269 868
ТУРЦИЈА Анкара 780 600 80 745 020
ВКУПНО 6 386 512 342 901 588
НАПОМЕНА: Податоците во табелите се информативни, ученикот не мора да ги учи наизуст.

ПРАШАЊА 0
0
• Кои се главните фактори за регионалната • Кои држави припа{аат во Јужна Азија?
поделба на Азија? • Кои држави припа{аат во (редна Азија?
' На колку региони најчесто се дели Азија? • Кои држави припа{аат во Југозападна Азија?
• Кои држави припа{аат во Северна Азија? • На колку и кои региони најчесто се дели Азија?

• Кои држави припа{аат во Источна Азија? • Кој регион во Азија е најголем по површина, а кој

• Кои држави припа{аат во Југоисточна Азија? има најмногу држави?

• Користете ја апликацијата www.purposegames.com за полесно да се научат државите по региони!

О РАЗГОВОР
0
КИНА - Кина се Haofa ДВИГАТЕЛ
ЕКОНОМСКИ
Која држава од Азија консумира во Источна Азија. Се протега
НА длабоко
во внатрешноста на континентот. ЗафаКа површина од 9
огромни количини природни
КОНТИНЕНТОТ 596 960 Кт 2 и е четврта по големина во светот. Има
ресурси и храна?
повеже од 1,4 милијарди жители. Се граничи со
Виетнам, Лаос, Мјанмар, Индија, Бутан, Непал,
Пакистан, Авганистан, Таџикистан, Киргизстан,
Казахстан, Русија, Монголија, Северна Кореја. Од
• На што се должи север, запад и југ е природно заградена со високи
искористувањето на ресурсите и планини, а на исток излегува на Тихи Океан. Има
потрошувачката на храна? Со брегова линија од околу 14 500 Кт. Копнените врски се
што се занимава населението во отежнати поради обиколеноста на планините, но преку
Кина? Тихиот Океан се поврзува со другите поморски земји и
• Кои се предусловите најбројната овозможува Кина да има поволна географска положба.
држава во светот да стане
најголема економска сила во
светот?
ПРИРОДНИ ОДЛИКИ
33
 Територијата на Кина има разновиден релјеф. Во источниот дел, покрај Жолтото и
Источнокинеското Море се протега пространа и густо населена низина во која живеат
околу 90% од населението. На север се Haofa Монголската Висорамнина. На запад се
простираат високи планински венци, од кои најважни се Хималаите со највисокиот врв во
светот Монт Еверест (8 848 т), потоа Тјан Шан, Кунлун, Цилинг Шан и други. На нејзина
територија се Haofa највисоката висорамнина во светот — Тибет. Во внатрешниот дел има
големи пустини, Mefy кои Гоби и Такла Макан.
Поради голема-
та територија што
ја зазема и разно-
видниот релјеф, НР
Кина има различни
климатски типови
од тропска и суп-
-
тропска во јужните
делови,до умеренг
на север. Климатг
во северниотдел
континентална,
пустинските пре
дели е пустинскг
а во крајбрежнит(
деловивладеемон
сунска клима,
обилни врнежи в
лето и сува зима.
В
приморските делс
ви на Кина честа
АЗИЈАи

појавата на тајфуните. Во јужните делови климата е суптропска и тропска, а на планините

планинска.
Во Кина постојат многу реки. Тие на внатрешни (неистечни) и надворешни
(истечни) сливови. Најголеми се реките од надворешниот слив Чанг Џијанг (Јангце
Кјанг најдолга река во Азија), Хуанг Хе, Амур, Сунгари, Ши Џијанг. Се вливаат во
Тихиот Океан. Нивниот слив опфаКа 64%. Внатрешните реки покриваат 36% од
територијата (главно во западните делови на Кина). Се влеваат во езерата или се губат
во пустините.
Во Кина има и многу езера. Најпознати езера се Појанг, Тунгтинг и Тајху по долината на
Јангце Кјанг, Лоб Нор во пустината Такла Макан и многу други.

34
 Располага со големи шумски комплекси од разновидни растенија, иглолисни на север и на
повисоките територии, листопадни во средишните, а суптропски шуми во јужните територии.
Во пустините и степите вегетацијата е скудна.
НАСЕЛЕНИЕ
Кина е најбројната земја во светот со
повеже од 1,4 милијарди жители. Најголем
дел од населението живее во Источна Кина.
Над 95% се Кинези, а остатокот го чинат
околу 60 други националности. Близу
половина од населението живее во градовите.
Главен град е Бејџинг/Пекинг, а најголем град
е Шангхај со околу 15 милиони жители.
Други поголеми градови се Вухан, Ченгду,
Тјанџин, Чонгчинг, Гуангџоу и други. Кина
има повеже од 150 милионски градови.
Кинескиот јазик има многу различни
варијанти, но како службен јазик е прифатен
мандаринскиот кинески. Густина на населеност во Источна Азија

СТОПАНСКИ ОДЛИКИ
Стопанскиот развој на Кина се одликувал со неразвиена економија. Но, после 70-тите години
на 20 век, Кина почна да се вклучува во светските стопански движења. Важна улога имаат
домашното државно стопанство, домашното приватно стопанство и странските компании кои,
поради евтината работна сила, присуството на суровини и големиот пазар навлегоа во развојот на
кинеското стопанство.
Има развиено земјоделство. Од полјоделството најразвиено е одгледувањето ориз,
особено во долините на големите реки Хуанг Хе и Чанг Џијанг. Од другите култури,
Кина се Јавува и како најголем производител на: пченица, пченка, компир, соја, овошје,
зеленЧУК, чај, тутун, шеКерна трска и репка итн. Најважно полјоделско подрачје е
Источно кинеската Низина.
Сточарството е развиено на планинските пасишта и житородните краеви. Од
сточарските гранки најразвиени се свињарството и овчарството. Кина е Mefy
најголемите произведувачи на месо во светот.
Рибарството во Кина има долга традиција и е многу важно во исхраната. Најважни
риболовни подрачја се Жолтото, Источнокинеското и Јужнокинеското Море.
НР Кина располага со
разновидни природни
богатства, особено со
железо, жива,

калај, волфрам, антимон,

манган, молибден, ванадиум,
магнетит, алуминиум, олово,

35
цинк, ураниум и др. Од енергетските горива располага со големи резерви најаглен, нафта и
земјен гас. Располага и со голем капацитет на водна енергија, така што постои основа за
силен развој на сите индустриски гранки и од тешката и од лесната индустрија.
Индустријата е надградена со процеси на високи научни Природни богатства во Кина
технологии. Главна ориентација е кон производство на финални производи. Така,
индустрискиот развој најсоодветно се гледа преку податоците според кои Кина е светски
лидер во: бруто вредноста на индустриското производство; рударството и преработката на
руда, железо, челик, алуминиум и други метали, јаглен; машиноградба; вооружување;
текстил и облека; цемент; хемикалии; производи за широка потрошувачка;
преработка на храна; транспортна опрема како што се автомо- били, вагони и локомотиви,
бродови; телекомуникациска опрема, сателити итн.
СообраКајот е нерамномерно развиен. СообраКајната мрежа е најгуста во источниот
дел на државата. Развиени се сите видови сообраКај.
Кина е член на Светската трговска организација со најголема надворешна трговија.
од услужните дејности важен е и туризмот. Кина ја посетуваат голем број туристи, а
како најважни се градови Бејџинг/Пекинг, Нанчанг, потоа Хонг Конг и Шангхај на
приморјето.
Вложувњето во науката и технологијата се основен столб на модерна Кина, така што
Кина стана една од светските водечки технолошки сили.

ПРАШАЊА

• Каква земја е Кина

' Што го сочинува населението во Кина?
• Кои се природните ресурси на Кина?
• Кои се причините за брзиот економски
развој?
природните одлики на Кина?
• Какви
• Која земјоделска култура е главна во се
земјоделското производство?
• Наведи ги најразвиените стопански сектори и
најважните
според стопанскиот развој?

градови во Кина!

• Истражувај за позитивните и негативни ПОСЛеДИЦИ од брзиот економски развој на Кина?

• Активности: (занимливости ) истражувај за Големиот кинески чајот, свилата, за големите изуми хартија, печат,
барут, компас, порцелан, за големите модерни градови, Бејџинг/Пекинг, Шангхај, за Манџурија, најстариот
индустриски реон, највисоката железница „небески вози...

36
О РАЗГОВОР Индија се Haofa на Индискиот Потконтинент во Јужна
Азија. ЗафаКа површина од З 287 600 Кт2 и во неа живеат
околу 1 милијарди жители. Се вбројува во најбројните и
• По што ти е позната една од
најгусто населените држави во светот.
најголемите архитектонски градби
Индија на југозапад излегува на Арабиското Море, на југ
во светот: мавзолејот Таџ Махал?
полуостровот е опкружен со Индискиот Океан, а на
• Што знаеш за населението во југоисток излегува на Бенгалскиот Залив. На запад се
Индија? граничи со Пакистан, на север со Кина, Непал и Бутан, и на
Дали знаеш каде е најголемата исток со Бангладеш и Мјанмар. Во близина на Индија, на југ,
густина на населеност во Индија? се островите Шри Ланка и Малдиви. Бреговата линија на
Индија се протега на околу 5 700 Кт, така што
• На што се должи големиот број на овозможува голем дел од населението да биде разместено
население? на морските брегови, да учествува во поморската
ГЕОГРАФСКА ПОЛОЖБА трговија и сл.
ПРИРОДНО-ГЕОГРАФСКИ ОДЛИКИ
Индија се одликува со разновидни природно-географски карактеристики. Северниот и
североисточниот дел од земјата го сочинува највисокиот планински масив во светот -
Хималаи, чии врвови на планините ја надминуваат височината и од 8 000 т. Таму е
карактеристична планинска клима. До 1 000 м.н.в. се развиени листопадни шуми, а во
повисоките делови се сменуваат со зимзелени шуми.

33 |
Во подножјето на Хималаите се протегаат Хиндустанската и Бенгалската Низина. На
ова подрачје, на плодните рамници, распоредени околу реките Ганг, Инд и Брамапутра,
преовладуваат влажни монсунски ветрови, кои во текот на летото донесуваат МНОГУ
врнежи, Ова е стопански најразвиената област на Индија. Во крајбрежните делови се
развиени ГУСТИ џунгли со разновидни тревни и дрвенести растенија како што се
тиковото, сандаловото и махагоновото дрво кои се мошне ценети во дрвната индустрија.
37
Во западниот дел во Индија се Haofa пустината Тар. Висорамнината Декан, зафаКа
поголем дел од Јужна Индија, каде што преовладуваат суптропска и степска клима и
вегетација.
Реките во Индија, освен во земјоделството, се користат и како природни пловни
патишта, надополнети со каналска пловна мрежа, така што се основна замена за
недоволно изградената патна инфраструктура. Реките, особено оние што извираат на
Хималаите, располагаат со богат хидроенергетски потенцијал и се искористени за
изградба на вештачки акумулации и хидроцентрали.

СТОПАНСКИ ОДЛИКИ
Во плодните низини најмногу се произведуваат ориз, пченица, пченка, компир,
зеленчук, маслодајна репка, коноп, памук, лен и др.
Индија располага со големи рудни богатства, како што се: железо, манган, хром,
волфрам, олово, бакар, злато, сребро и боксит. Најголеми се HaofaaT во
Бихар, во Ориса и во Пенџаб. Од неметалните суровини се произведуваат сол, барит,
фелдспат, азбест, графити и др.
Индија е богата со енергетски суровини: јаглен, нафта и има голем хидроенергетски
потенцијал. Располага и со богати нуклеарни горива, како, на пример, руди на ториум, уран и
др.
Главен град на државата е Њу Делхи. други големи градови се: Мумбај, Бангалор,
Хајдерабад, Ахмедабад, Ченај, Колката, Сурат, Канпур, Џајпур и др. Индија политички
е уредена како федерална и парламентарна држава; административно поделена на 28
држави, шест државни територии и на територијата на главниот град Њу Делхи.

КУЛТУРНИ ВРЕДНОСТИ
Како земја која е сместена на историски,
трговски и културен крстопат на Индискиот
Потконтинент, Индија во текот на својата
историја се развила во земја со мешани духовни,
културни и материјални богатства. Поради
забрзаниот економски развој во 90-тите години
на 20 век, Индија се развива во воена, политичка
и економска сила.
Индија е мозаик од повеже од 280 народи со
различни историски и културен развој,
вероисповед и јазици. Причина за тоа е патот на
размена на народите од запад и од исток, кој
поминува преку Хиндустанската и Бенгалската
Низина. Овде се судираат многубројни
цивилизации, учења и верувања• ПовеКето
Индијци на хиндуистичката религија
и верувања, потоа на муслиманска“' христијанската, будистичката и други верувања•

38
 А
З ИЈА И
Индијците најмногу го користат јазикот хинди, потоа
англискиот јазик во економијата и администрацијата, со
Религии во Индија уште 21 признат национален јазик.
Секоја од државите има свој официјален јазик, како, на
пример: асамски, бенгалски, кашмирски, пенџапски,
тамилски итн., но официјлни на државно ниво се хинди
и англискиот јазик.
Индија се одликува со многу народи, религии и Хиндуизам Ислам христијанство
јазици, но и покрај многубројните разлики животот на
населението се одликува со голема Mefyce6Ha толерантност.
Материјалната и духовна култура се гледаат преку цивилизациските откритија. Во Индија
се удрени темелите на други
математиката и на механиката, мерењето на површината и на
времето итн. Шаховската игра, исто така, е пронајдена во Индија.
Таму е познатата културно-историска градба мавзолејот Таџ
Махал.
Традиционалните облици на културно изразување се
гледаат преку верските обичаи и верувања, како на пример:
реката Ганг се смета за света река на која милиони Индуси
вршат верски ритуали.
За Индија е карактеристичен кастинскиот начин на
живеење, каде што населението е поделено во различни
касти, кои не се мешаат едни со други.
Сепак, населението во Индија се судира со голем број проблеми.
Посебен проблем е големата пренаселеност во Хиндустанската и
Бенгалската Низина и на приморските територии. Природниот
прираст е околу 19 промили, така што бројот на населението во Индија годишно се
зголемува за Жители на Индија околу 1 7 милиони жители. Затоа, сериозен е проблемот на
Застапеност на јазици во Индија обезбедување доволни количества храна. Повеже од 300
милиони се под границата на сиромаштијата. Околу
70% од населението живее во селска средина. Во
недостиг на услови за живот голем дел од селското
население мигрира кон градовите. Се смета дека во
Индија денес постојат околу 50 милионски градови.
Нивниот број тешко се утврдува, бидејКи голем дел од
•
Телугу Гуџарати
населението живее во сиромашни квартови и не е •Други
евидентирано.

39
 • Наведи ги специфичните одлики на јазикот,
• Наведи ги и објасни ги главните природни културата и традицијата на индискиот народ!
одлики на Индија? • Кои се најголемите проблеми со кои се
• Какви природни богатства поседува Индија? судира населението во Индија?
• Кои религии се присутни на Индискиот Полуостров? • Каков е кастинскиот начин на живеење?
ПРА
ШАЊА

• Истражувај ја разновидноста на населението на Индија по националност, верски, јазичен, културен и

социјален состав.

35
АЕРОЗАГА УВАЊЕТО - СЕРИОЗЕН ПРОБЛЕМ
А АЗИСКИТЕ ЗЕМЈИ

РАЗГОВОР
Во 19 и 20 век во земјите од Европа и Северна
АмеШто ja загадува урбаната рика главен елемент на подем беше експлоатацијата
средина? на минерални суровини и развојот на индустријата. заКако влијае
проширувањето на тоа во тој период на териториите на одредени региони градовите
преку процесот на во Европа и Северна Америка постоеше висок степен
урбанизација на загадувањето на загадување на животната средина. Проблемот беше
на животната средина? согледан и, за да се подобри состојбата, се вложуваше Кои
земји го имаат проблемот во развој на нови понапредни технологии и дислосо
загадувањето и зошто? кација на т.н. нечиста индустрија во послабо развиените
земји (особено во Азија и Африка).

40
 Посебно карактеристичен е проблемот на индустријализација на земјите во Азија.
Тој процес порано го поминаа Јапонија, Тајван и Јужна Кореја. Но,
индустријализацијата на другите земји, особено земјите од Јужна, Југоисточна и
Источна Азија поинтензивно започнаа да се развиваат во последните 30 години, а трае
и денес. Динамиката на развојот е многу брза. Причина за тоа се природните богатства
со кои располагаат овие региони и многубројната и евтина работна сила. Државите од
овие региони (Кина, Индија,
Пакистан, Индонезија, Виетнам и
други), покрај промените во
општествените системи (во смисла
на развој на пазарно ориентирано
стопанство), овозможија влегување
на капитал од развиените западни
земји, така што се создадоа услови
за брз развој на сите индустриски
гранки, особено на тешката
индустрија.
Брзата индустријализација го
привлекува населението кон
индустриските центри, така што се
развија многу големи градски
агломерации (над 160 милионски
градови во Кина, околу 50 во Индија
и голем број милионски градови во
Пакистан, Индонезија, Бангладеш и
други земји).
Индустријата од една и
урбанизацијата од друга страна
предизвикаа процеси на големо
загадување на животната средина.
Главни загадувачкИ соединенија
се: сулфур диоксид, jaглероден моноксид, јаглероден диоксид, азотни оксиди,
испарливи органски соединенија, честички (РМ10

41
 АЗ
и РМ2,5) и озон. Тие потекнуваат од индустриски
објекти, моторни возила, согорување на дрва
ијаглен во домаКинствата, работата на разни
уреди, песочни бури и друго.
Според податоците на Светската здравствена
организација (СЗО), во 2016 г. земјите Бангладеш,
Кина, Индија, Непал, Лаос, Пакистан, Мјанмар,
Јужна Кореја, Виетнам, Бутан, Тајван и Тајланд се
Mefy 20-те земји со најлош квалитет на воздух.
Гледано по градови, Mefy најзагадените се
главните градови во Азија како што се Делхи,
Исламабад, Дака, Бејџинг, но и другите градовите
како што се Забол во Иран, Ријад и Ал Џубаил во
Саудиска Арабија, Гвалиор, Алахабад, Патна и
Раипур во Индија и Шингтаи, Баодинг, Хандан и
Шиџиаџуан во Кина кои се Mefy 20-те постојано
најзагадени градови во светот. Разгледај ги картите
во атласот и објасни зошто нема или е помала
загаденоста на животната средина во Северна и
Централна Азија?
Загадувањето во азиските градови и мега-
градови е загрижувачко, бидејКи градовите
продолжуваат да растат; побарувачката за личен
транспорт се зголемува; сё уште е слаба заштитата
од индустриските загадувачи, а владите на
државите се во дилема на што да дадат предност,
на развојот или на заштитата од загадување!
СЗО проценува дека загадувањето на воздухот е
најголема закана за животната средина, предизвикува голем број смртни
случаи секоја година кои директно се поврзуваат со
болести предизвикани од загадување на
животната средина.

• Истражувај ги иновативните мерки кои се преземаат за

намалување на аерозагадувањето!

ПРАШ
А• Кои се причините за интензивното ЊА
најголемо аерозагадување!
• Кои проблеми се јавуваат
аерозагадување? во азиските земји
како резултат од аерозагадувањето? •
Наброј ги најзагадените градови во Азија!
• Кои земји од Азија се со најзагаден воздух?
• На карта ги просторите со Пронајди ги на карта! опиши

42
37 |

43